T.C.

TRAKYA NVERSTES FEN EDEBYAT FAKLTES TARH BLM

TRKLK (1839-1918) LSANS TEZ 2003-2004

TEZ DANIMANI: PROF. DR. LKER ALP TARH BLM BAKANI

HAZIRLAYAN: MEHMET KAAN ALEN 1000106030

EDRNE 2004

NDEKLER
NSZ...1 GR.5 BLM: TRKLN TARH GELM SREC...7 A. MLLET VE MLLYETLK......7
1. Millet.7
a. Modernist Teoriler....7 b. Trk Milliyetiliine Model Aray. 8 c. Millet Kelimesinin Anlam......10

2. Milliyetilik......13
a. Avrupada Milliyetilik Hareketleri13 b. Milliyetiliin Tanm ve Nitelii...14

B. TRKLN TARH KKENLER...16

1. Trk Milliyetiliinin Tarih Temelleri zerine Bir Giri .....16 2. Trklerde Millet Anlay.........18 3. Trk Milliyetiliinin Manev Alt Yaps ve Trk Cihan Hakimiyeti lks.....19

4. Trk Milliyetilii ve Trk Cihan Hakimiyeti lks Balamnda Trk Devlet Felsefesi..20 5. Trk Milliyetilii ve Trk Cihan Hakimiyeti Balamnda Trk Destanlar....21 6. Trk Tarihi, Trk Destanlar ve Vatan Sevgisi....24 7. Orhun Antlarnda stn Millet nanc, Trk Milliyetilii ve Cihan Hakimiyeti lks..25 8. Tarihin Inda Trk Milliyetilii ve Trk Cihan Hakimiyeti lks...26

C. TRKLN DOUU....31
1. Trk Toplum Yaps Balamnda Trkln Gecikme ve Dou Nedenlerine Toplu Bir Bak....31 2. Trkln Douundaki Genel Sebepler.41

3. Trkseverlik ve Trklkbilim Akmlarnn Etkileri42

a. Trkseverlik42 b. Trklkbilim...44

4. Dilde Sadeleme Hareketleri...46 5. D Trklerde Milliyetilik Hareketleri ve Bunun Etkileri.48 a. Azerbaycan Trklerinde Milliyetilik
Hareketleri...49

b. Kazan Trklerinde Milliyetilik Hareketleri...52 c. Krm Trklerinde Milliyetilik Hareketleri...54

6. II. Merutiyete Kadar ki Dnemin Genel Bir Deerlendirmesi...57

D. II. MERUTYET DNEMNDE TRKLK: TRKLN TEKLATLANMASI.......62

1. 2. 3. 4. Trk Dernei63 Trk Yurdu...64 Trk Ocaklar...66 Gen Kalemler.68

BLM: TRKLN TEORK PLANDA NCELENMES...70 A. YUSUF AKURA.....70

1. Yusuf Akurann Hayat...70 2. Yusuf Akurann Etkilendii Kaynaklar, Fikirlerine Genel Bir Bak ve Tarz- Siyaset..74

B. ZYA GKALP.....83
1. Giri......83 2. Ziya Gkalpin Hayat..83

3. Ziya Gkalpin Etkilendii Kaynaklar85

a. Doduu Yerin zellikleri ve Gkalp zerindeki Etkileri.....85 b. Felsef Vasiyetler ve Aile Muhitinin, renim Srecinin, Beer Mnasebetlerinin Gkalpin Fikirleri zerindeki Etkileri86

4. Trkln Douu ve Gkalpin Bu Konudaki Fikirleri89

a. Trkln Douu zerine Ksa Bir Deerlendirme..89 b. Osmanl Devletinde Trklk Hareketleri....90 c. Trkiye Dndaki Trklerde Milliyetilik Hareketleri...94 d. Trkiye ve D Trkler Sahalarnn Mukayesesi..95

5. Gkalpin Sistematii ve Terminolojisi...96

a. b. c. d. e. f. Millet...96 Yeni Hayat, Milliyetilik, Trklk..98 Turanclk..101 rf.104 Mefkre.....106 Kltr, Medeniyet, Halka Doru..107

C. BR YATAKTA K IRMAK: YUSUF AKURA VE ZYA GKALP....111 SONU116

KAYNAKA.118 SM, YAZAR, ESER SMLER NDEKS.....132 KAVRAM NDEKS136

NSZ
Tarih bize milletlerin mcadelesini anlatmaktadr. Milliyetilik fikri, bu mcadelede milletlerin en byk dayana olmutur. Milletler aras mcadele, ek li ve muhtevas byk lde deimekle birlikte gnmzde de devam etmektedir ve milliyetilik hala milletlerin bu mcadele sreci ierisindeki en byk itici gcdr. Kresellemeyle birlikte milletler ve milliyetiliklerin sonunun geldii iddia edilse de bizim byle dnmemizi gerektirecek bir gelime henz vaki olmu deildir ve hatta aksini dnmemiz iin elimizde yeterince sebep vardr. Milletler aras mcadele yakn tarihimizde tahrip gc yksek nkleer silahlarla srdrlm, fakat bu silahlarn kullanld takdirde kullanan da yok etmesi keyfiyeti souk sava olgusunu ortaya karmtr. SSCBnin dalmasyla birlikte souk sava ve iki kutuplu dnya dzeni sona ermi; bu yeni durum ise milletler aras mcadelenin yepyeni bir mahiyet kazanmasna sebep olmutur. SSCBnin dalmas, tarihin sonuna ve Liberalizmin zaferine yorulmu 1 ve Amerikay dnya g dengeleri ierisinde alternatifsiz bir konuma ykseltmitir. Dnya hakimiyetini perinlemek isteyen Amerika, yeni dnya dzeni senaryolarn gerekletirme yolundaki en byk engel olan milli devletleri ve milliyetilik fikrini ncelikli dman semitir. Postmodernizm ad verilen yeni srete Amerika ve onun temsil ettii byk sermaye gleri, kreselleme ad altnda milli kltrleri yok edip dnyada Amerikan kltrn egemen klmaya almakta, insanl tek derdi tketmek olan bilinsiz ve uyutulmu kitleler haline getirmek istemekte (kitle kltr) 2 , milletleri gerek millet st yaplanmalarla gerekse mikro milliyetilikler ihdas ederek etnik blnmelerle yok etmek istemekte 3 ve btn bunlara direnen tek nokta olan milli devletleri sivil toplum tezleri ve demokratik talepler argmanlaryla kendi milletleriyle kar karya getirmektedir 4 . Aslnda kreselleme kimsenin fark etmedii yeni, fakat st rtl ve ok saldrgan bir milliyetilikten

1 2

Baknz, Francs Fukayama, Tarihin S onu ve Son nsan, eviren: Zlf Dicleli, Tarihsiz. zcan Yen ieri, Yozlama ve Yabanclamaya Kar tirazlar, Ankara 1997, s. 72-104. 3 Anl een, T rkiyede Cu mhuriyet Kimlii, 2023, S. 30, 15 Ekim 2003, s. 20,21. 4 Anl een, Cu mhuriyeti Demo krasi ile Tamamlamak, Cumhuri yet ya da Demokrasi, Ankara 2002, s. 50-52, 60-62.

baka bir ey deildir 5 . Bu gn lkemizdeki mevcut skntlarn temel kayna bu ABD ve AB merkezli kresel emperyalizmdir 6 . Bu skntlar aabilmek iin daha doru bir ifade ile farkl klflar altnda srdrlen milletler aras mcadelede baarl olabilmek iin milletimizin en byk dayana dn olduu gibi bugn de Trk milliyetilii fikridir. Bu tez almasnda Trklk konusunun seilmesi bu husus dolaysyladr. Trk milliyetiliinin tarihi geliim srecinin iyi bilinmesi milletler aras mcadelede daha gl ve daha etkin bir ekilde yer almamz temin edecektir. Biz Trkl incelemeye alrken bat medeniyetinin kstaslarna ve bu kstaslara bal olarak ortaya kan modellere gre hareket etmemeye alacaz. Bu itibarla milliyetiliini bat etkisinde gelien, batdan iktibas edilen bir ithal fikir olarak grmeyecek, Trk milliyetiliini Trk milletinin tarih sahnesine kyla e zamanl bir olgu olarak mtala ederek tarih, sosyolojik, psikolojik ve felsef amilleriyle birlikte kendi geliim sreci ierisinde aklamaya alacaz. Dolaysyla bu tez almasnda bilhassa II. Merutiyet dneminde gelien Trklk akmn ve nclerini incelemeye gemeden nce ksaca Avrup adaki milliyetilik gelimelerine deinecek daha sonra tezimizi temellendirmek iin Trk milliyetiliinin tarih kkenlerini inceleyeceiz. Trkln tarih kkenleri bahsinde, tarih hadiseler kadar milletlerin karakterlerini aydnlatmada nemli bir kaynak olan destanlar, ataszleri, muhtelif halk inanlar da bizim iin mehaz olacaktr. Btn bu kaynaklar incelemek suretiyle Trklerde millet ve milliyetilik fikrinin modern dnemin ok daha gerilerine giden, Trk toplum yaps ve devlet felsefesinin tab bir rn olan ok eski bir olgu, tarih bir gereklik olduunu ve devletimizin Osmanl Hanedan dneminin son zamanlarnda devlet nasl kurtulur? meselesine bir teklif ve aray olarak doan Trklk hareketinin bu tarih zemin zerinde vcut bulduunu, Trklk fikrinin ancak bu tarih sreklilik modeliyle incelendii takdirde salkl ve isabetli neticelerin doabileceini ispata alacaz. Gerekten ileride grlecei zere gerek konuyu inceleyen yerli ve yabanc ilim adamlar, gerekse bizzat Trklk hareketinin mensuplar tarafndan da

Durmu Hocaolu, Milliyetilik Hep Vard, Hep Olacak, Siyaset Ekseni, S. 11, 14-20 Kasm 2003, s. 16.

Trkln sadece Avrupadan gelen ithal fikirlerle aklama abasnn konuyu olduka ksr bir mecraya srkleyecei ifade edilmitir. Bu balamda millet inas deyimi, Trkler iin modernleme sreci ierisinde yeni bir millet yaratmay deil tarihin en eski alarndan beri varolan Trk mill kimliini tanmak, bu Trk kimliini yeni artlara gre yorumlamak ve Trk kimlii etrafnda bir uur yaratmay ifade etmektedir. Trkln Kkenleri bahsinden sonra Trkln dou ve gecikme nedenlerini birlikte inceleyeceiz. Bu blmde bu ge kalm douun Trk toplum ve siyas yapsndan kaynaklandn gstermeye alacaz. Bu gecikmede en mhim amilin, devletimizin Byk Seluklu hanedan dneminde yaanan OuzTrkmen ayrl 7 ile balayarak Osmanl Hanedan dneminde de ynetimin Trk olmayan unsurlara braklmasyla birlikte daha da byyen devlet- millet (halk) ayrl olduunu dnmekteyiz 8 . Bilhassa Enderun zihniyeti ve yanl bir mmetilik anlay Trk milliyetiliinin douunu geciktiren veya sekteye uratan en byk amildir. Bilindii gibi Gktrkler dneminde Trk Budunu/milleti anlay devlet siyasetinin merkezine oturtulmu ve gnmzdeki modern milliyetilik ve millet-devlet anlay tam manasyla gerekletirilmiti. Fakat Osmanlnn devlet siyasetinin ve toplumsal dayanmann merkezine Trk Milleti yerine Hanedan- Osmanye ve slm mmetine ballk formln getirmesi ve ynetimden Trkleri uzaklatrarak devirme unsurlara arlk vermesi9 Trk milliyetilii fikrinin uzun bir sre Trk milletinin bilin altnda kalmasna sebebiyet vermitir. Btn bunlarla ilintili olarak Trklk hareketinin ortaya kndaki en byk sebebin Trk milletinin devlet olma istei olduu tezini ileri srerek ispatlamaya alacaz. Trklk hareketinin ilk nclerinin Yeni Osmanllar iinde olduunu dndmz iin, Trkl 1860lardan itibaren incelemeye balayacak ve 1918 ylna kadar geleceiz. Trkln tekilatlanmasn mstakil bir balk altnda ileyeceiz.

Orhan Trkdoan, Ulus -Devletin Yo lu Kesiliyor mu?, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Ocak 2004205, s. 47-51. 7 Orhan Trkdoan, Trk Tarihinin Sosyolojisi, stanbul 1996, s. 305-337. 8 Orhan Trkdoan, Trk Topl umunda Aydn Snfn Anatomisi, stanbul 2003 (eser batan sona bu ayrl iliyor.) 9 Orhan Trkdoan, Osmanl dan Gnmze Trk Topl um Yaps, stanbul 2002, s. 9-196.

kinci

Blmde

Trkln

teorik

planda

ele

alacak

ve

Trk

milliyetiliinin iki byk mimar olan Yusuf Akura ve Ziya Gkalpi tetkik ederek mukayese etmeye alacak ve en sonunda Turanclk gibi Trk milliyetilii fikir sistematiinde yer alan unsurlar aklayacaz. Bu blmde phesiz en mhim kaynaklarmz, Trklk hareketinin bizzat ierisinde yer alm olan insanlarn kitaplar ve makaleleri olacaktr. Bu tez almas srecinde yardmlarn grdm btn insanlara ve bilhassa tez danmanm ve Hocam Sayn Prof. Dr. lker Alpe, deerli grleriyle yol gsteren ve kaynak bulmamda yardmc olan Aratrma Grevlisi Sayn Cengiz Fedakara, elektronik posta yoluyla sorularm yantlayan ve kesinde de bu yantlara yer veren Sayn Do. Dr. Durmu Hocaoluna teekkr bir bor bilirim.

Mehmet Kaan ALEN EDRNE 15 Mays 2004

GR
Trklk denilince bilhassa II. Merutiyet dneminde gelien fikr ve siyas hareket hatra gelir. Gerekten Trkln bir fikir hareketi olarak gelimesi, sistemlemesi ve tekilatlanmas II. Merutiyet dnemine tesadf eder fakat Trkln sadece bu dneme mnhasr bir olgu gibi mtala edilmesi konunun tarih ve sosyolojik kklerinin skalanarak ok s bir mecrada ilerlemesine sebebiyet verecektir. Trklk hareketinin ortaya k, Osmanl Devletinin durumuyla, Trk toplum yapsyla, Trk adalama sreciyle, Trk devlet felsefisiyle, Trk dnce tarzyla, Trk insannn karakteri ve zihn yapsyla ve en nihayetinde Avrupa ve dnyada zellikle 1789 Fransz htilali ile birlikte husule gelen siyas, itima, iktisad ve kltrel gelimelerle ok ynl ve karmak bir ilikiler ann neticesidir. Trkln, Trk tarihinin temel dinamiklerinden biri kabul edilerek tarih sreklilik izgisi iinde ele alnmas zarureti vardr. Tarihin en eski ve kkl milletlerinden birisi olan Trklerde, mill bilin ok erken dnemlerde gelimi ve Gktrkler devrine gelindiinde adeta gnmzdeki millet-devlet, standart kltr veya byk toplum nazariyelerine uygun bir siyas ve itima yaplanma gerekletirilmitir. Fakat slamiyetin kabulyle yanl bir mmetilik anlaynn Trk idarecileri tarafndan benimsenmesi, Devletimizin Byk Seluklu Hanedan dneminde yaanan Ouz-Trkmen ayrlyla balayan ve Osmanl Hanedan dneminde devlet ynetiminin enderunda yetien gayri Trk devirmelere braklmasyla birlikte daha da byk toplumsal yarlmalara neden olan devletin kendi milletine yabanclamas argman zamanla Trkln ikinci plana atlmasna ve hatta devirme kkenli aydn-brokratlarn Trkl konar-ger ve heteredoks Trkmen zmrelerine mahsus bir keyfiyet gibi alglayp aalayarak hakir grmesi ve Trkleri idraksiz addetmesi sonucunu dourmu bu durum ise Osmanl devleti bnyesinde yaayan muhtelif milletler iinde milliyetilik duygularnn en son uyanan unsurunun Trkler olmasna sebebiyet vermitir. Sanrz Avrupallarn, Anadoluya Malazgirt savandan sonra Trkiye ismini vermesine ramen, Trklerin kendi vatan ve devletlerine kendi isimlerini vermek iin 23 Nisan 1920yi
5

beklemelerinin de sebebi yukarda izah etmeye altmz tarih ve sosyolojik manzarada gizlidir. Osmanl Hanedanl devrinin son dnemlerinde ortaya kan fikir hareketlerinin temel karakteristii devleti kurtarmaya matuf hareketler olmalardr. Bu itibarla kltrel bir ynelim olarak ortaya kan Trklk hareketi, zamanla devlet nasl kurtulur? sualine bir teklif olarak gelimeye balayacak ve top yekn devleti Trk kimlii etrafnda yeniden yaplandrma gayretinin ad olacaktr. Fakat bu Osmanl hanedanl dneminde deil Ulu nder Atatrkn nderliinde kurulan Cumhuriyet rejimi dneminde tecelli edecek ve yaklak 1400 yl sonra devletin ad ierisinde Trk ismi geecek ekilde deitirilecektir.

I.

BLM: TRKLN TARH GELM SREC

A. MLLET VE MLLYETLK
1. Millet
a. Modernist Teoriler
Milliyetilik, millet kavram etrafnda oluturulmu bir olgudur. Dolaysyla

millet kavram akla kavuturulmadan milliyetilii doru anlamak mmkn deildir. Milletin nitelii, unsurlar ve ortaya k zerinde genel kabul grm bir aklama ve tanm yaplabilmi deildir. Bu hususta Do. Dr. Durmu Hocaolu Millet, ok kolaylkla ve kesin olarak, keskin hatlarla tanmlanabilmesi fevkalde mkl olan bir kavramdr. Bu mklat, kavramn geirmi olduu tarih istihleden ve farkl zaman ve mekanlarda, farkl kltrlerde ve farkl perspektiflerden farkl ekillerde
10

tanmlanm

ve

anlalm

olmasndan

ileri

gelmektedir

demektedir. Millet ve milliyetilik mefhumlar evrensel kavramlardr fakat bu

kavramlarn tarih geliim sreleri ve kltrleri birbirinden farkl toplumlarda cisimlemesi bu mefhumlarn aklanmasndaki en byk zorluu tekil etmektedir. Bu konuda alan btn ilim adamlar da nce kendi toplumlarn gz nnde bulundurarak deerlendirmelerde bulunmulardr. Batl sosyal ilimciler, millet ve milliyetilik olgularnn ilk defa modernite ile birlikte Avrupada ortaya ktn iddia eden kuramlar oluturmulardr. Bu modernist teoriler millet ve milliyetilik olgularnn geleneksel toplum yapsndan modern toplum yapsna geiin bir sonucu olarak, snleme, sosyo-ekonomik ilikiler, siyas ve kltrel artlar gibi parametrelere bal olarak ortaya kt11 tezini ilemektedirler. Bu hususta baz misaller vermek gerekirse mesela Ernest Gellner ulus, moderniteyle birlikte varolan, dolaysyla da modern devletle birlikte

10

Durmu Hocaolu, M illiyetilik ve Modernist Teoriler: 1, Yenia Gazetesi, 10 ubat 2004.

oluan, sanayi toplumuna geiin nedenlerinden ve bu toplumun kendi nesnel koullarndan kaynaklanarak ekillenen bir srecin ifadesidir 12 . demektedir. Gellner, ortak bir bilin ve mill bir kimliin varlna tekabl eden milliyetiliin tarihsel bir miras olmadn, milletin bir innn ve milletleme srecinin neticesi olduunu ileri srer. Ona gre her etnik grup ve topluluk bir millet deildir. Millet ve milliyetilik tarm toplumundan sanayi toplumuna geiin aamasdr 13 . Benedict Anderson ise milletin hayal edilmi bir siyasal topluluk, bir cemaat olduunu syler 14 . Ona gre yz yze ilikilerin geerli olduu kyler dnda btn topluluklar hayalidir. nk en kk ulusun eleri bile dier eleri tanmayacak, onlarla tanmayacak, ou hakknda hibir ey iitmeyecek, ama yine de her birinin zihninde toplumlarnn hayali yaamaya devam edecek ve hatta bu toplumun varl ideolojiler araclyla kitlelere hayal ettirilecektir 15 . Bu balamda millet kurgulanm bir kavramdr. nk yeler hibir zaman tm yeleri bilemezler ve onlarla yz yze gelemezler. Sadece ortak dndn hisseden toplumun hayali mevcuttur. Milleti iktisad faktrlerle de aklayanlar vardr. Marksizme gre iilerin vatan yoktur. Dnya proletaryas ortak hareket etmelidir. Bu suretle insann insan tarafndan smrlmesi engellendii gibi milletlerin de baka milletler tarafndan smrlmesi nlenmi olacaktr 16 . Marx ve Engels, milleti, burjuvazinin gelimesiyle birlikte ortaya kan merkezilemenin bir sonucu addetmektedirler 17 .

b. Trk Milliyetiliine Model Aray

Yukarda Avrupal sosyal bilimcilerin ileri srd tezlerin batl toplumlar iin geerlilii olabilir fakat bu tezler btn toplumlar iin genel geerlilii olan bir model olamaz. Bu hususta Prof. Dr. Mmtazer Trkne, hakl olarak milliyetilik literatrnn temel zaaf Avrupa- merkezcilikle malul ilkellikleridir demektedir18 .
11 12

A.g.m. Mehmet Karaka, Trk Ulusuluunun nas, Ankara 2000, s. 20. 13 Ernest Gellner, Uluslar ve Ul usuluk, stanbul 1992, s. 27-29. 14 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler (Milliyetiliin Kkenleri ve Yayl mas), stanbul 1995, s. 20 15 A.g.e., s. 20-22. 16 Marx/ Engels, Komnist Manifesto, Ankara 1997, s. 63-67, 81. 17 Durmu Hocaolu, M illiyetilik ve Marksizm: 1, Yenia Gazetesi, 6 ubat 2004. 18 Mmtazer Trkne, Trk Modernlemesi, Ankara 2003, s. 202, 9 numaral d ipnot.

Millet ve milliyetilik olgular, incelenen toplumun kltr ve tarih geliim srecine gre nitelik kazanacandan her toplumun millet ve milliyetilik modeli farkl olacaktr. Bu balamda Trk milliyetiliinin de nev- i ahsna mnhasr bir modeli vardr. Bu hususa Trkln Tarih Kkleri bahsinde ayrntl olarak tarih deliller ve rnekler gstermek suretiyle deineceiz. imdi burada bu modeli ksaca aklayacak ve Trk milleti ifadesinden neyi anlamamz gerektii sorusunu cevaplamaya alacaz 19 . Genel olarak Trk tarihi ve zel olarak da Trk milliyetilii zerine alm yerli ve yabanc ilim adamlar Trk milliyetiliinin bat Avrupadaki fikir akmlarndan etkilendiini ama yalnzca Avrupa meneli ithal fikirlerin bir neticesi saylamayacan 20 , Trk kltr ve medeniyetinin kendine mahsus vasflarnn olduu, Trk milliyetilii zerine yaplan deerlendirmelerin bu vasflar nazar- dikkate almad mddete s bir mecrada ilerlemekten k urtulamayacan, Trklerin uzun bir tarihe sahip olduklarn ve bu tarihin ok erken dnemlerinde millet olma uuruna erdiklerini sylemilerdir. Kukusuz, milliyetilik ancak millet kavramyla birlikte bir anlam btnlne sahip olabilir 21 . Nevzat Ksolu, milliyetiliin ve millet olma fikrinin, tarihin btn toplumlarnda, bir mensubiyet duygusu olarak daima var olduunu ve bu aidiyet duygusunun birlikte yaamaktan, ortak inanlar ve menfaatlerden, ayn corafya ve tarih kaderi paylamaktan ve benzeri ortaklklardan kaynaklandn sylemektedir 22 . Milleti sosyolojik bir gereklik kabul eden Ord. Prof. Sadri Maksudi Arsal, Ksolunun iaret ettii mensup olunan toplulua kar duyulan ballk hissini milliyetiliin nvesi kabul eder ve bu ballk hissinin en iptida topluluklarda ve hatta camiac hayvanlarda bile mevcut olduunu ekler 23 . Trk tarihi ve milliyetilii zerine alan ilim adamlar, bu mensubiyet duygusunun Trklerde ok eski dnemlerden beri mevcudiyetini kabul etmekle beraber farkl balang tarihleri vermilerdir. Prof. Dr. Bahaeddin gel, bu tarihi
19

Ziya Gkalp ve Yusuf Akura gibi Trklk hareket inin nde gelen simalarnn bu konudaki grlerine, tekrara mahal vermemek iin sadece ilg ili bl mlerde deinilecektir. 20 erif Mardin, Trk Modernlemesi, stanbul 2002, s. 354-355. 21 Durmu Hocaolu, Cumhuriyet Dnemi Trk Milliyetilii ve Batda Milliyetilik Geli meleri, lk Ocaklar Eiti m ve Kltr Vakf Tekilat i Eiti m Seminerleri, Ankara 2001, s. 341. 22 Nevzat Ksolu, Trk Milliyetilii ve Osmanl, stanbul 2000, s. 13. 23 Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, stanbul 1979, s. 64.

Trklerin tarih sahnesine k ile e zamanl saymtr ve uurlu bir ekilde millet olma fikrini Metenin in mparatoruna yazd mektupta geen Btn yay gerenler bir oldu ifadesinde bulmutur 24 . Prof. Dr. brahim Kafesolu, Trklerin bir millet olarak 5000 yllk bir maziye sahip olduunu ve Asya Hun mparatorlarndan iinin milliyet fikrini devlet siyasetine ittihaz eden ilk kii olduunu belirtmektedir 25 . Bilindii gibi i-i Han hi bir Trkn alnnda esaret damgas tamaya tahamml edeceini zannetmem szleriyle in tabiiyetine girmeyi ret etmi ve mill istikll iin savamay semitir. Mehmet zzet, bir milleti, kendilerine yabanc saydklar kimselerle bir idare altnda veya o kimselerin siyas velayeti altnda yaamak istemezlerse mevcut sayarz 26 demektedir. Bu balamda tarihin her dneminde zgrle olan tutkularyla tannan Trkler, tarihin en eski alarndan beri millet hayat yaamaktadrlar. Prof. Dr. Mehmet Erz, Trk tarihinde millet olma dncesinin en ak ekilde Gktrk Devletinde gzktn ve bu sebeple Trk milliyetiliinin Gktrklerle birlikte balatlmas gerektiini yazmaktadr 27 . Prof. Dr. Orhan Trkdoan da Erzle ayn gr paylamakta ve Gktrklerin gnmzdeki Byk Toplum veya Standart Kltr nazariyesine ok yaklaarak adeta modern millet-devlet tipinde bir siyasi yaplanma gerekletirdikleri fikrindedir 28 . Trk milliyetiliinin douu ile ilgili bir doktora almas yapan David Kushner ise Akpaaolu, Ner, Yazcolu Ali, Kemal Paazde gibi devlet tarihilerine dayanarak Trk Milliyetilii fikrinin II. Murat dneminde olumaya baladn ileri srmektedir 29 .

c. Millet Kelimesinin Anlam

Millet kelimesi dilimize Arapadan gemitir. Bu kelime Arapada mezhep, secde gibi anlamlarda ve daha ok bugnk mmet szcn

24 25

Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul 2001, s. 102. brahim Kafesolu, Trk Milliyetiliinin Meseleleri, stanbul 1999, s. 11,19. 26 Mehmet zzet, M illet, Mehmet zzet ve Ul usalc Sosyal Felsefesi, Haz. Mah mut Cokun Deirmenciolu, Ankara 2002, s. 527. 27 Mehmet Erz, Mill Kltrmz ve Meselelerimiz, Ankara 1996, s. 192. 28 Orhan Trkdoan, Osmanl dan Gnmze Trk Topl um Yaps, stanbul 2002, s. 82-88. 29 David Kushner, Trk Milliyetiliinin Douu, stanbul 1998, s. 10.

10

karlayacak biimde bir dinin mensuplarnn toplam manasnda kullanlmtr 30 . Bugn ise bat dillerindeki nation kavramn karlayacak bir anlam vardr 31 . Btn ilim adamlar milletin yap talarn oluturan eitli unsurlarn varlndan sz etmilerdir. Fakat bu unsurlarn neler olduu, neleri kapsad konusunda genel kabul grm bir tanmlama mevcut deildir 32 . Bu husus her milletin zelliklerinin farkl olmasndan ve her aratrmacnn milleti meydana getiren unsurlar incelerken kendi toplumunu gz nnde tutmasndan kaynaklanmaktadr. Her ilim adam kendi milletinin fiil durumuna ve menfaatine gre bir tarif gelitirmeye almtr. Mesela Almanlar daha ziyade rk teorisini kabul ederler. Buna gre ayn rktan gelen insanlar bir milleti olutururlar. Milliyetilik ise bu rka mensubiyet duygusudur. Franszlar ise, kltr teorisine uygun bir anlaya sahiptirler ve onlara gre millet ayn kltre sahip insanlarn oluturduu bir topluluktur 33 . Franszlarla Almanlar arasndaki bu gr farkll tarih gelimelerindeki farkllklar kadar bu iki millet arasndaki ekimeden de kaynaklanmaktadr. Bilindii gibi Alsas blgesi bu iki millet arasnda bir husumet konusudur. Bu blge ise kltr bakmndan Fransz kltrnn tesiri altndadr fakat rk bakmndan ise Germendir. Dolaysyla bu blgenin kendilerine ait olduunu iddia eden Franszlar millet tanmlarnda kltrel btnl ne karmlar, Almanlar ise ayn rktan gelen insanlarn bir milleti tekili edecei grn ileri srmek suretiyle Alsas blgesinin kendilerine ait olduunu ispata almlardr. Grld gibi Alman ve Fransz modellerinde milleti oluturan unsurlardan yalnzca bir dikkate alnmtr. Oysa ilim adamlar rk ve kltrn yannda dil, din, vatan, ortak tarih gemi, birlikte yaama istei, mill mefkure, mterek menfaatler, mterek deer ve inanlar, siyas tekilatlanma gibi pek ok unsurun varlndan sz etmilerdir34 . Dier bir deyile millet zaman, mekan, irade, maneviyat gibi ok boyutlu bir kavramdr.

30 31

Mehmed Niyazi, Millet ve Trk Milliyetilii, stanbul 2000, s. 18. Trkne, a.g.e., s. 344 32 Baknz. Max Weber, S osyoloji Yazlar, stanbul 2003, s. 256-267 33 Ksolu, a.g.e., s. 15. 34 Niyazi, a.g.e., s. 40-54.

11

Bir millet yukarda sraladmz unsurlarn hepsine birden sahip olmayabilir. Fakat bir millet bu unsurlardan ne kadar fazlasn bnyesinde barndr rsa o millete mensup olan fertlerde de mill birlik ve uur o nispette gl olur. Bu unsurlar ayn zamanda millet sevgisinin sebepleridir. Btn bu hususlar birlikte dnnce milletin tanmn yle yapabiliriz: rk, kltr, dil, din, tarih, lk gibi mterek unsurlarla birbirine bal, ayn vatanda ve ayn siyas iradenin altnda yaayan ve birlikte yaama azmine sahip toplulua millet denir. Millet kavramnn muadili olarak bazen ulus kelimesi de kullanlmaktadr. Ulus kelimesi dilimize Moolcadan gemi olup tarihin hibir dneminde millet kelimesinin ifade ettii manalar kapsamamtr. Trkler Orhun Antlarnda da grld zere millet karlnda budun szcn kullanyorlard35 . ok gelimi bir kavram olan budun, Prof. Dr. Bahaeddin ge le gre belirli bir blgede yaayan, mterek dil, tarih ve kltr balarna malik topluluk anlamndayd ve bu szck byk ihtimalle bamsz, illi ve kaanl Trk topluluu manasna gelen bod szcnden tretilmiti. 36 Prof. Dr. brahim Kafesolunun boylar birliine bodun denir eklindeki aklamas bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. 37 Fakat Orhun Antlarnda ok sk geen Trk Budunu tabirinin yalnzca siyasal bir birlii mi iaret ettii yoksa gel ve Kafesolunun belirttii gibi toplumsal bir muhtevaya da sahip olup olmad konusunda ihtilaflar mevcuttur. Konuyu inceleyen Prof. Dr. Orhan Trkdoan Trk Budun deyiminin hem toplumsal hem de siyasal anlamda kullanlan bir terim olduu kanaatindedir. 38 Orhun Antlarn da Trgi kaan Trkm, budunum idi, Dokuz Ouzlar benim budunum idi 39 gibi muhtelif kullanm ekillerinin olmas ve kaanlar ve illeri olmamasna ramen Karluklar iin de ayn terimin kullanlmas Trkdoann tespitini dorulamaktadr. Bilinen bir gerek varsa budun kelimesinin bugnk millet kavramnn bir prototipi olduu40 ve Trk toplumunun siyasal birlii ile devlet olma dncesinin kaynak noktasn tekil ettiidir. 41
35 36

lker Alp, Trakya ni versitesi Tarih Bl m Trk nklap Tarihi Ders Notlar . Bahaeddin gel; a.g.e., s. 335-336. 37 brahim Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1998, s. 231. 38 Orhan Trkdoan; Trk Tarihinin Sosyol ojisi, stanbul 1996, s.54. 39 Muharrem Ergin; Orhun Abi deleri, stanbul 1988, s.71. 40 Hocaolu; a.g.m., s. 349. 41 Trkdoan; a.g.e., s. 52.

12

2. Milliyetilik
a. Avrupada Milliyetilik Hareketleri
Milliyetilik bat literatrnde ilk defa teknik bir terim olarak 1798de grlr 42 . Avrupada ortaya k Fransz htilalinin yaratm olduu artlarn sonucudur. Sanayi Devriminin ihtiyac olan mill pazarn ihdasnn, toplumun ekonomik gcnn, eitim seviyesinin ve siyas katlm bilincinin artmasnn, kilisedevlet ayrmasnn neticesidir 43 . Aydnlanma dnemi, Avrupada teknolojik ve sna ilerlemenin yannda fikr ve zihn bir dnmnde yaand bir adr 44 . Bu dnemde batnn karlat sorunlar zme kavuturma abas liberalizm dncesinin domasna sebebiyet verecektir. Liberalizm znde insan aklnn her eyi yapabileceine olan inan ve insan her trl toplum bandan kurtarma istei yatar 45 . Trkedeki karl hrriyetiliktir 46 . Esas aklclk (rasyonalizm) ve bireyciliktir (individa lizm). Bu suretle fert ve akl kutsallatrld. Bunun sonucu olarak fert merkezli bir sosyal, siyas ve iktisad bir sistem oluturma gerei ortaya kt. Bunun iin ise fertlerin hr ve eit olmas gerekirdi 47 . te Fransz htilali bu zihniyetin rndr. htilal liberalizmin yannda nasyonalizm ve sosyalizm gibi yeni fikirlerin de yaylmasna neden oldu. Fertler iin istenilen hak ve hrriyetler zamanla milletlere temil edildi. Bylece nasyonalizm yani milliyetilik fikri dodu. Milliyetilik, Prof. Dr. Fahir Armaolunun deyimiyle bir bakma kii hrriyeti kavramnn milletlere tatbikiyle 48 dodu. Fransada patlak veren 1848 htilali ile geniledi ve btn bu gelimeleri Alman ve talyan mill birliklerinin kurulmas takip etti49 .
42

Durmu Hocaolu, Milliyetilik: Telaffu zu Kolay , Grameri Zor Bir Dil,Yenia Gazetesi, 30 Ocak 2004. 43 Durmu Hocaolu, Milliyetilik: Potansiyel G ve Fikr Zaafiyet, Yenia Gazetesi, 31 Ocak 2004. 44 Bayram Kodaman, Milliyetiliin Tarih Seyr, Trk Yurdu Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139-141, Mart -Mays 1999, s. 68. 45 Oya Okan, B at Dncesinde Li beralizm ve Tarihi Koullar, Ankara 2001, s. 11-12,81-83. 46 S. Hayri Bolay, Felsef Doktrinler Szl, Ankara 1990, s. 146. 47 Kodaman, a.g.m., s. 68. 48 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi, C. I: 1914-1980, Ankara 1991, s. 9. 49 Erc ment Kuran, Dnyada Milliyetiliin Douu ve Geli mesi, Trk Yurdu Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139-141, Mart-Mays 1999, s. 118-120.

13

Sosyal bilimcilerin pek ou milliyetiliin modern dnemin rn olduunu ileri srmesine ramen, ilk ortaya k tarihinde anlaamamaktadrlar. ngiltere i savan, Latin Amerikadaki bamszlk hareketlerini, Alman Romantizmini, Fransz htilalini balang kabul edenler vardr 50 .

b. Milliyetiliin Tanm ve Nitelii

Do Dr. Durmu Hocaolu, milliyetiliin, Zhiren basit ve herkese mlm gibi grnen, ancak btnna girildike ok zorlu bir problem olduu fark edilen bir kavram olduunu ve siyasi corafya, milletleraras ilikiler, siyaset ilmi, kltrel antropoloji, sosyal psikoloji, siyaset felsefesi, milletleraras hukuk, sosyoloji, tarih gibi en az dokuz adet akademik disiplinin milliyetilik ve ulus-devlet teorilerini gelitirdiini sylemektedir 51 . Hal byle olunca tpk millet mevzuunda grld gibi milliyetiliin de ok deiik tarifleri yaplmakta ve nitelii, unsurlar ve amac konusunda genel kabul gren bir tanmlamaya gidilememektedir. Her milletin tarih gemii, kltrel zellikleri, menfaatleri, fiil durumu milliyetilik anlayn belirlemektedir. Milliyetiliin ok basit ve herkes tarafndan kabul grecek ksa bir aklamasn yapacak olursak; milliyetilik, insann kendi milletine kar duyduu aidiyet hissidir. nsan, mensup olduu milleti sever ve onun iyiliini ister. te milliyetilik, en basit ifadesi ile budur. Ancak bu aidiyet hissinin ve sevginin, nitelii, sebebi, hedefi, kapsam, iddeti gibi sorular geldike milliyetilik iinden klmaz bir problem haline gelmektedir. Anthony Smith, milliyetiliin belli bir etnik grubun veya topluluun kendi devletini kurmak yada var olan bir ulus-devleti savunmak amacn gden bir hareketin ideolojisi olduu kanaatindedir 52 . Gellner ise milliyetiliin tarm toplumundan sanayi toplumuna geiin aamas olduunu ve milliyetiliin, milletin kendi bilincine varmas demek olmadn, milliyetiliin, milletleri icat ettiini

50 51

Niyazi, a.g.e., s. 105. Hocaolu, Cumhuriyet Dnemi..., s. 341. 52 Anthony D. Smith, Milli Ki mlik, stanbul 1999, s. 33-35, 73.

14

sylemektedir 53 . Marksizme gre ise milli-devlet ve milliyetilik kapitalizmin bir rndr ve ancak Marksist dzenin gelmesi iin oluacak tarih artlara hizmet ettii lde nemlidir. Mesela SSCBnin ilk kurulduu yllarda i yap salam olmad iin her millete kendi geleceini temin hakk verilecek (selfdetermination) diyen Lenin, SSCB bnyesindeki muhtelif milletleri kandrm ve ok gemeden SSCB arl bile aratan bir imparatorlua dnmtr 54 . Milliyetilik, tarih ve sosyolojik bir varlk olan millet zerine bina edilmi bir olgudur 55 . nsann doasnda var olan ok tab bir mensubiyet hissidir 56 . nsan dnyann her yerinde ailesine baldr; onu sever, onun iin fedakarlkta bulunur, onu korumak iin gerekirse hayatn verebilir. te ailede balayan bu ballk hissi ve duygusu mahalle, ky, ehir derken millete kadar geniler. Ayn millete mensup olan fertler, ayn soydan geldiklerinin, ayn kltre sahip olduklarnn, ayn dili konutuklarnn, ortak tarihi gemiten geldiklerinin, ayn inanlara ve deer yarglarna sahip olduklarnn bilincindedirler. te milliyetilik bu millet olma bilincinin ifadesidir.

53 54

Gellner, a.g.e., s. 27-29. Durmu Hocaolu, M illiyetilik ve Marksizm: 2, Yenia Gazetesi, 7 ubat 2004. 55 Niyazi, a.g.e., s. 110. 56 Arsal, a.g.e., s. 64.

15

B. TRKLN TARH KKLER

1. Trkln Tarihi Temelleri zerine Bir Giri
Milliyetilik bu gnk modern manasn, Fransz ihtilaliyle birlikte husule gelen siyasi ve itimai dnm sonucu kazanmtr. Bu balamda bat Avrupadak i gelimelerin eitli vesilelerle gerek modern Trk milliyetiliinin douuna gerekse Osmanl mparatorluu bnyesindeki gayri Mslim ve gayri Trk unsurlarn imparatorluktan ayrlma srecine etki ettii gerei yadsnamaz. Fakat milliyetiliin bu modern cephesinden baka tarihi ve sosyolojik bir zeminde vcut bulup; birlikte yaamaktan, ortak inan ve menfaatleri olmaktan, ayn corafya ve ayn tarihi kaderi paylamaktan57 , ayn dili konumaktan, soy birliinden ve benzeri mtereklerden kaynan alan bir mensubiyet uuru olarak ifade edebileceimiz ayr bir ciheti daha vardr ki tarihin hemen hemen btn toplumlarda eitli tezahrleri sabittir. te milliyet duygusunun kayna ve nvesi, iptidai ve medeni camialarda, hatta baz camiac hayvanlarda grlen bu sosyolojik gerekliktir, yani fertlerin mensup olduklar kitleye kar duyduklar ballk hissidir. 58 Bu hissin Trk tarihindeki rneklerini incelemek suretiyle hem Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde doan Trklk hareketinin ortaya k n daha iyi okuma olanana sahip olacaz, hem de Britanika ansiklopedisindeki milliyetilik modern bir harekettir eklindeki ibareden anlalaca zere, batl ilim adamlarnn btn iyi deerleri olduu gibi milliyetilik olgusunu da klliyen kendi inhisarlarna alma temayllerinin mesnetsizliini ortaya koyacaz. 59 Filhakika pek ok batl sosyal bilimci, millet ve milliyetilik olgularnn ilk defa moderniteyle birlikte bat Avrupada ortaya ktn iddia eden kuramlar oluturmulardr. 60 Bu
57 58

Nevzat Ksolu, Trk Milliyetilii ve Osmanl, stanbul 2000, s.13 Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyol ojik Esaslar, stanbul 1979, s.64 59 Batl sosyal bilimcilerin pek oklar milliyetiliin modern dnemin rn olduunu ileri srmelerine ramen, ilk ortaya k tarih inde anlaamamaktadrlar. ngiltere i savan, Lat in Amerikada bamszlk hareket lerini veya Alman ro mantizmin i de balang kabul edenler vard r. Mehmed Niyaziden yaptmz bu iktibas btn toplumlarn milliyetili i baka bir topluma brakmamak hususundaki kararlln gstermektedir. bkz. Meh med Niyazi; Millet ve Trk Milliyetilii, st. 2000, s. 105 60 Mehmet Karaka, Trk Ulusuluunun nas, Ankara 2000, s. 9-81

16

kuramlarn Avrupal toplumlar iin bir anlam ve gereklii olabilir fakat; bizim Trk tarihinden ve milletlerin karakterlerini aydnlatmada en az tarihi kaynaklar kadar byk bir ehemmiyeti haiz olan destanlarmzdan gstereceimiz deliller, milliyet fikrinin eskiliini ve sonra iki bin yl nceki Trklerde mevcut olan bu fikrin devlet siyasetinde temel faktr olarak bile rol oynadn ispata kafi gelecektir. 61 Bu anlamda, gnn moda deyimi olan Ulus nas, bizim iin milli kimlii tanma ve yeni artlara gre tanmlamaktan te bir anlam ifade etmemektedir. Yakn tarihimizde tecrbe ettiimiz zere, yap talarn farkl etnisitelere sahip toplumlarn ve harcn Osmanl hanedanna ve vatanna ballk uuru ve ortak menfaatler vurgusunun tekil ettii bir Osmanl milleti ina etme gayretlerinin, acizlii ve urad trajikomik akbet bizim nokta- i nazarmzdan milletin ina edilebilir bir fenomen olmadn gstermektedir. Tabiki btn bu mtalaalar Aydnlanma, Sanayi devrimi, Fransz htilali, modernite, Avrupa medeniyeti, Trk toplum yaps, Trk modernlemesi, ulus-devlet gibi konular ihtiva eden ok ynl ve geni bir perspektifte bir deer arz eder ki pek ok farkl disiplinlerin de ilgi alnna giren bal bana bir tetkik mevzuudur. Bizim hareket noktamz, slam dinine ve Osmanlla, devlet ve lkesine yrekten bal olan Trklerin, kendilerini bile artacak derecede ateli milliyetiler olarak ok hzl bir ekilde deimi olmalardr 62 Bu deiimleri (ulus inas addedenler olabilir) yalnz ithal yoluyla giren milliyeti fikirlerin neticesi saymak konuyu olduka basite irca etmek olacaktr. Batl fikirlerin nesnel kimliin farkna varl srecinde dolayl ve dolaysz olarak etkili olduu gereinin yadsnamayacan yukarda da belirtmitik fakat Trk milliyetilii fikir sistemi tamamen tarihi temeller zerine oturmutur ve eer batl tesirler illa bir sorun tekil ediyorsa bu sadece Trk milliyetiliine mahsus bir argman deildir. Ziya Gkalpin genlik yllarnda ben kimim? sualine verdii: sen bu messese ve ananelerin yourduu insansn eklindeki cevab 63 , Trk milliyetiliinin temellerinin daha nceki devirlerde atld fikrini kuvvetlendirmektedir. 64 Yine milliyetiliin tarihi kkenleri hususunda bir batl dnrn: milliyet ilik bir

61 62

brahim Kafesolu, Trkler ve Medeni yet, stanbul 1995, s.58 David Kushner, Trk Milliyetiliinin Douu, stanbul 1998, s. 5 63 erif Mardin, Trk Modernlemesi, stanbul 2002, s. 354-355

17

zamane icad deildir, o ok eski bir trkdr 65 dorular mahiyettedir.

sz de bizim mlahazamz

Ziya Gkalpin Trkln Esaslar ve Yusuf Akurann Trk Yllnda yaynlanan Trklk adl almas gibi klasik kaynaklarda 66 , Trk Milliyetiliinin aada inceleyeceimiz tarihi temellerine herhangi bir vurgunun yaplmam olmas, Yeni Osmanllarn batl messeselere slam tarihinden paradigmalar bulmak suretiyle dncelerine tarihi bir derinlik katma cehti gibi bir aray ierisinde bulunmamalar kanaatimizce ilgin addedilebilecek bir durumdur. Trkln tarihi kklerine ilk atf Hseyin Namk Orkundan gelmitir. Bilahare brahim Kafesolu, Bahaeddin gel, Aydn Taneri gibi hocalarmz sistemli bir ekilde milliyetiliimizi, tarihi ve sosyolojik zeminlerde ele almlardr.

