STANBUL TEKNK NVERSTES MAKNA FAKLTES

MAKNA MHENDSL BLM

MENTO SANAYNDE ATIK ISIDAN YARARLANARAK ELEKTRK RETEN SSTEM TASARIMI

BTRME TASARIM PROJES

Hazrlayanlar 030060137 Yavuz Orkun DAYANDA 030070097 Mehmet Uur YALDIZ

Danman: Prof. Dr. Taner DERBENTL

HAZRAN 2011

Hazrlayanlar 030060137 Yavuz Orkun DAYANDA 030070097 Mehmet Uur YALDIZ

iii

NSZ stanbul Teknik niversite Makina Mhendislii Blm Lisans Bitirme Tezi olarak hazrlanan bu almada, imento tesislerinde aa kan atk sdan yararlanma yntemleri zerinde durulmu, seilen rnek bir imento fabrikasndan alnan veriler ile atk s kullanlarak elektrik reten bir evrimin mhendislik adan incelenmesi yaplm ve ekonomik kazanmlar ortaya konmutur. Bu almada emei geen ve tezimizin ekillenmesinde bize sabrla yol gsteren tez danmanmz Sayn Prof. Dr. Taner Derbentliye, imento fabrikalar ve retim prosesleri ile ilgili bilgi paylamnda bulunan Trkiye imento Mstahsilleri Birliine, teknik gezi kapsamnda ziyaretimiz esnasnda bilgi ve deneyimlerini bizden esirgemeyen anakkkale Akansa imento fabrikas ynetici, mhendis ve teknisyenlerine, zellikle de Fatih Gne ve Fethi Beye teekkrlerimizi sunarz.

Mays 2011

Y. Orkun Dayanda M. Uur Yaldz

vi

NDEKLER

Sayfa NSZ ........................................................................................................................ v NDEKLER ........................................................................................................ vii KISALTMALAR ...................................................................................................... ix ZELGE LSTES .................................................................................................. xi EKL LSTES ...................................................................................................... xiii ZET......................................................................................................................... xv SUMMARY ............................................................................................................ xvii 1. GR .................................................................................................................. 1 1.1 Tasarlanan Projenin Amac .......................................................................... 1 1.2 Tasarm Probleminin Snrlar ...................................................................... 1 1.3 Literatr zeti .............................................................................................. 2 1.3.1 imento retimi ....................................................................................... 2 1.3.2 imento fabrikalarnda atk sdan enerji retimi .................................. 13 2. TASARIM SEENEKLER VE SEM KRTERLER ............................ 17 2.1 Farkl zm nerileri .............................................................................. 17 2.2 Uygun Seim Kriterleri ile Optimum zm ............................................ 20 2.3 Seilen Tasarmn stnlkleri .................................................................. 21 3. ATIK ISI KAZANLARININ TASARIMI ..................................................... 23 3.1 n Tasarm Aamas .................................................................................. 23 3.1.1 Kazanlarn i akkan dzenine gre snflandrlmas ......................... 24 3.1.2 Akkan ak ynnn belirlenmesi ....................................................... 25 3.1.3 Inm ve tanm .................................................................................... 26 3.1.4 Boru eksenlerinin seimi ........................................................................ 26 3.1.5 Yaln boru ve kanatkl boru karlatrlmas ...................................... 28 3.2 Kazan Elemanlar ....................................................................................... 29 3.2.1 Kzdrc.................................................................................................. 29 3.2.2 Buharlatrc .......................................................................................... 29 3.2.3 Ekonomizr ............................................................................................ 30 3.3 Termodinamik Hesaplar ............................................................................. 30 3.3.1 Buharlatrc pinch yaklam ............................................................. 31 3.3.2 Ekonomizr su yaklam scakl ......................................................... 34 3.3.3 Kzdrc k scaklk dengelenmesi ................................................... 34 3.3.4 Blf miktar ............................................................................................ 34 3.4 Boru Et Kalnlklarnn Belirlenmesi ......................................................... 46 3.5 Kazan Borularnn Dizilimi ........................................................................ 48 3.6 Atk Is Kazanlarnn Otomatik Kontrol .................................................. 49 3.7 Tanm Katsaylarnn Bulunmas ............................................................. 50 3.8 Boru i Basn Dm ............................................................................ 52 3.9 Boru Duvar Scaklnn Hesab ................................................................ 53