2. Trklerde Millet Anlay

Millet, milletleme ve milliyetilik kavramlar zerinde mtalaalarda bulunmak bizim tez almamzn snrlar dndr. Biz bu balk altnda sadece Eski Trkler tarafndan kullanlan ve bugnk millet kavramna olduka yakn bir anlamsal ierie sahip Budun szcne ve ksaca Trklerde millet telakkisine deineceiz. Trk tarihi zerinde alan hemen hemen btn ilim adamlar milliyet fikrinin Trklerde ok eski alarda inkiaf etmi olduunu teslim etmiledir. Prof. Dr. Bahaeddin gele gre Trkler bugnk millet karl olarak belirli bir blgede yaayan, mterek dil, tarih ve kltr balarna malik topluluk anlamndaki budun szcn kullanyorlard ve bu szck byk ihtimalle bamsz, illi ve kaanl Trk topluluu manasna gelen bod szcnden
64 65

Kushner, a.g.e., s. 5 Isaiah Berlin den nakleden Durmu Hocaolu, Cu mhuriyet Dnemi Trk M illiyetili i ve Bat da Milliyetilik Geli meleri, OV Tekilat i Eiti m Seminerleri, stanbul 2001, s.342 66 Ziya G kalp ve Yusuf Akura Trk tarih i ile ilg ili aratrmalarda bulunmulard r fakat bizzat Trk milliyetiliinin tarihi kklerine in me g ibi b ir vadide yol almamlardr. Bkz. Ziya G kalp, Trkln Tarih, Trkln Esaslar, stanbul 1997, Akurann Trkl k isimli al masnn Kltr Bakanlnca yaplan yeni basks iin bkz. Yeni Trk Devletinin ncleri, Yay. Haz. Nejat Seferciolu, Ankara 2001

18

tretilmiti. 67 Prof. Dr. brahim Kafesolunun boylar birliine bodun denir eklindeki aklamas bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. 68 Fakat Orhun Antlarnda ok sk geen Trk Budunu tabirinin yalnzca siyasal bir birlii mi iaret ettii yoksa gel ve Kafesolunun belirttii gibi toplumsal bir muhtevaya da sahip olup olmad konusunda ihtilaflar mevcuttur. Konuyu inceleyen Prof. Dr. Orhan Trkdoan Trk Budun deyiminin hem toplumsal hem de siyasal anlamda kullanlan bir terim olduu kanaatindedir. 69 Orhun Antlarn da Trgi kaan Trkm, budunum idi, Dokuz Ouzlar benim budunum idi 70 gibi muhtelif kullanm ekillerinin olmas ve kaanlar ve illeri olmamasna ramen Karluklar iin de ayn terimin kullanlmas Trkdoann tespitini dorulamaktadr. Bilinen bir gerek varsa budun kelimesinin bugnk millet kavramnn bir prototipi olduu 71 ve Trk toplumunun siyasal birlii ile devlet olma dncesinin ka ynak noktasn tekil ettiidir. 72

3. Trk Milliyetiliinin Manevi Alt Yaps ve Trk Cihan Hakimiyeti lks

Trklerde milliyetilik fikrinin gelimesinde eitli amiller mevcuttur. phesiz ki bunlardan ilki daha nce de deindiimiz gibi- her toplulukta grlen mensubiyet uuru, nesep asabiyesidir. Bunun yannda tarihi sre ierisinde Trklerin byk devletler kurma istidadn gstermeleri, parlak bir medeniyetin banisi olmalar ve idare ve ftuhatlardaki muvaffakiyetleri de Trk milliyetilii zerinde mhim tesirler icra etmitir. Fakat; Trklerin tarih sahnesine ktklar andan itibaren hakim ve stn millet olarak yaratldklar, cihan sevk ve idare etmenin Tanr tarafndan kendilerine tevdi edildii ynndeki akideleri ve bu inanla

67 68

Bahaeddin gel; Trk Kl trnn Gelime alar, stanbul 2001, s. 335-336 brahim Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1998, s. 231 69 Orhan Trkdoan; Trk Tarihinin Sosyol ojisi, stanbul 1996, s.54 70 Muharrem Ergin; Orhun Abi deleri, stanbul 1988, s.71 71 Hocaolu; a.g.m., s. 349 72 Trkdoan; a.g.e., s. 52

19

ilintili olarak Trk cihan hakimiyeti mefkuresi 73 eklinde formle edilen ve slam dneminde de cihat kavramyla hemhal olarak Nizam- Alem idesi altnda daha da glendirilen, daha rafine ve daha sofistike bir hale dntrlen cihanmul devlet doktrini, Trk milliyetiliinin en zgn ve en mhim vehesidir. 74 Bu itibarla, Trk milliyetiliin Cihan Hakimiyeti lks ile olan mnasebetini incelerken ksaca Trk devlet felsefesine de temas etmenin konumuz asndan faydal olaca kanaatindeyiz.

4. Trk Milliyetilii ve Cihan Hakimiyeti Balamnda Trk Devlet Felsefesi

Trk devletlerinin en nemli hususiyetlerinden birisi millet ile i ie girip btnlemi olmasdr 75 . Hatta Trk devleti Trk ailesinin ve otann genileyip bymesi sonucu ortaya km telakki ediliyordu. Bu noktada Osmanlnn son dneminde ortaya kan dier fikir akmlar gibi Trkln de devlet nasl kurtulur? sualine bir teklif olarak nev- nema bulmas ve hatta Yusuf Akurann Trklk adl almasnn Kltr Bakanlnca yaplan son basksna Yeni Trk Devletinin ncleri isminin verilmesi son derece manaldr. Bu balamda Trk milletinin devletiyle ayrlmaz bir btn olmas gibi Trk milliyetilii de Trk devletinden ayr dnlemez. Fakat Trk milliyetilii, belli dnemlerde muhtelif sebepler dolaysyla devlet ile mcadele etmek zorunda da kalmtr ki bu hususa da Trk milliyetiliinin gecikme nedenleri konusunda deineceiz. Trk devlet felsefesi ve tekilatnn bir dier nemli zellii de adeta Cihan Hakimiyetini gerekletirmek zere yaplanm olmas ve tarihi sre ierisinde geliim olarak deerlendirebileceimiz zamana ve corafyaya bal olarak meydana gelen baz farkllklar haricinde- devamllk arz etmesidir. Bu konuda dipnotlarda verdiimiz ilgili eserlerin yannda, smail Hakk Uzunarlnn, Fuat Kprlnn ve Reat Genin eserlerine baklabilir.
73 74

Bkz. Os man Turan; Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, II C, stanbul 1994 Hocaolu; a.g.m., s. 369; Trk- slm btnlemesi iin baknz: brahim Kafesolu, Trk slm Sentezi, stanbul 1999 75 Mehmed Niyazi, Trk Devlet Felsefesi, stanbul

20

5. Trk Milliyetilii ve Cihan Hakimiyeti Balamnda Trk Destanlar

Trk Cihan Hakimiyeti lksn ve hakim millet inancn milli

destanlarmzda rahatlkla mahede edebilmekteyiz. nk destanlarmz gelitiren ve tarihimize ekil veren kaynak dnce, bu acuna buyruk olma ve stnlk lksdr. 76 Ouz Kaan destannda Cihan hakimiyeti ile ilgili pek ok motif bulmak mmkndr. Ouz Han, Uygur Kaan olmas hasebiyle acun kaan olduunu syler ve drt taraftaki hkmdarlardan itaat bekler. Yine Ouz ryasnda gnein doduu yerden batt yere kadar uzanm bir altn yay ve gm ok grr. Ulu Trk, ryay Tanrnn dnyay Ouza baladna yorar ve bunun zerine Ouz Kaan yurdumuz rmaklarla denizler ile dolsun, gkteki gne ise yurdun bayra olsun, ilimizin adr yukardaki gk olsun, dnya devletim olsun, halkmz da ok olsun diyerek gk yeleli Bozkurtun nderliinde dnyay fethe kar. 77 Ouz Han ran kaynaklarnda Afrasyab ad ile geer ve Kgarl Mahmut da Trklerin Afrasyaba Alp Er Tunga dediklerini bildirir. 78 malumat verir: Dikkat edersen sen, bu Trk beyleri, Dnyada bunlardr, en iyileri Bu Trk beylerinden, ad bilinen Tonga Alp Er idi, kutlu, sevilen En sekin, en yce ve yiit idi Hakim, yetkin kii, dnya sahibi Tacikler der ona, Efrasiyab Han Efrasiyab etti, dnyalar talan79 Yusuf Has Hacip, Kutadgu Biligde Alp Er Tongann acun beyi ve Efrasiyab olduunu belirtir ve u

76 77

Ali ztrk; alar inde Trk Destanl ar, st. 2000, s.30 Ayrntl bilgi iin bkz. Bahaeddin gel; Trk Mi tol ojisi, C.I, stanbul 2001 ve ztrk; a.g.e. 78 Turan; a.g.e. , C.I, s.81

21

Cveyn, Uygurlarn, Buku Hann Efrasiyab olduuna inandn kaydeder ve konumuz asndan mhim olan u bilgileri verir: Buku Han evinde uyurken bir kz hayaleti girip onu uyandrr ve ona doudan batya kadar olan btn yerler senin hkmn altna girecek, iinde ciddi ol ve insanlarn kymetini bil der. Yine Buku Hann ryasna giren, beyazlar giyinmi ve elinde baston bulunan yal bir adam ona bir ta vererek: eer bu ta koruyabilirsen, dnyann her taraf senin buyruun altna girer der. Bunun zerine Buku Han 12 yl zarfnda btn lkeleri feth eder ve bakaldracak hibir devlet brakmaz. 80 Ouz Han fikriyat, destann slm rivayeti ve Dede Korkut hikayeleri ile birlikte anadoluya da gelmitir. Kitab- Diyarbekriyyede yeryzndeki lkelerin tamamn lkesinin snrlarna katt eklindeki ibare ve Ouzun verdii toy hakkndaki parlak tasvir, anadoludaki Ouz Han idesini gstermesi bakmndan nemlidir. 81 15. Yzyl anadolusunda Ouz Romantizmi ad verilen bir akm yaanm, hakimiyetin meruiyeti iin art olan Ouz Han soyundan gelmi olmak prensibi yaamaya devam etmi, Osmanl vakayinamelerinin bana Osmanl soyunu Ouz Hana karan ecereler konulmu, Fatih torunlarna Ouz Han ve Korkut isimlerini vermi, Karakoyunlu hkmdar Cihanah Uygurca yazl bir kitab gstererek II. Murat ile karde olduunu sylemitir. Ulus-Devletlerde kken mitleri ok nemlidir ki Atatrk dneminde gelitirilen tarih tezleri de bu anlamda manidardr. Yukardaki izahatlar ortak bir soydan gelme bilincine iaret ettii gibi Tarihi Devamllk olgusunu da pekitirmektedir. Akpaazde, Tevarih- i Al- i Osmanda yle der: Devrimde olanlar yazdm. Ouzdan Gkalpe kadar gittim. Olgun gaziler, hanlar, sultanlar olan Osmanl hanedannn menkbelerini yazdm. Dedim ki soy ktn syleyeyim de bu hanlarn asl anlalsn 82

79

Yusuf Has Hacip Kutadg u Bilig, Haz. Fikri Silahtarolu, Ankara 2000, s. 34, beyit nu: 276,277,279,280 80 Alaaddin Ata Melik Cveyn, Tarih-i Cihan Ga, C.I, ev. Mrsel ztrk, Ankara 1999, s. 102 vd. 81 Ebu Bekr-i Tih ran, Kitab- Di yarbekriyye, ev. Mrsel ztrk, Ankara 2001, s.31 82 Akpaaolu Tarihi; Haz. H.N. ATS IZ, Ankara 1985, s. 11

22

Karaca Hisarn fethini mteakip, halk bir kad tayinini talep eder ve Cuma namazn klmak ister; fakat Dursun Fak Sultandan izin gerektir diye kar kar. Bunun zerine Osman Gazi: Bu ehri ben kendi klcmla aldm. Bunda Sultann ne dahli var ki ondan izin alaym? Ona sultanlk veren Allah bana da gaza ile hanlk verdi... Eer o, ben Seluk hanedanndanm derse ben de Gkalp oluyum derim. Eer ben bu lkeye onlardan nce geldim derse, Sleyman ah dedem de ondan evvel geldi 83 diye cevap verir. Trkn Atas Ouz Hann bu kadar diri tutulduu bir devirde Trkn Cihan Hakimiyeti lks de rya motifiyle sembolize edilerek Osmanl Tarihlerinde ki yerini almtr: Osman Gazi uyuyunca ryasnda grd ki bu Azizin ( Ede Bal) koynundan bir ay doar, gelir, Osman Gazinin koynuna girer. Bu ayn Osman Gazinin koynuna girdii demde gbeinden bir aa kar. Glgesi dnyay tutar... Osman Gazi uykudan uyand. eyhe haber verdi. Bunun zerine eyh der ki: Oul Osman sana mjde olsun ki Hak Tal sana ve nesline padiahlk verdi... 84 Osmanl ve Ouz Han bahsini kapatrken, Osmanl Sultanlarnn sfatlarndan birinin de alemlerin sna anlamna gelen padiah- alem penah olduunu hatrlatalm. Hakikaten Dnya Hakimiyeti dealini, Trk hkmdar unvanlarnda da mahede etmek mmkndr. Byk ihtimalle Tanr szcyle ilintili olup sonsuz genilik, ycelik manasndaki Metenin Tanhu unvanyla balayan ve Osmanlya kadar gelen Trk devlet felsefesindeki bu devamllk heyecan verici boyutlardadr 85 . Metenin mektuplarnn bandaki Tanrnn tahta kard Hun milletinin byk Tanhusu formlyle, stemi Kaann Bizans imparatoruna gnderdii mektuptaki dnyada yedi iklim ve yedi rkn byk kaanndan Romallar imparatoruna... ve Yavuz Sultan Selim ve Kanun Sultan Sleymann mektuplarnda kullandklar Hak Talann inayeti ve Ulu Peygamberimizin mucizat berkt ile, ben ki yer yz hakanlarna ta giydiren, sultanlar sultan... hitaplarndaki aynilik aikardr.

83 84

Akpaaolu, s. 27-28 Akpaaolu, s.17; Oru Be, ufak deiikliklerle bu ryay Erturul Gazin in grdn yazar. Oru Be Tarihi, Haz. Atsz, stanbul 1972, s. 24-25

23

6. Destanlarmz, Tarihimiz ve Vatan Sevgisi

Yurt severlik kavramnn ou zaman milliyetilik ile zde bir kullanm alanna sahip olmas86 , vatan sevgisinin modern milliyetiliin nemli sac ayaklarndan biri olduunu gstermektedir. Vatan sevgisinin tarihimizdeki izdmlerinden biri Mete ve Tunghular (proto Mool kavimler) arasnda meydana gelen mehur hadisedir. Atn ve haremindeki cariyelerinden birini isteyen Tunghularn taleplerine riayet eden Mete, Tunghularn snrdaki bo ve llk bir topra istemelerini, vatan, milletin ve devletindir diyerek sava sebebi saymtr. 87 Orhun Antlarnda milletin perian dmesinin sebebi vatann brakp gitmesine balanyor ve Bilge Kaan aynen unlar sylyor: Trk Milleti yurdundan ayrldn, a kaldn, sefil dtn, ayakta l gibi oldun!Ey Trk milleti kedine dn, Kaann dinle ve tkeni terk etme. tkende kalrsan lkeni tutarsn, refaha erer, zorluk ekmezsin! 88 Vatan sevgisi en gzel ifadelerinden birini Uygurlarn Kut Da Efsanesinde bulur. Uygurlarn yurdunda bulunan ve yabanclarn ona yaklamas yasak olan Kut Da adnda mukaddes bir kaya vardr. Bu kayann nemini bilen in hile ile onu ele geirir ve neticede Trklerin birlii bozulur, millete uursuzluk getirir ve Trk milleti yllarca Kut Da iin gz ya dker. Cahiz, Vatan sevgisi btn insanlara amil bir histir. Fakat bu his Trklerde daha hakim ve galiptir der ve Kuteybe bin Mslimden nakleder: Trkler vatanlarna ok bal olup onun iin rpnrlar. Basradan Umman denizine gtrlen ve iple bal olan bir deve, nasl frsat bulursa kendi vatanna gitmek iin inlerse, Trkte uzak memleketlere gittii zaman vatan iin bir deveden daha ok zlr, onu zleyerek inler... Zira Trk dier milletlere stn klan amiller, onun vatannn hususiyetleridir ve o bunu mdriktir.89

85 86

Nevzat Ksolu, Devlet, stanbul, stanbul 1997, s. 37-48 John Lukacs, Yirmi nci Yzyln ve Modern an Sonu, stanbul 1994, s.27 87 gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s. 96-97 88 Ergin, a.g.e. 89 A. Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri , stanbul 1981, s. 107

24

7. Orhun Antlarnda stn Millet nanc, Cihan Hakimiyeti ve Trk Milliyetilii

Orhun antlar dnya tarihinin en orijinal belgelerinde n biridir. Vatan ve millet sevgisi, milli birlik, hakim ve seilmi millet olma inanc, z gven, sosyal devlet ve devlet- millet btnlemesi, kahramanlk, feragat uuru kitabelerin en nemli i unsurlardr. Gktrk isminin bandaki Gk, Gk Tanr dinine de bal olarak Trk milletinin meneini kaytlamaktadr. Kitabelerde Kaanlarn ahsnda kiiletirilen Trk milleti, Tanr gibi, Tanr tarafndan gkte yaratlmtr. 90 Dolaysyla Trk Kaan, Trk milletinin ilini tutmak ve tresini dzenlemek i in mavi gk ve yaz yer arasndaki insanolunun zerine gnderilmitir. 91 Kitabelerde Tanr bile Trk tanrsdr. Tanr, Trk milleti iin Trk vatann tanzim eder ve mukaddes sular verir; Trk milleti yok olmasn diye lteri Kaan ve l-Bilge Hatunu yceltir, Trk milletine Kaanlar gnderir; Tanr g verdii iin Trk ordusu kurt gibi, dman koyun gibi olur, dizli diz ker, bal ba eer; Trk budununun ad, san yok olmasn diye Bilgeyi Kaan oturtur; Bilge Kaan Tanr yardm ettii iin, koruduu, g verdii iin baarl olur: Tanr yarglad (koruduu, g verdii) iin, ansm olduu iin, ksmetim olduu iin, lecek olan milleti dirilttim, dorulttum, plak kavmi elbiseli, fakir kavmi zengin kldm. Az milleti ok kldm. Deerli lkelerden, kaanl lkelerden ye kldm... Tanr yardm ettii iin, ben kazandm, Trk milleti kazand! 92 Tanr hakim ve stn millet olan Trklerin tabiiyet altna girmelerine ve bizzat Tanr tarafndan Trk milleti iin gnderilen Kaanlarna itaatsiz olmalarna kzar ve Trk budununu cezalandrr:

90

Bkz. Erg in a.g.e., ayrca H.N. Orkunun metinleri iin bkz. Ali ztrk; tken Trk Kitabeleri, Ankara 2001 91 Kltigin Ki tabesi, Dou Yn 92 Bilge Kaan Kitabesi, Dou Yn

25

Hann koyup buyruk altna girdin. Buyruk altna girdiin iin Tanr ldrvermi93 Trk Kaan milleti iin gndz oturmadan, gece uyumadan alr. Babalk zellii mucibince a milleti doyurmak, plak milleti giydirmek, fakir milleti zengin klmak, az milleti oaltmak ba vazifeleridir. Kaan bunu baard vakit Trkme, milletime en iyisini ylece kazanverdim diye bengi taa vurdurur. Trk Beyleri, hep bilirsiniz, o orduyu orada yok ettik diye rek Trkn kahramanln ve ilahi meneden gelen seilmi millet olarak ruhunda var olan o mthi zgveni yedi iklim, drt yne haykrr. Trki Kaan milletimden idi, bilmedii iin bize kar yanld, Dokuz Ouz milleti kendi milletim idi., Basmil, dikut benim soyumdan millet idi szleriyle milli bilince ve Trk birliine verdii nemi gsterir. Ve son olarak; Trkn yok olmas ancak mavi gn kp, yaz yerin delinmesine baka bir ifade ile kyametin kopmasna balanr.

8. Tarihin Inda Trk Milliyetilii ve Cihan Hakimiyeti

Milliyetilik duygular, milletlerin hayatnda eskiden beri yer alm olan duygulardr ve siyasi hareketlere yn vermi olan balca etkenlerden birisidir 94 Bu duygunun dnya tarihindeki ilk rneklerinden birisi M. 53 ylnda yaplan bir Hun kurultaynda cereyan etmitir. Kurultay da kardeinin in tbiiyetine girme teklifine, Tabi olamayz. nk bu, an ve erefle yaam olan cetlerimize kar yaplmas mmkn hyanetlerin en bydr. Atalarmz bize geni lkelerle birlikte hrriyet ve istiklali emanet ettiler. Korumakla vazifeli bulunduumuz bu emanetleri, adi bir mr uruna, feda edemeyiz. Hibir Trkn alnnda esaret damgas tamaya tahamml gstereceini zannetmem! szleriyle kar kan i-inin bu tavrn,

93 94

Tonyukuk Ki tabesi, Ta:1-Bat Yn Alparslan Trke, Milliyetilik, stanbul 1996, s. 47

26

mehur Alman bilgini F. Hirth, milliyet fikrinin devlet siyasetine ilk ittihaz edilii olarak grmtr. 95 Millet kltrel bir btndr. Kltr bir milletin hayat karsnda tutum allardr ve zgnldr. Miladi 581 ylnda inin Gktrk Kaanlnn iinde bulunduu karklktan istifade ile Trklerin salarn kesmeleri, dillerini deitirip ince konumalar, in adet ve geleneklerini kabul etmeleri ksacas Trkleri Trk yapan kltrel deerleri deitirmeleri ynndeki isteklerine Gktrk Kaan barann, Size bal kalacak, hara verecek, kymetli atlar hediye edeceim. Fakat dilimizi deitiremem, dalgalanan salarmz sizinkine benzetemem, milletime inli elbiseleri giydiremem, in adetlerini alamam. mkan yoktur, nk bu bakmlardan milletim fevkalade hassastr, adeta arpan tek bir kalp gibidir. 96 eklindeki yant, yneticilerinden halkna kadar atalarmzn sahip olduu milli bilinci gsterdii gibi amzda mili varlmza kast eden kltr emperyalizmi karsnda da asrlar ap gelen bir ibret vesikasdr. Bu hususta il gider, tre kalr 97 Gktrk darb- meseli de aydnlatc bir hviyete maliktir. slam devresinde ise, Kagarl Mahmudun, Divan- Lgatt Trk isimli hususi bir Trke lgat hazrlamas ve eserine Trkleri, akvam- slamiyye arasnda ayrcalkl bir mevkie yerletiren, Trk dilini reniniz nk onlarn uzun srecek saltanatlar vardr ve Benim Trk adn verdiim ve arkta iskan ettiim bir ordum vardr. Bir kavme gazaplandm zaman onlar o kavim zerine saldrtrm gibi hadisler koymas, slamiyetin Trklerdeki milli bilinci izale ettii ynndeki kanaatin hilafna hakim ve stn millet olma inancnn slam bir cila altnda tm diriliiyle yaamaya devam ettiini gstermektedir. Grdm ki; Yce Tanr devlet gneini Trklerin burlarndan dourmu, onlara Trk adn kendisi takm, Hakanl onlara kendisi vermi. Zamanmzn padiahlarn hep onlardan tekil etmi. Cihan halknn dizginlerini onlarn ellerine brakm; insanlarn saadeti iin onlar sebep yaratm. Dorulukta onlara her zaman yardmc olmutur, onlara intisap edenleri, hizmetlerinde bulunanlar aziz klm

95 96

brahim Kafesolu, Trk Milliyetiliinin Meseleleri, stanbul 1999, s. 19 Kafesolu, Trk Milli Kl tr, s. 106 97 Bahaeddin gel, Trk Kltr Tari hine Giri , C. I, Ankara 2000, s. 71

27

diyen Mahmud, Aydn Taneriye gre Trk Milliyetilii tarihinin en byk simasdr. 98 Allahn Resl Muhammed Miraca kt gece peygamberler arasnda tanmad bir kimseyi grm ve Cebraile hangi peygamber olduunu sormu. Cebrail onun peygamber deil, 333 yl sonra Trkleri dininize sokacak Satuk Bura Hann ruhu olduu cevabn verir. Sonsuz bir sevince kaplan Hz. Peygamber Satuk Bura Hann ruhuna dua etmi, eshab da onu grmek istemi. Hz. Muhammed arzularn kabul edince balarnda Trk klah bulunan ve silahl 40 atl selam vererek yaklam. Bunlar Bura Hann arkadalar imi. 99 Trkistanda zevkle okunan Satuk Bura Han Tezkiresinde bulunan bu menkbe, stn millet olma inancnn slam dnemde ne surette yaadn gstermeye kafidir. Malum olduu zere Kagarlnn naklettii hadisler gibi bu menkbenin de sahih olup olmamasndan ziyade o devirdeki Trklerin dnya grn aksettirmesi nemlidir. Yine Taneriye gre, Trk ve slam byklerinin eceresini belirtmek maksadyla ecere- i Ensab isimli bir eser kaleme alan Fahreddin Mubarekah, slam devresindeki Trk milliyetiliinin ikinci byk simasdr. Divan- Lgatt Trkten sonra ikinci bir Trk dili ve lgati hazrlayan ve kendi milletinin gzelliklerini ven Zemaheryi ve hemen her yerde milli kyafetiyle dolaan Farabyi de unutmamak lazmdr. 100 Trklerin, slam dnyasn iinde bulunduu perian durumdan kurtarmas ve her alanda slamn liderliini ele almas, zellikle Seluklular dneminde Trk olmayan slam alimlerinin ve airlerinin de Trklerin faziletlerini ven pek ok eserler yazmalarn mucip olmutur. Arap mtefekkiri Chz101 , Fez- il l-Etrak isimli kitabnda: Sava sanat Trke bilgi, tecrbe, siyaset vesair yksek vasflar kazandrmtr. Trk daima sznde durur ve hile bilmez. Trkler daima soylaryla iftihar ederler, vatanlarna ve dillerine ok baldrlar.102 demektedir. Bunun gibi Mukaddisi, bn Hassul, Mesud gibi pek ok slam melliflerinin eserlerin de, Sultan Sencerin bizzat yazdrd Mefahir ul- Etrak (Trklerin mefhiri) isimli eserde hatta
98 99

Aydn Taneri, Trk Devlet Gelenei, stanbul, 1993, s. 36 Turan; a.g.e., s.158 100 Aydn Taneri, Trk Kavramnn Gelimesi, Ankara 2000, s.75-94 101 Zekeriya Kitap, Trkle Giden Yolda El-Ch z, Trk Dnyas Tarih Dergisi, ubat 2004206, s. 40-45

28

Hristiyan kaynaklarnda da Trklerin zelliklerini metheden, onlarn Tanrnn krbac/ordusu olduunu belirten pek ok rnek mevcuttur. Mesela Papann elisi Rubruquis, 13. Yzylda orta Asyaya yapt seyahatini anlatan eserinde Trkler kadar yabanclara kar marur ve mteazzm olan bir millet yoktur. Trk olmayan herkesi kk grrler. Byk bir ahsiyet olsa dahi hi kymet vermezler103 demektedir. Bu konuda Osman Turann, Zeki Velid Togann ve Aydn Tanerinin eserleri bolca malumat vermektedir. Anadolu Seluklular ve Beylikler ana gelindiinde Trk milliyetilii, Her ne kadar dman yzl grnyorsam da dman deilim, geri Acemce sylyorum ama aslm Trktr ve Sava her naks gnllnn, kadnlarn yapaca i deil; Trklerin, bahadrlarn krdr diyerek milletini ven Mevln ile devam etmitir. 104 Seluklu idaresinde ranl unsurun giderek nfuz kazanmas ve daha sonra Moollarn zulm, Anadoluda Trk milliyetiliinin gelimesine vesile olan saiklerdir. Bu sebepledir ki Karamanolu Mehmet Bey ve dier Anadolu Beyleri Trkeyi resmi dil yapmlardr. Ouz Han, bahsinde Osmanldaki Trk milliyetilii fikrine deinmitik. Burada birka ilave yapmakla iktifa edeceiz. Osmanl mparatorluunun temel dinamikleri Trk kltr ve milliyetiliidir. Bunu devletin kurulu dnemindeki ideolojisinden karmak mmkndr. Osmanl tarihilerinden, Akpaaolu, Ahmed, Mehmet Ner, Yazolu Ali ve Kemal Paazde Trk milliyetiliinin Osmanl dairesindeki nemli temsilcileridir. David Kushner zikrettiimiz ahslarn eserlerine dayanarak Modern Trk Milliyetiliinin esaslarnn II. Murat dneminde atld fikrindedir. 105 Fakat bu dnemde birisi Anadolu, ikisi Trkistan sahasnda olmak zere mhim isim vardr. Bunlardan ilki, IV. Mehmet dneminde yaayan, Trk milliyetisi olmas sebebiyle hcumlara dahi urayan ve en nemlisi, Kuranda Araplarn yerine geecei bildirilen kavmi Trkler ile tefsir eden Van Mehmed Efendidir. 106 kincisi; Trkenin Farsadan daha gelimi ve daha gzel bir dil olduunu, hatta Trklerin
102 103

Turan; a.g.e., s. 144-145 Hseyin Namk Orkun, Trkln Tarihi, Ankara 1977, s.17 104 Ayrntl bilgi iin bkz. Aydn Taneri, Mevl ana Ailesinde Trk Milleti ve Devleti Fikri, Ankara, 1987 105 Kushner, a.g.e., s. 10

29

rki hasletlerinin de ranllardan daha gzel olduunu ispat etmek gayesiyle Muhakemetl Lgateyn isimli mehur eseri yazan Ali ir Nevadir. ncs ise zbek hanlarndan Yadigar Hann torunu Ebl Gzi Bahadr Handr. ecere- i Terakkime 107 ve ecere- i Trk isimli iki mhim eser yazan Ebl Gazi, uurlu bir ekilde Trk tarihi ile vnmtr. Modern Trk milliyetiliine temel tekil edebilecek tarihi deliller yukarda sraladklarmzla snrl deildir fakat biz almamzn hudutlarn amamak iin nemli addettiklerimize ksaca temas ettik. 19. Yzyl sonlarnda D Trkler ve Osmanl sahas olmak zere iki ayr merkezde doan ve zellikle II. Merutiyet dneminde tam manasyla bir fikir sistemi haline gelen Trklk hareketi zerine yaplacak mtalaalar, ancak Trk milliyetiliinin tarihi temelleri nazar- dikkate alndnda salkl bir mecrada yol alacak ve Bat medeniyeti tarafndan dikte edilen modellerin Trk milliyetiliine uygulanabilirlii daha gereki bir ekilde takdir edilebilecektir.

106 107

smail Hami Danimend, Trk Irk Niin Mslman Ol du, Konya, 1978, s.172-181 Bu eser Muharrem Ergin tarafndan Tercman 1001 Temel Eser Serisinde 33 nu maral eser olarak Trklerin Soy Kt is mi alt nda neredilmitir.

30

C. TRKLN DOUU
1. Trk Toplum Yaps Balamnda Trkln Gecikme ve Dou Nedenlerine Toplu Bir Bak
Trklk konusu zerine alan hemen hemen btn ilim adamlar, Osmanl Devleti bnyesindeki muhtelif milletler ierisinde milliyetilik fikr inin en ge Trk unsurunda uyandn sylemekte 108 ve bu hususta eitli sebepler sralamaktadrlar. Bunlarn en bilineni ise devletin kurucusu ve asl unsuru olan Trklerin, devletin dalmasn nlemek maksadyla kendi mill varlklarn geri plan itmesi eklindeki grtr 109 . Bilindii Osmanl Devletinin bnyesinde eitli din, milliyet ve mezheplere mensup pek ok toplum vard. Osmanl Devleti, millet sistemi ad verilen bir yap iinde bu unsurlar rgtleyerek bir arada tutuyordu 110 . Millet sistemi din zdelik esas zerine bina edilmiti. Buna gre ayn dine ve mezhebe mensup insanlar rk ve dillerine baklmakszn bir millet saylyorlard. Mesela slm dinine mensup olan Trkler; Araplar, Acemler, Arnavutlar ve Bonaklar gibi dier Mslman toplumlarla birlikte slm milletini tekil ediyorlard. Sistem Mslmanlarn hakimiyeti zerine kurulduundan Mslmanlara millet- i hkime, dier dinlere mensup olan topluluklara da millet- i mahkme ad veriliyordu. Millet- i mahkme ierisinde Ortodoks, Hristiyan ve Yahudi milletleri vard111 . Bunlarn slm kyafetlerine brnmesi kesinlikle yasaklanmt. Osmanlnn geleneksel toplumsal yaay kltr eitli kltrel trdelikleri dierleri ile kartrmamaya zen gsteriyordu. Farkllklar zellikle belirtilmek zorundayd 112 . Ahmet Refik Altnayn Onuncu Asr- Hicrde stanbul Hayat isimli eserinde bu farkllklar belirtme olgusunu gsteren ve stanbulda Sakin Gayr- i Mslimlerin Kyafetine

108 109

kr Hanio lu, Trklk, Tanzi mattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, s. 1395. kr Hanio lu, Os manlclk, Tanzi mattan Cumhuri yete Trkiye Ansiklopedisi, s. 1391. 110 Bahaeddin Yed iyldz, Os manl Toplu mu, Osmanl Devleti Tarihi, C. 2, stanbul 1999, s. 465. 111 A.g.m., s. 465-466.

31

Dair bir ka divan karar bulunabilir 113 . Mesela 1577 ylnda Gayr- i Mslimlerin slm Kyafetinde Gezmemelerine Dir alnan bir karar aynen yledir: stanbul Kadsna Hkm kiBu hususlar tenbin ve yasa olunub men olunmasn emir buyurdum ki, Yahdi ve kefere taifesinin giydikleriehl- i slma mabih olan evza ve etfarn giderb kadiml eyyamdan kefere slubu ne vehile olagalmi ise giru slubu sabk zre ittrb Mslmanlar libasn giydrmeyb ve Mslman tavrnda brndirmeyb 114 19. yzylda Avrupadan gelen yeni fikirler Osmanl Devletindeki millet sistemini bozmaya balamt. Bat ile artan temaslar sonucu Fransz htilalinin yayd eitlik ve milliyetilik gibi prensipler Osmanl toplumuna szmaya balam, bilhassa devletin gayri Mslim ve gayri Trk tebaas zerinde etkili olmutu. htilalinin temel prensiplerinden biri olan eitlik, Osmanl toplumunda anlam deiimine urayarak fertlerin yerine milletlerin eitlii eklinde yorumlanm 115 ve Osmanl Devleti iindeki milliyetilik hareketlerinin ve milletler sorununun domasna sebebiyet vermitir. Batdan gelen yeni fikirler, yeni zdelik kalplar yaratarak Osmanl millet sisteminin iflasna neden olmu, devletin btnln korumak maksadyla devlet ricali yeni araylara ynelmi ve neticede Devletin eitli din, mezhep ve milliyetlere mensup unsurlarn yeni bir st kimlik ve zdelik kalbnda birletirmek fikri domutur. Bu fikrin esas, Osmanl hanedanna ve vatanna balln ve mterek menfaatlerin toplumsal dayanma ve birlikteliin merkezine oturtulduu bir Osmanl milleti ina etmektir. Buna gre, Osmanl devletinin vatanda olan herkes din ve milliyetine baklmakszn Osmanldr. 19. yzyldaki btn Osmanl reformlar ite bu Osmanl milletini ina etme amacn gtmtr. Gelien milliyetilik akmlar karsnda devletin dalmasn nlemek iin yeni bir st kimlik yaratma fikri Osmanl yneticileri asndan doru bir teebbst fakat gayri Mslim ve gayri Trk tebaa zerinde etkili olamad ve akamete urad. zellikle gayri Mslim unsurlar asndan Osmanllk pek de anlaml bir kategori
112

Sleyman Seyfi n, Trk Milliyetiliinde Hakim M illet Kodunun Dnm, Trkiye Gnl, S. 75, 2003, s. 66 113 Ahmet Refik Alt nay, Onuncu Asr- Hicrde stanbul Hayat, Ankara 2000, s. 81-84, 88-89, 90 114 n, a.g.m., s. 66 115 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1998, s. 56.

32

tekil etmiyordu116 . Osmanll canla bala savunan ve hatta Osmanllk iin kendi adn bile feda eden yalnzca Trklerdi. Trklerin, Osmanll hi bir arta ve menfaate bal deildi. Dier unsurlarn Osmanlln salamak iin pek ok haklar veriliyor, imtiyazlar tannyordu. Ama Osmanllktan ayr ve mstakil olarak bir Trk milletinden, bir Trk tarihinden, bir Trk nfusundan, bir Trk menfatinden bahsetmek bir su, Osmanlla ihanet saylyordu 117 . Ziya Gkalpe gre, Trkler, ilerisini dnen ihtiyatl bir sezgici davranla, bir mefkre iin bir varl tehlikeye drmekten ekinmilerdi 118 . te bu ortamda Osmanlclk, gayri Trklerin kendi milliyetilikleri iin bir paravana vazifesi grrken119 Osmanl aydn ve brokratlarnn ise Trklk yok Osmanllk var 120 demelerine ve Trk milliyetiliinin gecikmesine neden olan balca amillerden birisidir. Bu hususta kr Haniolu yle demektedir: Osmanl aydnlar, Trk milliyetilii fikrini ok radikal, dier unsurlarn milliyetilik hareketlerini de hzlandrarak imparatorluun kn kolaylatracak bir dnce olarak kabul ediyorlard 121 . Neticede devlet ierisinde bir tek Trk unsur, devleti sahiplenerek devletin birlii ve btnl iin kayglar tayor ve kendi milliyetinde n taviz veriyordu. Nitekim Osmanlclk fikrinin gayri Trk unsurlar arasnda ne kadar benimsendii II. Merutiyet ve Balkanlar Savalar yllarnda ortaya kacaktr. Ziya Gkalp ve arkadalarna kar Mecliste Osmanllk gsterisi yapan smail Kemalin, Avlonyada 1912de Arnavutluun bamszln ilan ederek ilk devlet bakan olmas 122 , gene Ziya Gkalpe kar Osmanlcl savunan ve pek ok konuda Gkalpe muhalefeti ile tannan St el- Husrnin123 mtareke dneminde Arap milliyetiliinin babas kabul edilmesi, Meclis krssne kan milletvekili Boo Efendinin Ben ancak Osmanl Bankas kadar Osmanlym diye haykrmas 124 bu hususun en trajikomik rnekleridir herhalde.

116 117

Haniolu, a.g.m., s. 1390. Nevin Yazc, Osmanllk Fikri ve Gen Osmanllar Cemiyeti, Ankara 2002, s. 30. 118 Ziya G kalp, Trklemek slml amak Muasrlamak, stanbul 1997, s. 9. 119 Haniolu, a.g.m., s. 1392. 120 Yazc, a.g.e., s. 30. 121 Haniolu, a.g.m., s. 1392. 122 Haniolu, a.g.m., s. 1393. 123 M. St Bey, Eiti m ve Toplumsal Sorunlar zerine Konferanslar, Ankara 2002, s. 13, 51-58, 65-76. 124 Nevzat Ksolu, Trk Milliyetilii ve Osmanl, stanbul 2000, s. 36.

33

Yukarda izah etmeye altmz Osmanl millet sistemi ve Osmanlclk fikri meselenin sadece bir boyutu tekil etmektedir. Trk milliyetiliinin gecikme nedenlerinin daha derinlerde bulunduu kanaatini tamaktayz. Bizce Osmanl millet sisteminin ve Osmanllk fikrinin temelinde Trklerin Byk Seluklulardan itibaren yanl bir mmetilik anlayna sahip olmalar ve Trk Hakanlarnn ynetimi gayri Trk unsurlara brakarak kendi milletlerine yabanclamalar yatmaktadr. imdi srasyla bu konulara ksaca deinelim: slmiyet Trkler arasnda 10. asrn ilk yarsnda yaylmaya ba lam ve 11. asrn ilk yarsnda Trklerin byk ekseriyeti slm dinini kabul etmiti. slmiyetin Gk Tanr dini ile olan byk benzerlikleri, Trk dnce tarzna ve toplum yapsna uygunluu Trklerin kolaylkla ve byk kitleler halinde Mslman olma larn kolaylatrmtr 125 . ok geni bir sahaya yaylm olan Trklerin bu ekilde toptan slma girileri baka trl aklanamayaca gibi bu dnya tarihinde olmayan bir hadisedir 126 . slmiyetin Trkler arasnda yaylmasndan sonra slmn etkisiyle ok tab olarak Trk kltr ve medeniyetinde baz deiikler husule geldi. Fakat bu asla Trk kltrnn zn bozacak mahiyette olmamtr. slam bir grnm altnda Trk hakimiyet anlay, devlet felsefes, toplum yaay, halk inanlar srek liini koruyarak devam etti. Dinin, bir milletin kltrn etkilemesi gibi bir kltrn de dini etkilemesi sosyolojik bir gerekliktir kendi mill dinleri haline gelitirdiler 129 . slmn kabul edildii bu ilk devirlerde Trk Cihan Hakimiyeti lks de ok canl ekilde yayor, Kagarl Mahmud, Tanrnn, Trklere Trk adn bizzat kendisinin verdiini sylyor, hatta Trk olmayan Mslman mellifler tarafndan bile Trklerin yceliklerini ve faziletlerini ven pek ok eser kaleme alnyordu130 . Fakat Trkler slma girdikten sonra benliklerini geri plana itecek kadar bu yeni dine kendilerini verdiler. Hatta bu dini yaymak maksadyla kendi soydalarna bile
125 126

benzeri

127

. Bu itibarla Trkler slmiyeti adeta ve Trk Mslmanl anlayn

getirdiler 128

Os man Turan, Trk Cihn Hkimi yeti Mefkresi Tarihi, C. 1, stanbul 1994, s. 150-151. A. Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri , stanbul 1981, s. 78. 127 brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1998, s. 355-402. 128 Turan, a.g.e., s. 157-162. 129 brahim Kafesolu, Trk slam Sentezi, stanbul 1999, s. 143-187.

34

savalar atlar 131 . Bugn bile baz ilim adamlar, tarih felsefemizi sorgulamamz gerektirecek bir anlayla Araplarn Trkistana giriini ne hazindir ki cihat ve slm fethi olarak mtalaa etmektedir 132 . Zamanla kat ve ekilci medrese anlay (kitab veya yksek slm) Trk devletlerinde hakim oldu. Bu husus merkez ve evre arasnda yeni gerginliklerin yaanmasna ve yeni toplumsal yarlmalara neden oldu. Din anlay halk slm (geleneksel slm) ve Devlet slm (Resmi slm) olmak zere ikiye ayrld133 . slm mmeti anlay ierisinde Trk idareciler tarafndan Trklk bilinci ikinci plana itildi ve hatta unutuldu. slmiyet kiilerin kavimlerini sevmesini ve tanmasn caiz gryordu. Fakat Araplar ve Acemler kendi kavim asabiyelerini son derece gl ve diri tutarken Trkler idarecileri mmetilii adeta slm iinde erimek anlamnda alglyorlard134 . Bu konuda Bernard Lewis yle demektedir: slml kabul eden uluslar arasnda hi biri, kendi ayr zdeliini slm mmeti iinde eritmekte, Trklerden daha ileri gitmedi135 . Osmanl Trkleri kendilerini slmlk ile zde grmler, dier herhangi bir slm ulusundan ok daha byk lde hviyetlerini slmlk iinde eritmilerdi.Trk szc Trkiyede hemen hemen kullanlmaz iken, Batda Mslmann eanlam ha line gelmesi ve Mslman olmu bir batlya, olay sfahanda veya Fasta olsa bile , Trk olmu denmesi ilgintir 136 . te byle bir yanl slm mmeti anlay Trk milliyetiliinin gecikmesinde ki en messir etkenlerden birisiydi. Osmanl millet siteminin de mill deil din bir oluum olmas Trk milliyetilii fikrinin domasna imkan vermiyordu137 . Bu durum Osmanl tarih yazlna bile yansmt. II. Murat dneminde Ouz romantizmi ad verilen ve Trk milliyetiliinin tesiriyle Osmanl hanedann Ouz Kaana balayan ecereler yazld. Daha sonra bu anlay terk
130 131

Trk ln Tarihi Kkleri bahsine baknz. Turan, a.g.e., s. 160; Lewis, a.g.e., s. 11. 132 Harun Gngr, Trk Bodun Bilimi Aratrmalar, Kayseri 1998, s. 10. 133 Ahmet Yaar Ocak, Din ve Dnce , Osmanl Medeniyeti Tarihi, C. 1, stanbul 1999, s. 109-114. 134 Orhan Trkdoan, Osmanl dan Gnmze Trk Topl um Yaps, stanbul 2002, s. 190. 135 Lewis, a.g.e., s. 327. 136 Lewis, a.g.e., s. 13. 137 Mehmet Karaka, mparatorluktan Ulus -Dev lete Gei Srecinde Trk Milliyetili inin Gecikme Nedenleri , Trk Yurdu Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139-141, Mart - Mays 1999, s. 232.

35

edildi138 . Hatta devlet tarihisi Mustafa Ali, Knhl Ahbar adl eserinde Arapa konumann Allahn emri (farz), Farsann ise Peygamberin istei (snnet) saylsa, bunlarn karmndan oluan Trkeyi konumak sevaptr demekteydi139 . Trkln ortaya kt dnemde de ona en sert eletiriler slmclardan gelmitir. Hatta bu slmc muhalefet bir nevi Araplk akm haline gelmi ve slamclar, Trkle kar Trk olmayan milletlerin safna girmilerdi140 . Bunu bir misal vererek aklayacak olursak; mehur slmc Ahmet Naim slmda Dava- y Kavmiyet Yoktur isimli kitabnda aynen unlar yazyordu: slm tarihinden ayr bir Trk tarihi yoktur. Trkler damarlarnda bir damla bile Trk kan tamayan insanlar Trk olduklarna inandryorlar. Tarihte slma hizmet etmi ka tane Trk vardr ki? eriatta yeri olmayan Trklk ile vnmek sadece glntr. Her Mslman Araplar sevmek devindedir. Arap rkn vmek, onu her rkn stnde tutmak btn Mslmanlarn devidir. Btn Mslmanlara Araplar stn tutmak bir din borcudur 141 . te Osmanlnn takip ettii yanl mmet politikasnn neticeleri bu idi. Nitekim Arnavutlarn bamszln kazanmas, I. Dnya Sava esnasnda Trk askerinin ngiliz kurunuyla deil de Mslman Araplarn kurunuyla ehit edilmesi bu politikann iflas ettiinin en ac belgeleridir. Trkln gecikmesi balamnda asl zerinde durulmas gereken sebep ahs kanaatimce devlet- millet ve bununla ilintili olarak aydn- halk ikiliidir. Trk tarihini incelediimiz zaman Trkn devletsiz yapamadn, istikllinin yegane remzi olan devleti btn deerlerin zerinde tutuunu ve tarih sre ierisinde devletiyle adeta btnletiini grrz. Hatta Trk mille ti, Trk devletinin Trk ailesi ve otann genileyerek olutuuna inanrd. Trkn devletine olan bu tutkusunun ancak tasavvuftaki fenafillah kavramndan hareketle fenafid devle eklinde aklanabilecei pek ok yazar tarafndan ifade edilmitir 142 . Byle bir devlet felsefesi ve telakkisinin olduu yerde, devlet mefhumu millet olma bilincinin de bir ifadesiydi. Bu sebep dolaysyladr ki Trklerin kurduu pek ok devlet, gnmzde millet-devlet ad verilen modern devlet anlayna benzer

138 139

Lewis, a.g.e., s. 329. Trkdoan, a.g.e., s. 184. 140 Niyazi Berkes, Trkiyede a dalama, stanbul 1978, s. 426-427. 141 Berkes, a.g.e., s. 427.

36

bir tekilatlanma ve anlaya sahipti. Metenin in imparatoruna yazd mektuptaki btn yay gerenler bir millet oldu ifadesi bu anlay tm aklyla gzler nne sermektedir 143 . Byk Hun Kaanlnn bir devam olan Gktrk Kaanlnda ise bu anlay daha da geliecek ve Orhun Antlarna kazld ekliyle Trk Budunu/Milleti devletin ve toplumsal dayanmann merkezine konulacak ve gnmzde modern devletler iin ngrlen standart kltr veya byk toplum modeli tam manasyla fiiliyata geirilecektir 144 . Bu anlay istisnasz btn Trk devletlerinde mevcuttur. Fakat Byk Seluklu ve Osmanl hanedanlar dneminde kurulutan bir mddet sonra bu anlay terk edilmi, Trk milleti yerine hanedan modeline (patrimonial) geilmi, zamanla devletin kurucusu ve asl unsuru olan Trkler geri plana itilerek ynetim gayri Trk unsurlara braklmtr. Bu husus ise mbalaasz Byk Selukludan balayarak gnmze kadar byk toplumsal krlmalara ve gerginliklere yol amtr. Bu kltrel krlma gnmzde Trk milletinin siyas tercihlerini bile ynlendirecek kadar gnmze tesir etmekte, Trk milleti, halka yakn, devleti ile olan uurumu kapatabileceine inand kimselere oy vermektedir. Devlet ve millet arasndaki bu kopu ilk defa Byk Seluklular dneminde Ouz-Trkmen ayrl eklinde kavramlatrlan hadise ile yaanm ve bu ayrlk devletin kn de beraberinde getirmitir. Ouz-Trkmen ayrl ksaca, Edward Shilsin merkez ve evre teorisine 145 uygun olarak Seluklularn(merkezin) kedini Ouz, milleti (evreyi) Trkmen addetmesidir 146 . phesiz bunda Seluklularn ran tesirinde kalarak kltr erozyonuna uramas ve Farsllarn devlet ynetimine alnmas en nemli etkendir. Bu srecin devamnda Trkede dlanm, saray dili olarak Arapa ve Farsa kabul edilmitir. Ayn oluum Anadolu Seluklularnda da devam etmi ve evrenin merkeze basks eklinde yorumlanabilecek Baba ayaklanmas gibi Trkmen bakaldrlar husule gelmitir. Bu hususta Ebul Gazi Bahadr Hann ecere- i Terakkime (Trkmenlerin Soy Kt) adl eserinde son

142

Dndar Taer, Dndar Taerin Byk Trkiyesi, stanbul 1976, s. 23; Murat Ylmaz, Trk Milliyetiliin in Dou Dnemi, Trkiye Gnl, S. 53, Kasm-Aralk 1998, s. 41. 143 Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul 2001, s. 102. 144 Trkdoan, a.g.e., s. 145 Ed ward Shils, Merkez ve evre, Trkiye Gnl , S. 70, 2002, s. 86-96. 146 Orhan Trkdoan, Trk Tarihinin Sosyolojisi, stanbul 1996, s. 305-309.

37

derece mhim bilgiler vardr. Ebul Gazi Bahadr Han, eserinde aynen unlar yazmaktadr: Seluklular, Trkmen olup, kardeiz diyip, ile halka faydas dokunmad. Padiah oluncaya kadar, Trkmenin Knk uruundanz dediler ve padiah olduktan sonra Efrasiyabn bir olu Keyhsrevden kap, Trkmenin Knk uruunun iine varp, orda byyp kalmtr. Biz onun oullar ve Efrasiyabn neslinden oluyoruz diyip, atalarn sayp, otuz be gbekte Efrasiyaba eritirdiler 147 . Anadolu beylikleri dneminde gelien Trk milliyetilii anlay ve Trkenin resm dil ilan edilii hep bu Seluklu geleneine kar Trklerin tepkisinin bir sonucudur. Prof. Dr. Aydn Taneri, Prof. Dr. Mustafa Akdadan bu konuyu ok gzel aklayan bir iktibas yapmtr. Akdaa gre Beylikler dneminde Trk milliyetilii fikrinin gelimesindeki en nemli sebep Seluklu idaresinde hep randan gelen ve yaylac Anadolu halkn, kaba, cahil ve hor gren yabanc snfn, karc, kendini beenmi tavrlardr. 148 Osmanl Beylii de Trk tresine gre kurulmu ve kurulu yllarnda Trklk bilinci ve Trk milliyetilii fikri en st seviyede tutulmutur. Bilhassa II. Murat devrinde Trk milliyetilii fikri ok gelimi, Osmanl hanedann Ouz Kaan balayan ecereler hazrlanmtr. David Kushner, devlet tarihilerinin eserlerine dayanarak modern Trk milliyetiliinin temellerinin II. Murat dneminde atldn sylemektedir 149 . Fakat devletin gelimesiyle birlikte Trklk asabiyesi geri plana itilmi, devletin ynetimi padiahn kullar olan ve enderundan yetien devirmelere braklmtr. Bu husus ise tarihimizdeki en byk toplumsal krlma olmutur. Gnmzde de hala geerliliini koruyan devlet-halk, halk-aydn ikilii bu toplumsal krlmadan kaynaklanmaktadr. Trk milliyetiliinin gecikme ve ayn zamanda dou sebepleri de burada yatmaktadr. Ynetimi ele geiren bu devirmeler devletin k srecine girmesinde de en byk sebep olmulardr. Koyu bir mmetilik anlayyla birleen bu gayri Trk devirme zihniyeti hem devletin asl unsuru olan Trkleri kstrp geri brakmtr hem de rvet, kayrma, iltimas, hizipilik, akrabaclk (nepotizm) gibi eylerle

147 148

Aydn Taneri, Trk Devlet Gelenei, stanbul 1993, s. 67. Taneri, a.g.e., s.55. 149 David Kushner, Trk Milliyetiliinin Douu, stanbul 1998, s. 10.

38

devleti madd ve manev planda bitirmitir. Devletin kendi milletine yabanclamas o dereceye gelmiti ki, Osmanl devlet adamlar Trkler iin etrak- bi idrak yani idraksiz Trkler diyordu. Koibey de risalesinde devlet dzeninin bozulmasn Trklerin devlet hizmetine alnmas ile aklyor ve Trk ismini katrclar, yan kesiciler, ingeneler, dinsiz ve mezhepsizler, nice kalle ve ayya ehir olanlaryla birlikte anyordu150 . Prof. Dr. Orhan Trkdoan devirmenin psikolojisi zerinde durmakta ve en erken 12-13 yalarnda devirilen bu ocuklarn doduklar yerleri, ailelerini unutmadklarn sylemektedir. Bu gruh adeta bir asalak gibi tarih sre ierisinde kkleecek ve nemli mevkileri tekeline alacaktr. nk reaya durumundaki Trk unsur sadece vergi vermek ve sava meydanlarnda hesapszca kann dkmekle mkellef olduu iin her trl gelime imkanndan mahrumdu. Prof. Dr. Mustafa Akda, btn bu hususlarn Celal syanlar srasnda Trk unsurun merkeze kar ayaklanmasnda messir olabileceini Kalenderolu rneiyle ifade etmektedir 151 . Ar batllama dneminde de bu enderunler kilit mevkileri ellerinde tutmulardr 152 . Bunlar farkl kltr ve uygarlk deneyimine sahip ve ayn zamanda Trk kltrne yabanc olduklar iin yenilie ak bir zihniyete sahiplerdir 153 . Bunlar hi bir zaman mill bir aydn gibi gmrk bekisi olamamlar, olmamlardr 154 . Toplum yapmzdaki bu ikili (dual) yapy ilk fark eden Ziya Gkalp olmutur 155 . Ona gre enderunda yetien Trk aydn kozmopolittir ve gerek kltrn yaratcs olan halka gitmek suretiyle millilemelidir 156 . Fikirlerinin babas olarak Ziya Gkalpi gren Mustafa Kemal Atatrk 157 de inklaplar yoluyla bu ikili yapy ortadan kaldrmay ve Trkl egemen duruma getirmeye almtr 158 . Atatrk 1931de Trk Tarihini Tetkik Cemiyetini, 1932de de Trk Dilini Tetkik

150 151

Koi Bey Risalesi, Haz. Zuhuri Dan man, stanbul 1993, s. 18. Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas Celal syanlar, stanbul 1995, s. 24-26. 152 Ufak b ir rnek o lmas asndan Mustafa Celaleddin Paa, Mir Ali Paa, Hekim smail Paa ve Siyavu Paa ailelerin in Trk modern leme tarihindeki yeri ve bu ailelerin adeta bir kast hatrlatan birbirleriy le olan ilikileri iin bakn z. Mah mut etin, Boazdaki Airet, stanbul 2002 153 Trkdoan, Trk Topl um Yaps, s. 187. 154 Orhan Trkdoan, Trk Toplumunda Ayd n Snfn Anatomisi, stanbul 2003, s. 37-61 155 Orhan Trkdoan, Ziya Gk al p Sosyolojisinin Temel lkeleri, stanbul 1998, s. 38-39 156 Ziya G kalp, Trkln Es aslar, stanbul 1997, s. 40 157 Orhan Trkdoan, Kemalist Sistem -Kltrel Boyutlar-, stanbul 199, s. VII 158 Trkdoan, Aydn Snfn Anatomisi, s. 71-79

39

Cemiyetini kurarken, Nutukunda Trk milletinin bana getirecei insanlarn kanndaki cevhere bakma hakkndan bir an olsun feragat etmemesini 159 salk verirken, Ne Mutlu Trkm Diyene derken hep bu hususu dnmtr. Onun kurmaya alt dzen ayn zamanda Osmanldan kalan Enderun zihniyetine bir tepki unsurunu da tar ve tam anlamyla Trk bir dnmdr. Yusuf Akura, Ahmet Aaolu gibi Trkln nde gelen simalarn hi bir zaman yanndan ayrmamtr. Atatrk dneminde Trk milleti gerek manasyla devlet olmutur. Bu noktada Trk milliyetiliinin douunda kanaatimizce messir olan en byk faktre de parmak basm olduk. Fenafid Devle diye tanmlanan bir millet olan Trkler, Enderun sebebiyle adeta kendi z devletlerinden srgn edilmiler, Osmanlnn kul olarak ald devirmeler zamanla Trk unsurunu kle durumuna getirmi, Trklere z yurtlarnda garip, z vatanlarnda parya gibi bir stat verilmitir. Merkezin dili, sanat, elence tarz, deerleri, hatta dine bak bile milletten kopmutur. Osmanl toplum ve siyas dzeninde Trkler topraa bal reaya konumuna indirgenmek suretiyle her trl gelime olanandan mahrum braklm, savalarda hesapszca kann devlet iin dkmek ve vergi vermekle mkellef tutulmulardr. Bu yapnn ok tabii ve zorunlu sonucu olarak merkez ynetimi ve asker snf elinde tutan devirmeler adeta bir kast gibi rgtlenmiler, btn avantajlarn kullanmlar, gerek saray ile evlikler gerekse kendi aralarndaki evlikler yoluyla bir kast oluturarak imtiyazl konumlarn muhafaza etmiler, vergi vermeyen ve askere alnmayan aznlklar ve Sabetayc dnmeler Trk unsur aleyhine srekli gelimi ve kklemilerdir. Yukarda da sylediimiz gibi bu yapnn doal ve zorunlu sonucu olarak bu gn de toplumu ynlendiren kilit noktalar, sivil toplum kurulularn, kamu kurulularn, devletin mhim noktalarn, medya ve iletiim aralarn, Trk sanayini bu gayri Trkler ellerinde bulundurmaktadrlar. Bu hususlar en aa bin yl ncesinden balayarak gnmze kadar uzanan toplumsal gerginliklere sebebiyet vermitir. Trk milliyetiliinin douu ite bu tarih ve sosyolojik yap zerinde bir tepki olarak domutur. Bu tepkinin yneldii mecra ise tabii olarak devletti. Dier bir deyile Trk milliyetilii, imparatorluk ierisinde Trk unsurun kendi devletine sahip olma kavgasnn, Trklerin kendi

159

Trkdoan, a.g.e., s. 77

40

devletlerini ieriden fethetmesinin addr. Trk milliyetilii Trkn devlet olma lksdr. Bu husus en ak ekilde Osmanlcann mmkndr. Hlasa edecek olursak Trk milliyetilii her eyden evvel Trk toplum yapsnn, Trk tarihinin, Trk dnce tarznn, Trk devlet felsefesinin, Trk milletinin zelliklerinin bir sonucudur. Trk milliyetiliini batdan ithal edilen bir fikir veya ideoloji olarak grmek konunun bu tarih, sosyolojik, felsef ve psikolojik kklerinin skalanmasna neden olacaktr. Trk milliyetiliinin douu ve hatta 1960larn sonlarnda siyasallamas da yukarda izah etmeye altmz tarih ve sosyolojik panaromann bir sonucudur. mstakil bir dil mi yoksa Trkenin bir kolu ve lehesi mi olduu tartmalarnda mahede etmek

2. Trkln Douundaki Genel Sebepler

Trklk hareketinin douu ile ilgili olarak baz genel sebepler eitli yazarlarca zikredilmektedir. Osmanl mparatorluunda modern anlamda milliyetiliin douu iin gerekli artlar on dokuzuncu yzyl balarnda olgunlamaya balamt. Ord. Prof. Enver Ziya Karal Trklk hareketini meydana getiren bu amilleri u ekilde sralar: 1. Milliyet fikrinin Hristiyan tebaa arasnda yaylmas 2. Muhtar ve mstakil devletlerin kurulmas 3. Mslman halkla meskun eyaletlerin mparatorluktan ayrlma temaylleri 4. Anadoluya ve Rumeliye mparatorluun dier blgelerinden Trklerin g etmesi 5. Devlet adamlarnn zihniyetinde deiiklik 6. Avrupann, Trkler zerine basks 7. Trk genlerinin Avrupa ile temas 160

160

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. 7, Ankara 1983, s. 288.

41

Hseyin Nihal Atsz ise Trkln drt ana kaynaktan geldiini syler: 1. Kk ok eski olan ve Trk rknn uur altnda yzyllardan beri yaayan milliyetilik 2. Tanzimattan sonra, Avrupadaki milliyetiliklere benzeyen halk bir hareketin bizde de tatbik olunmasn isteyen milliyetilik hareketi 3. Devletimizin iindeki yabanc unsurlarn ihneti dolaysyla doan tepki 4. Trklerin 200 yldan beri ektikleri byk skntlar 161

3. Trkseverlik ve Trklkbilim (Trkiyat, Trkoloji) Akmlarnn Etkileri

a. Trkseverlik
Ziya Gkalp, Trkln lkemizde ortaya kndan nce, Avrupada Trkle ilikin iki akm belirdi. Bunlardan ilki Franszca Turquerie denilen Trkseverlik akmdr. Trkiyede yaplan ipekli ve ynl dokumalar, hallar, kilimler, iniler, demirci ve marangoz ileri, ciltilerin, yaz sslemecilerin (tezhipi) yaptklar ciltler ve sslemeler, mangallar, amdanlar vb... gibi Trk sanatnn yaptlar, oktan Avrupadaki sanatseverlerin ilgisini ekmiti. Bunlar, Trklerin yapt olan bu gzel eyay binlerce liralar vererek toplar ve evlerinde bir Trk salonu yada Trk odas dzenlerlerdi. Kimileri de bunlar baka uluslarn gzel yaptlaryla birlikte biblolar arasnda sergilerlerdi. Avrupal ressamlarn Trk yaayyla ilgili yaptklar tablolarla, ozanlarn ve filozoflarn Trk ahlkn belirtme yolunda yaptklar kitaplar da Turquerie (Trkseverlik) iine girerdi. 162 demektedir. Gkalp bu hususta Lamartine, Auguste Comte, Pierre La ffite, Ali Paann zel yazman bulunan Mismer, Pierre Loti, Claude Farrere gibi isimleri zikreder ve

161 162

Hseyin Nihal Atsz, Trk lks, stanbul 1990, s. 30. Ziya G kalp, Trkln Es aslar, stanbul 1997, s. 3.

42

bu akmn, btnyle Trkiyedeki Trklerin gzel sanatlardaki ve ahlktaki yksekliklerinin bir grnts sayldn belirtir 163 . Filhakika Gkalpin zikrettii bu isimlerden Auguste Comte, Mustafa Reit Paa ile srekli mektuplar, Lamartine 7 ciltlik bir Trkiye Tarihi kaleme alr ve zellikle nsz blmnde yazdklar dolaysyla Trk dostu olarak bilinir 164 . Claude Farrere, dilimize Trklerin Manevi Gc ismiyle evrilen eserinde Ahmed Cemleddin Paann maceralarn anlatmak suretiyle Trkiye ve Fransa arasndaki tarihi dostluktan bahseder ve Trk milletinin kendi aydn ve yneticileri tarafndan hakir grld bir dnemde ok ilgin kabul ettiimiz u szleri yazar: Belki de yanlyorum ama Trkler eski hayatlaryla hibir ilgi kurmadan yeni bir hayat kavumak iin giritikleri tecrbede muvaffak olabilirlerse ok arrm. Bana yle geliyor ki, bugn kendilerine menfur gibi grnen, ama onlar iin tek kurtulu yolu olan mazilerine yava yava dnmek zorunda kalacaklardr! Her ne olursa olsun, Trklerin emin bir gelecee haklar vardr. Trk halk hor grlecek bir halk deildir. ben Trklerden bahsederken belki biraz hiss davranyorum. Pierre Loti gibi ben de drst, vefakr, sade, asil millete gnlden am. Hadi diyelim ki, benim husus bir sevgim var. Peki byk bir otorite olan Rene Groussetin Asya Tarihi adl harikulde eserinde yazdklarna ne diyelim? Mslmanlara kar pek fazla sempatisi olmayan bu namuslu insan, Trklerin hkmran olmak iin yaratlm bir rk olduunu yazar ve tarih boyunca kaydettikleri baarlar hayranlkla zikreder 165 . Gerekte, Trklerdir 166 . Pierre Loti Can ekien Trkiye isimli eseriyle gerek bir Trk dostu olduunu ispatlam, Avrupada Trkler lehine mspet ynde bir kamuoyu oluturmaya almtr 167 . anakkale Savalar ve Mill Mcadele esnasnda da ayn tavrn muhafaza etmitir. Cepheden Fransz askerlerinin Trklerin kahramanl,
163 164

zerinde yaadmz u dnyann en asil insanlar

A.g.e., s. 3-4. A. De Lamartine, Airetten Devlete (Trkiye Tarihi), C. 1, Haz. M. R. Uzmen, Terc man 1001 Temel Eser, Tarihsiz, s. 13-38. 165 Claude Farrere, Trklerin Manevi Gc, ev. Orhan Bahaeddin, Terc man 1001 Temel Eser, Tarihsiz, s. 206-207. 166 A.g.e., s. 230. 167 Baknz: Pierre Loti, Can ekien Trkiye, Terc man 1001 Temel Eser, Tarihsiz.

43

asillii ve hogrs ile ilgili yazd mektuplar btn Fransa ve Avrupaya duyurmu, Ermeni hadiselerinde de her zaman Trklerin yannda saf tutmutur. Hatta Loti, Osmanl topraklar zerinde niteliiyle ve nicelii ile millet olarak adlandrlabilecek tek topluluun Trkler olduunu yazmtr 168 .

b. Trkoloji
Ziya Gkalpin szn ettiini ikinci akm Trkoloji veya Trklkbilimdir (Trkiyat). Trkoloji Fransa, Rusya, Almanya, Macaristan, Danimarka ve ngiltere gibi merkezlerde gelitirilmi, eski Trklere ilikin tarihsel ve arkeolojik almalarda bulunan ilimdir 169 . Trkoloji, Trkn tarihi, dili, etnografisi, antropolojisi velhasl Trk tarihi ve kltrnn her alan ile ilm surette ilgilenir 170 . Eski Trklere ait ilk bilgiler, Trklerin kendi yazl kaynaklarndan ok, bata in olmak zere iliki kurduklar uygarlklarn kaynaklarndan temin edildii iin Trkoloji almalar ilk nce Sinoloji erevesinde ortaya kmtr. Ancak on dokuzuncu yzyl ile birlikte Trkoloji, bamsz bir bilim kimliine kavumutur171 . On dokuzuncu yzylda Avrupann dou ile ilikilerinde Fransa nclk yapmtr. Bu sebeple Trkoloji almalarnda da ilk balarda Fransa merkez bir konumda yer almtr. On sekizinci yzylda yaayan ve Trkolojinin babas olarak tannan Josephe de Guignesin, Hunlar, Moollar ve daha Sair Tatarlarn Tarihi isimli eserinin Trkolojinin kurumlamasnda nemli bir yeri olmutur. Ziya Gkalp, ad geen eserin, dnrlerimizin ruhuna derin tesirler yaptn belirtmektedir172 . Trklk hareketinin dier bir mimar olan Yusuf Akura da msteriklerin Trklk ile ilgili almalarnn Trklk fikrinin kuvvetlenmesinde mspet tesirler icra ettii kanaatindedir 173 . Bu dnemde Fransa dnda yaplan Trkoloji almalarnn da Franszca yazlm olmas Fransann liderliini gstermesi asndan nemlidir 174 .

168 169

Pierre Loti, Sevgili Fransamzn Doudaki lm , ev. Turul Baykent, Ankara 2002, s. 12. Gkalp, Trkln Es aslar, s. 4. 170 Hseyin Namk Orkun, Trkln Tarihi, Ankara 1977, s. 30. 171 Mehmet Karaka, Trk Ulusuluunun nas, Ankara 2000, s. 92. 172 Gkalp, a.g.e., s.4. 173 Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri -1928 Yl Yazlar- Ankara 2001, s. 32-33. 174 Karaka, a.g.e., s. 92-93.

44

Hseyin Namk Orkun a gre Trkolojiyle en geni ve baarl surette eserler meydana getirmi bulunan Julius Klaproth, Trkologlarn gerek babasdr175 . Klaproth, Alman aslldr. Almanyada Trkolojinin kurumlaarak tannmasna katkda bulunmasna ve Rusyada da almalar yapmasna ramen, Fransaya yerlemi, lmne kadar Fransada yaam ve eserlerini de Franszca yazmtr 176 . Klaproth ark dillerinde uzmanlam ve bu sahada hret bulunca da Rusyaya davet edilmitir. mparator Aleksandrn emriyle bir sefer heyetine katlm, btn Sibiryay dolamtr. Samoyedler, Tunguzlar, Bakurtlar, Yakutlar, Krgzlar vesair bir ok kavimler arasnda dolaarak pek ok malmat toplamtr.Eserlerinden bir ksm tarih ve etnografik, bir ksm filolojik bir ksm da seyahatlerine aittir. Trkolojiye ait mhim eserleri unlardr: Asyann Tarih Tablosu, Asya Hakknda Muhtralar, Uygur Lisan ve Mene Hakknda Konumalar177 . Trkiyede ok tannan bir dier Fransz Trkolou Leon Cahundur. Orta Asya Trkleri ile ilgili pek ok eseri mevcuttur. Bunlar arasnda en nemlisi Asya Tarihine Giri isimli olandr. Bu eser Trkln nde ge len simalarndan biri olan Necip Asm tarafndan dou kaynaklarndan alnan bilgilerle daha da geniletilmek suretiyle Trkeye evrilmitir 178 . Gkalp, Necip Asmn bu kitabnn, her yerde Trkle kar eilimler uyandrdn syler 179 . Radloff ve Thomson gibi bilim adamlarnn eski Trklerin braktklar yazlar ayrntl bir biimde aratrmalar Trk tarihinin eski bir gemii olduu, Trklerin dnya uygarlna katklarnn ihmal edildii yada unutulduu duygusunu uyandrmtr 180 . Trkseverlik ve Trkoloji hareketleri Trkln douu iin iyi bir temel hazrlam, Trk aydnlarnn Trk milletine ynelmesinde ve yklmakta olan bir imparatorluun fertlerinin motive edilmesinde mhim etkileri olmutur. Uriel Heyd, Trkseverlik ve Trkolojinin Trk aydnlarnn, eski Trklerin tarihlerine ve Osmanl mparatorluu dndaki Trklere kar duyduklar bilimsel

175 176

Orkun, a.g.e., s. 31. Karaka, a.g.e., s. 93. 177 Orkun, a.g.e., s. 31-32. 178 Akura, a.g.e., s. 106. 179 Gkalp, a.g.e., s. 7-8. 180 Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. II, stanbul 2000, s. 317

45

ilgiye paralel olarak mill sanatlarna, zanaatlarna ve z dillerine olan ballklarn daha da arttrdn belirtmektedir 181 .

4. Dilde Sadeleme Hareketleri

Dilde sadeleme ihtiyac Osmanl Devletinin adalama srecine girmesiyle birlikte domutur. Merkez bir devlet tekilat kurma ve eitimi lke apna yayma zarureti, gazetenin ortaya k, halk bilgilendirme abalar gibi amiller dilde sadeleme hareketinin altnda yatan sebeplerdir. Bernard Lewis, dilde sadeleme srecinin, modern bir devletin ihtiyalarna daha uygun gelecei iin dilde o zaman cri olan adal ve ar slubun atlarak yerine daha sade ve dz bir slubun gelimesine n ayak plan Akif Paa (17871845) ile birlikte baladn yazar 182 . Daha sonra yeni eitim kurumlarnn almasyla birlikte bu sre daha da hzlanm ve Trke giderek nem kazanmaya balamtr. 1838de Tbbyenin yeni binasnn al treninde kinci Mahmutun syledii u szler konumuz asndan son derece mhimdir: Burada Franszca olarak fenni tbb tahsil edeceksiniz.. Sizlere Franszca okutmaktan benim muradm Franszca lisan tahsil ettirmek deildir. Ancak fenni tbb retip refte refte kendi lisanmza almaktr. Hocalarnzdan ilm tababeti tahsile aln ve tedricen Trkeye alp lisanmz zere tedavlne sy eyleyin 183 . Tanzimat ile birlikte Trkeye verilen nem daha da artt. Fuat Paann gayretleri ile Trke grameri zerine Kavaid- i Osmaniye isimli Trke bir eser yaynland. Kavaid- i Osmaniye Trke yazlan ilk Trk grameri kitabyd 184 . Fakat dikkat edilirse Trke gramer kitabna hala Kavaid- i Osmaniye ad verilmektedir. Herhalde Osmanlcadan Trkeye gei vetiresinin tamamlanmas iin Ahmet Vefik Paann Lehe- i Osmansini beklemek gerekecektir. Fakat uras bir gerektir ki 19. yzyl boyunca Trkenin nemi greceli olarak srekli artmtr. Ziya
181 182

Uriel Heyd, Trk Ulusuluunun Temelleri, Ankara 2002, s. 105 Lewis, a.g.e., s. 105 183 Lewis, a.g.e., s. 86, ayrca baknz. A. Sheyl nver, Os manl Tababeti ve Tanzimat Hakknda Yeni Notlar, Tanzi mat, C. II, stanbul 1999, s. 949-941 184 Lewis, a.g.e., s. 117

46

Paann iir ve n isimli makalesi hem Trke hem de Trk edebiyat asndan bir dnm noktas kabul edilebilir. Ziya Paa ad geen makalesinde gerek Trk edebiyatnn halk edebiyat olduunu syler ve Trkenin o gnk kt halinden, ihmale urayndan yaknr 185 . Yusuf Akura da dilde Trkeci tavrndan dolay inasiyi ilk Trklerden kabul eder. Fakat yukarda izah ettiimiz hususlardan dolay Ziya Paann Trklnn Sinasiden daha ak olduunu, siyas olarak Trk olduuna dair bir ipucu bulunmamasna ramen lisanda Trkl ok iyi kavram olduunu syler 186 . Bilindii gibi Trklk ilk nce kltrel bir ynelim olarak balamt. Trk tarihi, Trk dili ve Trk kltr zerine yaplan aratrmalar Trkln bir fikir hareketi olarak domasnda son derece messir olmutu. I. Merutiyet dnemine gelindiinde Trke artk devletin resm dili oluyordu. Uzun tartmalardan sonra Kanun- Essye devletin resm dili Trkedir ibaresi konulmutur. Bu hususta Einli Said Paann byk abalar olmu ve sonuta Kanun- Essnin aadaki 18. maddesiyle Trke devletin resm dili olmutur: Tebea- i Osmaniyenin hidemt- devlette istihdam olunmak iin devletin lisn- resmsi olan Trkeyi bilmeleri arttr 187 . Ahmet Vefik Paann Lehe- i Osman isimli eseri Trke ve Osmanlca konularnda geleneksel anlay ykan bir ierie bir malikti. Geleneksel anlaytan kastmz Osmanlcann Trkeden ayr bir dil olduunu ileri sren ve hatta Trkeyi hakir gren Osmanlc gr/Enderun zihniyetidir. Bunu bir misal vererek aklayacak olursak, Mustafa li, Knhl Ahbar eserinin giriinde Trke, Arapa ve Farsa kitaplar dzlp eserler inci gibi dizilse de kimisi mulak, kimisinde de tat yoktur. Kimisinde de Trke sylemenin irkinlii var, akcl yok.. Gerekte Anadoluda kullanlan dil de Arapa, Farsa, Trke ve aataycadan oluan ssl bir dildir Arapa konumak Allahn emri (farz) olsa, Farsa Peygamberin istei (snnet) saylsa, bunlarn karmndan oluan Trkeyi konumak
185

sevaptr (mstehab).

Bu bakmdan z Trke konuulmasnn

Ziya Paa, iir ve n, Ziya Paann Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii, Btn iirleri ve Eserlerinden Aklamal Semeler, Yay. Haz. nder Gkn, Ankara 2001, s. 327, 330 186 Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, s. 17-19 187 Ali hsan Gencer, lk Os manl Anayasasnda Trkenin Res m Dil Olarak Kabl Meselesi, Arma an Kanun-u Es asnin 100. Yl, Ankara 1978, s. 183-188

47

engellenmesi gerekir 188 . demektedir.

Ahmet Vefik Paaya gre Osmanlca

Trkeden mstakil bir dil deil aksine ok geni sahalara yaylm olan Byk Trke ailesinin sadece bir koluydu. Yusuf Akuraya gre Ahmet Vefik Efendinin ad geen eserine yazd mukaddime Dilde Btn Trklk dndne delalet eden bir vesika niteliindeydi. Vefik Paa, bu eserinde ilk defa olarak asl Arapa ve Farsa olmayan Trke kelimeleri, asl Arapa ve Farsa olanlardan ayrarak ayr bir blm halinde tertip etmitir 189 . Nihayet 1897 ylnda Mehmet Emin (Yurdakul) halk diliyle yazd iirlerini Trke iirler adyla yaynlyordu. Bu tarih itibariyle Trkenin itima ve kltrel hayatmzda hak ettii yeri ve nemi almaya baladn syleyebiliriz.

5. D Trklerde Milliyetilik Hareketleri ve Bunun Etkileri

Trklk, D Trkler ve Trkiye sahas olmak zere iki ayr merkezde gelimitir. Fakat bu cmleden birleriyle ilikisiz ve ayr istikametlerde ilerleyen iki ayr hareketin mevcut olduu dnlmemelidir. Bu iki corafya srekli iliki halinde olmu hatta nce D Trkler, Ahmet Vefik Paa, Sleyman Paa gibi Trkiye Trklerinden etkilenmi ve daha sonra bilhassa gler vastasyla Trkiyedeki Trklk hareketinin gelimesinde messir olmulardr. Bu bapta Kazanl Yusuf Akurann, Azerbaycanl Hseyinzde Ali Turan ve Ahmet Aaolunun isimleri zikredilebilir. Keza Bahesarayl smail Gaspralnn etkileri btn Trk dnyasna yaylacak kadar geni olmutur. Trkln D Trkler sahasndaki iz dm nce ilerleyen Rus igaline kar bir tepki ve nefsi mdafaa hareketi eklinde tezahr etmi ve daha sonra Ceditilik hareketiyle hemhal olarak Azerbaycan, Krm, Kazan, gibi merkezlerde gelitirilmitir 190 . Bilindii gibi Trklk hareketinin Osmanl Devleti sahasnda ortaya k devletin beks sorunuyla yakndan alakaldr. Bu balamda D Trkler ve Trkiye Trklerinin
188 189

Trkdoan, Osmanl dan Gnmze Trk Toplum Yaps, s. 54 Akura, a.g.e., s. 19, 21

48

nceliklerinin ulamlardr.

farkl olmas nedeniyle

Trklk

grlerinde de ksmen

farkllamalar olmu, D Trkler Rus igali karsnda Trk b irlii fikrine daha nce

a. Azerbaycan Trklerinde Milliyetilik Hareketleri

Trkiye dnda ilk mill uyan hareketi Azerbaycanda grlr 191 . On dokuzuncu yzyln birinci yarsnda, Azer Trkleri arasnda filizlenen Yenileme ve Trklk cereyannn balatlmasnda ilk gze arpan isimler arasnda, air ve muharrir Abbaskulu Aa Bakhanl, Mehmet Ali Mirza Kazm Bey, Mirza ef Vazih, smail Bey Kutkanl gibi isimleri grmekteyiz 192 . Bu dnemde Azerbaycanda gelimeye balayan sanayi ve ticaret hayatna paralel olarak kltrel ve fikr yaamda da yeni deiiklikler meydana geliyordu. Ayrca petrol sanayinin ilerlemesi, yabanc sermayenin Azerbaycana girmesine izin verilmesi ve demiryollarnn yaplmas gibi faaliyetler, Azer dnce adamlarnn ve halkn bir ksmnn Yenileme hareketlerini benimsemesine neden oldu. Bu dnemde gze arpan en mhim isim Mirza Fethali Ahundzdedir 193 . Ahundzde, Batda Moliereden yapt tercmelerle tannr. Trke komedileri ile yeni Azer edebiyatnn esslarn kuran ilk tiyatro mellifi ve hikyeci, tefekkr bakmndan ilk garp ve tenkiti ve ayn zamanda Arap alfabesini deitirmek yolundaki tasavvurlaryla Trkede alfabe inklbnn mbeiridir 194 . Ahundzde, 1812 ylnda kuzey Azerbaycann Nuha (eki) ehrinde domu 28 ubat 1878de Tifliste vefat etmitir.1857 tarihinde Farsa olarak yazd bir risle ile Arap alfabesinin slah fikrini ortaya atan Ahundzde, 1863te stanbula kadar gelerek, Sadrazam Fuat Paaya eseriyle birlikte bu hususta bir proje takdim etmitir 195 . Ziya Gkalp, Trkln Esaslarnda Ahundzdeyi byk bir Trk olarak tavsif etmitir 196 .
190 191

Karaka, a.g.e., s. 142-151; Orkun, a.g.e., s. 69 192 Karaka, a.g.e., s. 144 193 Karaka, a.g.e., s. 144-145 194 Mirza Bala, Feth-Ali Ahund-Zde, MEB slam Ansiklopedisi, C. 4, Eskiehir 2001, s. 577 195 A.g.m., s.577-579 196 Gkalp, Trkln Es aslar, s. 7

49

1875 ylna gelindiinde Melekzde Hasan Bey Zerdb, btn Rusyada ilk Trke gazete olan haftalk Ekinci gazetesini Bakde yaynlamaya balad197 . Ekinci yayn hayatna iki yl kadar devam ettikten sonra Trk-Rus Harbi sebebiyle kapatlmtr 198 . Hseyin Namk Orkun, Ekincinin milliyetilik dncesiyle bir alkas olmadn, yalnzca Rusya snrlar ierisinde yaynlanan ilk Trke gazete olmas bakmndan bir ehemmiyet arz ettiini syler. Yusuf Akura da aa yukar ayn kanaattedir ama son saylarnda Trk milliyetilii fikrinin gittike hissedilmeye balandn, belki sansr sebebiyle daha ileri gidemediklerini, bilhassa 14 numaral saysnda Trk lisanlarnn birletirilmesini im eden bir makalenin yaynlandn belirtir 199 . Ekinci kapand sralarda nszde Said ve Cell kardeler, Kafkasyann idare merkezi olan Tiflis ehrinde bir matbaa kurarak Ziy- y Kafkasya isimli ve on iki yl yaynlanacak haftalk bir gazete karmaya baladlar. Akura lisan sahasnda Trklk yaptklarn ve bu sebep dolaysyla Ruslar tarafndan sahiplerinin takbata uradklarn fakat nszdelerin Trklk nokta- i nazarndan asl ehemmiyetinin Gaspral smail Beyin ilk Trke eserini basm olmalar olduunu yazmaktadr 200 . Grld gibi buraya kadar anlattmz btn abalar tam manasyla Trk milliyetilii olarak adlandrlabilmekten uzaktr. Fakat Azerbaycanda Trk mill uyann hususunda btn bu hareketler nemli bir temel hazrlamtr. phesiz ki Ekinci, Ziya-y Kafkasya; Hseyinzde Ali, Ahmet Aaolu, Mehmet Emin Resulzde gibi Trkler iin nemli bir yol amtr. Hseyinzde Ali Bey, hem kltrel hem de siyas Trk ln Azerbaycandaki ilk nairi olmutur 201 . Ayn zamanda ttihat ve Terakkinin kurucularndan olan Hseyinzde Ali Bey, 24 ubat 1864te Baknn Salyan kasabasnda domutur. Mirza Fethali Ahundzdenin sohbetlerinde bulunmu ve Trklk konusunda ondan etkilenmitir. Hseyinzde Ali Bey, 1885te Petersburg niversitesi Fizik-Matematik blmne girmi, 1889da mezun olduktan sonra
197 198

Akura, a.g.e., s. 69 Orkun, a.g.e., s. 69 199 Akura, a.g.e., s. 70 200 Akura, a.g.e., s. 71-73 201 Akura, a.g.e., s. 189-190

50

Trklk ve Trkl yakndan incelemek arzusuyla stanbula gelerek 1890da Asker Tbbiyeye girmitir. Fizik renimi esnasnda Petersburg niversitesinin Trkoloji Blm derslerini de takip ettiini biyografisinde yazmaktadr 202 . Hseyinzdenin 1905 ylnda Tifliste ileri srd Trklemek, slmlamak, Avrupallamak eklindeki grleri Ziya Gkalpi derinden etkilemitir. Gkalp bu yzden Hseyinzdeye Yalva demektedir 203 . Hseyinzde, Trkl hem kltrel hem de siyas sahalarda dnmektedir. Ayrca Trklk bilincinin kltrel erevesinin tesine ilk adm atarak siyasal karakter kazandran ve Turanclk fikrini ne sren ilk Trk dnr de Hseyinzdedir. Bu hususta Macar Vamberyden etkilenmitir. 204 Azerbaycan Trkleri arasnda phesiz Ahmet Aaolunun ayr bir yeri vardr. 1869 ylnda Sua ehrinde doan Aaolu yksek renimini Petersburgda yapmtr. 1889da yksek tahsiline devam etmek iin Parise gitmitir. Azerbaycan Trkleri iinde tahsil iin Avrupaya giden ilk kii Aaoludur. Bu fikri ona Gaspral smail Bey vermitir. 205 . 1892de Londrada toplanan arkiyatlar kongresine katlr ve 1894 senesinde stanbul yoluyla Kafkaslara dner206 . Aaolunun milliyetilik fikri, Ermenilerin Trklere olan husumeti karsnda bir tepki olarak domu, yksek renimi ve Gaspralnn etkileriyle teorik temellerini bulmutur 207 . Azerbaycana dndkten sonra nce Tifliste , sonra uada, daha sonra da Bakde retmenlik ve yazarlk yapt. Rusa Kaspiy, Trke ark Rus, rat ve Hayat gazetelerinde yazlar yaynland 1909 ylnda Trkiyeye geldi208 . Trkiyede yazarlk faaliyetlerine devam ederek nce Hikmet, Srat- Mstakim daha sonra ise Bilgi Mecmuas, slm Mecmuas, Halka Doru, Trk Yurdu, Harp Mecmuas, Yeni Mecmua gibi dnemin nemli yayn organlarnda yazlar yaynland 209 . Trk- slm toplumlarnn kendilerini ancak Bat medeniyetinin

202 203

Hilmi Ziya lken, Trkiyede a da Dnce Tarihi, stanbul 2001, s. 267-268 lken, a.g.e., s. 268-269 204 Karaka, a.g.e., s. 146; Nizam nen, Turana ki Farkl Yo l: Macar ve Trk Turanclklar, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. IV, Milliyetilik , stanbul 2003, s.406-408 205 Karaka, a.g.e., s. 145 206 A. Gn Soysal, Ahmet Aaolu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C. I, Tanzi mat ve Merutiyetin Miras, stanbul 2003, s. 202 207 Karaka, a.g.e., s. 145 208 lken, a.g.e., s. 408-409 209 Soysal, a.g.m., s. 202

51

prensiplerine gre bir hayat dzenine sokmakla kurtulabilecekleri inanc, Aaolunu Trkln fikir ve aksiyon nderlerinden biri yapmtr. O dierleri gibi ilm Trklk yerine, genelde yaanlan anda varolan sorunlara reete sunabilecek ve Bat medeniyetini tayabilecek bir g olan milliyetilii siyas alanda dnmtr 210 . 1927 ylnda kitaplaan Medeniyet isimli eseri son derece mhimdir ve Tanzimattan beri hakim olan mtereddit durumdan kopuu haber vermektedir 211 .

b. Kazan Trklerinde Milliyetilik Hareketleri

Kazan, Trk milliyetilii fikrinin gelitii nemli bir merkezdir. Kazanda balayan mill uyan Ceditilik ad verilen yenileme hareketleri ile balantldr ve Tatar burjuvazisinin bu uyanta mhim bir yeri vardr. ar Deli Petro ile birlikte Rusya hzl modernleme srecine girmi, Tatar burjuvazisi de bu yenilikleri yakndan takip etme imkann bulmutu. Yeniliklere ak fikirli olan bu Tatar tccarlar Usul- Cedit okullarnn almasn desteklemilerdir 212 . lk Usul- Cedit mektebi 1884de Gaspral smail Bey

tarafndan almtr 213 . Tatar tccarlarn nemi anlamak asndan Trkln Ziya Gkalple birlikte iki byk mimarndan biri addedilen Yusuf Akurann da tccar bir Tatar ailesinden geldiini hatrlatmak faydal olacaktr herhalde 214 . Tatar reformu ve uyan btn Trk Dnyasn etkileyen bir ierie sahiptir 215 . Tatar burjuvazisi, ticar ilikileri sebebiyle Trk dnyasnn hemen hemen her yerine gidiyor, yeniliki fikirlerin, Trk mill uyannn yaylmasna vesile oluyorlard. D Trklerde Trk birlii fikrinin uyan da byk lde Tatar

210 211

Karaka, a.g.e., s. 146 Murat Ylmaz, Ahmet Aaolu, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. III, Modernleme ve Batclk, stanbul 2004 212 Abdullah Temizkan, Usul- Cedit ve Tatar Bu rjuvazisi, Trkiye Gnl, S. 69, 2002, s.73 213 Ahmet Kanldere, Kazan Tatarlar Arasnda Tecdit ve Cedit Hareketi, Trkiye Gnl , S. 73, 2003, s. 183 214 Franois Georgeon, Yusuf Akura, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. IV, Milliyetilik, stanbul 2003, s. 505 215 Karaka, a.g.e., s. 147

52

tccarlar sayesinde olmutu216 . Aslnda Ruslamak Tatar burjuvazisinin karlarna daha uygun gelmesine ve Rus hkmetince cazip kolaylklar salanmasna ramen onlar kendi karlarn milletlerinin karlaryla bir grm ve bu dorultuda hareket etmeyi tercih etmileridir 217 . Tatar burjuvazisi nderliinde giriilen reform hareketleri Rus emperyalizmine kar Mslman Trklerin bir tepkisi niteliindeydi. Tatar tccarlar Rus burjuvazisiyle kyasya bir rekabete girimilerdir 218 . Tatar mill uyan ve Ceditilik hareketi denilince phesiz hatra gelen ilk isim ehabeddin Mercandir. Akurann stanbuldaki yaz hayatna Mercannin hal tercmesi ile balamas tesadf eseri olmasa gerek 219 . ehabeddin Mercan, Kazan tarihi ilk defa Trke yazan ve dinden baka bir milliyetin varl Kazan Trklerine ihtar eden ilk kiidir 220 . Mercannin fikirleri yalnzca Tatar medreselerinde retim metotlarnn kkl reformlarna deil, ayn zamanda Kayyum Nasr, Hseyin Feyyazhan, smail Gaspral gibi yeni mill aydnlarn yetimesine de sebep olmutur 221 . Mercan, ilk kaynak olan Kuran ve Snnete dnerek, gnmzn artlarna uygun bir ekilde slmda reform yaplmasnn gerekli olduunu dnyordu. slm dncenin dogmatizmden ve skolastik anlaytan kurtulmasn savunuyor, slmiyetin modern bilimlerle uyum salayabileceine inanyordu 222 . Yusuf Akura, ehabeddin Mercannin tarih ve bir dereceye kadar siyas milliyetilii, btn Trklk fikrine kadar ykselememitir demektedir 223 .

216

Abdurrauf Ft rat, Buharada Cedi dcilik Eitim Reformu Mnazara ve Hind Seyyahnn Ksas, Ankara 2000, s. 2 217 Temizkan, a.g.m., s. 75 218 Temizkan, a.g.m., s. 75-76 219 Karaka, a.g.e., s. 184 220 Akura, a.g.e., s. 88 221 Fsun Kara, Kazann Tarihi ve M illiyetilerinden ehabeddin Mercan, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 2002/ 01-181, Ocak 2002, s. 28 222 Karaka, a.g.e., s. 183 223 Akura, a.g.e., s. 90

53

c. Krm Trklerinde Milliyetilik Hareketleri

Krm, kltrel ve coraf ynden Trkiye Trklerine, Trk dnyas ierisinde en yakn olan yerdir. Yarmada 1475te Osmanl himayesine girdi ve bu himaye 1969-1774 Trk-Rus sava sonucunda imzalanan Kk Kaynarca Antlamasyla ile son buldu. ok gemeden 1783 senesinde arie II. Yekaterina bir manifesto ile Krm Hanlnn ortadan kaldrldn ve topraklarnn Rus mparatorluuna ilhak edildiini ilan etti224 . Do. Dr. Hakan Krml, Nisan 1783 ile Nisan 1883 arasndaki tam bir asrlk devrin Krm Tatarlarnn Karanlk Yzyl olarak adlandrmamz iin her trl sebep mevcuttur demektedir 225 . Krmn kaybedilii Trkiye Trklerini de derinden etkilenmi ve bunun aclar edeb eserlere de yansmtr. Yrd. Do Dr. Mehmet Karakan belirttii gibi on dokuzuncu yzyln sonlarnda Trklk ve Ceditilik hareketlerine fikirleriyle, gazetesiyle ve faaliyetleriyle nclk eden ve yaygnlamasn salayan en mhim ve merkezi sima phesiz smail Gaspraldr 226 . Gaspral smail Bey, 1851 ylnda Krmn Bahesaray ehri yaknlarndaki Avckyde dnyaya gelmitir 227 . Gaspral bunu bir iirinde yle dile getirir: Domuum ben Avckyde bin sekiz yz elli birde Meknmdr Bahesaray mezarm kim bilir nerde 228 smail Beyin babas Mustafa Aa, Gaspra kynden olduu iin kendisine Gaspral lkab verilmitir. Mustafa Aa 1854 Sivastopol muharebesi esnasnda ilesi ile beraber Bahesaraya yerlemek mecburiyetinde kalnca kk smail de Bahesarayl olmu ve hayatnn ilk on senesini Krmn bu irin merkezinde geirmitir 229 . Cafer Seydahmet Krmer, Krm Trklnn en mhim merkezi olan
224

Hakan Krml, Krm Tatarl arnda Mill Ki mlik ve Mill Hareketler (1905 -1916), Ankara 1996, s. 5-6 225 Krml, a.g.e., s. 37 226 Karaka, a.g.e., s. 148; s mail Gaspralnn makaleleri ve hakknda yaplan aratrmalar iin ismailgaspirali.org isimli Internet sitesine baknz. 227 Mehmet Saray, Gaspral s mail Beyden Atatrke Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, stanbul 1993, s. 7 228 Cafer Seydahmet Krmer, Gaspral smail Bey, stanbul 1996, s. 15 229 Saray, a.g.e., s. 7

54

Bahesarayn, smail Beyin ruhundan mill bir iz braktnn kabul olunabileceini belirtmektedir. Buradaki Trk kltrne ait mimar eserler, ok sevdii dadsnn syledii mill marlar, kendisine alfabeyi reten muallim Hac smail Efendi bu balamda etkili olmutur 230 . Krmn dier bir ehri olan Akmescitte orta okulu bitiren Gaspral, Vronej ehrinde asker bir okula kaydedilmi ise de bir mddet sonra oradan alnarak Moskova asker lisesine yerletirilmitir. renimi esnasnda Pan-Slavist hocalarnn Trkl hakir gren tavrlar milliyeti fikirlerinin daha da bymesine neden olmutur. 231 .Moskova Gazetesinin Trkler ve Mslmanlar aleyhine yazd heyecanl makaleler zerine 1867 ylnda, Giritteki Trklere yardm etmeye karar verdi ve Mustafa Mirza Davudevi ile beraber yola ktlar. Odesaya kadar ulamlar fakat pasaportsuz vapura binmek zere iken jandarmalar tarafndan yakalanarak ailelerine iade edilmilerdir 232 . Gaspral smail Bey, 1872de Krmdan Parise gemi, burada eitli ilerde alp ayn zamanda Franszcasn da ilerletmi ve Avrupa kltr ve cemiyetlerini de yakndan inceleme olana bulmutur. Paristen stanbul gelen Gaspral, yerleme mracaat kabul edilmeyince tekrar Krma dnmtr 233 . Gaspral stanbulda iken, Trke zerine yaplan mnakaalar Onun dikkatini ekmi ve Ahmet Vefik Paann Lehe- i Osmande ileri srd fikirler Onu etkilemiti 234 . Krma dndkten sonra Bahesaray belediye reisi seilmi ve bundan sonra Trke bir gazete karmak iin izin istemitir. 1881 tarihinde Rusya Mslmanlar isimli makalelerini Rusa yaynlamtr. Akura, bu yazlar smail Beyin aka milliyeti olduunu gstermektedir. smail Bey, mensup olduu milleti, yalnz Krmllar olarak almyor, Trk-Tatar adyla anlan kavimlerin btnn kendi milleti sayyor. Bu ynden smail Beyi bu andan itibaren Btn Trk addetmekte hata yoktur. demektedir 235 . Gaspral, 1883 Nisann onuncu gn karmak istei Trke gazeteyi Tercman ismi ile yaynlamaya muvaffak

230 231

Krmer, a.g.e., s. 16 Saray, a.g.e., s.7-8 232 Akura, a.g.e., s. 74-75 233 Karaka, a.g.e., s. 148 234 Saray, a.g.e., s. 46-47 235 Akura, a.g.e., s. 77

55

oldu236 . Bu tarih ayn zamanda Ruslarn Krm elde etmelerinin de yldnmdr. Gaspral, Tercmanda en ok Trke, Batl anlamda eitim, slmiyeti ada biimde anlamak ve yorumlamak, kadn sorunu ve Pantrkizm gibi konular ilemi ve Trk dnyasnn birlii hakkndaki fikirlerini Dilde, Fikirde, te Birlik formlasyonuyla zetledii bir doktrin halinde 25 yl boyunca savunmutur 237 . Gaspral, dili bir sembol gibi kullanarak Trk kltr birliini kurmay ve daha geni bir i birlii fikrine ynelmeyi amalamtr 238 . Tercman gazetesi btn Trklk lemi zerinde derin tesirler yapm, ilk ktnda birka yz tane satabilen gazete, zaman getike btn Trk dnyasnn biricik gazetesi olmu, Krmdan itibaren Kazan, Kafkasya, Sibirya ve ine kadar uzanan Trk yurtlarnda okunduu gibi stanbulda birka bin tane satmaya balamtr 239 . Gaspralnn hedeflerinden biri olan Trkler arasndaki dil ve fikir birliini Tercman gazetesi yoluyla gerekletirdiini sylemek mbalaa olmasa gerek. Zaten kendisi de Tercmanda yazd Lisan Meselesi balkl makalede, yirmi yld r ortak bir Trk dili yaratmaya altn ve bunda da baarl olduunu syler 240 . Tercman gazetesi ile birlikte Usl- u Cedit mektepleri de dodu. Bu tabir Osmanl Trklerinden alnmtr ve o zamanlar stanbulun sosyal hayatnda kullanlmaktadr 241 . Yeni Metot anlamna gelen Usl- u Cedit, balangta yalnz eitim ve retim iin gerekli gibi grlse de zamanla genelleerek btn yaam biimini kapsar hale gelmitir 242 . lk Usl- u Cedit okulu 1884 ylnda Gaspral tarafndan Krmda kurulmu ve ok gemeden Kazanda da yaylmaya balamtr 243 . 1904-1905 Rus-Japon Savandan sonra Rusyada nispeten hr bir hava olumu, Rusya imparatorluundaki Trk-Mslmanlarn siyas bir platform zerinde birliinin temini iin ilk ciddi admlar bu dnemde atlm ve Rusya Mslmanlar Kongreleri tertiplenmitir. 244 .
236 237

Akura, a.g.e., s. 79 Karaka, a.g.e., s. 148 238 Sir Olaf Caroe, Sovyet mparatorluu Smrlen Milletler, C. II, Terc man 1001 Temel Eser, Tarihsiz, s. 321 239 Orkun, a.g.e., s. 72 240 A. Gn Soysal, Tatarlar Arasnda Trk lk, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. I, Tanzi mat ve Merutiyetin Birikimi, stanbul 2003, s. 200 241 Akura, a.g.e., s. 79 242 Karaka, a.g.e., s. 148 243 Soysal, a.g.m., s. 198 244 Ayrntl b ilg i iin bakn z: Krml, a.g.e., s. 6585

56

6. II. Merutiyete Kadarki Dnemin Genel Bir Deerlendirmesi

Osmanl mparatorluunda modern anlamda milliyetiliin douu iin gerekli artlar on dokuzuncu yzyl balarnda olgunlamaya balamt. Bu artlar dorudan doruya devletin adalama sreci ile alakaldr. Milliyetiliin douuna sebep olan amilleri, milli hakimiyet ve ynetilenlerin rzas teorisi, laikliin gelimesi, airet ve feodal ballklarn azalmas, ehirlemenin yaylmas ve iletiimin gelimesi eklinde zetleyebiliriz 245 . Osmanl devletinin, modern devlet uygulamalarna benzeyen iskan siyaseti, yani Trk boylarnn airet yaplarn bozup topraa balamas modern anlamda bir Trk milletinin douunu kolaylatracak ekilde airet balar zayflam, homojenlemi ve kimliini Trk milleti kategorizasyonu iinde tanmlamaya hazr bir toplumun temellerini atmt 246 . Devlet modernletike homojen ve btnlemi bir toplum ihtiyac da artyordu. Fakat imparatorluun ok milletli yaps Tanzimattan Balkan savalarna kadar Osmanl Devlet ricalini bir Osmanl milleti yaratma amacna itmitir. Tab olarak devletin bekas sorunu, Osmanl Trklerinin Trk milliyetilii yapmasn engellemitir. Osmanl aydnna gre ok milletli Osmanl imparatorluu ierisinde Trk milliyetilii devletin paralanmasndan baka bir ie yaramayacak radikal bir fikirdir. Gkalpin iaret ettii Osmanl aydnna Trklk yok Osmanllk var 247 dedirten durum ite tam olarak budur. Bu dnem iin Trk milliyetilii veya Trklk hareketi, Trkle kar kltrel bir yneli, tarih ve filoloji ilimlerine mnhasr bir duru halinde kalmtr. Hrriyetilik ve demokratikleme hareketleri, eitimin yaygnlamas gibi olgular milliyetilie ivme kazandran gelimelerdir. nk bu gibi gelimeler toplum yapsnda dikey hareketlilii artrarak, evrenin, yani Trk unsurun siyas ve itima srelere katlmasn mmkn klmaktadr. Bu itibarla Osmanl devletindeki hrriyetilik hareketleri ile Trk milliyetiliinin gelimesi arasnda paralel ve koreletif bir iliki vardr. Bunu en ak ekilde II. Merutiyetin ilanndan sonra Trk
245 246

Mmtazer Trkne, Trk Modernlemesi, Ankara 2003, s. 202 Trkne, a.g.e., s. 200-201

57

milliyetiliinin hem dernekler hem de dergiler yoluyla devletin kaderine yn verecek derecede bymesinde grrz. olsa gerek 248 . Yusuf Akuraya gre Tanzimat ve Yeni Osmanl dncesinin, milliyet fikrini tarifsiz brakm olmas bu dncenin iyi ilenmemi olduunu gsteren delilerden birisidir. Fakat Akura, dilde sadelemeci tavrlar nedeniyle Tanzimat edebiyatnn iki temsilcisi olan inas ve Ziya Paada Trkln ilk izlerini grr 249 . Bu gn hemen hemen milliyetik ile zde bir kullanm alanna sahip olan vatanseverlik kavram da Namk Kemal ile dnce hayatmza girmitir. Kemalin Ziya Paa ile birlikte kard Hrriyet gazetesinin ilk says vatan sevgisi imandan gelir hadisini balk yapmt250 . Kanaatimce Yeni Osmanllar iinde Trklk nokta-i nazarndan zerinde durulmas gereken sima erif Mardinin partizan diye tavsif ettii Ali Suvdir. Suvi, dier Yeni Osmanllarn hilafna halk tabakasndan geliyor ve evreyi temsil ediyordu. Onun bu zelliinin fark edilmesi ve ayrca demokratik idealler peinde len ilk modern Trk olmas bugn ona kar bir ilginin uyanmasna sebebiyet vermitir 251 . Ord. Prof. Hilmi Ziya lken, slamclk, Batclk ve Trkln birbirini tamamlayan gr olduunu syleyen ilk kiinin Ali Suv olduunu syler 252 . Yine lkene gre Suvnin Trkl, Osmanlcla kar fikr tepkiden kaynan almaktadr. Suv ibadetin Trkeletirilmesini, namaz srelerinin de Trkeye evrilebileceini savunmutur. Hive tarihi ve Trk adnda kk bir bror olmak zere Trkle dair yazlar da vardr. Suvde Trkle kar uyanan bu ilginin eserlerini okuduu batl Trkologlar sayesinde olutuu lken tarafndan belirtilmitir 253 . Ali Suv, Trk kelimesini sk sk kullanm, Orta Asya meselesine nem vermi, Trklerden ve Tatarlardan Osmanl Devletinin kurucusu ve asl unsuru olarak bahsetmitir 254 .
247 248

Yeni Osmanllar hareketinin de baz

ynleriyle mstakbel Trk Milliyetiliinin haberlerini vermesi bu anlamda manidar

Gkalp, Trklemek slaml amak Muasrlamak, s. 9 erif Mardin; Yeni Osmanl Dncesinin Douu, stanbul 2002, s.372,410; Nev in Yazc; Osmanllk Fikri ve Gen Osmanllar Cemiyeti, Ankara 2002, s. 99-130 249 Akura, a.g.e.,-s. 15-19 250 lken, a.g.e., s. 62 251 Mardin. a.g.e., s. 399-400 252 lken, a.g.e., s. 77 253 lken, a.g.e., s. 78- 80 254 Mardin, a.g.e., s. 410-412

58

Gkalp, Trkln ilk babalar olarak Ahmet Vefik ve Sleyman Paalar grr 255 . Ahmet Vefik Paa, Lehe- i Osman isimli mehur eserinde Trkenin byk bir corafyaya yaylm bir dil olduunu ve Osmanlcann da bu byk dilin sadece bir kolu, bir lehesi olduu fikrini iler. Yusuf Akura bu sebeple dilde btn Trkln ilk emarelerini Ahmet Vefik Paada grr 256 . Sleyman Paa ise Trkl askeri okullara sokmaya alyord u. Bu sebeple askeri okullarda okutulmak zere Trk Tarihini yazma grevini uhdesine alyor ve in kaynaklarna dayanarak Trk tarihini yazan ilk ilim adam olma zelliini kazanyordu. Ayrca Sleyman Paa dilbilgisi zerine yazd kitaba Cevdet Paa gib i Kavaid- i Osmaniye deil de Sarf- Trk adn veriyordu257 . Gerek Batda gerekse Trkiyede, Trk tarihine ve Trkeye ynelik aratrmalar, Trkle kar derin bir ilginin domasn ve Trk milliyetinin zerinde vcut bulabilecei salam bir zeminin o lumasn salamtr. Trk ismi artk Enderun kkenli Osmanl merkez brokrasinin evreyi aalamak iin kulland, kaba, cahil, kyl gibi menf anlamlarndan syrlarak mensuplarna gurur kayna olan, tarihte byk devletler ve medeniyetler kurmu yce bir milleti ifade eden bir manaya brnerek hakl yerini almtr. Bu hususu Abdlhamit II dneminin edeb eserlerinde ve hazrlanan lgatlerde mahede etmek mmkndr. Mesela emseddin Sami, Kms- Trksinde Trklerin Asya kkenli byk bir millet olduunu yazar 258 . Bir rnek olmas asndan Sleyman Nesibin de Altn Ordu balkl iirinden baz blmleri iktibas edelim:

255

Gkalp, a.g.e., s. 4-6; Ahmet Vefik Paa iin baknz. Ahmet Hamd i Tanpnar, Ah med Vefik Paa, slam Ansiklopedisi, C. I, s. 207,210; S ley man Paa iin bakn z. Fethi Tevetolu, Byk Trk S ley man Paa, Trk Kl tr, S. 70, Austos 1968, s. 705- 732 256 Akura; Yeni Trk Devletinin ncleri, s. 19-23 257 Gkalp, a.g.e., s. 5,6; Orkun, a.g.e., s. 54,55; A kura, a.g.e., s. 45-50.

59

Dodu yine ite Altn Ordu Trkn canland nl yurdu Onlar kudret demekti nk, Onlar hep kuvveti korurdu. Hakkn kuvvetle imtizc Osmanl diyrn dourdu. Trkolu! Akndr Altn Ordu, Kurtar u mbrek, nl yurdu! 259 Grld gibi bu iirde yurdun kurtuluu ak olarak Trk unsura balanmtr. Abdlhamitin yasakl ve istibdatl saltanat yllar boyunca Trklk daha ok ilm ve kltrel konulara mnhasr bir duruun addr 260 . Trk Yunan savann balad yl Trke iirler ad altnda bir iir kitab karan Mehmet Emin, Osmanl divan airlerinin dilini ve aruz veznini terk ederek, sade halk Trkesiyle ve halk iirlerinde kullanlan hece vezniyle yazmaya balyor ve Ben bir Trkm dinim, cinsim uludur, Biz Trkz, bu kanla ve bu adla yaarz diyerek haykryordu261 . Ziya Gkalp, Deguignes tarihinin Trkln ilk dneminde oynad role benzer ekilde Abdlhamit II devrine tesadf eden ikinci dneminde de Leon Cahunun Asya Tarihinin ok etkili olduu fikrindedir. Necip Asm, bu kitabn Trklerle ilgili olan ksmn eklerle birlikte Trkeye tercme etti ve bu vesileyle Trkle kar geni bir ilginin uyanmasn salad. Trkln ikinci dnemi olarak adlandrlan bu dnemde Ahmet Cevdet, Trklerin Gazetesidir ibaresini tayan ilk gazete olan kdam Trkln yayn organ haline getirdi. Bu dnemde Emrullah Efendi, Necip Asm, Velet elebi, Bursal Mehmet Tahir, Trk milliyetiliinin nde gelen dn savalaryd262 . Akura Trkln klasik

258 259

emseddin Sami, Trk Maddesi, Kms- Trk, stanbul 1999, s. 399 Sley man Nesib (S leyman Paazade Bey), Alt n Ordu, Hayat Edebi Kiilii iirleri, Yay. Haz. Salim Duru kolu, Ankara 2001, s. 425-426 260 Baknz., Kushner; a.g.e. 261 Lewis; Modern Trkiyeni n Douu, s. 341; Gkalp, a.g.e., s. 7, Akura, a.g.e., s. 123,124; Orkun, a.g.e., s. 65-68 262 Gkalp, a.g.e., s. 7,8,; Akura, a.g.e., s. 94-157; Orkun, a.g.e., s. 56-68

60

Tarihi olarak kabul edilen eserinde bu dnemi Gkalp gibi Trkln ikinci deil de nc faal devresi olarak kabul eder 263 . 1904 ylna gelinildiinde Msrdaki Trk isimli Jn Trk gazetesinde Yusuf Akura imzasn tayan ve pek ok tartmay da beraberinde getiren Tarz- Siyaset isimli bir makale yaynland 264 . Akura bu makalede tarihi ve ilim adamlarnn kltrel bir ynelme olarak tasavvur ettikleri Trklk hareketinin siyasi bir forml haline getirilip getirilemeyeceini tartyor 265 ve Trkl ilk defa siyasi bir proje/alternatif olarak sunuyordu. II. Merutiyete kadar Trkln seyrini bu ekilde zetledikten sonra birka kelime ile de olsa Trkiye ve D Trkler sahalarndaki Trklk hareketlerini mukayese etmek faydal olacaktr. Grld gibi Osmanl Trklerinde, Trk milliyetilii zlme srecine girmi olan devleti kurtarmaya matuf bir hareket iken Trkiyeye dndaki Trklerde ilerleyen Rus igaline kar bir tepki niteliindedir. Trkiyedeki Trkler devletin varl ve bekasna ilikin kayglar tarken D Trkler bir igal gerei ile kar karyadrlar. nceliklerin farkl olmas durumu ise ilk balarda Trkln Trkiye ve D Trkler blgelerinde ksm bir farkllama yaamasna sebebiyet vermiti. Bu hususu bir rnekle somutlayacak olursak Kazanl Yusuf Akura Trk Birlii fikrini daha 1904lerde ilemeye balarken Diyarbekirli Ziya Gkalp 1911 ylna kadar Osmanlcl devletin sarlaca bir can simidi olarak grr. Bunun sebebi ise yukarda da deindiimiz gibi Akurann ilerleyen Rus igaliyle, Gkalpin ise dalan mparatorlukla ilgili kayglar tamasndan kaynaklanmaktadr. Akura areyi Trklerin birleerek arlk karsnda bir denge kurmasnda bulurken, Gkalp gayri Trk ve gayri Mslim blgelerin devletten ayrlmamas iin onlar st Osmanl kimliiyle birletirmekte bulmutur.

263 264

Akura, a.g.e., s. 94 Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Ankara 1998 265 erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, stanbul 2001, s. 276

61

D. KNC MERUTYET DNEMNDE TRKLK: TRKLN TEKLATLANMASI

Trkln tekilatlanmas ve sistematik bir fikir hareketi haline gelmesi II. Merutiyet dnemine isabet eder. Merutiyetin getirdii hrriyet ortam ve 16 Austos 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu ile tannan dernek kurma izni266 Trkln dernekler ve dergiler yoluyla gelimesinin nn amtr 267 . Osmanl mparatorluundaki fikir akmlarnn temel karakteristii Devlet- i Aliyyeyi kurtarmaya ynelik hareketler olmalardr 268 . Devletin kurtuluu iin reform ve programlar sunan Jn Trkler zamanla be lli konularda anasr- Osmaniye arasnda Trklere arlk vermeye baladlar 269 . ttihat ve Terakkinin iktisad milliyetilii bu anlamda mtala edilebilir 270 . Ayrca ttihat ve Terakki kltrel ynnden etkilendii Trkln belli konularda siyas temsilc isi de olmu ve kltrel milliyetiliin gelimesi iin planl desteklerde de bulunmutur 271 . Bunun nemli bir sebebi de hi phesiz dnemin siyas koullardr. zellikle Balkan Savalar, Osmancln hem nazar hem de amel olarak sonunu getirmi, mparatorluun itima yapsnn homojenlemesini salayarak Osmanlclk fikrinin varlk sebebini ortadan kaldrm hem de gayri Mslimler ve gayri Trkler iin Osmanlln bir ehemmiyet arz etmediini ac bir ekilde gstermitir. Arnavutluk isyan ise ayn surette slmclk ideolojisinin iflasn beraberinde getirmitir. Neticede Trklk, devletin beksn ve kurtuluunu temin iin yegane hareket noktas olarak kalm, bir biri ardnca Trk tekilatlar kurulmu hatta Trk milliyetilii fikri devlet siyasetini dahi etkileyecek kadar messir olmaya balamtr.
266

Fsun stel, II. Merutiyet ve Vatandan cad, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. I, Tanzi mat ve Merutiyetin Birikimi, stanbul 2003, s. 167 267 Rafael Muhammeddin, Trkln Douu ve Geliimi, stanbul 1998, s. 69 268 Nevzat Ksolu; Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, stanbul 1997, s. 757 269 erif Mardin, Jn Trklerin Siyas Fikirleri 1895-1908.,stanbul 2001, s. 113-116 270 Fero z Ah mad, ttihatlktan Kemalizme, stanbul 1986, s. 34-46 271 Murat Ylmaz, Trk M illiyetili inin Dou Dnemi, Trkiye Gnl , S.53, Kasm-Aralk 1998, s.49

62

1. Trk Dernei
Merutiyetin ilanyla birlikte kurulan ilk Trk tekilat Trk Derneidir. Fakat dernein nemi sadece ilk olmasndan kaynaklanmamakta, Dernek ayn zamanda Osmanl mparatorluu snrlar iindeki ve dndaki Trkleri de bir araya getirmektedir 272 . Yusuf Akura, tannm iki Trk olan Necip sm ve Veled elebiyi ziyaret ederek gayr- i siyas, srf kltrel mahiyette bir Trk cemiyeti kurulmasn teklif eder 273 . Bunun zerine Trk Dernei 25 Aralk 1908 ylnda Yusuf Akura, Necip sm ve Veled elebi tarafndan kurulur ve yine ayni isimle bir de dergi karlmaya balanr. 274 . Dernein fahr bakan ve hamisi Veliaht Yusuf zzetin ve birinci bakan Fuat Raiftir 275 . Cemiyetin maksadn ifade eden nizamnmesinin ikinci maddesi yledir: Cemiyetin maksad Trk diye anlan btn Trk kavimlerinin mazi ve haldeki sr, efl, ahvl ve muhiti renmeye ve retmeye almak yani Trklerin sr- atiksn, tarihini, lisanlarn avam ve havas edebiyatn, etnografya ve etnolojisini, ahvl- i itimaiye ve medeniyete- i hazrlarn, Trk memleketlerinin eski ve yeni corafyasn, aratrp ortaya kararak btn dnyaya yayp datmak ve dilimizin ak, sade, gzel ilim lisan olabilecek surette geni ve medeniyete elverili bir dereceye gelmesine almak ve imlsn ona gre teddid etmektir 276 . Grld gibi cemiyetin gze arpan ilk zellii, Akurann ifade ettii gibi, gayr siyas ve mnhasran ilm almalar yapmak zere tekil edilmi oluudur. kinci olarak cemiyetin btn Trkl yani Trk birlii fikri ok aktr. Cemiyet yalnzca Trklk ile ilgili aratrmalar yapmak iin kurulmam, bu aratrmalar btn dnyaya duyurmak ve Trk dnyasn btn messesleriyle birlikte mazisini ve haldeki vaziyetini retme vazifesini de uhdesine almtr. Son olarak cemiyetin Trke ile ilgili de bir program vardr. Bu programn, dilde zletirmecilik akmna kaplmas sebebiyle Ziya Gkalpin bu oluuma pek scak

272

Masami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C. I, s. 181 273 Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, Ankara 2001, s. 229 274 Akura, a.g.e., s. 229; Muhammeddin, a.g.e., s. 69; Hseyin Namk Orkun, Trkln Tarihi., Ankara 1977, s. 95 275 Muhammeddin, a.g.e., s. 69

63

bakmadn anlamaktayz277 .

Nizamnmedeki

avam ve

havas edebiyat,

medeniyet dili gibi tabirler ilgintir ve daha ziyade Gkalpin terminolojisini artrmaktadr. Srf ilimle megul olan bu cemiyete Trk olmayan Trkyatlar da dahil olmutur 278 . Trk Derneinin kuruluundan bir mddet sonra, Miralay Raif Fuat ve Miralay Necip sm Beylerin ktalarnn bana gitmeleri, Veled elebinin Konya Byk elebiliine tayin olmas, Yusuf Akurann da stanbuldan ayrlmas zerine Dernek kapanmak zorunda kalmtr 279 .

2. Trk Yurdu
Trk Derneinin mr uzun olmad fakat 1911 ylna gelindiinde Mehmet Emin Yurdakul, Ahmet Aaolu, Ahmet Hikmet Mftolu, Hseyinzde Ali Turan, Yusuf Akura gibi Trkler, Trk Yurdu ismiyle bir cemiyet ve dergi teekkl ettiler 280 . Trk Yurdu dergisini karma fikri, Mehmet Emin Yurdakuldan gelir. On be gnde bir yaynlanmasna karar verilen derginin sorumlu mdrnn Mehmet Emin Bey olmasna karar verilir. Fakat Mehmet Emin Beyin, Erzurum valiliine tayin edilmesi zerine Yusuf Akura bu grevi stlenir. Trk Yurdu dergisi, 30 Kasm 1911de yayn hayatna balar. lk says hemen tkenir, ikinci basks yaplr ve derginin sayfa says artrlr 281 . Oluumun ana hedefini Trk rknn olgunlamasna ve ilerlemesine, btn Trklerce kabul edilecek ortak bir idealin tesisine ve yeryzndeki btn Trklerin kolayca anlaabilecei bir Trk dilinin olumasna almak eklinde hulasa edilebilir. Trk Yurdu Cemiyeti ve dergisinin, Yusuf Akura tarafndan kaleme alnan programnn nemli noktalar unlard r: 1. Risale, Trk rknn mmkn olduu kadar ounluu tarafndan okunup anlanarak istifade olunacak bir tarzda yazlacaktr.

276 277

Akura, a.g.e., s. 229-230 Ziya G kalp, Trkln Es aslar, stanbul 1997, s. 9 278 Akura, a.g.e., s. 230 279 Akura, a.g.e., s. 232 280 Akura, a.g.e., s. 232-236; Muhammeddin, a.g.e., s. 69-73, Orkun, a.g.e., s. 98 281 Firdevs G molu, Trk Yurdu, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. IV, Milliyetilik, stanbul 2003, s. 269

64

Binaenaleyh a) Dili Sade olacaktr. b)Kavmin ekseriyetine faydal mevzlar seilecektir. c) etin mevzlar bile kolay ifade o lunmaya allacaktr. Mamafih, mnevver dnce sahiplerinin zevki, kar gzden karlmayacaktr. 2. Risale, btn Trklerce makbul olabilecek bir ideal ortaya koymaya alacaktr. 3. Risalede Trklerin tanmalarna, iktisat ve ahlka ykselmelerine ve fen bilgileriyle zenginlemelerine hizmet eden mevzlar en ziyde yer alacak, siyaset bunlardan sonra gelecektir. 4. Trklerin birbirleriyle tanmalar iin Trk dnyasnn her tarafnda olup geen ve bilhassa kardeler arasnda sevin veya kedere sebep olan vakalar ile Trk dnyasnn tesinde berisinde ortaya kan fikir cereyanlar kaydolunacak, Trk rknn muhtelif kavmiyetlerinde doan edebiyat rkn btn fertlerine bildirmek iin allacaktr. 5. Risale, Osmanl devletinin ii siyasetinden bahsederken, hibir siyas frkaya taraftarlk etmeyecek, ancak Trkln, Trk unsurlarnn siyas ve iktisad menfaatlerini mdafaa edecektir. Trk unsurlarnn menfatlerini mdafaa ederken, muhtelif unsurlar arasnda ihtilaflar domasndan kanmaya alacaktr. 6. Risale, Osmanl Trkleri arasnda Trk mill ruhunun gelime ve takviyesine idealsizlikten doan tembellik ve bedbinliin giderilmesine ok alacak ve ekseriya hibir eye dayanmakszn ortaya kan mbalaal Bat korkusundan da bu milleti kurtarmaya elinden geldii kadar uraacaktr. 7. Risalenin devletleraras siyasette esas fikr, Trk leminin menfatlerini mdafaa etmektir 282 . Trk Yurdunun program ve amalar gayet aktr fakat Yusuf Akurann ierisinde bulunduu oluumlarn siyasetten uzakl dikkat ekmektedir. Yukarda da izah ettiimiz gibi, Trk Derneinin kurulmas iin Necip sm ve Veled elebi Beylere giden Yusuf Akura, gayr- i siyas, srf kltrel mahiyette bir Trk cemiyeti kurulmasn teklif eder. Akura tarafndan kaleme alnan yukardaki Trk Yurdu programnda da Trk Yurdunun siyas mahiyette bir kurulu olmayaca ve hibir frkaya taraftarlk yaplmayaca belirtilmektedir. Akuraya btn kaplar ak

282

Akura, a.g.e., s. 234-235

65

olmasna ramen o siyasetten uzak duramaya daima zen gstermitir 283 . Dikkat eken bir dier mhim husus ise Trk unsurun iktisad menfaatlerinin mdafaa edilmesidir. Trk Yurdu dergisi 1911den 1931e dek; ekonomik sorunlardan, baz mesleklerin yok olmasna, eitim sorununun nasl giderileceine ilikin ngrlerden, kadnn konumunun iyiletirilmesine, halk sal politikalar

oluturmaya, mill tarih yazclndan, sosyolojik analizlere dek geni bir yelpaze iinde Cumhuriyet politikalarnn temelini oluturmutur 284 . Trk Yurdu daha sonra Trk Ocaklarnn resm yayn organ hale gelmitir ve gnmzde de yayn hayatna devam etmektedir.

3. Trk Ocaklar
Trk Yurdunun yayn hayatna balamasndan bir ka ay sonra 25 Mart 1912de Trk Ocaklar kuruldu285 . Fakat Trk Ocaklarnn kurulmasna ynelik teebbsler bu tarihten daha nce balamtr. 1911 ylnn ilk baharnda 190 tane Askeri Tbbiye rencisi bir araya gelip Trk milletine hizmet etmek amacyla bir cemiyet kurmaya karar verirler ve giriimlere balarlar. 11 Mays 1911 tarihinde bir mektup kaleme alarak Trkln nde gelen simalarna bavururlar 286 . Yusuf Akuraya gnderilen mektubun metni yledir: aramba, 11 Mays 1327 Efendimiz, Trk rknn maarif ve mekteplerine hizmet ederek, itima geleceini temin emeliyle toplanm 190 tbbiyeli nmna zt- halilerine mracaat ediyoruz.

283

Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura (1876-1935), stanbul 1999, s. 62 284 G molu, a.g.m., s. 273 285 brahim Karaer, Trk Ocaklar ve Trk M illiyetilii, Trk Yurdu- XXI. Yzyla Doru Trk Milliyetilii zel Says, C.19, S. 139-141, Mart-Mays 1999, s. 176; Yusuf Akura bu tarih i 12 Mart 1912 olarak verir. Baknz, A kura, a.g.e., s. 236, Hamdu llah Subh ise 18 Mart 1912 olduunu Tanin gazetesini kaynak gstermek suretiyle syler. Hamdullah Subh Tanrver, Da Yolu, C. I, Ankara 2000, s. 106 286 Akura, a.g.e., s.236-237

66

Maksadmz arz edeceimiz eylere dair hakimane ve edibane fikirlerinizi renmektir 287 . Bu ekilde balayan mektup, Trk kavminin hayat- inkrz yaadn sylyor, eitli hal areleri ileri srdkten sonra her trl frka ihtilaflarnn fevkinde, her trl siyaset dadaalarnn haricindeki bir cereyann domas lzumundan bahsettikten sonra Donanma Cemiyeti kadar geni fakat srf mill ve itima bir cemiyet tekil etmek ihtiyacn duyuyordu. Bu cemiyet ileride Anadoluda, Rumelide ve hatta Trk bulunan dier memleketlerde de ubeler aacak, ziraat, ticaret ve sanayi mektepleri tesis edecekti288 . 228 Tbbiyeli anlamaya muvaffak olmu, her snf kendi arasndan 20de bir nispetinde bir murahhas semi, bu suretle mevcuda gre beinci snftan 2, drdnc snftan 2, nc snftan 4, ikinci snftan da 1 murahhas seilmiti. Bu on bir murahhas faal heyetti. Hafta sonunda Glhane Seririyatnda tatbikat grmekte olan Doktor Fuad Sbit Bey de davet edilmi ve neticede faaliyet program hazrlanmt 289 ve neticede milli tarihimizde byk vazifeler ifa eden Trk Ocaklar kurulmutur. Ocan isim babas Fuad Sbittir 290 . Ocan kurucular Mehmet Emin Bey, Ahmet Ferit Bey, Aaolu Ahmet Bey , Doktor Fuad Sbit Beydir. lk geici dare heyeti ise Reis: Mehmet Emin Bey, kinci Reis: Yusuf Akura, Katib: Mehmet Ali Tevfik Bey ve Veznedar: Doktor Fuad Sbitten mteekkildir 291 . 1912 ylnda yaynlanan Trk Oca Esas Nizamnamesinin 2. maddesinde, Ocan kurulu amac yle ifade edilmektedir: Cemiyetin maksad, akvam- slmiyenin bir rkn- i mhimmi (temel direi) olan Trklerin mill terbiye ve ilm, itima, iktisad seviyelerinin terakki ve ilsyla Trk rk ve dilinin kemaline almaktr 292 . Ocan efsanev bakan Hamdullah Subhnin Ocak ilk kurulduu vakit, mthi bir husumet havasyla evrili olduunu grd. Ona kimse tahamml

287 288

Akura, a.g.e., s. 238 Akura, a.g.e., s. 238-239 289 Orkun, a.g.e., s. 99 290 Ali Birinci, Trk Oca Tarih inden Simalar Dr. Fuat Sb it, Trk Yurdu Trk Milliyetilii zel Says, s. 45, 57-58 291 Akura, a.g.e., s. 236-242; Muhammeddin, a.g.e., s. 70, 71; Orkun, a.g.e., s. 98-111 292 Fsun stel, Trk Ocaklar, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C IV, Milliyetilik , s. 263; Karaer, a.g.m., s. 176

67

edemiyor, Trk milliyetilii en ar ekilde sulanyor veya kmseniyordu.

293

eklindeki szleri Trk Ocaklarnn hangi vasatta ve artlar altnda kurulduunu ve nasl zor bir grevi deruhte ettiini gstermesi bakmndan nemlidir. Fakat Trk Ocaklar ok ksa srede byd ve geliti. 1914 ylnda alan Ocak says 16ya, ye says 3000e; 1916 yl Austos aynda Ocak says 25e ulamtr. 1918 ylnda stanbulda toplanan dare Heyeti raporunda ayn nizamnme zerine 35 kadar Trk oca ald belirtilmektedir. Ayn raporda, 1913-1918 yllar arasnda 500 konferans verildii, bu konferanslarda Trk tarihi, Trk dili, Trk sanat, Trk kadn, Trk musikisi, Trk mimaris, milliyet, itimaiyat, eitim, salk ve mill kltre ait konularn ilendii; ayrca byk bir ksm darlfnun mderrisleri tarafndan verilen ve yaklak 2,5 yl sren Trk tarihi, Osmanl tarihi, iktisat, gzel sanatlar, hukuk, din, medeniyet ve edebiyat gibi konular etrafnda serbest dersler verildii; 1250 ciltlik bir ktphane kurulduu, Trk kadnnn ilk defa Trk Oca tarafndan dzenlenen msamerelerde sahnede rol ald, Trkiye dndan gelen Trklerin Ocakta misafir edildii; Trk Yurdu mecmuasnda Trkl ilgilendiren konulara ve Trk dnyas ile ilgili haberlere nem verildii anlalmaktadr 294 . Akura, Ocan bu kadar gelimesinde Hamdullah Subh Beyin kiiliinin de rol oynadn belirtmektedir 295 . Trk Ocaklar, mill mcadelenin hem fikr hem de fiil alt yapsn hazrlamtr. ngilizlerin, stanbulu igali srasnda Ocak Genel Merkezini tahrip etmesi, Ocan Trk tarihinde ne kadar mhim bir yerinin olduunu gsteren ufak bir rnektir.

4. Gen Kalemler
stanbulda Trk milliyetilii hareketi, Trk Denei, Trk Yurdu, Trk Ocaklar gibi kurulularca gelitirilirken, Selnikte de Ali Canip ve mer Seyfettinin banda bulunduu Gen Kalemler dergisi de lisanda Trklk

293 294

Hamdullah Subh Tanrver, Da Yolu, C. I, Ankara 2000, s. 107 Karaer, a.g.m., s. 176-177 295 Akura, a.g.e., s. 249

68

yapmaya balam 296 ve o sralarda ttihat ve Terakki Merkez- i Umumi yesi sfatyla Selnikte bulunan Ziya Gkalp de Gen Kalemler grubuna katlmtr 297 . Ziya Gkalp mehur Turan kasidesini Gen Kalemler Dergisinde yaynlamtr 298 . Yeni Lisan fikri, nce mer Seyfettinde domu sonra Ali Canip tarafndan benimsenmi, Ziya Gkalpin Yeni Kymetler argmanyla derinlemitir. Hseyin Namk Orkun, Gen Kalemlerin dil meselesi hakknda sarih bir fikir ve bir tezin mdafi olarak meydana ktn, dil iini bir dava olarak ele aldn ve dilde sadeleme fikrini sistemletirme erefinin de onlara ait olduunu yazar 299 . Balkan savalarndan sonra Gen Kalemler grubu stanbula gitti ve btn Trkler Trk Ocaklar ats altnda birleti. Btn bu abalar Milli Mcadelenin ve Cumhuriyetin hem nazar hem de amel alt yapsn hazrlad.

296 297

Orkun, a.g.e., s. 79 Akura, a.g.e., s. 244 298 Orkun, a.g.e., s. 80 299 Orkun, a.g.e., s. 79-80

69

II. BLM: TRKLN TEORK PLANDA NCELENMES

A. YUSUF AKURA
1. Yusuf Akurann Hayat
Yusuf Akurann doum tarihi ile ilgili olarak eitli kaynaklarda farkl tarihler verilmekle 300 birlikte bizzat kendisinin verdii 2 Haziran 1876 tarihini doru kabul etmek gerekir 301 . Akuraoullar, belli bir tarihte, bilinmeyen nedenlerle Krmdan Kazana gm, kkl bir Tatar ailesiydi302 . Dedesi Sleyman, Simbir vilayetinde uha fabrikalar olan bir zengindi. Annesinin babas ay tccar idi. Babas Kazanl Sleymanolu Akurin, annesi Bibi Kamer Banu (yada Bibi Fahri Banu) idi.. Babasnn Simbir ile yaknndaki Zyeba ve Lahofkada kuma fabrikas vardr. Akuraoullar, kken olarak Tatar sanayi ve ticaret byk burjuvazisine mensuptu, II. Katerina dneminde ans alan ve servetini Orta Asya ve inle yaplan ticaretten elde eden Tatar Burjuvazisine 303 . Yusuf, Simbir fabrikas yaknndaki evde dodu. ocukluk yalarn skntsz geirdi. Erken yata babas ld ve annesi tarafndan bytld. Fabrikaya haciz konulmas zerine, eyalar satp annesi ile birlikte Stavropola, oradan stanbula geldiler 304 . Yusuf Akura, stanbula geldiinde henz yedi yanda idi. Normal saylabilecek bir ilk ve orta renim grdkten sonra Harp Okuluna girdi ve burada zekas ve alkanl ile temayz ederek 1897 ylnda Kurmay snfna gemeyi baard. Bu sre ierisinde Yusuf Akurann memleketiyle olan balar kesilmedi. 1889-1890 ylnda annesi ile birlikte Simbirsk ehrine seyahat ettiler. Bir yl sren bu seyahatte, gen Yusuf, bir k Kazanda geirmitir. Bu seyahatler mteaddit defalar tekrarlanm ve bu ziyaretlerde Yusuf Akura, ok defa Krmda, Bahesarayda
300

Nadir Devlet; Yusuf Akurann Hayat, Yusuf Akura Sempozyumu Teblileri, Ankara 1987, s. 17 301 Yusuf Akura; Yeni Trk Devletinin ncleri, Ankara 2001, s. 162 302 Rafael Muhammeddin; Trkln Douu ve Geliimi, stanbul 1998, s.37 303 Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri: Yusuf Akura (1876 -1935), stanbul 1999, s. 15 304 Hilmi Ziya lken; Trkiyede a da Dnce Tarihi, stanbul 2001, s. 387

70

kadn akrabalarndan biriyle evlenmi olan smail Gaspralnn evinde kalmtr 305 . Bu seyahtler Yusuf Akurada Trkle kar bir ilginin uyanmasna vesile olmu sadece doduu blge olan Volgay deil, Bakrdistan, Kasm, daha batdaki blgeleri de gezmiti. Bakrt gebelerinin geleneklerini korumalar ve Osmanl Trklerine derinden ve duygusal ballklar onu etkilenmiti. Ayrca Akura Ruslarn egemenlii altnda yaayan Trklerin Osmanl Trklerine kyasla daha gl bir mill bilince sahip olduklarn da grd . ki yurt arasndaki bu ziyaretler onda blnmlk hissi yaratm ve birlik dncesine doru bir temayln uyanmasna vesile olmutur 306 . Yusuf Akura, Harbiye mektebinin hrriyeti atmosferinden etkilenmi, henz ikinci snf rencisi iken gizli faaliyetlerde bulunduundan phelenilmi ve 45 gn prangabentlie mahkum edilmitir 307 . 1897 tarihinde tekrar tutukland ve Divan- Harbe karld. Jn Trklerin devletin gvenlii aleyhine dzenledikleri komploya katlmakla sulanan Akura, padiah iradesi ile Ahmet Ferit (Tek) ve seksen iki arkadayla birlikte Fizana srgn edildi308 . 1899 ylnda Ahmet Ferikle birlikte Fransaya kap kurtuldular. 1900-1903 yllar arasnda Pariste kalan Yusuf Akura, Siyasal Bilgiler Okulundaki dersleri takip etti. Ayn zamanda buradaki Jn Trk gruplaryla da temas kurdu309 . Buradaki renimini tamamladktan sonra 1903 yl sonlarnda Rusyaya geri dnd. Simbir yaknlarndaki Zyebaya, amcalarndan Yusuf Bayn evine yerleti. Mehur Tarz- Siyaset isimli eserini burada kaleme ald310 . Akurann Fransadaki renimi tamamlayarak Rusyaya geri dnd dnem Rus tarihinin en alkantl yllarna tesadf etmitir. Rusya, Uzakdouda Japonya karsnda bozguna uram, 1905 ylnda ieride grevler ve ihtilalci ayaklanma lar husule gelmi, neticede Rus otokrasisi merut bir karakter kazanarak arlk topraklarnda yaayan muhtelif milletler rgtlenme ve seslerini duyurma hakkn
305 306

Muhammeddin; a.g.e., s. 38, 39 Georgeon, a.g.e., s. 16-17 307 Devlet, a.g.m., s. 20 308 Georgeon, a.g.e., s. 20; Dev let, a.g.m., s. 21 309 Mehmet Karaka, Trk Ulusuluunun nas, Ankara 2000, s. 188-189 310 Georgeon, a.g.e., s. 37

71

elde etmilerdir 311 . Dolaysyla bu durum Rus egemenlii altnda yaayan Trkler iin yeni frsatlar dourmutur. 1905 ylnda Orenburg kads Abdurreit brahimovun byk bir slm kongresi toplants fikri, Rusyadaki Trk aydnlar tarafndan hararetle desteklendi 312 . 28 Ocak 1905 gn, Kazanl mnevverlerin ileri gelenleri bir toplant yaparak, Rus hkmetine din, idar ve mill taleplerini bildirmek zere iinde Yusuf Akurann da olduu drt kiilik bir komisyon semitiler. Komisyon Rusa olarak 12 sayfalk byk boy bir muhtra hazrlamtr 313 . 1905 senesinin Austos aynda NijniNovgorodda, yz dolaynda Mslman delege bir araya geldi. Delegelerin ban Tatar burjuvazisi ekiyordu. Bakanlk bir Azer Trk olan Ali Merdan Topubaya, iki bakan yardmcl da Akura ve brahimova verildi. NijniNovgorod Kongresi, Rusya Mslmanlarnn ttifak ad altnda byk bir birlik oluturulmasna karar ald. ttifakn program, Ruslarla temel hak, kltr ve din eitliinin salanmas, merut bir hkmet kurulmas ve eitim alannda zerklik elde edilmesi gibi ilkeleri ieriyordu. Akura da ttifakn genel sekreteri yapld314 . Akura, ttifakn, tabi milliyetler iin tam bir siyas ve kltrel eitlik fikrini ileyen Anayasac Demokrat Parti (Kadetler) ile dayanma ierisine girmesini istiyordu. Netice de Kadet 179 delege gndererek Dumaya egemen oldu ve otuzdan fazla Mslman temsilci de Dumaya dahil oldu 315 . Fakat Rus hkmeti kendisi iin zararl grd Yusuf Akura gibi nde gelen Trk milliyetilerini meclise sokmamak iin tevkif etmi, Akura da 43 hapis yattktan sonra yani Duma tekil olunduktan sonra salnmtr 316 . lk Dumann ardndan nc Mslman Kongresi Austos 1906da topland. Kongredeki tartmalarn merkezini, ttifakn bir siyas partiye dntrlmesi sorunu oluturuyordu ve bu fikrin en byk savunucusu Yusuf Akura idi. Fakat tasar, mcadelenin kltr, dil ve din alanyla snrl kalmasn isteyen Gaspral
311 312

Georgeon, a.g.e., s. 51-52 Karaka, a.g.e., s. 206-207 313 Ahmet Temir, Yusuf Akura ve D Trkler, Yusuf Akura Sempozyumu Teblileri, Ankara 1987, s. 99-100 314 Georgeon, a.g.e., s. 54-55 315 Karaka, a.g.e., s.206-208; Georgeon, a.g.e., s. 55 316 Devlet, a.g.m., s. 27

72

smail Beyin muhalefetiyle karlat. Sonuta Akurann fikri delegeler tarafndan karara baland. ubat 1907de ikinci Dumaya otuz dokuz Mslman temsilci katld. ok gemeden ar Dumay datt. nc Dumada seim yasasnn Mslman aleyhine ileyen bir biimde deitirilmesi zerine temsilci says yediye dt. ttifak kayboldu, sansr tarafndan basn ve yayn hayat durdu. Akura, Vakit gazetesinde Rusya Mslmanlar hareketinin baarszln tabi milliyetlerin ve Rus liberallerinin gszlyle aklayacaktr. Akurann bahsi geen yazs Rusya Trklerinin gelecei asndan mitli olduu iin kovuturmaya urad. Bir sre Gaspral smail Beyin yannda kalarak Tercmann yaynnda ona yardmc oldu. 1908de II. Merutiyetin ilan zerine Trkiyeye dnd 317 . Akurann, Trkiyede ki faaliyetleri, Trkln Tekilatlanmas bahsinde deindiimiz gibi Trk Dernei, Trk Yurdu, Trk Ocaklar gibi kurulularn ats altnda gereklemitir 318 . Yusuf Akura, Birinci Dnya savandan sonra milliyeti direniin en n saflarnda yer ald. galleri ve tilaf devletlerini protesto eden mitinglerde, byk gsterilerde en nde hep o vard. 1921 Nisannda Mehmet Emin Bey (Yurdakul) ile birlikte stanbuldan ayrlarak Ankaraya geldi. Bu dnemde hocalk faaliyetlerine tekrar balad. Trk Yurdunu 1924 ylnda yenden yaynlamaya balad. II. Merutiyet dneminde tarafsz kalmas, ttihat ve Terakkiye ka tlmam olmas, Mustafa Kemal ve Ankaradaki milliyetiler tarafndan Gkalpe kyasla daha scak karlanmasn salamtr. 1923 ylnda stanbul milletvekili olarak meclise girmi ve 1934 ylna kadar da mecliste stanbulu temsil etmitir. lmnden b ir nceki yl da Kars milletvekili seilmitir. 1931 ylnda daha sonra Trk tarih Kurumuna dnecek olan Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kuruluuna katld ve ertesi yl bu cemiyetin bakanlna getirdi. 1932de Ankarada toplanan ilk Trk Tarih Kongresine de bakanlk yapm, Cumhuriyetin tarih tezinin olumasnda byk katklar olmutur 319 .

317 318

Georgeon, a.g.e., s. 54-58; Karaka, a.g.e., s. 208-209 Akurann II. Merutiyet dnemindeki faaliyetlerine Trkln Tekilat lan mas blmnde deinmitik. Tekrara mahal vermemek iin bu bahisler atlanacaktr. 319 Georgeon, a.g.e., s. 126-134, Devlet, a.g.m., s. 31-33

73

2. Yusuf Akurann Etkilendii Kaynaklar, Fikirlerine Genel Bir Bak ve Tarz- Siyaset
Kazann stratejik konumu, Tatar burjuvazisinin nderliinde balatlan Ceditilik hareketi, ehabeddin Mercan ve smail Gaspral gibi ahsiyetlerin fikirleri, renim sreci ve bilhassa Paris Siyasal Bilimler Okulu, Akurann fikirlerine tesir eden en mhim kaynaklardr. imdi Akurann fikirlerini, etkilendii kaynaklarla da ilintilendirerek incelemeye alalm. Kazan, dou ile baty, kuzey ile gneyi birletiren bir nehir ebekesi (Volga) zerinde, olduka stratejik bir noktada bulunuyordu. Bu konumu gelimi bir ticaret, sanayi ve kltr merkez haline gelmesini salamt320 . ehrin nfusu 1897de 130.000, 1917de 192.000, 1936da 290.000dir. On Sekizinci asrn sonlarnda Kazanda birka deri fabrikas bulunuyordu. 1800de bunlarn says 13e ve 1812de ise 18e kmtr. Bu fabrikalarda ilenen deri miktar Rusyadaki istihsalin %25,2sini tekil ediyordu. Ayn yllarda Rusyadaki toplam retimin %60n gerekletiren 12 sabun, toplam pamuklu mensucat retiminin %75.2sini imal eden 11 pamuklu mensucat ve iki kat fabrikas vard. Bu iktisad kalknma talim ve terbiye messeselerinin de inkifn inta etmitir. Kazanda 1814 ylndan itibaren bir niversite ile 2 milyon eseri ihtiva eden bir de niversite ktphanesi vardr 321 . Kazanda, Tatar burjuvazisinin glenmesine paralel olarak, eitim ve kltrel anlamda da bir gelime yaanm, Deli Petro dneminde sratli bir modernleme srecine iine girmi olan Ruslar ile mnasebetler batl fikirler ve messeselerin Kazan Trkleri arasnda yaylmasn temin etmi, neticede Usul- u Cedit ad verilen Tatar modernleme hareketi ortaya kmtr. Yusuf Akurada kken itibariyle bu Tatar burjuvazisine mensuptur. ok tabi olarak bu durum Akurann fikirlerine etki etmi, adalama ve milletleme vetiresinde burjuva snfna ayr bir nem vermesine ve milletlerin hayatnda iktisad ve ticar faaliyetlerin nemini erken bir ekilde kavramasna ve hatta baz konularda Osmanl Trklerini ciddi bir ekilde eletirmesine, materyalist ve Marksist fikirlere atfta
320 321

Karaka, a.g.e., s. 165 Reid Rah met Arat, Kazan, MEB slam Ansiklopedisi, C. 6, Eskiehir 2001, s. 505, 516,517,519-521,

74

bulunmasna neden olmutur. Bir yazsnda Trklerin kend i memleketine iktisaden sahip olmazsa, dier anasrn mahkumu olacan, iktisaden kavi olmadan, hars, siyas istiklllerin kabil olamayacan 322 ileri sryor, bir dier yazsnda da unlar sylyordu : Modern devletin temeli burjuva snfdr. ada refah devletleri, burjuvazinin, iadamlar ve bankerlerin omuzlar zerinde var olur. Trkiyedeki mill uyan Trk burjuvazisinin douunun balangcdr. Ve Trk burjuvazisinin doal geliimi eer kesintiye uramakszn srerse, Trk devletinin salam bir biimde kurulmasn garanti edilmi olduunu syleyebiliriz 323 . Akurann, yukardaki yazda Trkiyedeki milliyetilik hareketinin douunu burjuvann douuyla aklad aka grlmektedir. Bir baka makalesinde de bu konuda unlar yazmaktadr: Lakin Trk milletinin marifet- i kavmiyesinin husulne en ziyade tesir eden mil fikr olmaktan ziyade madd, iktisad olsa gerektir; zaten dier milletlerin marifet- i kavmiyesi de fikr amillerden ziyade iktisad amillerin netice-i tesirtdr: fenn keiflerden doan byk istihsaller devr- i iktisadsi, Avrupa heyet- i itimaiyelerinin hakimiyeti mevkiine snf- mutavasst (burjuvazi) getirdi. Mutavasst snfn maddi menafii, milliyetlerin tefevvuk ve temayzn icap ettirir. Geen asr- miladide Avrupa kavimleri, kendi milliyetlerine vazh ve kati hududlar izip, ayn milliyetin iktisad menafiini gmrk duvarlar ile sktrarak, kara, su ve demir yollaryla balayp pekletirmekte iken, btn Trk lemi, din ve dil birliinden gayr hibir rabtasz kk kk beylikler, hanlklar, ehirler ve nadiren padiahlklar halinde yayorlard324 . Yusuf Akurann yukardaki grleri Modernist teorileri anmsatmaktadr. Akura phesiz Trkler iinde ekonomiye en fazla arlk veren isimlerden birisidir. Trk Yurdu dergisinde bir sosyalist olan Parvus Efendiye iktisat kesi hazrlatmas bu hususa bir rnek olabilir 325 . Maalesef bu zellii, onun baz Marksist
322

Mehmet Er z, Yusuf Akurann Sosyal ve ktisadi G rleri, Yusuf Akura Sempozyumu Teblileri, Ankara 1987, s. 55-56 323 Fero z Ah mad, Modern Trkiyenin Oluumu, Ankara 2002, s. 63 324 Yusuf Akura, Trklk, Salname -i Servet-i Fnn, 1328/1912, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s. 161 325 Asm Kara merliolu, Parvus Efendi Moder n Trkiyede Siyas Dnce, C. 1, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, stanbul 2003, s. 305

75

evrelerce istismar edilmesi sonucunu da dourmutur 326 . Btn bunlar gz nnde bulundurunca Akurann fikirleri daha iyi tahlil edebilmek iin Tatar burjuvazisi zerinde biraz daha durmak faydal olacaktr. Filhakika Trklk ve Trk birlii fikirlerinin oluumunda Tatar burjuvazisinin mhim bir rol vardr. Tatarlar, II. Katerina dneminde bir tr dinsel ve sivil zerklie sahip oldular. Ruslarn, din engeller sebebiyle giremedikleri zengin Orta Asya pazarlar ile Bat arasndaki ticarete araclk etmeye baladlar ve giderek Rusya Mslmanlar bnyesinde kltrel ve ekonomik bakmdan sekin bir kesimi oluturmaya baladlar 327 . Rusya Mslmanlar Kongreleri ve ttifak hareketinin de Tatar burjuvazisinin nderliinde tekilatlanmas bunun bir gstergesidir. Tatar burjuvazisinin geni ticar faaliyetleri Trk topluluklar arasnda mnasebetlerin gelimesini salamtr 328 . Tatar zenginleri daha on dokuzuncu yzyln ilk yarsnda zellikle Buharaya giderken yanlarnda Tatar genlerini de eitim maksadyla gtrmekteydiler 329 . Trk topluluklaryla giriilen bu ilikilerin yannda Ruslarla yaanlan rekabet bu Tatar tccarlar arasnda Trk milliyetilii ve Trk birlii fikrinin uyanmasna neden olmutur. nk Ruslarla mcadele edebilmek iin Tatar Trklerinin elinde tek bir ey vard: dil akrabal ve din birlii. Bu sebeple Tatar burjuvazisi daha 1880lerde Trk birlii ve slm Rnesans dncesinin savunucusu olmutur 330 . Kazanl tccarlarn, milliyeti Trk birlii sylemini gelitirirken ekonomik mcadelesini eitim ve basn yoluyla halka indirerek onun milletlemesini hzlandrm ve gerilimli bir kamuoyu oluturmasn bilmitir 331 . Bu yapy yakndan tanyan Akura, milletleme srecinde iktisad faktrlerin nemini gayet iyi anlamtr. Hatta Tatar Ceditilik modelini Osmanl Trklerine de tatbik etmeye alm, bu hareketin Trkiyede tannmas ve rnek alnmas iin ok aba sarf etmi, bu durum onun Osmanll eletirmesinin de temel nedenlerinden biri olmu ve Tatar Trkleri lehine Osmanl Trkleri ile Tatarlar arasnda mukayeseler yapmtr.
326

Teori dergisinin lk Trkler Devrimciydi balkl Ekim 2003 saysna baknz. Marksizm ve sosyalizm hakkndaki grleri iin, Er z, a.g.m., s. 53-56 327 Georgeon, a.g.e., s. 8 328 Arat, a.g.m., s. 517 329 Abdullah Temizkan, Usul- Cedit ve Tatar Bu rjuvazisi, Trkiye Gnl, S. 69, 2002, s. 73 330 Georgeon, a.g.e., s. 11-12 331 Temizkan, a.g.m., s. 76

76

Yusuf Akurann Tatar burjuvazisine mensup bir aileden gelmesi onun fikirlerini geni lde etkilemi, bilhassa aile evresinden de amcas Akuraolu brahim Reid Efendi ilgi alanlarnn oluumunda Akuraya tesir etmitir. stanbula yerletikten sonra baba yurdu Kazana yapt ilk seyahatte grt byk amcas brahim Reid Efendi, bat lisanlaryla eski ve yeni Trkeye vakf, Uygurcay okuyup yazabilen, aratrc bir zatt. Olduka zengin bir ktphanesi vard. Akura, amcas ile Trkoloji ve Trklk zerine mzakerelerde bulundu ve bu konulardaki ilk bilgilerini amcasndan edindi. Ayrca amcasnn Rusyadaki Trk topluluklarnn Ruslar tarafndan asimile ediliini anlatmas, Akurann duygusal manada bu topluluklarla ban glendirerek Trklk dncesinin oluumunda byk rol oynad332 . Yusuf Akura, Mahmutpaa ve Yusufpaada ilk okulu bitirdikten sonra Asker Rtiyeye girdi. Bu kararnda Seraskerlik kapsndaki asker trenlerin etkisi byktr. 1892de Kuleli Asker dadisine yazld. 1894te Harb Okulu rencisi oldu. Birka yl sonra da temen rtbesiyle Erkn- Harbiye Mektebine geti. Osmanl asker eitim sisteminden getii bu sre Akura iin nemlidir. daddeyken, Gkalpin intihara kadar giden bunalmna benzer bir bunalm yaamtr. Bu husus Osmanl mekteplerindeki materyalist ve pozitivist havay gstermesi bakmndan ibret vericidir. Mustafa Kemal Atatrkte, Akura ile ayn eitim srecinden gemitir. Ald manevra, strateji dersleri sayesinde, Akura, yapt her ii hesaba kitaba vurmay, gereki planlar yapmay ilke edinmitir. Asker okullar, Mlkiye ve Galatasaray Sultansinin aksine vatanseverlik okuluydu. Akura, Harbiyenin hrriyeti atmosferinden etkilenmi, Jn Trklerle temas kurmu ve gizli gizli Namk Kemali okumutur 333 . Akura, uurlu Trklnn Harbiye yllarnda baladn, Necip sm, Veled elebi, Bursal Mehmet Tahir gibi Trkllerin eserlerini ve ayn zamanda stanbula gelen smail Gaspralnn Tercmann okuduunu syler 334 . Paristeki Siyasal Bilgiler Okulu, Akurann bilgilerinin entelektel dzeyde kklemesini ve sistemlemesini salamtr. Akurann modern milliyetilik

332 333

Karaka, a.g.e., s. 172-173; Akura, a.g.e., s. 163 Georgeon, a.g.e., s. 18-20 334 Akura, a.g.e., s. 161

77

fikrinin gelimesi bu okul sayesinde olmutur. Siyasal Bilgiler Okulu, Almanya yenilgisinin cn alacak milletin nemini, Funk milliyeti kadrolar yetitirmek iin kurulmutu. Brentanodon ekonomik olgularn deerini, Emile Dolaysyla okula tam bir milliyeti hava hakimdi. Akura, bilhassa Albert Sorelden Boutmyden millet psikolojisinin etkilerini rendi335 . Osmanl Saltanat Kurumlar Tarihi zerine Bir Deneme isimli bir tez hazrlayan Akura, daha bu dnemlerde Osmanllk, Osmanlclk, Osmanl milleti gibi ifadeleri kullanmamtr. Akura, Siyasal Bilimler Okulundaki renimi esnasnda Fransadaki Jn Trk evreleri ile de temas kurmutur 336 . Paristeki Trk mltecilerden erafeddin Mamum, Akuraya Osmanllk fikrinin rklnden, eitli unsurlarn anlamasn temin etmenin imkanszlndan, Trk milliyetperverliinden gayri hibir salim fikir bulunmadndan, Batllarn umumiyetle Dou ve Trk dmanlklarndan, dillerine doladklar adalet ve insanlk gibi szlere kanmann ahmaklk olacandan, btn bunlar Paristeki hayat ve gzlemleri sonucu anladn sylemitir 337 . Yusuf Akurann Osmanlla ynelik eletirilerinin kklerini burada aramak gerekir. Akura zerinde entelektel anlamda ilk etkilerin yine Kazan evresinde olmas lazmdr. Yukarda Necip sm ve Veled elebi Beylerin kltrel Trkl, Harbiye mektebi ve Paristeki Jn Trkler, Siyasal Bilgiler Okulu gibi kaynaklarn etkilerine deinmekle birlikte Tatar dncesinin de Akurann fikr yaps zerinde derin tesirleri vardr. Mesela yaz hayatna biyografisini yaynlayarak balad ehabeddin Mercan bu anlamda zikredilebilir. 1897 ylnda stanbul Malumat mecmuasnda yaynlanan bu makale Trkln iki kolunu birbirine tantmak, Kuzey Trklnn irfan seviyesini, fikr hareketlerini Gneydeki kardelerine etmektedir 338 . Mslmanlktan baka bir de milliyetin mevcudiyetini Tatarlara ihtar eden Mercan339 , slamiyetin yaplacak bir reformla dogmatizm ve skolastik anlaytan kurtulmasn
335 336

anlatmak

maksadyla kaleme alndn

bizzat

Akura

ifade

sylyor,

hakikatte

slmn

modern

teknik

ilmilerle

uyum

Karaka, a.g.e., s. 176-177; Akura, a.g.e., s. 165-166 Georgeon, a.g.e., s. 21, 22, 29, 30, 31, A kura, a.g.e., s. 166-167 337 Akura, a.g.e., s. 165 338 Akura, a.g.e., s. 162 339 Muhammeddin, a.g.e., s. 36

78

salayabileceine inanyordu340 . Akura, Kazana yapt seyahatlerde Mercannin yan sra Tatar uyannn nde gelen simalarndan Kayyum Nasr ve Muhammedye Medresesinin kurucularndan Alimcan Barud ile de grmtr. Btn bu ilikiler Akurann ilgi alnna slmiyeti ve slmda reform fikrini de eklemitir. Pariste grt Cemaleddin Afgannin de bu ynde tesirleri olduu muhakkaktr 341 . Bu balamda Yusuf Akurann ve Ahmet Aaolu, Ayaz shak, Gaspral smail Bey gibi daha pek ok d Trkn de yazlarnn yaynland ve banda Mehmet Akif Ersoyun bulunduu Srat- Mstakime deinmek yararl olacaktr. 1908de Merutiyetin hemen ilanndan sonra kurulan dergi, slmclarn yayn organ olarak biliniyordu ve Cemaleddin Afgan ve Muhammed Abduh tarafndan balatlan Arap reformculuu hareketinden derin bir ekilde etkilenmiti. Dolaysyla dergi Cedidizm ile slm reformculuunun bir buluma alan oldu. Dergi kltrel Trk milliyetiliini de destekliyordu. Fakat dergi Trablusgarp savandan sonra bu izgisini terk ederek koyu bir slmcla yneldi 342 . Akurann fikirleri zerindeki etki yapan en nemli ve belki de birinci kaynak amcasnn kzyla evlenmesi dolaysyla aralarnda yakn bir akrabalk ilikisi de kurulan Gaspral smail Beydir. Akura, ocukluundan itibaren seyahatleri srasnda Gaspralnn evinde kalmaya balamtr. 343 Rusyada bulunduu yllarda ttifak hareketinde beraber mcadele vermiler, Tercmanda birlikte almlardr. Trk Dnyas iin Dilde, Fikirde, te Birlik eklinde zetledii bir program savunan Gaspral, Akuray en ok Trk b irlii konusunda etkilemitir. Akurann siyasetten uzak durmasnda, kltrel bir mcadeleye taraftar olmasnda da Gaspralnn izleri olduu kanaatini tamaktayz. Yusuf Akura, Trkln veya Pantrkizmin babas olma erefini phesiz 1904 ylnda Kahiredeki Trk gazetesinde cz halinde yaynlanan Tarz- Siyaset isimli eserine borludur. Akura, ad geen eserinde o gne kadar kltrel bir ynelim olarak tasavvur edilen Trkln, siyas bir forml haline getirilip getirilemeyeceini tartmaya ayordu344 .
340 341

Karaka, a.g.e., s. 183 Karaka, a.g.e., s. 183-184 342 Georgeon, a.g.e., s. 66-67 343 Muhammeddin, a.g.e., s. 39 344 erif Mardin, Jn Trklerin Siyas Fikirleri 1895-1908, stanbul 2001, s. 276

79

Akura, makalesinin banda, garptan feyz alarak, kuvvet kazanmak ve terakki arzular uyanal, belli bal siyas yol tasavvur ve takip edildi sanyorum. demektedir 345 . Garptan feyz alarak argman, Ziya Gkalpin aydnlarmz nce muasrlamak ihtiyac duydu eklindeki yargsyla benzerlik arz etmektedir 346 . Akura, Osmanl hkmetine tbi muhtelif milletleri temsil ederek ve birletirerek bir Osmanl milleti vcuda getirmek (Osmanlclk); hilafet hakkn Osmanl hkmdarlarnda olmasndan faydalanarak, btn slmlar sz konusu hkmetin idaresinde siyaseten birletirmek(slmclk, Panislamizm); rka dayanan siyas bir Trk milleti tekil etmek 347 eklinde ifade ettii bu siyaset tarzn tarihsel bir bak asyla zmlemitir 348 . Burada yeni ve zgn olan dnce rka mstenit siyas bir Trk milleti tekil etmek dncesidir. Batl yazarlarn Tarz- Siyasetin Trklk hareketinde oynad rol Marksistlerin 1848 Komnist Manifestosuyla mukayese ederek onu Trkln manifestosu addetmeleri de bu yeni dnce sebebiyledir349 . Akurann millet tanmnda rka dayand aktr. Avrupadaki siyas ve itima fikirleri inceledii baka bir eserinde de milleti yle tanmlamaktadr: Ayn meneden yani ayni rkdan gelmek cihetiyle tekilat- bedeniyes ve lisan ayn olan, ayn dat ve ahlk ile mtehalli ve meluf bulunan mazi- i tarihiyelerinde vahdet ve itirak hasebiyle menafi ve hissiyatnda muvafakt ve imtiza husule gelmi olan efrad- beeriyenin tekil ettikleri bir cemiyete millet nam verilir 350 . Akura ve Gkalp, ikisi de milleti irad bir cemiyet olarak grmemektedir fakat Akura Gkalpten farkl olarak milleti rk plannda aklamaktadr. Milleti, hars esas alarak aklayan Gkalp rka ehemmiyet vermez 351 . Bunun nedeni byk ihtimalle Krt kkenli olduu ynndeki speklasyonlardr. Akura, Tarz- Siyasetin merkezine Osmanl devletini yerletirir ve ad geen siyas projeyi Osmanl devletinin menfaatlerini kstas kabul ederek analize
345 346

Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Ankara 1998, s. 19 Ziya G kalp, Trklemek slaml amak Muasrlamak, stanbul 1997, s. 7 347 Akura, a.g.e., s. 19 348 Georgeon, a.g.e., s. 38 349 Devlet, a.g.m., s. 23 350 Yusuf Akura, Muasr Avrupada Siyas ve ti ma Fikirler ve Fikr Cereyanl ar, Matb-i Amire, stanbul 1339, s. 5

80

tabi tutar. Fakat bunu yaparken bu siyasetlerin uygulanmas esnasnda ortaya kacak byk coraf deiikliklerden korkmamaktadr, bu konuda olduka cesurdur. Ona gre, Osmanlclk fikri II. Mahmudun saltanatnda domu ve Ali ve Fuat Paalar zamannda da en geerli olduu dnemi yaamtr. Akura bu siyaseti Osmanl devleti asndan faydal bulmakla birlikte, bu siyasetin dorudan Mslmanlara ve Trklere taallk etmediini ve ayrca mahall ve dahil bir mesele olmas hasebiyle de Osmanl hududu haricindeki Mslmanlar ve Trklerin bununla o kadar megul olmayacan belirtmektedir 352 . Zaten Akuraya gre bir Osmanl milleti in etmek imkanszdr 353 . Tanzimat da en ok Osmanl milleti yaratma giriimlerindeki baarszlktan dolay eletirir 354 . Osmanlcln baarszlyla birlikte slmiyet politikas ortaya kmtr. Bu politika, evvele Osmanl lkesinden balayarak btn kre- i arzdaki Mslmanlar soy farklarna bakmadan dindeki ortaklktan istifade ile tamamen birletirmek ve modern anlamyla bir millet tekil etmek amacn gtmektedir. Bu siyaset tarz sayesinde Osmanl devleti bnyesindeki Mslmanlar ve onun bir paras olan Trkler kuvvetli bir ba ile birleeceklerdir. Bylece Mslmanlar dnya siyaset zerinde denge olabilecek bir blok oluturabilirlerdi. slm milleti Osmanl milletine kyasla grece daha homojen bir topluluktu. II. Abdlhamid bu politikay tatbike almtr. Fakat bu politikann da dahili ve haric sakncalar vardr. Bir kere Osmanl snrlar iindeki gayr-i Mslimler devletten ayrlacaktr. Sonra Osmanl devleti, Tanzimattan beri terk etmek istedii din devlet eklini tekrar alacaktr. Bunlardan daha mhimi slm topraklarnn byk bir blm batl byk glerin nfuzu altndadr ve ikisi hari btn Hristiyan devletler Ms lman tebaaya sahiptir. slm devletleri iinde en gls olan Osmanl devleti bile aktan aa bu siyaseti gtmekten acizdir 355 . Akura, Trk birlii fikrinin hakl olarak henz ok yeni ve turfanda bulunduunu teslim eder. Bu siyaset, Osmanl devleti bnyesindeki Trkler hem din
351 352

Ziya G kalp, Trkln Es aslar, stanbul 1997, s. 13-19 Akura, Tarz- Siyaset, s. 19-20 353 Yusuf Akura, ttihad- Ansr Meselesi Srat- Mstakim, V/ 121, 29 Aralk 1910, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s. 156-157; Tarz - Siyaset, s. 27-31 354 Yusuf Akura, Son nklab ve Sevkb ile Netici tihad, S. 11, Mart 1999, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s. 144 355 Akura, Tarz- Siyaset, s. 21-23, 31-33

81

hem de rk balar sayesinde smsk bir surette birleecek ve homojen bir topluluk ortaya kacaktr. Ayrca Trk olmayan halde bir dereceye kadar Trklemi sair Mslim unsurlar daha ziyade Trkl benimseyecek ve henz hi benimsememi unsurlar da Trkletirilebilecekti. Ama asl byk fayda dilleri, rklar, adetleri ve hatta ekseriyetinin dinleri bile bir olan ve Asya ktasnn byk bir ksmyla Avrupann arkna yaylm bulunan Trklerin birlemesine ve bylece dier byk milletler arasnda varln muhafaza edebilecek byk bir siyas milliyet tekil eylemelerine hizmet edebilecektir. Akura, Trk birliinin gereklemesi yolunda Trk topluluklar arasnda en gls ve en medensi olan Osmanl devletine en mhim rol vermektedir. Bu siyaset ne Osmanl Devletinin ve ne de slmn menfaatlerine bsbtn uygun gelmez. slm toplumlarn blerek zayflatr. Osmanl devleti bnyesindeki gayr- i Mslimler bir yana Mslmanlarn da arasna nifak sokarak devleti zayflatr. Fakat Trk birliinin nnde slmclk siyaseti kadar byk haric engeller yoktur 356 . Akurann buradaki mhim fikirlerinden birisi slmiyeti Trk milletinin teekklnde yardmc bir unsur olarak grmesidir. Aslna baklrsa slmiyetin etkinlii ve belirleyicilii Akuradan nce Jn Trkler tarafndan giderek azaltlm ve slm dinine bilhassa Ahmet Rza sadece itima fonksiyonlar sebebiyle ehemmiyet vermitir 357 . Akurann zgnl slmiyeti adeta Trkl takviyeye memur bir ara haline getirmesidir. Bu balamda Tarz- Siyasetteki laik dnce unsurlar da dikkat ekici boyutlardadr. Yusuf Akura bu siyaset tarzndan hangisine taraftar olduunu aka sylemektedir. Fakat Trk birlii fikrini savunduu hissedilmekte, ok yeni ve ilenmemi bir fikir olmasna ramen ona byk bit kymet izafe etmekte, hatta onun gereklemesini Osmanlcla ve slmcla gre daha mmkn grmektedir. Eserinin sonunda yazd cmleler (hala karasz olduunu ifade etse de) Akurann Trk birlii ve Trk milliyetilii fikrine scak baktn gstermektedir.

356 357

Akura, Tarz- Siyaset, s. 24, 26, 33-35 Baknz: Mardin, a.g.e. s. 182-185

82

B. ZYA GKALP
1. Giri
Trkln sistematik bir fikir hareketi haline gelmesinde Ziya Gkalpin hissesi byktr. Trk fikir tarihinin mstesna ahsiyetlerinden biri olan Gkalp, Trk dncesine sosyoloji disiplinini ilk sokan kii olmu ve ayn zamanda Cumhuriyetin kurulu felsefesini de ina etmi byk dnce adamlarmzdan birisidir 358 . Bu hususu Atatrk, vcudumun babas Ali Rza Efendi, fikirlerimin babas ise Ziya Gkalptir szleriyle ifade etmitir 359 . Ziya Gkalpin Trk milliyetilii tarihindeki yerini inceleyeceimiz bu almada ncelikle Gkalpin hayatna, fikirlerinin tekaml srecinde etkilendii kaynaklara ve Trkln dou dnemine de ksaca temas etmenin yararl olaca kanaatindeyiz.

2. Ziya Gkalpin Hayat

Ziya Gkalp 23 Mart 1876da Diyarbakrda dodu. Babas Mehmet Tevfik Efendi annesi Zeliha Hanmdr. Henz 14 yanda iken babasn kaybetti 360 . Amcas, babasnn lmnden sonra Ziya Gkalpin yetitirilmesi vazifesini zerine ald. lk renimini Diyarbakrda yapt. Amcasndan Arapa ve Farsa rendi. dadi hocalarndan Yorgi Efendiden Franszca dersi ald. Yksek renimini stanbulda Baytar okulunda yapt. Yksek renimi esnasnda siyasi olaylara katld gerekesiyle tutukland ve Taklada kald. Diyarbakra geri dnd
361

Baytar mektebinden atlnca

Diyarbakr Vilayet daresinde kk memurluklar yapt. Bu sralarda Diyarbakr gazetesinde yazlar neredilmeye balad. Yine bu devrede ttihat ve
358 359

Orhan Trkdoan; Kemalist Sistem, stanbul 1999, s. VII-XVII, 170-177, 205-209. Orhan Trkdoan; Kemalist Sistemin Sosyolojik Temelleri, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Aralk 2001, Say: 2001/ 12-180, s. 45. 360 Rza Karda; Ziya Gkalp, slam Ansiklopedisi, Cilt: 13, M EB Basmevi, stanbul 2001, s.579.

83

Terakkiye katld. ttihat ve Terakkinin Selanik kongresine Diyarbakr blge yesi sfatyla gitti. Selanikte mer Seyfettinin banda bulunduu Gen Kalemler grubuyla ilikiler kurdu ve yazlar Gen Kalemler dergisinde yaynlanmaya balad. Bu tarihten itibaren fikirlerinin mer Seyfettinin de etkisiyle Trklk izgisine kayd gzlenir 362 . 1913te stanbula gelen Gkalp, ttihat ve Terakki Merkez- i Umumi yesi oldu. Bu sralarda Trk Yurdunda yaynlanan Trklemek, slamlamak, Muasrlamak isimli makalesi ona asl hviyetini kazandrd. Trk Ocanda ve ttihat ve Terakide gittike nfuzu artyor ayrca niversite de dersler veriyordu. Ancak on yl sren Merutiyet dnemi I. Dnya Savann ar koularyla sona erdi. Talat Paann srarlarna ramen Gkalp, savatan sonra vatann terk etmedi. Neticede bir kez daha tutukland ve bir ay polis mdrlnde ve ay da Bekir Aa blnde kald 363 . 1919 ylnda stanbulun ngilizler tarafndan igal edilmesinden sonra Gkalp Trk Milliyetisi ve Turanc olmak suuyla yargland364 ve Gkalpi arkadalaryla birlikte Maltaya srdler. Bu srgn hayat iki yl srd. 1921 ylnda yaplan Londra Bar grmelerinde TBMM Kars savanda tutsak edilen ngiliz esirlerin salnmasna karlk Maltadaki tutsaklarn braklmasn ister. ngilizlerin teklifi kabul etmesi zerine Gkalp ve arkadalar 19 Mays 1921de serbest braklrlar. Bir sre Ankarada kalan Gkalp, bir dergi karmak iin Diyarbakra dner. Kk Mecmua adyla bir dergi karmaya balar ve bu dergide Mustafa Kemalin Trk milletini ikinci defa Ergenekondan karacak Bozkurt olduu fikrini ileyerek Trk milletinin maneviyatn kuvvetlendirir. Bir mddet sonra Atatrkn istei zerine Ankaraya gelir. Telif ve Tercme Komisyonunun bakanlna getirilir. 1923 ylnda Diyarbakr Millet vekilliine seilir. Bu dnemde Yeni Gn ve Hakimiyet- i Milliye gazetelerinde

361 362

Hilmi Ziya lken; Trkiyede a da Dnce Tarihi, stanbul, 2001, s. 304. A.g.e., s. 306-307. 363 Ahmet Sirac, Trk Kl asikleri: Ziya Gk al p; stanbul 1999, s. 21,22. 364 zcan Yenieri; Gelecei na Et mek ya da Stratejik Trklk, lk Oca Dergisi, Say: 95, Ocak 2003, s.52.

84

siyasi ierikli yazlar yazar. Bu youn alma temposu Gkalpi yataa drr ve 28 Ekim 1924 Cumartesi sabah saat bete hayata gzlerini yumar 365 .

3. Ziya Gkalpin Etkilendii Kaynaklar

a. Doduu Yerin zellikleri ve Gkalp zerindeki Etkileri
Gkalpin doum yeri olan Diyarbakr, Osmanl mparatorluunun gney dousunda eitli alanlarda merkez grevi yapan hareketli bir konuma sahipti. On altnc yzylda Osmanl egemenliine girene kadar, Araplar ve ranllarca da ynetilen Diyarbakr, Trk-slm ve dier Yakn Dou toplumlar arasnda kltrel bir snr blgesi haline gelmiti366 . On dokuzuncu yzyln son eyreinde, Diyarbakrn fikr-siyas ortamnda bir hareketlilik gzleniyordu. Gkalpin dnyaya geldii bu dnemde Diyarbakr adeta stanbuldan bir para gibiydi. eitli sebeplerden dolay mparatorluun aykr dnceli devlet adamlar ve dnrleri buraya srgne gnderilmilerdi. Batdan gelen her trl dncenin temsilcileri buradayd. Bu durum, Diyarbakrn siyasi ve entelektel adan hareketlenmesini ve adeta Anadolunun Selaniki durumuna gelmesini salamtr. Diyarbakrn srgn blgesi olma s, buray Osmanlya kar muhalefet merkezlerinden birisi haline getirmiti. Bu da doal olarak siyas ve entelektel yaamn canl olmasna katkda bulunmutu. Btn bu zellikler, Gkalpin bir yandan Osmanl muhalefeti ile ok yakndan iliki kurmasna imkan verirken, bir yandan da dnemin sorunlaryla ilgilenmesine sebep olmutur 367 . Gkalp, Diyarbakr ile olan balarn hayatnn hi bir dneminde koparmamtr. Dolaysyla bu durum onunu devlet sorunlarndan, muhalif dncelerden ve dnya siyasetindeki gelimelerden srekli haberdar olmasn salamtr 368 .

365 366

Sirac, a.g.e., s. 22-25. Besim Darkot, Diyarbekir, slam Ansiklopedisi, Cilt: 3, M EB Basmevi, stanbul, 2001, s. 601604. 367 Mehmet Karaka, Trk Ulusuluunun nas, Ankara 2000, s. 163,164.

85

b. Felsef Vasiyetler ve Aile Muhitinin, renim Srecinin, Beeri Mnasebetlerinin Gkalpin Fikirleri zerindeki Etkileri

Gkalpin Felsef Vasiyetler baln tayan yazlar aile ortamnn, renim srecinin ve beeri mnasebetlerinin fikirleri zerindeki etkilerini anlamamz iin temel kaynaktr. Yukarda da deindiimiz gibi Diyarbakr, adalama srecine giren mparatorluun merkezlerinden biriydi. Bu zellik buradaki dnrlerin Batllama, Trklk, slamlk, Osmanllk gibi meseleler zerinde younlamasna neden olmutu 369 . Gkalpin Kk Mecmuada yaynlanan Felsef Vasiyetler baln tayan yazlar, Gkalpin fikr ve entelektel yaps zerindeki ilk byk tesirin babas Tevfik Efendi tarafndan yapldn ortaya koyuyor. Ziya Gkalpin babas hakknda verdii bilgilerden Tevfik Efendinin olduka aydn bir insan olduu ve hatta ileride de grlecei zere Gkalpin sentezci kimliinin oluumunda babasnn byk etkisi olduu anlalyor. Tevfik Efendi, ilk olarak istedii kitaplar okumas hususunda olunu serbest brakyor fakat psikolojik anlarda Gkalpin ruhuna tesir etmek imkann da karmyordu: Bir akam, mektepten eve dnnce onu ok mteessir ve gaml buldum. Beni grnce gel dedi; sana ok kederli bir haber vereceim. ok alayacak, ok matem tutacaksn! Bugn, senin ve btn arkadalarn iin byk bir matem gndr. nk sizin en byk hocanz ve milletin de en byk adam olan Namk Keml vefat etti. te sen bu adamn arkasndan gideceksin! Onun gibi vatansever, onun kadar hrriyetsever olacaksn!370 . Bu szler yukarda tasvir etmeye altmz Diyarbakrn atmosferi hakknda iyi bir fikir vermekte ve ayn zamanda kk Ziyann ruhundan derin etkiler yapmaktayd. Gkalpin kendi ifadesi ile o andan itibaren uurlu bir

368 369

A.g.e., s. 163,165. A.g.e., s. 166. 370 Ziya Gkalp, Felsefi Vasiyetler I: Babamn Vasiyeti, Kk Mecmua, 1338/1922, s.1-3, Terbi yenin Sosyal ve Kltrel Temelleri, stanbul 1997, s. 7-9.

86

hrriyetsever, uyank bir vatansever gibi dnmeye balamt 371 . Tevfik Efendinin bir hrriyeti olmas tabii olarak Gkalpin Namk Kemal, Ahmet Mithat gibi Osmanl aydnlarndan beslenmesini, bu aydnlar vesilesiyle Trk toplumunun ve devletin meseleleriyle tanmasn ve kendi sistemini vcuda getirirken bu dnrlerden faydalanmas sonucunu dourmutur 372 . Yine Tevfik Efendinin etkisiyle Gkalpin sentezci kiilii de aile muhitinde geliiyordu. Gkalp babasn tasvir ederken Dindarlk ile hr dn nefsinde birletiren bu zat, rk fikirlerin eskilerinden de yenilerinden de kendini kurtarabilmiti demektedir 373 . Gkalpin 14. yana yeni girdii gnlerde bir dostu Tevfik Efendiye, Gkalpin okumaya merakndan bahisle tahsil iin onu Avrupaya gndermesini salk verir. Tevfik Efendinin u szleri konumuz asndan ok nemli ve ilgintir: Tahsil iin Avrupaya giden genler, yalnz Avrupa ilimlerini renebilirler; milli bilgilerimizden habersiz kalrlar. Medreseye girenler de iyi hoca bulurlarsa, din ve mill irfanmza az ok vakf olabilirler. Fakat, bunlarda Avrupa ilimlerinden mahrum kalr. Bence memleketimize en faydal limler, bizim iin hemen bilinmesi lzm olan hakiktleri bilenlerdir. Bu hakiktlerse ne Avrupa ilimlerinde, ne de mill bilgilerimizde tam olarak mevcut deildir. Genlerimiz bir taraftan Franszcay, dier taraftan Arapay birletirilmesiyle alacam!374 te Tevfik Efendinin bu szleri Ziya Gkalpin hayat akn tayin edecek ve en gzel ifadesini Trklemek, slamlamak, Muasrlamak eklinde formle ettii sentezci sisteminin temellerini atacaktr. Gkalpin Felsef vasiyetlerinin ikincisi Hocas Yorgi Efendiye aittir. Gkalp bu dnemde sonu intihar giriimine varan ruh bir bunalm geirmektedir. dadide, maneviyat bakmndan biri menf biri mspet etkiler yapan tabi ilimler ve kelm iyi renmeli! Ondan sonra hem dou hem de bat muhta olduu byk hakiktleri meydana ilimlerine mkemmel olarak vakf olmal. Sonra da, bunlarn mukayese ve milletimizin karmaldr! te, mrm vefa ederse ben Ziyay bu surette yetitirmeye

371 372

A.g.m., s. 7-9. Karaka, a.g.e., s. 167,168. 373 Gkalp, a.g.m., s. 7

87

derslerini birlikte grmektedirler. Bu iki kart etki Gkalpi bir buhrann iine srklemitir 375 . Doa tarihi retmeni Yorgi Efendinin ortaya att savlar Gkalpin genlik dolu lklerini datt. nsann tamamen doann ezici kurallarna bal, irade, yaratma ve lklerini gerekletirme gcnden yoksun ya da kendi ifadesi ile yaayan bir makine saylmasna kar kt. Ruhunu derin bir phe sard ve inanlar ile akl savamaya balad. Hakikat- Kbra adn verdii yksek gerei bulmak iin slam felsefesine ve tasavvufa yneldi376 . Bunlarla tatmin olmad ve bu konudaki pheleri evresinde dinsizlikle itham edilmesine sebebiyet verdi. Daha sonra Gkalp Hocasyla stanbulda bir kere daha karlat ve hocas ona yaplacak inklbn Trk toplumunun gereklerine ve itima dokusuna uygun olmas ynnde tler verdi ve Gkalp bu tleri felsefi bir vasiyet telakki etti377 . Kiisel ilikilerin Gkalpin fikirleri zerindeki etkilerini anlamak iin de Felsefi vasiyetlerin ncs olan Pirimin Vasiyeti isimli makaleyi incelemek gerekmektedir. Gkalpin Pirim dedii zat Zaptiye Tevkifhanesinde tant Naim Bey adndaki yal bir inklpdr 378 . Naim Beyi Gkalpin Piri mertebesine kartan husus ise Naim Beyin u szleridir: Ben, vatanmda Merutiyetin bir gn mutlaka ilan edileceine kaniim... Bilmelisiniz ki bu ilk merutiyet, hakiki bir merutiyet olamayacaktr. Merutiyeti be on kiinin anlamas ve istemesi kafi deildir. Merutiyetin hakiki bir merutiyet olabilmesi iin btn milletin onu lazmdr. Halbuki imdi milletimiz derin bir uykudadr... Onu uyandracak ey, millete kendi varln , hayat iin tehlikenin ve selmetin hangi taraflarda olduunu, hulsa gelecekteki hedeflerini, gayelerini renmesidir... Benim en ziyade korktuum cihet, merutiyet ilan olununca, bu merutiyete evvelden hazrlanm dnrlerin mevcut bulunmaydr. ...merutiyet gelip de basnn serbestlii hsl olunca derhal bir gazetenin yahut mecmuann bana gemelisiniz! 379

374 375

A.g.m., s. 9 Ziya Gkalp, Hocamn Vasiyeti, Kk Mecmua, C. 1, S. 18, 25 Eyll 1922, Terbi yenin Sosyal ve Kltrel Temelleri, stanbul 1997, s.11 376 Uriel Heyd, Trk Ulusuluunun Temelleri, Ankara 2002, s. 10 377 Gkalp, a.g.m., s. 16 378 Ziya Gkalp, Pirimin Vasiyeti, Kk Mecmua, C. 1, S. 19, 9 Ekim 1922, Terbi yenin Sosyal ve Kltrel Temelleri, stanbul 1997, s. 17-22 379 Gkalp, a.g.m., s. 17-20

88

Btn bunlarn yannda Naim Bey siyas tarih tarafndan dorulanan gelecee matuf ngrlerde de bulunmutur. Naim Bey, Gkalpi programclk ynnde etkilemitir. nk Gkalpin serbest brakldktan sonraki fikr ve siyas yaamna baktmzda, faaliyetlerinin bir dzen ierisinde programl ve metodik olduunu grmekteyiz 380 . phesiz Gkalpin sistemi ve program zerinde Yorgi Efendinin ve zellikle Trklemek, slamlamak, Muasrlamak sentezinin babas olan ve Trklk-Turanclk konularnda Gkalpe tesir eden Hseyinzade Alinin de etkileri vardr 381 . Ayrca bilhassa sosyoloji disiplini konusunda Gkalpin etkilendii n nemli kaynaklardan birisi de Fransz sosyologu Emile Durkheimdr 382 .

4. Trkln Douu ve Gkalpin Bu Konudaki Fikirleri

a. Trkln Douu zerine Ksa Bir Deerlendirme
Trklk fikrinin bir mensubiyet ve farkllk uuru 383 olarak douu Trk milletinin tarih sahnesine kyla e zamanldr 384 . Bu tezi temellendirecek misaller tarihte pek oktur. Dolaysyla on dokuzuncu yzyl sonlarnda Trk milliyetiliinin modern anlamyla ve sistematik bir fikir hareketi olarak domas iin zerinde vcut bulaca tarih bir zemin mevcuttu. Bu tarihi arka plan Trk milliyetiliinin zgn bir tarafn da iaretlemektedir. Batl milletlerin oluumuna tatbik edilen devletin ulusu inas modeli Trkler iin tersten ilemi ve ulus-devleti millet kurmutur. Trklk, Osmanl ve D Trkler sahalarnda olmak zere iki merkezde doup gelimitir. Fakat bu cmleden birbirleriyle rabtasz iki ayr hareketin mevcut olduu istidll edilmemelidir. Bu iki ayr corafyann zelliklerine bal olarak

380 381

Karaka, a.g.e., s. 180 A.g.e., s. 181-183 382 Erol Gngr, Dnden Bugnden Tarih-Kl tr-Milliyetilik, stanbul 1993, s. 37-43 383 Nevzat Ksolu; Trk Milliyetilii ve Osmanl, stanbul 2000, s.14. Sadri Maksudi Arsal, bu mensubiyet duygusunu milliyetiliin nvesi kabul eder. Baknz, Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Es aslar, stanbul 1979, s. 64 384 Mehmet Er z; Milli Kltrmz ve Meselelerimiz, Ankara 1996, s. 192; brahim Kafesolu, Trk Milliyetiliinin Meseleleri, stanbul 1999, s. 17-23

89

Trklk ierisinde ksm bir farkllama yaanmakla beraber bu iki corafya srekli iliki ve etkileim ierisinde bulunmutur 385 .

b. Osmanl mparatorluunda Trklk Hareketleri

Osmanl mparatorluunda modern anlamda milliyetiliin douu iin gerekli artlar on dokuzuncu yzyl balarnda olgunlamaya balamt. Ord. Prof. Enver Ziya Karal Trklk hareketini meydana getiren bu amilleri u ekilde sralar: 8. Milliyet fikrinin Hristiyan tebaa arasnda yaylmas 9. Muhtar ve mstakil devletlerin kurulmas 10. Mslman halkla meskun eyaletlerin mparatorluktan ayrlma temaylleri 11. Anadoluya ve Rumeliye mparatorluun dier blgelerinden Trklerin g etmesi 12. Devlet adamlarnn zihniyetinde deiiklik 13. Avrupann, Trkler zerine basks 14. Trk genlerinin Avrupa ile temas 386 Yeni Osmanllar hareketi de baz ynleriyle mstakbel Trk Milliyetiliinin haberlerini veriyordu387 . Ziya Gkalp, Trkln douunda Avrupada ortaya kan Trk severlik ve Trklk bilim (Trkiyat, Trkoloji) akmlarnn nc rolne iaret eder. Trk kltrne ve Trklerin faziletlerine olan hayranlk eklinde tezahr eden Trk severlik akmnn ban Lamartine, Auguste Comte, Pierre Loti gibi batllar eker. Trklk bilimi ise Rusya, Almanya, Macaristan, Danimarka, Fransa gibi lkelerde Trk tarihi ve dili zerine yaplan incelemeler yoluyla Trklerin milli bilinlerinin uyanmas ve kendi tarih ve medeniyetlerine ynelmesi yolunda etkide bulunmutur. Mesela Fransz tarihilerinden Deguignesin Asya Tarihine Giri isimli eseri bu aratrmalar arasnda zikredilebilir 388 . Btn bu
385

Mehmet Kaan alen; Bir Yatakta ki Irmak; Akura ve Gkalp, Byk Kurultay Gazetesi, 2228 Ekim 2003, Say: 323, s.10 386 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. 7, Ankara 1983, s. 288 387 erif Mardin; Yeni Osmanl Dncesinin Douu, stanbul 2002, s.372,410; Nev in Yazc; Osmanllk Fikri ve Gen Osmanllar Cemiyeti, Ankara 2002, s. 99-130 388 Ziya G kalp; Trkln Es aslar, stanbul 1997, s. 3,4

90

etkilerle birlikte Trk aydnlar arasnda eski Trk tarihine ve Osmanl mparatorluu dndaki Trklere kar bilimsel bir ilgi uyanm, bu ilgiye paralel olarak Trk aydn milli sanatlara, milli zanaatlara ve Trkeye daha da ok ba lanm 389 ve Trk kelimesine byk bir itibar kazandrlmtr 390 . Trkln douundaki bu batl tesirler konusunda bir genel bir kabul vardr. Fakat bu tesirler sadece milli kimliin farkna var noktasndadr. Batdaki Trkologlarn yapt bu mspet tesir karsnda, Hseyin Namk Orkun Trkln Tarihi isimli eserine Trkolojinin Tarihi bal altnda bu tesirleri inceleyen bir blm koymutur 391 . Gkalp, Trkln ilk babalar olarak Ahmet Vefik ve Sleyman Paalar grr 392 . Ahmet Vefik Paa, Lehe- i Osman isimli mehur eserinde Trkenin byk bir corafyaya yaylm bir dil olduunu ve Osmanlcann da bu byk dilin sadece bir kolu, bir lehesi olduu fikrini iler. Yusuf Akura bu sebeple dilde btn Trkln ilk emarelerini Ahmet Vefik Paada grr 393 . Sleyman Paa ise Trkl askeri okullara sokmaya alyordu. Bu sebeple askeri okullarda okutulmak zere Trk Tarihini yazma grevini uhdesine alyor ve in kaynaklarna dayanarak Trk tarihini yazan ilk ilim adam olma zelliini kazanyordu. Ayrca Sleyman Paa dilbilgisi zerine yazd kitaba Cevdet Paa gibi Kavaid- i Osmaniye deil de Sarf- Trk adn veriyordu394 . Abdlhamitin yasakl ve istibdatl saltanatl yllar boyunca Trklk daha ok ilm ve kltrel konulara mnhasr bir duruun addr 395 . Trk Yunan savann balad yl Trke iirler ad altnda bir iir kitab karan Mehmet Emin, Osmanl divan airlerinin dilini ve aruz veznini terk ederek, sade halk Trkesiyle ve halk iirlerinde kullanlan hece vezniyle yazmaya balyor ve Ben bir Trkm dinim, cinsim uludur, Biz Trkz, bu kanla ve bu adla yaarz diyerek haykryordu 396 . Ziya Gkalp, Deguignes tarihinin Trkln ilk dneminde oynad role benzer ekilde ikinci dneminde de Leon Cahunun Asya Tarihinin ok etkili
389 390

Heyd, a.g.e., s. 105 David Kushner; Trk Milliyetiliinin Douu, stanbul 1998, s. 17 391 Hseyin Namk Orkun; Trkln Tarihi , Ankara 1977, s.30-40 392 Gkalp, a.g.e., s. 4-6 393 Yusuf Akura; Yeni Trk Devletinin ncleri -1928 Yl Yazlar-, Ankara 2001, s. 19-23 394 Gkalp, a.g.e., s. 5,6; Orkun, a.g.e., s. 54,55; A kura, a.g.e., s. 45-50. 395 Baknz., Kushner; a.g.e. 396 Bernard Lewis; Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1998, s. 341; G kalp, a.g.e., s. 7, Akura, a.g.e., s. 123,124; Orkun, a.g.e., s. 65-68

91

olduu fikrindedir. Necip Asm, bu kitabn Trklerle ilgili olan ksmn eklerle birlikte Trkeye tercme etti ve bu vesileyle Trkle kar geni bir ilginin uyanmasn salad. Trkln ikinci dnemi olarak adlandrlan bu d nemde Ahmet Cevdet, Trklerin Gazetesidir ibaresini tayan ilk gazete olan kdam Trkln yayn organ haline getirdi. Bu dnemde Emrullah Efendi, Necip Asm, Velet elebi Trk milliyetiliinin nde gelen dn savalaryd 397 . Akura Trkln klasik Tarihi olarak kabul edilen eserinde bu dnemi Gkalp gibi Trkln ikinci deil de nc faal devresi olarak kabul eder 398 . 1904 ylna gelinildiinde Msrdaki Trk isimli Jn Trk gazetesinde Yusuf Akura imzasn tayan ve pek ok tartmay da beraberinde getiren Tarz- Siyaset isimli bir makale yaynland 399 . Akura bu makalede tarihi ve ilim adamlarnn kltrel bir ynelme olarak tasavvur ettikleri Trklk hareketinin siyasi bir forml haline getirilip getirilemeyeceini tartyor 400 ve Trkl ilk defa siyasi bir proje/alternatif olarak sunuyordu. Osmanl mparatorluundaki fikir akmlarnn temel karakteristii Devlet- i Aliyyeyi kurtarmaya ynelik hareketler olmalardr 401 . Bu balamda Trklk fikri de devlet nasl kurtulur? sualine bir teklif olarak doup gelimitir. Devletin kurtuluu iin reform ve programlar sunan Jn Trkler zamanla belli konularda anasr- Osmaniye arasnda Trklere arlk vermeye baladlar 402 . ttihat ve Terakkinin iktisad milliyetilii bu anlamda mtalaa edilebilir 403 . Ayrca ttihat ve Terakki kltrel ynnden etkilendii Trkln belli konularda siyas temsilcisi de olmu ve kltrel milliyetiliin gelimesi iin planl desteklerde de bulunmutur 404 . II. Merutiyet dnemindeki msait ortamla birlikte Trkln tekilatlanma ve bir fikir hareketi olarak sistemleme devri balad405 . 1908 ylnda
397 398

Gkalp, a.g.e., s. 7,8,; Akura, a.g.e., s. 94-157; Orkun, a.g.e., s. 56-68 Akura, a.g.e., s. 94 399 Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Ankara 1998 400 erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, stanbul 2001, s. 276 401 Nevzat Ksolu; Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, stanbul 1997, s. 757 402 Mardin, a.g.e., s. 113-116 403 Fero z Ah mad, ttihatlktan Kemalizme, stanbul 1986, s. 34-46 404 Murat Ylma z, Trk M illiyetili inin Dou Dnemi, Trkiye Gnl , S.53, Kasm-Aralk 1998, s.49 405 Rafael Muhammeddin, Trkln Douu ve Geliimi, stanbul 1998, s. 69

92

Yusuf Akura, Necip Asm ve Veled elebi Trk Derneini kurdular ve yine ayni isimle bir dergi karmaya baladlar 406 . Gkalpin, zletirmecilik akmna kaplmas sebebiyle bu oluuma pek scak bakmadn anlamaktayz 407 . Trk Derneinin mr uzun olmad fakat 1911 ylna gelindiinde Mehmet Emin Yurdakul, Ahmet Aaolu, Ahmet Hikmet Mftolu, Hseyinzade Ali Turan, Yusuf Akura gibi Trkler, Trk Yurdu ismiyle bir cemiyet ve dergi teekkl ettiler. Oluumun ana hedefini Trk rknn olgunlamasna ve ilerlemesine, btn Trklerce kabul edilecek ortak bir idealin tesisine ve yeryzndeki btn Trklerin kolayca anlaabilecei bir Trk dilinin olumasna edilebilir
408

almak eklinde hulasa

. Bilahare Trk Yurdu dergisi Trk Ocaklarnn resm yayn organ

haline geldi ve gnmzde hala yayn hayatna devam etmektedir. Trk Yurdunun yayn hayatna balamasndan bir ka ay sonra 12 Mart 1912de Trk Ocaklar kuruldu. Fakat Trk Ocaklarnn kurulmasna ynelik teebbsler bu tarihten daha nce balamt. 1911 ylnn ilk baharnda 190 tane Askeri Tbbiye rencisi bir araya gelip Trk milletine hizmet etmek amacyla bir cemiyet kurmaya karar verirler ve giriimlere balarlar. Trkln nde gelen simalarna bavururlar ve neticede milli tarihimizde byk vazifeler ifa eden Trk Ocaklarn kurarlar. Kurucular Mehmet Emin Yurdakul, Ahmet Ferit, Ahmet Aaolu, Fuat Sabittir. lk geici dare heyeti ise Mehmet Emin, Yusuf Akura, Mehmet Ali Tevfik ve Fuat Sabitten mteekkildir 409 . 1912 ylnda yaynlanan Trk Oca Esas Nizamnamesinin 2. maddesinde, Ocan kurulu amac yle ifade ediliyor: Cemiyetin maksad, akvam- slmiyenin bir rkn- i mhimmi (temel direi) olan Trklerin mill terbiye ve ilm, itima, iktisad seviyelerinin terakki ve ilsyla Trk rk ve dilinin kemaline almaktr 410 . stanbulda bu gelimeler yaanrken, Selnikte de Ali Canip ve mer Seyfettinin banda bulunduu Gen Kalemler dergisi de lisanda Trklk yapmaya balam ve o sralarda ttihat ve Terakki Merkez- i Umumi yesi sfatyla Selnikte bulunan Ziya Gkalp de Gen Kalemler grubuna katlmtr. Ziya Gkalp

406 407

Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, s. 229; Muhammeddin, a.g.e., s. 69; Orkun, a.g.e., s. 95 Gkalp, a.g.e., s. 9 408 Akura, a.g.e., s. 232-236; Muhammeddin, a.g.e., s. 69-73, Orkun, a.g.e., s. 98 409 Akura, a.g.e., s. 236-242; Muhammeddin, a.g.e., s. 70, 71; Orkun, a.g.e., s. 98-111

93

mehur Turan kasidesini Gen Kalemler Dergisinde yaynlamtr.

Balkan

savalarndan sonra Gen Kalemler grubu stanbula gitti ve btn Trkler Trk Ocaklar ats altnda birleti. Btn bu mcadeleler Milli Mcadelenin ve Cumhuriyetin hem nazar hem de amel alt yapsn hazrlad.

c. Trkiye Dndaki Trklerde Milliyetilik Hareketleri

Trkln D Trkler sahasndaki iz dm ise nce ilerleyen Rus igaline kar bir tepki ve nefsi mdafaa hareketi eklinde tezahr etmi ve daha sonra Ceditilik hareketiyle hemhal olarak Krm, Kazan, Azerbaycan gibi merkezlerde gelitirilmitir 411 . D Trkler ierisinde milli uyann ilk alametleri Azerbaycanda grlr. Ziya Gkalp, Mirza Fethali Ahundzadeyi ilk byk Trklerden biri kabul eder 412 . Fakat Yusuf Akura, Gkalpi fazla aratrma yapmadan hkm vermekle itham eder ve Ahundzade hakkndaki snrl bilgilerden yola karak onu Gaspral derecesinde byk bir Trk saymak mmkn deildir demektedir 413 . Sonuta Azerbaycanda milli bilince doru ufak da olsa bir uyann yaand sylenebilir. Daha sonra bu uyan Ekinci ve Ziyay Kafkasya gazeteleri ve Hasan Bey Zerdabi, Hseyinzade Ali, Aaolu Ahmet, Mehmet Emin Resulzade gibi Trkler tarafnda uurlu bir ekilde ilerletilecektir 414 . Trkln, Azerbaycan dnda gelitirildii bir dier merkez de Kazandr. Burada ki Trklk almalar daha ok tarih, etnografya, Trk rk ve Trk dili gibi alanlarda yaplmaktayd 415 . Kazan tarihini Trke olarak yazan ehabeddin Mercan, sadece Trkler arasnda milli bilincin uyanmasnda nclk etmekle kalmam, Trkler arasnda adalamann da nclerinden biri olmu, medreselerde kkl metot deiiklikleri yapm ve smail Gaspral, Kayyum Nasr gibi milli aydnlarn yetimesine de vesile olmutur 416 .

410

brahim Karaer, Trk Ocaklar ve Trk M illiyetilii, Trk Yurdu- XXI. Yzyla Doru Trk Milliyetilii zel Says, C.19, S. 139-141, Mart-Mays 1999, s. 176 411 Karaka, a.g.e., s. 142-151; 412 Gkalp, a.g.e., s. 7 413 Akura, a.g.e., s.39-45 414 Akura, a.g.e., s. 69-71; Orkun, a.g.e., s. 69,70, 76-80 415 Karaka, a.g.e., s. 147 416 Fsun Kara, ehabeddin Mercan, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 2002/01-181, s. 28

94

Etkileri ve nitelii itibariyle Trkln D Trkler sa hasndaki en nemli merkezi hi phesiz Krmdr. Ceditilik ad verilen yenileme hareketlerinin ncs olan Gaspral smail Bey Krmda Dilde, Fikirde, te Birlik iaryla Tercman isimli bir gazete karmaktayd. Tercman btn Trk dnyasnda okunmakta ve Gaspral da Trkler arasndaki birliin programn yapmaktayd 417 . ve ortak Trk dilinin

d. Trkiye ve D Trkler Sahalarnn Mukayesesi

Grld gibi Osmanl Trklerinde, Trk milliyetilii zlme srecine girmi olan devleti kurtarmaya matuf bir hareket iken Trkiyeye dndaki Trklerde ilerleyen Rus igaline kar bir tepki niteliindedir. Trkiyedeki Trkler devletin varl ve bekasna ilikin kayglar tarken D Trkler bir igal gerei ile kar karyadrlar. nceliklerin farkl olmas durumu ise ilk balarda Trkln Trkiye ve D Trkler blgelerinde ksm bir farkllama yaamasna sebebiyet vermiti. Bu hususu bir rnekle somutlayacak olursak Kazanl Yusuf Akura Trk Birlii fikrini daha 1904lerde ilemeye balarken Diyarbekirli Ziya Gkalp 1911 ylna kadar Osmanlcl devletin sarlaca bir can simidi olarak grr. Bunun sebebi ise yukarda da deindiimiz gibi Akurann ilerleyen Rus igaliyle, Gkalpin ise dalan mparatorlukla ilgili kayglar tamasndan kaynaklanmaktadr. Akura areyi Trklerin birleerek arlk karsnda bir denge kurmasnda bulurken, Gkalp gayri Trk ve gayri Mslim blgelerin devletten ayrlmamas iin onlar st Osmanl kimliiyle birletirmekte bulmutur. Trkln Trkiye ve D Trkler blgelerinde ki yansmalarna, geliim srelerine ve bu iki ayr corafyada ne gibi farkllklar arz ettiklerine ksaca deindikten sonra Trkln genel bir programn Peyami Safadan iktibas yaparak grelim:

417

Cafer Seydah met Krmer, Gas pral smail Bey, stanbul 1996, s. 36-71; daha akademik tarzda bir inceleme iin baknz. Meh met Saray, Trk Dnyasnda Dil ve Kl tr Birlii, stanbul 1993, s.

95

1. Turanclk (Trk Birlii) 2. Trk Tarihine btncl yaklaan tarih tezini savunmak 3. Btn Trk Dnyasn kapsayacak ortak Trk dili oluturmak. 4. slam Dnyasnda ibirlii ve scak ilikiler anlamnda slam

beynelmileliyetini savunmak. 5. Muasrlamak 6. Milli iktisat kurmak. 7. Milli Edebiyat gelitirmek 418 .

5. Gkalpin Sistematii ve Terminolojisi

a. Millet
Gkalpin millet tanmn incelerken ncelikle milletin ne olmad hususundaki grlerine temas etmek konunun daha anlalr olmasna yardm edecektir. Gkalpe gre millet coraf bir zmre deildir 419 . Birer corafi terim olan ran, Arabistan gibi kavramlar bir milletin ad deildir ve hi kimsenin milliyeti mensup lkeye nispetle tayin edilemez420 . kinci olarak Ziya Gkalp, milletle rk birbirinden ayrr ve rka ehemmiyet vermez. Ona gre rk doa bilimine, millet ise toplumbilime ait mefhumlardr 421 . Sosyal hasletler, organik verasetle deil yalnz terbiye ile intikal ettii iin rklarn milli karakter bakmndan hi bir rol yoktur 422 . Gkalp, milleti bir imparatorluk iindeki mterek bir siyas hayat yaayanlarn toplam olarak da grmedii gibi millet bir adamn kendi keyfine ve menfaatlerine tbi olarak mensup sayd

50 vd. 418 Peyami Safa, Trk nklbna B aklar, stanbul 1999, s.54-58; ayrca M mtaz Turhan, Kltr Deimeleri -Sosyal Psikoloji Bak mndan Bir Tetkik-, stanbul 1997, s. 194-195 419 Ziya Gkalp, M illet Nedir? Kk Mecmua, C. 1, S. 28, 25 Aralk 1922, s.1-6, Terbi yenin Sosyal ve Kl trel Temelleri, stanbul 1997, s.225 420 A.g.m., s. 225 421 Heyd, a.g.e., s. 53 422 Gkalp, a.g.m., s. 226

96

herhangi bir cemiyet de deildir 423 . Btn Mslmanlarn toplam da ona gre bir millet tekil etmemektedir 424 . Milleti coraf, rk, siyas, irad, din bir cemiyet olarak grmeyen Gkalp milleti tarif ederken sosyoloji ilmine bavurur. Bu balamda onun iin millet terbiyede, kltrde ve duyguda itirak halinde olan bir topluluktur 425 . Millet, lisanca, dince, ahlka ve bediiyata mterek olan, yani ayn terbiyeyi alm fertlerden oluur 426 . Gkalp, millet tanmnda dile byk nem verir. nk milletin temeli olan kltr dil ile yeni nesillere intikal ettirilir ve ortak bir terbiyenin mahsul olan millet dil ile ina edilir. Nitekim ona gre ayn dili konuan insanlarn toplamna millet denmesi gerekir 427 . Gkalp iin millet mefkrev bir cemiyettir ve ayn zamanda itimai bir btndr. Millet her eyden nce harsta aranmaldr 428 . Gkalp, insanln milletler asrna girdii idrak etmiti. Ona gre milliyet fikri, slm dnyasnn son midi olan Osmanl devletini yz yldan beri paralayan manev bir mikroptu ve Osmanlya ve slma byk zararlar vermiti fakat bu mikrobu artk Mslmanln lehine kullanmak zaman gelmiti429 . Milliyetilik isimli makalesinde devletler, umum surette, ne bymee, ne de klmee doru gidiyor. Belki, kkl bykl btn devletler, milllemeye doru gidiyor.... Hlsa, gelecek iin bir keif yapmak lzmsa, bu gnden diyebiliriz ki, ileride devletlerin siyas hudutlar, milletlerin sosyal hudutlarna intibak edecektir 430 . demektedir. Gkalp, devletlerin bu millleme ve bakalama srecine girmesinde drt mhim amil zikreder: a. Askerlik mkellefiyetinin umumlemesi ile ordunun milllemesi. b. Teokratik hkmetlerin yerine demokratik hkmetlerin kurulmas yani merutiyet rejimlerinin ortaya k.

423 424

A.g.m., s. 226 Gkalp, Trkln Es aslar, s. 16 425 Gkalp, Millet Nedir, s. 227 426 Nihat Nirun, Sistematik Sosyoloji Asndan Zi ya Gkal p, Ankara 1999, s. 148 427 Ziya G kalp, Trklemek slaml amak Muasrlamak, stanbul 1997, s.65 428 Nirun, a.g.e., s. 149-154 429 Gkalp, Trklemek slml amak Muasrlamak, s. 76 430 Ziya G kalp, M illiyetilik, Yeni Mecmua, C. 2, S. 33, 21-28 ubat 1918, s. 122-123, Terbi yenin Sosyal ve Kltrel Temelleri, stanbul 1997, s. 212-213.

97

c. Matbaann icad, gazetenin ortaya k ve basn serbestlii. Gazete, halk lisannda yazld ve halka hitap ettii iin, halkn milli duygularn uyandrmaa ve milliyete kymet vermeye balamtr. d. Maarifin umumlemesi431 . Btn bu aklamalara binaen Gkalpin, milleti ayn zamanda siyas olarak btnlemi bir zmre olarak da grdn syleyebiliriz. Siyas zmrelerde cemia, camia ve cemiyet olmak zere l bir tasnif yapar. Cemia, bir kavmin yalnz kk bir ksmnn siyas bir heyet halini almasyla teekkl eder. Zamanla bu cemia, hem kendi kavmine mensup olan hem de olmayan dier cemialar feth ederek kendi hakimiyeti altna alr. Neticede husule gelen yeni topluluk mtecanisliini kaybeder. Farkl kavim ve dinlere mensup cemialardan mrekkep olan bu zmre camiadr 432 . Gkalpin bu yaklam bn Haldunun asabiye teorisini ve cemiadan camiaya gei ise nesep asabiyesinden sebep asabiyesine geii anmsatmaktadr 433 . Zamanla, farkl cemialardan mteekkil etmi bulunan camia inhill etmeye balar ve bu camia ierisinde, lisanca ve harsa mterek olan cemialar itima bir surette birleerek, mterek vicdana, mterek mefkreye malik bir milliyet ha lini alr. Bu milliyet, milli vicdan teekkl ettii iin tabilikte kalamaz ve siyas istikllini alr. te bu mtecanis, mttehid ve mstakil heyet cemiyettir. Bu cemiyetler ayn zamanda millettir 434 .

b. Yeni Hayat, Milliyetilik, Trklk

Trklk, Trk milliyetiliinin zel addr ve Gkalp de bu iki kavram ayn anlama gelecek ekilde kullanmtr. Dolaysyla bizde Trk milliyetilii veya Trklk derken ayn eye iaret etmi bulunacaz.

431 432

A.g.m., s. 216-217 Ziya G kalp, M ill Vicdan Kuvvetlendirmek, Ziya Gkal p ve Din, Hazrlayan: Orhan Metehan, stanbul 1994, s. 87-88 433 Bu konu iin bkz. T. Khemeri, bn Haldunun Mukaddimesindeki Asabiye Mefhumu, Sosyoloji Konferanslar Yirmi nci Kitap, stanbul 1984, s. 161; Durmu Hocaolu, Nesep Asabiyesi ve Sebeb Asabiyesi, Yenia Gazetesi, 30 Ey ll 2003, Sal; Durmu Hocaolu, Tarih Felsefesi Sohbetleri: 2, Yenia Gazetesi, 5 Ekim 2003, Pazar 434 Gkalp, a.g.m., s. 89

98

Gkalp, Trkl Trk ulusunu ykseltmek eklinde ta nmlar435 . Trklk, ilk nce Yeni Hayat ad altnda felsef ve sosyal bir hareket olarak Gen Kalemler dergisinde balamtr 436 . Bu cereyann ortaya k, kaynan modernlemenin sanclarndan ve Tanzimatn yaratt ikilikten alan ve zelikle genlik zerinde beliren lkedeki buhran nedeniyle olmutur. Yeni Hayat demek, yeni iktisat, yeni aile, yeni estetik, yeni felsefe, yeni ahlk, yeni hukuk, yeni siyaset demektir 437 . Fakat Gkalpin Trkln ilk hali dedii ve Yeni Lisan ve ya Yeni Hayat adyla anlan bu hareket kendi ierisinde mphemlikler arz etmekte, Osmanlc ve Trk unsurlar ayn anda bnyesinde barndrmaktadr. Gkalp, Yeni Hayat isimli makalesinde birinci vazifelerinin Osmanlln kuvvetlenmesini temin etmek olduunu, btn yeni kymetlerin Osmanlln ruhundan doacan sylemekte fakat ayn zamanda Avrupa medeniyetinin rk ve yok olmaya mahkum bir medeniyet olduunu, hakiki medeniyetin ise Yeni Hayat ile birlikte doacak Trk Medeniyeti olacan, Trk rknn dier rklar gibi bozulmadn, Trk kannn anl muharebelerle elikletiini, Alman filozofu Nietzschenin hayal ettii stn insanlarn Trkler olduunu, yeryzndeki btn genliklerin Trklerden doacan da sylemektedir. Esasen Yeni Hayat makalesinin yazld tarih Gkalpin fikri anlamda bir dnm yaad ve Osmanlclk izgisinden Trkle kayd bir dneme isabet etmektedir. Bu balamda Yeni Hayat makalesinde Osmanlc ve Trk unsurlarn yan yana yer almas tabi karlanmaldr. Gkalpin Yeni Hayat ve Yeni Kymetler hususundaki fikirleri daha sonra ki tarihlerde vuzuha kavuacak ve en mtekamil ifadesini Trkln Esaslarnda bulacaktr. Gkalp, Trkln Esaslar isimli eserinde felsefeden musikiye kadar kltrn btn unsurlarna ait yeni kymetleri Trklk perspektifinde sistemletirecektir. Yeni Hayat hususunda gze arpan bir dier nokta ise bu hareketin varlk sebebini, etkilerini zelikle genlik zerinde hissettiren modernleme sanclarnn ve hayatn hemen hemen her sahasna hakim bulunan ikiliin neden olduu buhranda bulmasdr. Gkalp, genlere okullarda din terbiyesi verenlerin hakik slmiyeti bilmemeleri, dier taraftan da mspet ilimleri okutan retmenlerin ilimlerin asln

435 436

Gkalp, Trkln Es aslar, s. 13 Ziya Gkalp, Trklk nedir? -I-, Yeni mecmua, C. I, S. 25, 27 Aralk 1917, s. 481-485, Terbi yenin Sosyal ve Kltrel Temelleri, stanbul 1997, s. 258

99

renmemi olmalar, genlii intihara gtrecek derecede bir buhran yarattn sylemektedir 438 . Hatrlanrsa Gkalp de Hocas Yorgi Efendinin tesiriyle benzer bir buhrana srklenmi ve intihar teebbsnde bulunmutu. Genlik din ve mspet ilimler retmenlerinin etkisi altnda dnmeye balar ve bir tara ftan din ile akl arasnda, dier taraftan da din ile rf arasnda uyumazlk olduuna kani olur 439 . Gkalp bu ikilikle ilintili olarak kymet hkm ve gereklik hkm ayrmna bavurur. Ona gre kymet hkmlerinde hakim rf, gereklik hkmlerinde hakim olan ise akldr. Buna gre ne rfe aykr kymet hkm, ne de akla aykr bir gereklik hkm mevcut deildir. slam dini ise akla yahut rfe uymayan hkmleri kabul etmemeyi kendisine esas tutmutur. Gkalp bu tezini Kelam ve Fkh ilimleriyle izah etmekte ve rf emrediniz eklinde ayetlerle desteklemektedir. slmiyetin mspet sosyoloji ile rten bu zellii sadece akla ve rfe uygun olmasn salamamakta hatta belki kyamete kadar meydana gelecek her trl sosyal hayatlarn douraca mspet ilimler ve sosyal rflerle ahenkli kalmasn temin etmitir. Ona gre hi bir din, slmiyet kadar, btn zamanlara ve milletlere tatbiki kabil deildir. Bu suretle bir uzlamaya ve senteze varan Gkalp, Mslman milletlerin modernlemesine hi bir engelin olmadn syler. nk, milletleraras olan akl ve mill olan rf ile uyumaktadr. slm doru bir gzle deerlendirildii takdirde Avrupada yzyllardr zme kavuturulamayan din ve akl uzlatrma teebbsleri daha slmn doduu ilk gn halledilmi olduu anlalacaktr440 . leride grlecei zere Gkalp bu grlerini rf, kltr ve medeniyet kavramlaryla zenginletirir. Gkalp, yllar sonra Yeni Hayat kltr-medeniyet ayrm nokta- i nazarndan eletirirken; Zaman getike milletleraras medeniyet ile mill kltrn ayr ayr eyler olduu anlald. Yeni Hayatlarn yaratmak istedikleri hakiki kymetler, btn milletleri iine alacak milletleraras anlaylar deil, belki Trk milletine mahsus mill grlerden ibarettir 441 . diyecektir. Bu itibarla Yeni Hayat demek mill
437 438

A.g.m., s. 263 Ziya G kalp, Trkl k Nedir? -III-, Yeni Mecmua, C. 2, S. 29, 24 Ocak 1918, s. 41-44, Terbi yenin Sosyal ve Kltrel Temelleri, s. 278 439 A.g.m., s. 278 440 A.g.m., s. 280-282 441 Ziya G kalp, Trkl k Nedir? -II- Yen i Mecmua, C. 2, S. 27, 10 Ocak 1918, s. 1-3, Terbi yenin Sosyal ve Kl trel Temelleri, s. 270

100

hayat demektir. Gkalpin bu son ifadeleri fikr tekaml izgisi asndan son derece nemlidir. Gkalp artk Osmanlclktan Trkle gei srecini oktan geride brakmtr ve ok mehur olan kltr- medeniyet ayrm fikrine ulamtr. Bu durum ise Gkalpin, Trklk nce Yeni Hayat adyla felsef bir cereyan suretinde balam ve sonra sosyoloji ilmiyle gelimitir grn dorulamaktadr. Yeni Hayatn mill hayat demek olduu anlaldktan sonra, mill hayatn, milletin hayatnda uursuz bir surette var olduu kabul edilir. Bu balamda Trklk veya Trk Milliyetilii, bu uursuz vicdan uurlu hale getirmeye almak eklinde izah edilmitir 442 . Bu tezin teoriye yansmas ise ok tabi olarak kltr ve medeniyet bahsiyle de ilintili olarak Halka Doru argman eklinde tezahr etmitir ki mstakil bir balk altnda bu konuyu da ileyeceiz.

c. Turanclk
Turan, ranllarn rann kuzey dousuna verdikleri isimdir. V. Mnorskyye gre Turan kelimesi ile ilgili olarak mesele ortaya kmaktadr: 1. Menei; 2. Trklerin memleketi manasna den daha sonraki manas; 3. Modern corafya, lisaniyat ve siyasette kullanl ekilleri 443 . Avestada geen ve gebe olmas ok muhtemel bir kavim ad olan Tura, Turann asli unsurudur ki en nemli hkmdarlar Afrasiyabtr 444 . Trk adnn ifade ettii kuvvet ve kudret manalar ile Tura kelimesinin de ran dilinde cesur ve yiit anlamna gelmesi arasnda bir ayniyet kuran baz ilim adamlar Turallarn Trk olduunu sylemilerdir 445 . Ord. Prof. Dr. Zeki Velid Togan da Trk kelimesinin semantik itibariyle bir kk olabileceini fakat tur kelimesinin de Trk ve Turan mefhumlarnn kk olabilecei fikrindedir 446 . ehnmenin Turan ve Trklerden bahsedii rann VI. Kral Feridun zamanna rastlar. Feridun, Kralln olu Salm, Tur ve rec arasnda paylatrr 447 . Trklerin atas kabul edilen Turun hissesine den topraklara Turun lkesi
442 443

A.g.m., s. 271 V. Minorsky, Trn, slam Ansiklopedisi, C. 12/ 2, Eskiehir 2001, s. 107 444 A.g.m., s. 107 445 A.g.m., s. 107 446 A. Zeki Velid Togan; Umum Trk Tarihine Giri , stanbul 1981, s. 37

101

manasnda Turan denilmitir. ehnmede de Trklerin lkesinden genel olarak Turan, Turan Zemin, nadir olarak da ehr- i Turan eklinde bahsedilmektedir 448 . Prof. Dr. Osman Turana gre ranllar Tura nispetle Trk lkelerine Turan adn vermileridir ve bu kelime Farsa Trk kelimesinin oul hali olan Tur(k)an dan, Turda Trkten baka bir ey deildir 449 . Yine Osman Turan gre, Trk destn rivayetlerindeki Ouz Han, ran rivayetlerinde Afrasiyab olmutur 450 . Esasen bu gr destekleyecek tarih bilgiler de mevcuttur. Mesela Cveyn, Uygurlarn, Buku Hann Efrasiyab olduuna inandn yazar 451 . Yusuf Has Hacib ise Alp Er Tongann Efrasiyab olduunu belirtir ve konumuz asndan mhim olan u malumat verir: Dikkat edersen bu Trk beyleri, Dnyada bunlardr en iyileri Bu Trk beylerinden, ad bilinen Tonga Alp Er idi, kutlu, sevilen En sekin, en yce ve yiit idi Hakim, yetkin kii, dnya sahibi Tacikler der ona Efrasiyab Han Efrasiyab etti, dnyalar talan452 . Turan kelimesinin, Trk kelimesiyle olan etimolojik mnasebetlerine ksaca deindikten sonra 19. yzylda bir taraftan Trkln mteradifi olarak kullanlan, dier taraftan Turan kavimlerinin birbirleriyle olan yaknlklarna ait ok mphem bir temayle delalet eden Turanclk veya Panturanizm 453 mefhumunu aklamaya geebiliriz.

447 448

Harun Gngr, Trk Bodun Bilimi Aratrmalar, Kayseri 1998, s. 241,242 A.g.e., s. 240 449 Os man Turan, Trk Cihan Hakimi yeti Mefkuresi Tarihi, C. I, stanbul 1994, s. 20 450 A.g.e., s. 20 451 Alaaddin Ata Melik Cveyn, Tarih-i Cihan Ga, C. I, ev. Mrsel ztrk, Ankara 1999, s. 102 452 Yusuf Has Hacib, Kutadg u Bilig, Haz. Fikri Silahtarolu, Ankara 2000, s.34, beyit nu: 276, 277, 279, 280 453 V. Minorsky, a.g.m., s. 110

102

Panturanizm tabiri ilk nce Macaristanda kullanlm, fakat hi bir zaman Pantrkizmi ifade eden dier kullanm biimi gibi bir akla sahip olmamtr 454 . 19. yzyl sonlarnda Trkolojinin de tesirleriyle kltrel bir ynelme olarak balayan Trk birlii fikri, 1904 ylnda Msrdaki Trk gazetesinde yaynlanan Akuraolu Yusuf imzas tayan Tarz- Siyaset isimli makale ile imparatorluk siyaseti bakmdan mmkn bir proje ve alternatif olarak sunuluyordu. Yusuf Akura o zamana kadar kltrel bir ynelme olarak kalan Turancl siyas bir forml haline getirmitir 455 . Yusuf Akura, rka dayanan siyas bir Trk milleti tekil etmek456 fikrinden bahseden ilk Trk aydndr. Bu sebeple pek ok batl bilim adam, Marksistlerin Komnist Manifestosuyla bir benzerlik kurarak, Tarz- Siyaseti de Trkln Manifestosu kabul etmilerdir 457 . Yusuf Akuradan sonra Hseyinzade Ali, 1906 ylnda Bakde kard Fyuzat adl dergide Turan isimli bir manzume yaynlad 458 . Ziya Gkalp, Trklemek slmlamak Muasrlamak formlasyonunda olduu gibi Turanclk hususunda da Hseyinzade Aliden etkilenmi hatta onu Yalva diye adlandrmt459 . Gkalp, Turancl, mparatorluun ideolojisini oluturan ve gittike zayflayan Osmanllk ve ttihad- slm fikirlerinin yerini alacak bir psikolojik mefkure olarak dnmektedir 460 . Nitekim 1910 ylnda yaynlanan ve bilhassa son iki msras Turancln en byk slogan haline Turan manzumesinde bu hususu ak olarak grmek mmkndr: Vatan ne Trkiyedir Trklere ne Trkistan Vatan byk ve mebbet bir lkedir: Turan 461 . Ziya Gkalpin edeb eserlerini tahlil eden Prof. Dr. Necmettin

Haceminolu, Gkalpin edebi eserlerinde Turancla be ayr mana verdiini sylemektedir 462 :
454 455

A.g.m., s. 110 erif Mardin, Jntrklerin Siyasi Fikirleri, s.276-277 456 Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Ankara 1998, s. 19 457 Muhammeddin, a.g.e., s. 50 458 Karaka, a.g.e., s. 211 459 lken, a.g.e., s. 268,269 460 Karaka, a.g.e., s. 212

103

1. Gkalp, Turan kelimesini ilk planda Trklerin ana yurdu, ilk vatan, yani Orta Asya, Altay Dalar ve tken yresi gibi coraf bir mekan ismi olarak kullanmaktadr. 2. Eski Anayurttan baka Trkn fethettii, Trkn vaktiyle yaam olduu ve yaad her yer Gkalpe gre Turandan bir paradr. 3. Turan kelimesinin Gkalpte nc mns Trklerin tutsaklktan kurtulup hrriyet ve istiklllerine kavuma lksdr. 4. Gkalp, Turan kelimesine drdnc merhalede artk Byk Trk Birlii mnsn vermektedir. 5. Gkalpe gre Turan lksnn beinci merhalesi Cihan Hakimiyetidir. Baka bir deyile Kzl Elmadr 463 . Turanclk, dnemin siyas artlar ve konjktrne gre deikenlik arz eden bir mefhumdur. I. Dnya Savandan ve bilhassa Cumhuriyetin ilanndan sonra dnemin artlar gerei Trk aydnlar Turanclk konusunda deiiklikler yapmlardr. zellikle Cumhuriyet devrinde Rusya ile olan mnasebetleri bozmamak dncesi bu hususta belirleyici olmutur. Cihan Harbinin son zamanlarna doru Gkalp, Turancl sadece kltrel bir birliktelie irca etmi durumdadr, siyas birliktelii ok uzak bir hedef olarak mtalaa etmektedir 464 . Nitekim ok gemeden Trkln Esaslarnda, Trkl lksnn bykl bakmndan aamaya ayracak Turancl belki bir gn gerekleebilecek bir uzak lk addedecektir 465 .

d. rf
rf, Gkalpin sisteminin temelini oluturur 466 . Gkalp sistemini ina ederken, mill kltrn ve milletin kaynan rfte bulmutur 467 . Hatta Gkalp, rf
461 462

Sirac, a.g.e., s. 62-63 Necmettin Haceminolu, Trk Edebiyatnda Tahliller, stanbul 1997, s. 27 463 A.g.e., s. 27-38 464 Ziya G kalp, Trkl k ve Trkiyecilik, Yeni Mecmua, C. 2, S. 51, 4 Temmu z 1918, s. 482, Terbi yenin Sosyal ve Kltrel Temelleri, stanbul 1997, s. 290-291 465 Gkalp, Trkln Es aslar, s. 20-24 466 Nirun, a.g.e., s. 1

104

hars kelimesini karlayacak bir ekilde kullanmtr. Ona gre mill kltr (hars) rflerin toplamndan ibarettir 468 . Gkalp, rf ksaca sosyal dayanmay kuvvetlendiren kaidelerdir diye tanmlar 469 . Bu kaidelerin cemiyetin ruhunda cokunluk yaratmas ve mahhas bir cemiyete ait olmas gerekmektedir 470 . Son tahlilde rf, mahhas bir cemiyetin vicdanndaki cokunluk olarak tanmlannca, rfn mill olduu hakikti de ortaya kmaktadr. rfn din, ahlk, estetik ekilleri olduu gibi, lisana, iktisada, hukuka ait nevleri de vardr. Hatt, mspet ilimler ve sanayi teknikleri bile, rf tarafndan kabul edilmedike, yani cemiyetin vicdann bozar bir mahiyette bulunduka, cemiyetin hayatna giremez. Gkalpin bu aklamalarna baknca rf kltrn hem yaayan biimi hem de toplumun kendini kontrol mekanizmasdr. Kltr deimelerinde belirleyici olan rftr. Bu hususlar, Gkalpin sistematiinde rf ve adetin ne gibi farkllklar arz ettiklerine baknca daha ak bir ekilde anlalmaktadr. Gkalp, adeti atalardan kalma bir kaide- i itimaiye olarak tanmlar. Yeni ortaya kan itimai kaidelere ise bidat denir 471 . Burada rf, adet, bidat arasnda farkl ynlerden birbirleri kuatan l bir yap ortaya kmaktadr. Her adet rf deildir. nk adetlerin her asr nsa makbul olan da vardr, ret edileni de vardr. Adetin makbul ve merdudu olduu halde rfn merdudu olmaz. rf nsa makbul olan kaidelerden ibarettir. O halde makbul adetler rfe dahil olduu halde benimsenmemi adetler rfn haricinde kalr 472 . Adet gibi bidatin de makbul olan ve merdud olan vardr. Bidat gemi nesillerden intikal etmemi, yeni nesilde tekvin (meydana getirilmi) etmi kaidelerdir. Nsa makbul olan bidtler rfe dahildir, ret edilenler ise rfn haricindedir 473 . O halde rfn nsa makbul olmas esastr. Dolaysyla rf hem itima kaideler hem de itima vicdan olmutur 474 .

467 468

Gkalp, Trklk Nedir? -III-, s. 285-286 Ziya G kalp, Kltr ve Medeniyet, Terbiyenin Sosyal ve Kl trel Temelleri, s. 304 469 Gkalp, Trkl k Nedir? III, Terbiyenin Sosyal ve Kl trel Temelleri, s. 285 470 A.g.m., s. 284 471 Ziya G kalp, rf Ned ir?, Ziya Gkal p ve Din, stanbul 1994, s. 31 472 A.g.m., s. 32 473 A.g.m., s. 32 474 A.g.m., s. 32-33

105

e. Mefkre
Gkalp ideal kelimesini karlamak zere fikir kknden trettii mefkre kelimesini kullanr. Bilindii gibi ideal kelimesinin de kk fikir manasnda idedir. Trklemek slmlamak, Muasrlamak isimli eserinde lky yle aklar: Mefkreye hayal, gaye, emel, dilek, diyenler var. Mefkre, bir millet tarafndan ne gemite bir bunalm dneminde gerekten yaanm olan bir ruhsal hayal, ne de gelecekte yaanacak bir gayedir. Mefkre, iinde bulunulan zamann yetitiricisi ve gelecein yaratcs olmakla birlikte, gemiin bir gereidir. Milletin gemiinden gelip onu gelecee doru iten bir itici fikr hamle gcdr. O halde ideden treyen ideal gibi, fikirden treyen mefkreyi bu anlamda kullanmak daha yerindedir 475 . Bir millet, byk bir felkete urad, korkun bir tehlike karsnda bulunduu zaman, onu meydana getiren fertlerin ahsiyetlerini ortadan kaldrr. O zaman itima ruhta yalnz bir Mill ahsiyet yaar. Cemiyeti oluturan fertlerin yreklerinde, bu mill ahsiyeti devam ettirme isteinden baka bir duygu kalmaz. te bu kark dnemde fertler kendi hrriyetlerini deil, milletlerinin bamszln dnrler. te o kutsal duygu ile kark bu kutsal dnceye, mefkre (lk) denir 476 . Gkalpin bu aklamalarna baknca lk, top lumu btn etkinliklerinde yneten ve harekete geiren gizli bir gtr. lk, ileride gereklemesi gereken bir ama yada gereklemesi olanaksz bir d deil, bir toplumun, gelimesinin belirli bir aamasnda geirdii ruhsal deneyin rndr 477 . Uriel Heyd, Gkalpin sistematiinde lknn, duygularla younlatrlm toplumsal dnceler olduunu478 syler. Prof. Dr. Nihat Nirun ise bu sistematikte mefkrenin yerini yle tayin eder: sistemin adeta stnde mefkre, ortasnda hars ve altnda rf yer alr 479 .

475 476

Gkalp, Trklemek slml amak Muasrlamak, s. 56 A.g.e., s. 52 477 Heyd, a.g.e., s. 37 478 A.g.e., s.39 479 Nirun, a.g.e., s. 168

106

f. Kltr, Medeniyet, Halka Doru

Kltr ve medeniyet, gnmzdeki kavram kargaasndan en ok nasibini alm iki mefhum olsa gerek. Bu iki kavramn ne iyi ifade ettikleri, birbirleriyle olan farkllklar hala mphemliini muhafaza etmektedir. Konuyu akla kavuturma gayesiyle yazlan eserlerde bu krdme yeni bir halka eklemekten ve kafalar daha fazla karmaktan baka bir gayeye hizmet etmemektedir. Dnce tarihimizde kltr ve medeniyet konularna ilk deinen fikir adammz Ziya Gkalp olmutur. Bekli de sisteminin en ilgin blm de kltr ve medeniyet bahsidir. Gkalpin, kltr ve medeniyet konusuna, yaklarken kmekte olan bir imparatorluun acl varisi ve ksa zamanda batyla mcadele edebilecek bir seviye ulamak zorunda olan bir cemiyetin ferdi/aydn olarak yaklat hibir zaman unutulmamaldr. Kltr, Latince topra ileme demektir. Daha sonralar Avrupa dillerinde kazand yksek umum bilgi mnas ile Trkeye de girmitir 480 . Prof. Dr. Mmtaz Turhan, kltr kelimesinin esas itibariyle mna grubunda kullanldn sylemektedir 481 . Birincisi, Etnoloji ile Kltr Tarihi mensuplarnn kullandklar mnada insann hayatnda itima yoldan tevars ettii madd ve manev her unsuru ihtiva eder. kincisi kltrl adam deyiminde de kullanld zere kibar, ince, zarif, okumu gibi anlamlar mndemitir. Turhan, nc mnada kullanlan kltrn, tarifinin ve tatmin edici bir ekilde tasvirinin, ihtimal, kltr kelimesini bu anlamda kullananlarn ondan ne kastettikleri hakknda tam ve vzh bir fikir verememeleri sebebiyle ilk ikisine nazaran daha g olduunu belirtmektedir. Bununla beraber bu nc manada kullanlan kltrn de, medeniyetin tamamyla madd olan unsurlarnn hilfna yalnz ruh olanlarn ihtiva etmektedir 482 . Prof. Dr. brahim Kafesolu, eitli kltr tariflerinin her topluluun kendine mahsus yaay ve davran tarz noktasnda birletiini belirtmektedir 483 . Prof. Dr. Erol Gngr, Sosyal ilimlerde kltr denince, bir topluluun kendi hayat problemlerini zmek zere denedii ve uzun yllar iinde standart hle getirdii usuller ve vastalar
480 481

brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1998, s. 15 Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri -Sosyal Psikoloji stanbul 1997, s. 35 482 A.g.e., s. 35-37 483 Kafesolu, a.g.e., s. 16

Bak mndan

Bir

Tetkik-,

107

anlalr. u halde bir topluluun ihtiyalarn karlamak zere benimsemi bulunduu hayat tarz, btn madd ve manev unsurlaryla birlikte onun k ltrn tekil etmektedir. demektedir 484 . Medeniyet ise birikmi bir bilgiye ve teknik vastalara sahip olmay ifade eder. Medeniyet mefhumu, itima tekilt sistemlerini, teknii, madd aletleri ve vastalar iine ald gibi seim sandklarn, telefonu, ticaret odalarn, demiryollarn, kanunlar, mektepleri, bankalar ve bankacl da ihtiva eder 485 . Prof. Dr. Mmtaz Turhan tarafndan kltrn mill, medeniyetin ise beynelmilel olduu vurgulanr. Kltr yalnz bir milletin din, ahlk, hukuk, muake lev, bedi, lisan, iktisad ve fenn hayatlarnn ahenktar bir mecmuas iken; medeniyetin ise ayn mamureye dahil bir ok milletlerin itima hayatlarnn mterek bir mecmuas olduu ifade edilmitir 486 . Kafesolunun deyimiyle medeniyet, milletleraras ortak deerler seviyesine ykselen anlay, davran ve yaama vastalar btndr 487 . Buraya kadar ki aklamalar kltr ve medeniyet mefhumlarnn birbirlerinden farkl iki kavram olduu tezini ilemektedir. Gkalp ekolnn takipisi ve Prof. Dr. Mmtaz Turhann rencisi olan Prof. Dr. Erol Gngrn yaklam ise biraz daha farkldr. Gngr E. Sapirin kltr ve medeniyetin birbirinden ayr hadiseler olmad grne katlr. Buna gre mill kltrler bir medeniyetin eitli manzaralarndan ibarettir. Milletlerarasnda al- veri konusu olan ortak medeniyet unsurlar, her milletin kendi artlar iinde kendisine mahsus bir hviyete kavuur ve bylece her millet medeniyeti kendi tarznda benimser. Bizim kltr dediimiz ey medeniyetin cemiyetlere intikal edi tarz veya onlarca benimsenmi eklidir 488 . Bu grte de eksik olan yan kltrn bir cemiyete mahsus olan mill unsurlarnn yok farz edilerek sadece milletleraras al-veri yoluyla intikal medeniyet unsurlarna irca edilmi olmasdr. Ziya Gkalpin kltr ve medeniyet hususundaki grleri de bu iki kavramn farkl olduu tezi zerine kuruludur. Fakat Gkalp hem medeniyeti hem de kltrcdr. Kltrsz bir medeniyetin kuru bir taklit olaca varsaymndan hareket
484 485

Erol Gngr, Trk Kltr ve Milliyetilik, stanbul 2002, s. 68 Turhan, a.g.e., s. 38 486 Turhan, a.g.e., s. 39 487 Kafesolu, a.g.e., s. 17 488 Gngr, a.g.e., s. 90

108

etmi ve medeniyet ile kltr arasndaki kprnn millet olgusunun uyandrlmasyla ina edileceini savunmutur 489 . Gkalpin tanmlamakta en ok zorland kavramlar kltr ve medeniyettir. 490 . Kltr (hars) ve medeniyet arasnda hem birleme hem de ayrlk noktalar olduu kanaatindedir. Bu iki kavram btn toplumsal yaay (din, ahlk, hukuk, us, estetik, iktisat, dil ve fen) kapsad iin birlemektedirler 491 . Ona gre bir cemiyetin btn fertlerini birbirine balayan, yani aralarnda dayanma husule getiren messeseler, kltr messeseleridir. Ayn ekilde bir cemiyetin st tabakasn baka cemiyetlerin st tabakalarna balayan messeseler de meden messeselerdir 492 . Bu cmleden kltr ve medeniyetin birbirinden farkl iki hususiyeti ortaya kmaktadr. ncelikle kltr mill, medeniyet beynelmileldir. kinci olarak medeniyet elitlerin, kltr ise halkn maldr. Trkln Esaslarnda kltr ve medeniyeti u ekilde mukayese etmektedir: Kltr mill olduu halde, medeniyet milletlerarasdr. Kltr, yalnz bir milletin din, ahlk, hukuku, us, estetik, dil, iktisat ve fenle ilgili yaaylarnn uyumlu bir toplamdr. Medeniyet ise ayn gelimilik dzeyinde bulunan bir ok milletlerin toplumsal yaaylarnn ortak bir toplamdr 493 . Heyd bu iki kavram arasndaki farkn biimsel olduunu ileri srer. Ona gre, Gkalp, btn duygular ve lkleri kltr tanm iinde sayarken mantk ve bilimsel yntemlerle teknoloji ve bilgiyi medeniyet kapsamna sokmutur. Bu tanmlama ile kltre daha ok duygusal ve sbjektif bir zellik vermitir. te yandan medeniyet iine alnan deerler, akla dayanan, objektif, pratik ve ou kez nesnel niteliktedir. Kltrel deerlerin toplumun bilin altnda geliip olgunlamasna karlk bunlarn medeniyetteki benzerleri bilinli olarak oluturulmakta ve gelitirilmektedir 494 . Gkalpin, kltr ve medeniyet ayrmna bal olarak kltr toplumu ve medeniyet toplumu snflandrmas da vardr 495 . Buna gre bir toplum kltr alannda ilerledike medeniyet alannda ilerler. Fakat medeniyetin hzla ilerlemesi
489

Aye Kadolu, Milletin i Arayan Devlet: Trk Milliyetiliinin Amazlar, Trkiye Gnl, S. 75, 2003, s. 143 490 Heyd, a.g.e., s. 55 491 Gkalp, Trkln Es aslar, s. 25 492 Ziya G kalp, Kltr ve Medeniyet, Terbiyenin Sosyal ve Kl trel Temelleri, s. 297 493 Gkalp, Trkln Es aslar, s. 25 494 Heyd, a.g.e., s. 55-57

109

kltr bozar. Prof. Dr. Orhan Trkdoan buna medeniyetin k ismini vermektedir 496 . Bu geliimi Gkalp u ekilde aklamaktadr: Her kavmin yalnz kltr vardr. Bir kavim kltrce ykseldike siyasete de ykselerek kuvvetli bir devlet kurar. Kltrn ykselmesinden medeniyet doar. Medeniyet ilkin mill kltrden doduu halde bilhare komu medeniyetlerden de bir ok kurum alr. Fakat medeniyet ykseldike ferd seviye ve kltr bozulur. Bu ekilde mill kltr bozulmu milletlere dejenere milletler nam verilir 497 . Bu ksmlar bn Haldunun asabiye teorisini hatrlatmaktadr. Burada asabiye mefhumunun yerini kltr almtr. Gkalp, kltr gl fakat medeniyeti gsz bir milletle, kltr gsz fakat medeniyeti gl bir millet karlasa kltr gl olan milletin kazanacan sylemektedir 498 . Gkalpin sistematiinde kltrn halka, medeniyetin mnevverlere ait olduunu sylemitik. Bununla ilintili olarak Gkalp programn halka doru argmanyla kavramlatrr. Halka doru hem bir aydn sosyolojisi hem de Osmanllk eletirisidir. Gkalpe gre bir milletin sekinleri eitim ve retim grm olmakla halktan ayrlmlardr. Halktan ayrlan bir bu zmre halktan kltr almak ve halka medeniyet gtrmek iin halka doru gitmek zorundadr 499 . Mill kltr yalnz halkta bulunduu iin kozmopolit olan ekinler halka doru gitmek suretiyle tekrar millleecektir. Gkalp bu ekilde Trk aydnna mill bir yn vermitir 500 .

495 496

Gkalp, Trklemek slml amak Muasrlamak, s. 27-34 Orhan Trkdoan, Ziya Gk al p Sosyolojisinin Temel lkeleri, stanbul 1998, s. 28-29 497 Gkalp, Trkln Es aslar, s. 36 498 Gkalp, a.g.e., s. 36 499 Gkalp, a.g.e., s. 40 500 Niyazi Berkes, B atclk, Ul usuluk ve Toplumsal Devri mler, stanbul 2002, s. 89

110

C. BR YATAKTA K IRMAK: YUSUF AKURA VE ZYA GKALP

Yusuf Akura ve Ziya Gkalp; Trk milliyetiliinin babalar addedilen ve Trk Milliyetiliinin manifestosu mesabesindeki Tarz- Siyaset ve Tez Trkln Esaslar isimli eserlerin sahibi olan iki ziyalmzdr.

almamzn bu blmnde, Trkln bu iki mimar arasndaki soukluun sebeplerini sralamak ve anlamak noktasnda younlaacaz. Filhakika, Akurann Trkln klasik tarihi kabul edilen 260 sayfalk Yeni Trk Devletinin ncleri isimli eserinde Gkalp hakknda verilen bilgiler 8 satr b ulmamaktadr 501 . Yine ayni ekilde Gkalpin Trkln Esaslar adl kitabnda Akura ismi sadece bir cmle ierisinde gemektedir 502 . Akura ve Gkalpin mukayesesine ynelik kaynaklarda 503 -ki bunlar ok azdoduklar yerler, etkilendikleri kaynaklar, eitimlerindeki farkllklar, btn bunlarla ilintili olarak dncelerindeki farkllklar bu souklukta birer sebep olarak mtalaa edilmekte fakat daha ziyade Trkiye Trkleri ile D Trkler arasndaki dnce farkllklar, bu iki dnce adammzn ahsnda somutlatrlmak suretiyle en mhim sebep gibi alglanmaktadr 504 . Bu konunun olduka bakir ve tetkike muhta olmas hasebiyle biz sadece konuyu ksaca hulasa edecek ve en sonunda mer Seyfettinin grlerine istinaden yeni bir teklif getireceiz. Trklk, Osmanl ve D Trkler sahas olmak zere iki ayr merkezde doup gelimitir fakat bu cmleden birbiriyle rabtasz ve farkl istikametlerde ilerleyen iki ayr hareketin mevcut olduu istidll edilmemelidir. corafyann nceliklerine gre
501 502

Bu iki ayr

Trklk ierisinde ksm bir farkllama

Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, Ankara 2001, s. 248-249 Ziya G kalp, Trkln Es aslar, stanbul 1997, s. 9 503 Trk milliyetili inin dou dnemiyle ilgili al ma yapan yabanc aratrmacnn da farkl dnemletirmeler yapmas, hatta Trkln babas olma erefini Franois Georgeonnun Yusuf Akuraya, Uriel Heydin ise Ziya Gkalpe vermi olmas bu hususu aklamaya kafid ir herhalde. Bakn z. David Kushner, Trk Milliyetiliinin Douu, stanbul 1998, Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri: Yusuf Akura (1876-1935), Ankara 1999, Uriel Heyd, Trk Ul usuluunun Temelleri, Ankara 2002 504 Rafael Muhammeddin, Trkln Douu ve Geliimi, stanbul 1998, s. 114-115; Bu konuda hazrlanan bir doktora tezi iin baknz. Meh met Karaka, Trk Ulusuluunun nas, Ankara 2000

111

yaanmakla beraber bu iki corafya srekli iliki ve etkileim halinde olmutur ve hatta nce D Trkler, Ahmet Vefik Paa, Sleyman Paa gibi Osmanl Trklerinden etkilenmi daha sonra bilhassa gler vastasyla Trkiye Trklerinde milliyetilik fikrinin yaylmasnda messir olmulardr. Daha nce de deindiimiz gibi Trklk Osmanl sahasnda devleti kurtarmaya matuf bir hareket iken Trk Dnyasnn dier corafyalarnda ilerleyen Rus igaline kar bir tepki niteliindedir. Osmanl aydn devletin varl ve bekasna ynelik kayglar tarken Trkiye dndaki Trk aydnlar bir igal gerei ile kar karyadrlar. Bu sebep dolaysyladr ki Kazanl Yusuf Akura, Trk Birlii fikrini daha 1904 ylnda ilemeye balarken Diyarbekirli Ziya Gkalp 1911 ylna kadar hala Osmanlcl devletin sarlaca bir can simidi olarak grr. Btn bunlara ramen eitimlerindeki, etkilendikleri kaynaklardaki, dncelerindeki farkllklar hatta Trkln nce Tatarlar arasnda m yoksa Trkiye Trkleri arsnda m doduu tartmalar bile Akura ve Gkalpin birebir mnasebetlerindeki soukluu aklamaya bizim kanaatimizce kifayet etmemektedir. Eer birebir mnasebetlerdeki bu anlamazlk salt D Trkler ve Trkiye Trkleri arasndaki dnce farkllklarndan kaynaklanyorsa, Akurann dier Trkiyeli Trklerle, Gkalpin de dier D Trklerle ve hatta dier Trkiyeli Trklerle mnasebetleri de tetkik edilmeli ve hadise ondan sonra bir hkme bala nmaldr. Bu hususta faydal olabilecek bir noktay da hatrlatmak gerekirse Gkalpin mehur Trklemek, slamlamak, Muasrlamak lemesi bir Azerbaycan Trk olan Hseyinzde Aliden mlhemdir 505 . Akura da Trk Dernei, Trk Yurdu, Trk Ocaklar gibi kurulularda Trkiye Trkleriyle youn bir ekilde almtr. Bunun yannda Akura, dnce farkllklarndan dolay ksecek bir mizaca sahip deildir. Srat- Mstakim, ctihad, Servet- i Fnn gibi farkl izgideki dergilerde de yazlarnn yaynlanmas Akurann geni ufkunu gstermeye kafidir. Akurann, Gkalp hakkndaki u szleri de retici olsa gerek: Gkalp Ziya Beyi, i adam olarak, bir eyh, bir mrid sfatyla tazizde tamamen haklyz. Hakikaten bugnn Trk genliini bulunduumuz zama n ve meknda en hak bir tarikta, Trk milliyetilii tariktna sulk ettiren bilhassa onun

505

Hilmi Ziya lken, Trkiyede a da Dnce Tarihi, stanbul 2001, s. 268-269

112

iradtdr. Vk Trklk ve Trklk, Ziya Beyden evvel var idi. Fakat o iimize gelip girince, mesleimiz birdenbire ok kuvvetlendi ve Gkalp Trklk harektnda merkez bir noktay igal etti 506 . Akura ve Gkalp konusunda ilk gze arpan ve ok sk tekrar edilen nokta l modellerinin farklldr 507 . Akura, Tarz- Siyasette, Osmanlclk, slmclk ve Trklk siyasetlerinden bahseder 508 . Gkalpin l modeli ise mehur Trklemek, slmlamak, Muasrlamak formlasyonudur 509 . Grld gibi Akurann l modelinde Muasrlamak yerine Osmanlclk vardr. Ayn ekilde Gkalp de Osmanlcl devre d brakarak Muasrlamay gndemine almtr. Yzeysel bir bak asyla l modellerdeki farkllk hemen gze arpmaktadr. Fakat iki dnrmzn farkl konularla ilgili farkl modeller gelitirdikleri ve bu balamda modellerinin mukayese yapmaya msait olmad atlanmaktadr. Akura, l modelini olutururken Osmanl Devleti asndan tarz- siyaset iinde hangisinin mmkn ve daha faydal olduunu tartmaya amtr. Akura meseleye devlet siyaset asndan yaklamaktadr ve bu yaklam tarz her halde siyaset bilimi formasyonundan kaynak lanmaktadr. Sosyolog olan Ziya Gkalpin l modeli ise devlet siyaseti ile ilgili deildir. O daha ziyade Trk toplumunun modernleme sreci ierisinde dayanaca esaslar bulmaya almtr. Yani Gkalp, sosyolojik/itima bir perspektife sahiptir. Zannediyorum ki, yukardaki ksa izahatmz, Akurann semeci, Gkalpin ise sentezci olduu ynndeki grn en azndan l modelleri asndan geerli olmadn da ortaya koymutur. Btn bu aklamalarmza ramen Akura ve Gkalpin l modellerini karlatracak olursak yine de bir ayrlk bulmamz zordur. Gkalp, Trklemek slamlamak Muasrlamak isimli yazsn 1912 ylnda yaynlamtr. Sz konusu tarihte Osmanclk fikri geerliliini byk lde yitirmiti. Gkalpin de Osmanlclktan Trkle gei aamasnda bulunduu bir dnemde Trklemek slamlamak Muasrlamak formlasyonu ierisinde Osmanlcla vurgu yapmam olmas ok tabidir. Muasrlamak fikri ise btn fikir akmlarnda
506

Yusuf Akura, Gkalp Ziya Bey Hakknda Hatra ve Mlahazalar, Trk Yu rdu, 2. seri, , Aralk 1924, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s. 187 507 Karaka, a.g.e., s.247-273 508 Baknz: Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Ankara 1998 509 Baknz: Ziya G kalp, Trklemek slamlamak Muasrlamak, stanbul 1997

113

iddeti deien llerde mevcuttur. Dolaysyla Akurann Muasrlamay veya Batcl mstakil bir siyaset tarz olarak grmeyiini makul karlamak gerekir. Akura ve Gkalpin fikirleri incelenirken dnemin artlar da nazar- itibara alnmaldr. Akura ve Gkalpin yaad dnem, dnyann ye niden kurulduu ve byk dnmler yaad, Trk dnyas ve slm aleminin byk gailelerle boutuu bir dnemdir. Dnemin aydnlar byk ykllara, hayal krklklarna ahit olmulardr. Bu dnemde devletin kurtuluu ve beks ve Trk dnyas ve s lm aleminin Bat karsnda gl olabilmesi iin aydnlar srekli aray iinde olmular, genellikle semeci/eklektik ve sentezci bir metotla hareket etmiler ve ou zaman kendileriyle bile elimilerdir. Ahmet Mithat Efendinin materyalizmin slma aykr olmadn savunmas bu cmleden kabul edilebilir. Bu sancl dnemde Trklerinde farkl reeteler sunmalar ok doal karlanmaldr. Hele hele Trkln bir fikir hareketi olarak yeni doduu bir dnemde farkl almlarn olmamas imkanszdr ve bu asla bir zl deil aksine Trkln zenginliidir. Kald ki Trk milliyetilii hareketi iindeki farkl yaklamlar hibir zaman hareketin btnlne halel getirecek mikyasta olmamtr. Akura ve Gkalp arasnda bir soukluun olduu muhakkaktr. Fakat bu soukluun sebepleri Trklk ierisinde bir hizip yaratma arayna temel olmamaldr. Evet Akura ve Gkalpin fikirlerinin uyumad pek ok konu vardr. Ama mtereklerinin bir listesi yaplsa acaba bu ayrlklarn bir kymet-i harbiyesi kalr m? Akura ve Gkalp, soukluunu genel anlamda bir D Trkler-Trkiye Trkleri ayrlna temil etmemek gerekir. Akura, Tatar Ceditilik hareketinden etkilenmi, bu hareket iinde gelien fikirlerini Trkiye Trklerine de tatbik etmeye almtr 510 . Baz hususlarda Tatar Trklerine ncelik tanm, Tatar Trklerinin Trkiye Trklerinden daha ileri olduklarn, hatta milliyetilik ve Trk birlii fikrinin de nce Tatarlar arasnda uyandn savunmutur. Tabii olarak bu husus Tatar Trkleri etrafnda bir tartmann yaanmasna sebebiyet vermitir. Ama Akura, fikirlerinde art niyetli deildir. Amac sadece Trkl dlayan kozmopolit Osmanl sistemini eletirmek, Tatar reformunu Osmanl Trklerine tantarak rnek almalarn

510

Georgeon, a.g.e., s. 67, 69, 89, 101-108

114

temin etmektir. Akura, bunu yaparken bile Gkalpin Trklemek, slmlamak, Muasrlamak tezini kullanr 511 . Dolaysyla Trklk hareketi ierisinde Akura ve Gkalp veya D Trkler- Trkiye Trkleri gibi bir kutuplama domamtr. Gkalp, 1913 ylndan sonra Trk Yurduna yaz gndermemeye balam, Yeni Mecmua adyla baka bir dergi karmaya balamtr. Yeni Mecmuada Akurann yaynlanm bir yazsn bulmak imkanszdr 512 . Bizim kanaatimize gre bu ayrlkta rol oynayan en byk amil Gkalpin ttihat ve Terakkideki siyas faaliyetleridir. Akurann siyasete scak bakmadn yukarda belirtmitik. mer Seyfettinin 22 Eyll 1335 (1919) tarihinde fhamda yaynlanan Trk Milliyetperverleri isimli yazs bu hususta aratrmaclarmza yeni bir pencere aabilir. mer Seyfettin bahsi geen yazsnda Trklerin hepsinin Ziya Gkalpin etrafnda topland fikrini ret eder ve syle devam eder: Herkesin bildii gibi, iki tr milliyetilik vardr. Biri yalnz lisan, sanat, edebiyat, hrriyet sahasnda uraanlar... Dierleri Trkln menfaatine muvafk amel, asr bir siyaset tervicine alanlar! Birincilere Nazar Trkler, ikincilere Amel Trkler diyebiliriz. Amel Trklerden hi biri, kendisi ttihat olduu iin Ziya Gkalple anlaamamlar, ttihat ve Terakkiye sonuna kadar dman kalmlardr... ...Vaka Bykada lemlerinde, kulp bahelerinde Ziya Gkalpin etrafnda reklenmi bir hilkaten cehle vard. Fakat bunlar Trk deildiler. Bunlar Trklerle kartrmamal. Bunlara Ada Yran derler ki kimler olduunu stanbulda bilmeyen pek azdr 513 . Akura ve Gkalp meselesinin biraz da bu vadide aratrlmas zannederim ki Trk milliyetiliinin kkenleri asndan ok faydal olacak yeni noktalarn ortaya kmasna vesile olacaktr. Biliyoruz ki; Gkalpin ttihat ve Terakkiye katl teklifini Akura kabul etmemitir 514 . Daha nce de deindiimiz gibi Akura, Trk Dernei, Trk Yurdu, Trk Ocaklar gibi kurulularda gayri siyas bir Trk mcadeleden bahsetmi, herhangi bir frkaya taraftarlk fikrine kar kmtr.
511 512

Georgeon, a.g.e., s 101-108 Georgeon, a.g.e., s.72 513 mer Seyfettin, Trk M illiyetperverleri, fham, 22 Ey ll 1335 (1919), Trklk zerine Yazlar, stanbul 1993, s. 150-151 514 Georgeon, a.g.e., s. 62

115

SONU
Trklk hareketinin douunu ve geliimini incelediimiz bu lisans tezi almas mhim hususu ortaya koymutur. Bunlardan ilki; Trk milliyetiliinin, Avrupadaki gelimelerden etkilenmekle birlikte kendine has bir modelinin olduu gereidir. Kavramlar ve olgular, inceleme konusu olan toplumun tarihi ve kltr iinde o topluma mahsus zellikler kazanrlar ve bu zellikler asla genel geer kuramlar ve kalplarla birebir rtmezler. Milliyetilik olgusunun, Trk toplumundaki izdm ve tezahr iin de bu byledir. Maalesef Trk tarihini, Trk kltrn ve Trk toplum yapsn, Bat medeniyetinin kstaslarna ve bu kstaslara bal olarak ortaya kan modellere gre incelemek ve hatta ou zaman tarih ve kltrel oluumlarmz batl kuramlara uydurmak ilim adamlarmz arasnda yaygn bir metodoloji olmutur. Trk medeniyeti, batl bir bak asyla tetkik edilmi ve batl kavramlarla aklanmaya gayret edilmitir. Bat karsnda duyulan bir aalk kompleksinin rn olan bu tarz, pek tab olarak Trk milletinin zgn ynlerinin de gz ard edilmesine neden olmakta ve tarih tecrbenin yeniden ilenerek bir medeniyet projesi olarak sunulmasn da engellemektedir. Bu balamda Trk milliyetiliini bir st metodoloji olarak dnp gndeme almak gerekiyor. Bu metodoloji, Trk milleti gereini merkeze alarak onun hayatn sreklilik ierisinde inceleme ve bu srekliliin devamn salama esas zerine bina edilmelidir. Bu tez almas esnasnda da byle bir yol tutmaya gayret edilmitir. Neticede Trk milliyetiliinin en az 2000 yllk bir mazisi olduu argmanndan hareket edilmi ve Trk milliyetiliinin; Trk tarihinin, Trk siyas ve itima yapsnn, Trk devlet felsefesinin, Trk insann karakterinin ve zihn yapsnn bir rn olduu ispatlanmaya allmtr. Trk milliyetiliini, Trk tarihinin temel dinamiklerinden biri kabul ederek yukarda izah etmeye altmz yntem mucibince tarih sreklilik ierisinde incelemek ve Trk modernleme srecinde ortaya kan Trklk hareketinin ve modern Trk milliyetiliinin hangi tarih, siyas, sosyolojik ve felsef yap zerinde vcut bulduunu anlamaya almak gerekmektedir. Trk milleti batl anlamda bir innn rn deildir ve icat edilmemitir. Trk milliyetii, mill bir pazar oluturma sorunsal etrafnda da

116

doup ekillenmemitir. Trk milletinin ve Trk milliyetiliinin kendi zgn koullar vardr ve bunlar daha ok devlet meselesiyle ilgilidir. Trk milliyetiliinin mazisi, baz batc tezlerin aksine modernitenin ok ncelerine kadar gider. Byle dnmemiz iin elimizde yeterince sebep ve rnek vardr ve bunlara almamzn ilgili ksmlarnda deinilmitir. Mbalaasz olarak unu syleyebiliriz ki Trklerin tarih sahnesine ktklar andan itibaren Trk milliyetilii de var olmutur. Trk milliyetilii iin eer bir balang tarihi vermek gerekirse yazl kaynaklarn el verdii lde bu tarih, imdilik Metenin tahta k tarihi olan M.. 209dur. Bu konudaki yazl kaynaklarn ve almalarn oalmasyla birlikte bu tarihin daha da gerilere gidecei kesindir. almamzn zerinde durduu ikinci nokta ise, Trklerde ok erken dnemlerde gelien Trk milliyetilii anlaynn, slm dininin kabulyle birlikte yanl bir mmetilik anlaynn benimsenmesi ve nce devletimizin Byk Seluklu Hanedanl dneminde grlen ve Osmanl Hanedanl dneminde giderek artan bir ekilde merkezi ynetimin ve askeri snfn yabanc unsurlara braklmas sonucu Trk milletinin bilin altna itilmi olmasdr. Buna bal olarak toplum yapmzda merkez ve evre olmak zere ikili bir model olumu ve bu ikili model gnmze kadar uzanan gerginliklere ve toplumsal krlmalara sebebiyet vermitir. Gnmzde yaanlan zenginlik- yoksulluk kltr, aydn- halk ayrl, devlet-halk ayrl, banka hortumlamalar, siyas ve toplumsal yozlama, ar batllama, gecekondulama, Trk insann siyas tercihlerini halka yakn duran parti liderlerinden yana kullanmas gibi olgular hep bu ikili yapnn sonucudur. nc ve son olarak yirminci yzyl balarnda doan Trklk hareketi daha ok bu yap zerinde vcut bulmu, yzyllarca horlanarak evreye itilen ve btn gelime olanaklarndan mahrum braklan Trk unsurun merkeze yrynn ad olmutur. Baka bir deyile Trklk, Trk milletinin devlet olma isteidir, kendi devletine sahip olma kavgasdr, kendi devletini ieriden fethetme gayretinin addr. Trklk hareketi Trkn kendine dn ve kendini kendinde bulmasdr. Bu kavga Atatrk nderliinde zaferle sonulanm, devletin ismine yaklak bin drt yz yldan sonra Trk ismi verilmi ve yaplan inklaplarla, dil ve tarih tezleriyle Trklk bilinci devlet siyasetinin merkezine oturtulmutur.

117

KAYNAKA
AHMAD, Feroz, ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, (Kaynak Yaynlar), stanbul 1986 AHMAD, Feroz; ttihat ve Te rakki, ev. Nuran Yavuz, (Kaynak Yaynlar), kinci Bask, stanbul 1986 AHMAD, Feroz; Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alogan, (Doruk Yaymclk), kinci Bask, Ankara 2002 AHMET CEVAT; iirle r 1- rpnrd Karadeniz, Haz. Servet Grcan, Ankara 1990 AKURAOLU, Yusuf; Muasr Avrupada Siyas ve tima Fikirle r ve Fikr Cereyanlar, (Matbaa- i Amire), stanbul 1339 AKURA, Yusuf; Yeni Trk Devletinin ncle ri 1928 Yl Yazlar-, Hazrlayan: Nejat Seferciolu, (Kltr Bakanl Yaynlar), kinci Basm, Ankara 2001 AKURA, Yusuf; Tarz Siyaset, (Trk Tarih Kurumu Yaynlar), Drdnc Bask, stanbul 2002 AKDA, Mustafa; Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas: Celal syanlar, (Cem Yaynlar), stanbul 1995 ALP, Tekin (Moiz Kohen), Trkletirme, (Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara 2001 ALTINAY, Ahmet Refik; Onuncu Asr- Hicrde stanbul Hayat, (Kltr Bakanl Yaynlar), kinci Bask, Ankara 2000 ANDERSON, Benedict; Hayali Ce maatle r -Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas- ev. skender SAVAIR, (Metis Yaynlar), kinci Basm, stanbul 1995 ARA, Masami; Jn Trk Dne mi Trk Milliyetilii, (letiim Yaynlar), stanbul 2003 ARAT, Reit Rahmeti; Kazan, MEB slam Ansiklopedisi, C.6, Eskiehir 2001 ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1990), C. I: 1914-1980, (Trkiye Bankas Kltr Yaynlar), Ankara 1991

118

ARSAL, Sadri Maksudi; Milliyet Duygus unun Sosyolojik Esaslar, (tken Neriyat), Drdnc Bask, stanbul 1979 AIKPAAOLU TARH; Haz. H.N. Atsz, (Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara 1985 ATSIZ, H. Nihal; Trk lks, (Baysan Yaynclk), stanbul 1990 BALA, Mirza; Fethali Ahundzade, MEB slam Ansiklopedisi, C. 4, Eskiehir 2001 BAYUR, Hikmet; XX. Yzylda Trkln Tarih ve Acun Siyasas zerindeki Etkile ri, (Trk Tarih Kurumu), kinci Bask, Ankara 1989 BERKES, Niyazi; Trkiyede adalama, (Dou Bat Yaynlar), stanbul 1978 BERKES, Niyazi; Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, (Kaynak Yaynlar), kinci Basm, stanbul 2002 BOLAY, S. Hayri; Felsefi Doktrinler Szl, (Aka Yaynlar), Beinci Bask, Ankara 1990 BOSTANCI, M. Naci; Etnisite, Modernizm ve Milliyetilik, Trkiye Gnl, S. 75, 2003 CAROE, Sir Olaf; Sovyet mparatorluu Smrlen Milletler, C. 2, (Tercman 1001 Temel Eser), Tarihsiz CHANGR, Erol; Turancln Tarih ve Siyas Unsurlar zerine Mlahazalar, Trk Yurdu, Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139-141, Mart-Mays 1999 CVEYN, Alaadin Melik Ata; Tarih-i Cihan Ga, C.I, ev. Mrsel ztrk, (Kltr Bakanl Yaynlar), kinci Bask, Ankara 1999 EEN, Anl; Cumhuriyeti Demokrasi le Tamamlamak, Cumhuriyet ya da Demokrasi, (Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara 2002 EEN, Anl; Trkiyede Cumhuriyet Kimlii, 2023, 15 Kasm 2003, S. 30 ETN, Mahmut; Boazdaki Airet, Drdnc Bask, stanbul 2002 DANMEND, smail Hami; Trk Irk Niin Mslman Oldu, (Milli lk Yaynevi), kinci Bask, Konya 1978

119

DARKOT, Besim; Diyarbekir, MEB slam Ansiklopedisi, C. 3, Eskiehir 2001 DAVUD, Yldz Akpolat; Trk Sosyolojisinde ki Solidarizm Anlay, Trkiye Gnl, S. 39, Mart-Nisan 1996 DEVLET, Nadir; Yusuf Akurann Hayat (1876-1935), lmnn Ellinci Ylnda Yus uf Akura Sempozyumu Teblile ri (11-12 Mart 1985), (Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar), Ankara 1987 EBUL GAZ BAHADIR HAN; Trkle rin Soy Kt, Haz. Muharrem Ergin, (Tercman Bin Bir Temel Eser), Tarihsiz ERGN, Muharrem; Trkiyenin Matbaaclk), kinci Bask, stanbul 1975 Bugnk Meseleleri, (Gryay

ERGN, Muharrem, Orhun Antlar, (Boazii Yaynlar), stanbul 1996 ERZ, Mehmet; Milli Kltrmz ve Meselelerimiz, (Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara 1996 ERZ, Mehmet; Yusuf Akurann Sosyal ve ktisad Grleri, Yusuf Akura Sempozyumu Teblileri, (TKAE Yaynlar), Ankara 1987 FARRERE, Claude; Trklerin Manevi Gc, ev. Orhan Bahaeddin, (Tercman 1001 Temel Eser Serisi), Tarihsiz FITRAT, Abdurrauf; Buharada Cedidcilik Eitim Reformu Mnazara ve Hind Seyyahnn Kssas, (Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara 2000 FUKAYAMA, Francs; Tarihin Sonu ve Son nsan, (Simavi Yaynlar), Tarihsiz GELLNER, Ernest, Uluslar ve Ulusuluk, ev. Bra E. Bahar/Gnay zdoan, (nsan Yaynlar), stanbul 1992 GELLNER, Ernest; Milliyetilie Bakmak, ev. Simten Coar/Saltk zertrk/Nalan Soyarl, (letiim Yaynlar), stanbul 1998 GENCER, Ali hsan; lk Osmanl Anayasasnda Trkenin Resmi Dil Olarak Kabul Meselesi, Kanun-u Esasinin 100. Yl Armaan, (A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar), Ankara 1978 GEORGEON, Franois; Trk Milliyetiliinin Kkenleri: Yus uf Akura (1876-1935), ev. Alev Er, (Tarih Vakf Yurt Yaynlar), nc Bask, Ankara 1999

120

GEORGES-GAULS, Berthe; Kurtulu Milliyetilii, (Rado Yaynlar), stanbul 1981

Sava

Srasnda

Trk

GKALP, Ziya; Trkln Esaslar, (nklp Kitabevi), Beinci Bask, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Trklemek, slamlamak, Muasrla mak, (Toker Yaynlar), nc Bask, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Dinin tima Hizmetleri I-II-III, Ziya Gkalp ve Din, Der. Orhan Metehan, (Kamer Yaynlar), kinci Bask, stanbul 1994 GKALP; Ziya; Din lmin Netice- i Zaruriyyesidir, Ziya Gkalp ve Din, Der. Orhan Metehan, (Kamer Yaynlar), kinci Bask, stanbul 1994 GKALP, Ziya; tima Nevler, Ziya Gkalp ve Din, Der. Orhan Metehan, (Kamer Yaynlar), kinci Bask, stanbul 1994 GKALP, Ziya; tima- i Usul- u Fkh, Ziya Gkalp ve Din, Der. Orhan Metehan, (Kamer Yaynlar), kinci Bask, stanbul 1994 GKALP, Ziya; slm Terbiyesinin Esas, Ziya Gkalp ve Din, Der. Orhan Metehan, (Kamer Yaynlar), kinci Bask, stanbul 1994 GKALP, Ziya; Milli Vicdan Kuvvetlendirmek, Ziya Gkalp ve Din, Der. Orhan Metehan, (Kamer Yaynlar), kinci Bask, stanbul 1994 GKALP, Ziya; rf Nedir?, Ziya Gkalp ve Din, Der. Orhan Metehan, (Kamer Yaynlar), kinci Bask, stanbul 1994 GKALP, Ziya; Umumculuk, Ziya Gkalp ve Din, Der. Orhan Metehan, (Kamer Yaynlar), kinci Bask, stanbul 1994 GKALP, Ziya; Trklk nedir? I, Yeni mecmua, C. I, S. 25, 27 Aralk 1917, s. 481-485, Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelle ri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Trklk Nedir? II Yeni Mecmua, C. 2, S. 27, 10 Ocak 1918, s. 1-3, Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelle ri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Trklk Nedir? III, Yeni Mecmua, C. 2, S. 29, 24 Ocak 1918, s. 41-44, Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Te melleri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997

121

GKALP, Ziya; Milliyetilik, Yeni Mecmua, C. 2, S. 33, 21-28 ubat 1918, s. 122-123, Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelle ri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; ki Tehlike, Yeni Mecmua, C. 2, S. 36, 21 Mart 1918, Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelleri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Trklk ve Trkiyecilik, Yeni Mecmua, C. 2, S. 51, 4 Temmuz 1918, s. 482, Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Te melleri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Kltr ve Medeniyet, Y. M., C. 3, S. 60, 5 Eyll 1918, Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelleri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Kltr ve Medeniyetin Mnasebetleri Y.M., C. 3, S. 61, 12 Eyll 1918, Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelleri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Felsefi Vasiyetler I: Babamn Vasiyeti, Kk Mecmua, 1338/1922, s.1-3, Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelle ri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Felsef Vasiyetler II: Hocamn Vasiyeti, Kk Mecmua, C. 1, S. 18, 25 Eyll 1922, Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelle ri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Felsefi Vasiyetler III: Pirimin Vasiyeti, Kk Mecmua, C. 1, S. 19, 9 Ekim 1922, Te rbiyenin Sosyal ve Kltrel Te melleri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Garp Meselesi, Kk Mecmua, S. 25, 4 Aralk 1338 (1922), Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Te melleri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Millet Nedir? Kk Mecmua, C. 1, S. 28, 25 Aralk 1922, s.1-6, Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Te melleri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Medeniyetimiz I, Yeni Mecmua, C. 4, S. 2-68, 15 Ocak 1923, s.18-19, Terbiyenin Sosyal Kltrel Temelleri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997 GKALP, Ziya; Medeniyetimiz II Yeni Mecmua, C. 4, S. 3-69, 1 ubat 1923, s.34-36, Terbiyenin Sosyal Kltrel Temelleri, (MEB Yaynlar), Haz. Rza Karda, stanbul 1997

122

GNGR, Harun, Trk Bodun Bilimi Aratrmalar, (Kvlcm Yaynlar), Kayseri 1998 GNGR, Erol, Dnden Bugnden Tarih-Kltr-Milliyetilik, (tken Neriyat), Altnc Basm, stanbul 1993 GNGR, Erol, Trk Kltr ve Milliyetilik, (tken Neriyat), On Beinci Basm, stanbul 2002 GNGR, Erol; Kltr Deimesi ve Milliyetilik, (tken Neriyat), On nc Basm, stanbul 2003 HACIEMNOLU, Necmettin; Trk Edebiyatnda Tahliller, (Kamer Yaynlar), stanbul 1997 HANOLU, kr; Trklk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, HANOLU, kr; Osmanlclk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, HEPER, Metin; Osmanlda Devlet Gelenei, Trkiye Gnl, Say: 73, 2003 HEYD, Uriel; Trk Ulusuluunun Yaynlar), kinci Bask, Ankara 2002 Temelleri, (Kltr Bakanl

HOCAOLU, Durmu; Cumhuriyet Dnemi Trk Milliyetilii ve Bat Milliyetilik Gelimeleri, lk Ocaklar Eitim ve Kltr Vakf Tekilat i Eitim Se minerleri, Ankara 2001 HOCAOLU, Durmu; Milliyetilik te yle Bir ey mi?, Zaman Gazetesi, 25 Temmuz 2003 HOCAOLU, Durmu; Nesep Asabiyesi ve Sebep Asabiyesi, Ye nia Gazetesi, 30 Eyll 2003 Sal HOCAOLU, Durmu; Tarih Felsefesi Sohbetleri: 2, Yenia Gazetesi, 5 Ekim 2003 Pazar HOCAOLU, Durmu; Milliyetilik Hep Vard, Hep Olacak, Siyaset Ekseni, S. 11, 14-20 Kasm 2003 HOCAOLU, Durmu; Milliyetilik: Telffuzu Kolay, Grameri Zor Bir Dil, Yenia Gazetesi, 30 Ocak 2004

123

HOCAOLU, Durmu; Milliyetilik: Potansiyel G ve Fikr Zaafiyet, Ye nia Gazetesi, 31 Ocak 2004 HOCAOLU, Durmu; Milliyetilik: Yaplmas Aklanmasndan daha Kolay, Ye nia Gazetesi, 3 ubat 2004 HOCAOLU, Durmu; Milliyetilik ve Marksizm-1, Ye nia Gazetesi, 6 ubat 2004 HOCAOLU, Durmu; Milliyetilik ve Marksizm-2, Ye nia Gazetesi, 7 ubat 2004 HOCAOLU, Durmu; Milliyetilik ve Modernist Teoriler-1, Ye nia Gazetesi, 10 ubat 2004 HOCAOLU, Durmu; Milliyetilik ve Modernist Teoriler-2, Ye nia Gazetesi, 13 ubat 2004 HOCAOLU, Durmu; Milliyetilik ve Modernist Teoriler-3, Ye nia Gazetesi, 14 ubat 2004 ZZET, Mehmet; Mehmet zzet ve Ulusalc Sosyal Felsefesi, Haz. Mahmut Cokun Deirmenciolu, (Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara 2002 JAESCHKE, Gotthard; Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, ev. Cemal Kprl, (Trk Tarih Kurumu Yaynlar), kinci Bask, Ankara 1991 KADIOLU, Aye; Milletini Arayan Devlet: Trk Milliyetiliinin Amazlar, Trkiye Gnl, S. 75, 2003 KAFESOLU, brahim; Trkler ve Medeniyet, (Hamle Yaynclk), stanbul 1995 KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, (tken Neriyat), On Sekizinci Basm, stanbul 1998 KAFESOLU, brahim; Trk slam Sente zi, (tken Neriyat), nc Basm, stanbul 1999 KAFESOLU, brahim; Trk Milliyetiliinin Meseleleri, (tken Neriyat), Drdnc Basm, stanbul 1999 KANLIDERE, Ahmet; Kazan Tatarlar Arasnda Tecdit ve Cedit Hareketi, Trkiye Gnl, Say: 73, 2003 KARA, Fsun; Kazann Tarihi ve Milliyetilerinden ehabeddin Mercani, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Ocak 2002-181

124

KARAER, brahim; Trk Ocaklar ve Trk Milliyetilii, Trk Yurdu, Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139-141, Mart-Mays 1999 KARAKA, Mehmet; Trk Ulusuluunun nas, (Vadi Yaynlar), Ankara 2000 KARAKA, Mehmet; mparatorluktan Ulus-Devlete Gei Srecinde Trk Milliyetiliinin Gecikme Nedenleri, Trk Yurdu, Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139-141, Mart-Mays 1999 KARAL, Enver Ziya; Osmanl Tarihi, C.VII, Islahat Ferman Devri18611876, (Trk Tarih Kurumu Yaynlar), nc Bask, Ankara 1983 KARDA, Rza; Ziya Gkalp, MEB slam Ansiklopedisi, C.13, Eskiehir 2001 KIRIMER, Cafer Seydahmet; lk ve Trklk, (Su Yaynlar), kinci Bask stanbul 1979 KIRIMER, Cafer Seydahmet; Gaspral s mail Bey, (Avrasya Bir Vakf Yaynlar), stanbul 1996 KIRIMLI, Hakan; Krm Tatarlarnda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916), (Trk Tarih Kurumu Yaynlar), Ankara 1996 KTAPI, Zekeriya; Trkle Giden Yolda El-Chiz ve Fezaill EtrakTrklerin Ycelikleri- 1, Trk Dnyas Tarih Dergisi, ubat 2004-206 KOBEY RSALES; Haz. Zuhuri Danman, (MEB Yaynlar), 1993 KODOMAN, Bayram; Milliyetiliin Tarihi Seyri, Trk Yurdu, Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139-141, Mart-Mays 1999 KSOLU, Nevzat; Devlet -Eski Trklerde slamda ve Os manlda-, (tken Neriyat), stanbul 1997 KSOLU, Nevzat; Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, (tken Neriyat), nc Basm, stanbul 1997 KSOLU, Nevzat; Trk Milliyetilii ve Osmanl, (tken Neriyat), stanbul 2000 KURAN, Ahmed Bedevi; nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, (Kaynak Yaynlar), kinci Basm, stanbul 2000 KURAN, Ercment; Dnyada Milliyetiliin Douu ve Geliimi, Trk Yurdu, Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139-141, Mart-Mays 1999

125

KUSHNER, David; Trk Milliyetiliinin Douu, Ter. Zeki Doan, (Fener Yaynlar), stanbul 1998 LAMARTNE, A. De; Airetten Devlete (Trkiye Tarihi), C. 1, (Tercman 1001 Temel Eser), Tarihsiz LEWIS, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, (Trk Tarih Kurumu Yaynlar), Yedinci Bask, Ankara 1998 LOT, Pierre; Can ekien Trkiye, Haz. Fikret aholu, (Tercman 1001 Temel Eser Serisi), Tarihsiz LOT, Pierre; Sevgili Fransamzn Doudaki lm, ev. Turul Baykent, (Kltr Bakanl Yaynlar), kinci Bask, Ankara 2002 LUKACS, John; Yirminci Yzyln ve Modern an Sonu, ev. Mehmet Harmanc, (Sabah Kitaplar), kinci Bask, stanbul 1994 MARX / ENGELS; Komnist Manifesto, (Bilim ve Sosyalizm Yaynlar), Sekizinci Bask, Ankara 1997 M. STI BEY; Eitim ve Toplumsal Sorunlar zerine Konfe ranslar, Derleyen ve Hazrlayanlar: Osman KAFADAR- Faruk ZTRK, (Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara 2002 MARDN, erif; Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, (letiim Yaynlar), Sekizinci Bask, stanbul 2001 MARDN, erif; Trk Modernlemesi, Makaleler 4, Derleyenler: Mmtazer Trkne/Tuncay nder, (letiim Yaynlar), Onuncu Bask, stanbul 2002 MARDN, erif; Yeni Osmanl Dncesinin Dou u, evirenler: Mmtazer Trkne/Fahri Unan/rfan Erdoan, (letiim Yaynlar), nc Bask, stanbul 2002 MARDN, erif; Ansiklopedisi, slamclk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye

MODERN TRKYEDE SYAS DNCE; C. 1, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, (letiim Yaynlar) Beinci Bask, stanbul 2003 MODERN TRKYEDE SYAS DNCE; C. 3, Modernleme ve Batclk, (letiim Yaynlar), nc Bask, stanbul 2004 MODERN TRKYEDE SYAS DNCE; C. 4, Milliyetilik, (letiim Yaynlar), kinci Bask, stanbul 2003

126

MUHAMMEDDN, Rafael; Trkln Douu ve Geliimi, (Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar), stanbul 1998 NESB, Sleyman; Hayat, Edebi Kiilii ve Btn iirleri, Yay. Haz. Salim Durukolu, (Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara 2001 NRUN, Nihat; Sistematik Sosyoloji Asndan Ziya Gkalp, (Kltr Bakanl Yaynlar), kinci Bask, Ankara 1999 NYAZ, Mehmed; Millet ve Trk Milliyetilii, (tken Neriyat), stanbul 2000 NYAZ, Mehmed; Trk Devlet Felsefesi, (tken Neriyat), Drdnc Basm, stanbul 2001 OCAK, Ahmet Yaar; Din ve Dnce, Osmanl Medeniyeti Tarihi, C. I, Editr: Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1999 OKAN, Oya; Bat Dncesinde Libe ralizm ve Tarihi Koullar, (Trk Tarih Kurumu), Ankara 2001 OKAY, Cneyd; Merutiyet Dneminde Bursada Yaynlanan Milliyeti Bir Dergi: Kurtulu Yollar, Trk Yurdu, Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139-141, Mart-Mays 1999 OKAY, Orhan; Batllama Devri Trk Edebiyat, Os manl Medeniyeti Tarihi, C. I, Editr: Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1999 OKAY, Orhan; Batllama Devri Fikir Hayat zerine Bir Deneme, Osmanl Medeniyeti Tarihi, C. I, Editr: Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1999 ORKUN, Hseyin Namk; Trkln Tarihi, (Kmen Yaynlar), kinci Bask, Ankara 1977 ORTAYLI, lber; mparatorluun En Uzun Yzyl, (letiim Yaynlar), Sekizinci Bask, stanbul 2001 ORU BE TARH; Haz. Atsz, (Tercman 1001 Temel Eser), stanbul 1972 GEL, Bahaeddin; Trk Kltr Tarihine Giri, C. I, (Kltr Bakanl Yaynlar), Drdnc Bask, Ankara 2000 GEL, Bahaeddin; Trk Kltrnn Geli me alar, (Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar), Geniletilmi Drdnc Bask, stanbul 2001 GEL, Bahaeddin; Trk Mitolojisi, II C., (MEB Yaynlar), stanbul 2001

127

N, Sleyman Seyfi; Trk Milliyetiliinde Hakim Millet Kodunun Dnm, Trkiye Gnl, S. 75, 2003 ZTRK, Ali; alar inde Trk Destanlar, (Aliaolu Yaynevi), stanbul 2000 ZTRK, Ali; tken Trk Kitabeleri, (MEB Yaynlar), kinci Bask, Ankara 2001 ROUSSEAU, J.J.; Toplum Anlamas, (MEB Yaynlar), stanbul 1997 SAFA, Peyami; Trk nklbna Baklar, (tken Neriyat), Beinci Basm, stanbul 1999 SAD HALM PAA; Buhranlarmz, (Tercman 1001 Temel Eser), Tarihsiz SAM, emseddin; Kms- Trk, (ar yaynlar), Yedinci Bask, stanbul 1999 SARAY, Mehmet; Gaspral s mail Beyden Atatrke Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, stanbul 1993 SEYFETTN, mer; Trklk lks, (Hamle Yaynclk), stanbul 1997 SEYFETTN, mer; Trk Milliyetperverleri, Trklk zerine Yazlar, (Bilgi Yaynevi), Der. Muzaffer Uyguner, stanbul 1993 SHAW, Stanford J., Ezel Kural Shaw; Os manl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev. Mehmet Harmanc, ( e Yaynlar), nc Bask, stanbul 2000 SHILS, Edward; Merkez ve evre, ev. Yusuf Ziya elikkaya, Trkiye Gnl, S: 70, 2002 SRAC, Ahmet; Trk Klasikleri: Ziya Gkalp, (Akpnar Yaynlar), stanbul 1999 SMITH, Anthony D.; Mill Kimlik, ev. Bahadr Sina ENER, (letiim Yaynlar), kinci Bask, stanbul 1999 SUBAI, Necdet; Gelenek ve Kltr, Dou Bat, Say: 25, Kasm- AralkOcak 2003-2004 TANER, Aydn; Mevlana Ailesinde Trk Milleti ve Devleti Fikri, Ankara 1987

128

TANER, Aydn; Trk Devlet Gelenei, kinci Bask, (MEB Yaynlar), stanbul 1993 TANER, Aydn; Trk Kavramnn Geli mesi, (Ocak Yaynlar), kinci Bask, Ankara 2000 TANPINAR, Ahmed Hamdi; Ansiklopedisi, C.1, Eskiehir 2001 Ahmed Vefik Paa, MEB slam

TANRIVER, Hamdullah Subh; Da Yolu, II C, (Kltr Bakanl Yaynlar), kinci Bask, Ankara 2000 TANSEL, Fevziye Abdullah, Mehmed Emin Yurdakulun ocuklar in Yazd iirler, Trk Kltr, S.83, Eyll 1969 TAER, Dndar; Dndar Taerin Byk Trkiyesi, (Kutlu Yaynlar), kinci Bask, stanbul 1976 TEVETOLU, Fethi; Byk Trk Sleyman Paa, Trk Kltr, S.70, Austos 1968 T. KHEMERI; Ibn Haldunun Mukaddemesindeki Asabiye Mefhumu, Sosyoloji Konferanslar, (.. Yaynlar), stanbul 1984 THRAN, Ebu Bekr- i; Kitab- Diyarbekriyye, (Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara 2001 TOGAN, Zeki Velidi; Umumi Trk Tarihine Giri, (Enderun Kitabevi), nc Bask, stanbul 1981 TURAN, Osman; Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, (Boazii Yaynlar), Yedinci Bask, stanbul 1994 TURHAN, Mmtaz; Kltr Deimeleri, (Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar), nc Basm, stanbul 1997 TRKDOAN, Orhan; Trk Tarihinin Sosyolojisi, (Turan Yaynclk), stanbul 1996 TRKDOAN, Orhan; Ziya Gkalp Sosyolojisinin Temel lkeleri, (M.. lhiyat Fak. Vak. Yay.), kinci Bask, stanbul 1998 TRKDOAN, Orhan, Ke malist Sistem (Kltrel Boyutlar), (Alfa Yaynlar), stanbul 1999 TRKDOAN, Orhan; Osmanldan Gnmze Trk Toplum Yaps, (amlca Yaynclk), stanbul 2002

129

TRKDOAN, Orhan; Trkiye Toplumunda Aydn Snfn Anatomisi, (Tima Yaynlar), stanbul 2003 TRKDOAN, Orhan, Kemalist Sistemin Sosyolojik Temelleri, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 2001/12-180, Aralk 2001 TRKDOAN, Orhan; Yakn Tarihimizde Kltrel Milliyetilik,Trk Dnyas Tarih Dergisi, Mays 2002- 185 TRKDOAN, Orhan; Ulus-Devletin Yolu Kesiliyor mu?, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Ocak 2004-205 TRKE, Alparslan; Milli Doktrin Dokuz Ik, (Kamer Yaynlar), Dokuzuncu Basm, stanbul 1995 TRKE, Alparslan; Milliyetilik, (Hamle Yaynclk), stanbul 1996 TRKNE, Mmtazer; Trk Modernlemesi, (Lotus Yaynevi), Ankara 2003 TZN, Sleyman; Osmanl Devletinde D Trkler Meselesinin Ortaya k ve Gelimesi, Trk Yurdu, Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139141, Mart-Mays 1999 LKEN, Hilmi Ziya; Trkiyede ada Dnce Tarihi, (lken Yaynevi), Yedinci Bask, stanbul 2001 LKEN, Hilmi Ziya; Tanzimattan Sonra Fikir Hareketleri, Tanzimat, C. II, (MEB Yaynlar), kinci Basm, stanbul 1999 NVER, A. Sheyl; Osmanl Tababeti ve Tanzimat Hakknda Yeni Notlar, Tanzimat, C. II, MEB Basmevi, kinci Basm, stanbul 1999, s. 949-941 V. MINORSKY; Turan, MEB slam Ansiklopedisi, C.12/2, Eskiehir 2001 WEBER, Max; Sosyoloji Yazlar, ev. Taha Parla, (letiim Yaynlar), Beinci Bask, stanbul 2003 YARKIN, brahim; Trkistanda 1916 Yl syan Hakknda Baz Bilgiler, Trk Kltr, S.68, Haziran 1968 YAZICI, Nevin; Os manllk Fikri ve Gen Osmanllar Ce miyeti, (Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara 2002 YEDYILDIZ, Bahaeddin; Osmanl Toplumu, Os manl Devleti Tarihi, Ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1999

130

YENER, zcan; Yozlama ve Yabancla maya Kar tirazlar, (Tre Yaynlar), kinci Basm, Ankara 1997 YENER, zcan; Gelecei na Etmek ya da Stratejik Trklk II, lk Oca Dergisi, S.95, Ocak 2003 YILMAZ, Murat; Trk Milliyetiliinin Dou Dnemi, Trkiye Gnl, S.53, Kasm-Aralk 1998 YUSUF HAS HACB; Kutadgu Bilig, Gnmz Trkesine Uyarlayan: Fikri Silahtarolu, (Kltr Bakanl Yaynlar), kinci Bask, Ankara 2000 ZYA PAA; iir ve na, Ziya Paann Hayat, Eserleri, Edebi Kiilii, Btn iirleri ve Eserlerinden Aklamal Semeler, Yay. Haz. nder Ggn, (Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara 2001

131

K, YAZAR VE ESER NDEKS

A
Abduh, Muhammed; 79 Abdlhamit II; 59, 60, 81, 91 Afgan, Cemaleddin; 79 Afrasiyab; 21, 38, 102 Aaolu, Ahmet; 40, 48, 50, 51, 52, 64, 67, 79, 93, 94 Ahmet Celaleddin Paa; 43 Ahmed; 29 Ahmet Mithat Efendi; 87, 114 Ahmet Vefik Paa; 47, 48, 55, 59, 91, 112 Ahundzde, Mirza Fethali; 49, 50, 51, 94 Akura, Yusuf; 4, 18, 20, 40, 44, 47, 48, 50, 52, 53, 55, 58, 59, 60, 61,63, 64, 65, 66, 67, 68, 70-82, 91, 92, 93, 95, 103, 111, 112, 113, 114, 115 Akda, Mustafa; 38, 39 Akif Paa; 46 Ali Paa; 81 Ali ir Neva; 30 Altnay, Ahmet Refik; 31 Anderson, Benedict, 8 Alp Er Tonga; 21, 102 Alp, lker; 4 Armaolu, Fahir; 13 Arsal, Sadri Maksud; 9 Asm, Necip; 45, 60, 63, 64, 65, 77, 78, 92, 93 Akpaaolu; 10, 22, 29 Atatrk, Mustafa Kemal; 6, 22, 40, 73, 77, 83, 84, 117 Atsz, Hseyin Nihal; 42

C
Cahiz; 24, 28 Cahun, Leon; 45, 60, 91 Cevdet, Ahmet Bey; 60, 92 Cevdet Paa; 59, 91 Cihanah; 22 Co mte, Auguste; 43, 90 Cveyn; 22, 102

arie Yekaterina II; 54, 70, 76 elebi, Veled; 60, 63, 64, 65, 77, 78, 92, 93 i-i Han; 10, 27

D
Davudevi, Mustafa Mirza; 55 Dede Korkut; 22 Deli Petro; 52, 74 Divan- Lgatt Trk; 27,28 Durkheim, Emile; 89 Dursun Fakh; 23

E
Ebul Gazi Bahadr Han; 30, 38 E inli Said Paa; 47 Ekinci Gazetesi; 50, 94 Emrullah Efendi; 60, 92 Engels, Frederic; 8 Erz, Meh met; 10 Ersoy, Mehmet Akif; 79 E. Sap ir; 108

B
Bakhanl, Abbaskulu Aa; 49 Bilge Kaan; 24, 25 Bilg i Mecmuas; 52 Boo Efendi; 33 Boutmy, Emile; 78 Brentano, Funk; 78 Britanika Ansiklopedisi; 16 Buku Han; 22

132

F
Fahreddin Mbarek ah; 28 Farab; 28 Farrere, Claud; 43 Fatih Su ltan Mehmet; 22 Fedakar, Cengiz; 4 Feyyazhan, Hseyin; 53 Fezaill Etrak; 28 Fuat Paa; 46, 50, 81

kdam; 60, 92 lb ilge Hatun; 25 lteri Kaan; 25 rat Gazetesi; 51 shak, Ayaz; 79 slm Mecmuas; 52 stemi Kaan; 23 bara Kaan; 27 zzet, Mehmet; 10

K
Kafesolu, brahim; 10, 12, 18, 19, 107 Kalenderolu; 39 Kms- T rk; 59 Kanun Sultan S ley man; 24 Karaka, Mehmet; 54 Karal, Enver Ziya; 41, 90 Karamanolu Meh met Bey; 29 Kagarl Mahmud; 21, 27, 28,34 Kavaid-i Osman ye; 46, 47, 59, 91 Kemal, smail; 33 Kemal, Namk; 58, 77, 86, 87 Kemalpaazde; 10, 29 Keyhsrev, 38 Krml, Hakan; 54 Kitab- Diyarbekriyye; 22 Klaproth, Ju lius; 45 Koibey; 39 Ko mnist Manifesto; 80, 103 Kprl, Fuat; 21 Ksolu, Nevzat; 9 Kushner, David; 10, 29, 38 Kutadgu Bilig; 21 Kuteybe Bin Mslim; 24 Kutkanl, smail Bey; 49 Kk Mecmua; 84, 86 Knhl Ahbar; 36

G
Gaspral s mail Bey; 48, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 71, 72, 73, 74, 77, 79, 94, 95 Gellner, Ernest; 7, 15 Gen Kalemler Derg isi; 84, 93, 99 Gen, Reat; 21 G kalp, Ziya; 4, 17, 18, 33, 39, 42, 43, 44, 45, 50, 51, 52, 57, 59, 60, 61, 63, 64, 69, 73, 77, 80, 83-110, 111, 112, 113, 114, 115 Grousset, Rene; 43 Gu ignes, Josephe de; 44, 60, 90, 91 Gngr, Erol; 107, 108

H
Haceminolu, Necmettin; 103 Hac s mail Efendi; 55 Hakimiyet-i Millye; 84 Halka Doru; 52 Haniolu, kr; 33 Harp Mecmuas; 52 Hayat Gazetesi; 51 Hekim s mail Paa; 40 Heyd, Uriel; 46, 106, 109 Hikmet Gazetesi; 51 Hirt, F.; 27 Hocaolu, Durmu; 4, 7, 14 Hrriyet; 58 Hz. Muhammed; 28

L
Laffite, Pierre; 43 Lamartine; 43, 90 Lehe-i Osman ; 47, 59, 91 Lenin; 15 Lewis, Bernard; 35, 46 Loti, Pierre; 43, 44, 90

bn Haldun; 98, 110 bn Hassul; 29 brahimov, Abdurreid; 72 ctihad; 112 fham; 115

133

M
Mahmut II, 46, 81 Mamu m, erafeddin; 78 Mardin, erif; 58 Marx, Karl; 8 Mefahirl Etrak; 29 Mehmet IV; 30 Mehmet Ali M irza Kazm Bey; 49 Mehmet Ner; 10, 29 Mercan, ehabeddin; 53, 54, 74, 78, 79, 94 Mesud; 29 Mete; 9, 23, 24, 37, 117 Mevlana; 29 Mirza ef Vazih; 49 Moliere; 49 Moskova Gazetesi; 55 Muhakemetl Lgateyn; 30 Mukaddis; 29 Murat II; 22, 10, 29, 38 Mustafa Aa; 54 Mustafa li; 36, 47 Mustafa Celaleddin Paa; 40 Mftolu, Ahmet Mithat; 64, 93 Mir Ali Paa; 40

R
Radloff; 45 Raif, Fuat; 63, 64 Resulzde, Meh met Emin; 50, 94 Rza, Ah met; 82 Rubruquis; 29

S
Sbit, Fuad; 67, 93 Safa, Peyami; 95 Sami, emseddin; 59 Sarf- Trk; 59, 91 St el Husr; 33 Satuk Bura Han; 28 Servet-i Fnn; 112 Seyfettin, mer; 68, 69, 84, 93, 111, 115 Shils, Edward; 37 Sencer; 29 Srat- Mstakim; 51, 79, 112 Siyavu Paa; 40 Smith, Anthony; 14 Sorel, Albert; 78 Suav, Ali; 58, 59 Sley man Paa; 48, 59, 9 112

N
Naim, Ah met; 36 Nasr, Kayyum; 53, 79, 94 Niet zsche; 99 Nirun, Nihat; 106 Nutuk; 40

ark Rus Gazetesi; 51 ecere-i Terakkime; 30, 38 ecere-i Trk; 30 iir ve n; 47 inas; 47, 58

O
Ouz Kaan; 21, 22, 23, 29, 36, 38 Orkun, Hseyin Namk; 18, 45, 50, 69, 91

T
Tahir, Bu rsal Meh met; 60, 77 Talat Paa; 84 Taneri, Aydn; 18, 28, 29, 38 Tanrver, Hamdullah Suphi; 67, 68 Tek, Ah met Ferit; 67, 71, 93 Tercman; 56, 57, 73, 77, 79, 95 Tevarih-i li Os man; 22 Tevfik, Meh met Ali; 67, 93 Thomson; 45 Togan, Zeki Velid ; 29, 101 Topuba, Merdan; 72 Turan, Hseyinzde Ali; 48, 50, 64, 89, 93, 9

gel, Bahaeddin; 9, 12, 18, 19

P
Parvus Efendi; 75

134

94, 103, 112 Turan, Os man; 29, 102 Turhan, Mmtaz; 107, 108 Trkdoan, Orhan; 10, 12, 19, 39, 110 Trkln Esaslar; 18, 50, 104, 109, 111 Trk Gazetesi; 61 Trkne, M mtazer; 8 Trk Yll; 18 Trk Yurdu Dergisi; 52, 75, 84, 93, 115

Van Meh met Efendi; 30 Veliaht Yusuf zzettin; 63 V. M inorsky; 101

Y
Yadigr Han; 30 Yavuz Sultan Selim; 24 Yazcolu Ali; 10, 29 Yeni Gn; 84 Yeni Mecmua; 52, 115 Yeni T rk Devlet inin ncleri; 19 Yo rgi Efendi; 83, 87, 88, 89, 100 Yntem, Ali Canip; 68, 69, 93 Yu rdakul, Meh met Emin; 48, 60, 64, 67, 73, 91, 93 Yusuf Has Hacib; 21, 102

U
Ulu Trk; 21 Uzunarl, smail Hakk; 21

lken, Hilmi Ziya; 58, 59 Medeniyet; 52 Tarz- Siyaset; 61, 71, 79, 80, 81, 82, 92, 111, 113 nszde Celal; 50 nszde Said; 50

Z
Zemaher; 28 Zerdab, Melekzde Hasan Bey; 50, 94 Ziya Paa; 47, 58 Ziya-y Kafkasya; 50, 94

V
Vakit Gazetesi; 73 Vambery; 51

135

KAVRAMLAR NDEKS
A
Aklclk (Rasyonalizm); 13 Antropoloji; 44 Arapa; 10, 31, 32, 35, 37, 83, 87 Araplk; 36 Arkeoloji; 44 Asabiye; 35, 38, 98 Aydnlanma; 13, 17 Eklekt ik; 114 Emperyalizm;1 Enderun; 3, 5, 38, 39, 40, 47, 59 Eitlik; 32 Etnografi; 44, 45, 107

F
Farsa; 29, 37, 83 Fenafid devle; 36, 40 Fenafillah; 36 Fkh; 100 Filolo ji; 45, 57 Fransz htilli; 5, 13, 16, 17, 32

B
Baba Ayaklan mas; 37 Balkan Savalar; 33, 62 Batlla ma; 39, 113, 114 Bekir Aa B l; 84 Bengi Ta; 26 Bireycilik (ndividalizm); 13 Bod; 12, 19 Budun; 3, 12, 18, 19, 37 Burjuva; 75 Byk toplu m; 5, 10, 37

G
Gayr-i Mslim; 31, 32, 62, 81 Gen Kalemler; 68, 69, 73 G k Tanr Dini; 34

C H
Cebrail; 28 Celal syanlar; 39 Cemiyetler Kanunu; 62 Cu mhuriyet; 6, 66, 69, 104 Halka Doru; 101, 107, 109, 110 Heteredoks; 5 Hristiyanlk; 31, 41 Hrriyetilik; 13

D I
Demokrasi; 1 Destan; 2, 17, 21, 24 Devirme; 3, 5, 38, 39, 40 Din; 11, 15, 31, 32, 34, 35 Divan- Harb; 71 Dogmat izm; 78 Doktrin; 56 Donanma Cemiyeti; 67 Du ma; 72, 73 Dnya Sava I; 36, 73, 84, 104 Irk; 11, 15, 31, 42, 65, 66, 80, 82, 93, 96, 97, 99

deoloji; 15, 30, 41, 62 slmiyet; 31, 32, 34, 35, 36, 52, 56, 67, 78,

136

79, 80, 81, 82, 85, 86, 97, 99, 100, 103, 114, 15, 118 slmclk; 36, 62, 80, 81, 82 slm Rnesans; 76 ttihat ve Terakki; 62, 73, 83, 84, 115

N
Nasyonalizm; 13 Nesep asabiyesi; 19 Nizam- Alem; 20

J
Jn Trkler; 59, 61, 62, 71, 78, 92

O
Ouz Kaan Destan; 21 Ouz Ro mantizmi; 22, 35 Orhun Antlar; 12, 19, 25 Ortodoks; 31 Osmanl (-lk) (-clk), 16, 17, 31, 32, 33, 34, 47, 57, 58, 62, 78, 80, 81, 82, 85, 86, 95, 97, 99, 101, 103, 118

K
Kadetler; 72 Kanun- Esas; 47 Kast; 40 Kelm; 100 Kit le kltr; 1 Kken mitleri; 22 Kuran; 53 Kut Da; 24 Kk Kaynarca Antlamas; 54 Kreselle me; 1

rf; 100, 1004, 105 zletirmecilik; 63, 93

L
Laik; 82 Liberalizm; 1, 13 Panslavizm; 55 Parya; 40 Postmodernizm; 1 Proletarya; 8 Psikolo jik; 2, 41

M
Malazg irt Sava; 5 Marksizm; 8, 15, 74, 75, 80 Medrese; 35 Mefkre; 98, 103, 106 Merkez-evre Diyagram; 37, 40 Merutiyet I; 47 Merutiyet II, 2, 5, 30, 33, 58, 61, 62, 63, 73, 84, 88, 92 Mezhep; 31, 32 Millet-i hakime; 31 Millet-i mah k me; 31 Millet Sistemi; 31, 32, 34, 35 Mill Devlet; 1, 3, 5, 36, 89 Mill Mcadele; 69 Mir; 28 Modernite; 2, 7, 16, 17, 57, 75, 77, 117, 100, 118 Moolca; 12 Mslman; 31, 32, 34, 35, 36, 41

R
Reaya; 39 Rus-Japon Sava; 56, 71 Rusya Mslmanlar Kongresi; 57, 72, 73, 75

S
Sanayi Devrimi; 17 Sanayi toplumu; 7, 8 Sabetayclk; 40 Sekin K ltr; 109, 110 Self Determinat ion; 15 Sinolo ji; 44, 45 Siv il toplum; 1

137

Skolastik; 78 Souk Sava; 1 Sosyalizm; 13 Sosyoloji; 2, 5, 34, 41, 66, 83, 89, 97, 100,103 Standart kltr; 5, 10, 37 Snnet; 46, 53

Y
Yahudilik; 31, 32 Yeni Dnya Dzen i; 1 Yeni Hayat; 98, 99, 100, 101 Yeni Lisan; 68, 100 Yeni Ky metler; 68 Yeni (Gen) Os manllar; 3, 18, 90

eriat; 36

T
Tanhu; 23 Tanzimat; 42, 58, 81 Tarih; 44, 45, 57, 66 Tarih Felsefesi; 35 Tarih in Sonu; 1 Tatar Burjuvazisi; 52, 53, 70, 71, 72, 74, 76 Teokrasi; 97 Tbbye; 46, 66, 67 Toy; 22 Tre; 25, 27, 38 Turan (-clk); 4, 51, 89, 96,101, 102, 103, 104 Trk Dernei; 63, 65, 68, 73, 92 Trk Dil Kuru mu; 39, 73 Trk modern lemesi; 17 Trk Ocaklar; 66, 67, 68, 69, 73, 84, 93, 94, 115 Trkolo ji; 44, 45, 51, 58, 77, 90, 103 Trkseverlik; 42, 43, 45, 90 Trk Tarih Kuru mu; 39, 73 Trk-Yunan Sava; 60 Trk Yurdu Cemiyeti; 64, 65, 66, 68, 73

U
Ulus ns; 17 Usul-u Cedit; 48, 52, 53, 54, 56, 76, 79, 94, 95, 114 Uygurca; 76

mmet; 10, 35 mmetilik; 3, 34, 38, 117

V
Vatan; 24, 25, 58

138