vii

3.10 Logaritmik Scaklk Farklarnn Bulunmas ............................................... 54 3.11 Toplam Is Gei Katsaylarnn Belirlenmesi .......................................... 56 3.12 Buhar Domu ve Boyutlandrlmas ............................................................ 78 4. BUHAR EVRM .......................................................................................... 83 4.1 Trbin ve Jeneratr Seimi ........................................................................ 87 4.2 Kondenser Seimi ...................................................................................... 89 4.3 Boru ve Pompa Seimi ............................................................................... 90 4.4 Gvenlik ve Kontrol Elemanlar .............................................................. 102 4.5 Acil Durum Senaryosu ............................................................................. 104 5. EKONOMK ANALZ .................................................................................. 107 5.1 Maliyet Analizi ......................................................................................... 107 5.1.1 Malzeme Maliyeti ................................................................................ 108 5.1.2 Kurulum Maliyeti ................................................................................. 110 5.2 ngrlmeyen giderler ............................................................................ 111 5.3 Geri deme Sresi ................................................................................... 111 SONULAR ........................................................................................................... 113 KAYNAKLAR ........................................................................................................ 115 EKLER .................................................................................................................... 117

viii

KISALTMALAR

ASME Bldwn LMTD TCMB TMB TEDA TEMA

American Society of Mechanical Engineering Blf Oran Logaritmik Scaklk fark Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Trkiye imento Mstahsilleri Birlii Trkiye Elektrik Datm Anonim irketi Tubular Exchanger Manufacturers Associaton

ix

ZELGE LSTES Sayfa izelge 1.1 : 2006 Yl imento retimi kt deerleri ............................................... 7 izelge 1.2 : 2008-2009 yllar imento sektr elektrik enerjisi kullanm ............ 12 izelge 3.1 : Kazan zelliklerinin belirlenmesi ......................................................... 24 izelge 3.2 : Atk s kazanlar iin seilen ................................................................ 28 izelge 3.3 : eitli gaz scaklklar iin pinch deerleri ....................................... 32 izelge 3.4 : eitli gaz zelliklerinde K deerleri ................................................... 33 izelge 3.5 : n stc k atk gaz bileenleri ...................................................... 36 izelge 3.6 : n stc atk gaz giri zellikleri ........................................................ 37 izelge 3.7 : Atk s kazan tasarm iin yaplan n kabuller .................................. 37 izelge 3.8 : Klinker soutucu k atk gaz bileenleri .......................................... 41 izelge 3.9 : Klinker soutucu atk gaz giri zellikleri ........................................... 41 izelge 3.10 : Atk s kazanlarnda kullanlan boru malzemeleri, standart kodlar .. 45 izelge 3.11 : zin verilen boru metal scaklklar ..................................................... 46 izelge 3.12 : Sa-178 Grade A karbon elii zellikleri ........................................... 46 izelge 3.13 : reticiden alnan boru kalnlklar ...................................................... 47 izelge 3.14 : Kazanlardaki akkan hzlar ............................................................... 54 izelge 4.1 : Trbin ve jeneratr deerleri ................................................................ 88 izelge 4.2 : Kondenser deerleri .............................................................................. 90 izelge 4.3 : Boru aplar.......................................................................................... 91 izelge 4.4 : aplara gre hz deerleri ..................................................................... 92 izelge 4.5 : Reynolds deerleri ................................................................................ 93 izelge 4.6 : A borusu iin kayplarn hesaplanmas ................................................. 94 izelge 4.7 : B Borusu iin kayplarn hesaplanmas ................................................ 95 izelge 4.8 : Pompa motor gleri ............................................................................. 96 izelge 4.9 : Pompa elektrik maliyetleri .................................................................... 97 izelge 4.10 : A grubu boru maliyeti ......................................................................... 98 izelge 4.11 : B grubu boru maliyeti ......................................................................... 99 izelge 4.12 : Yllk toplam maliyetler .................................................................... 100 izelge 5.1 : Plan ................................................................................................ 107 izelge 5.2 : deme Plan........................................................................................ 107

xi

xii

EKL LSTES Sayfa ekil 1.1 : imento retim emas .............................................................................. 2 ekil 1.2 : 1926-2009 yllar Dnya imento retim miktarlar ................................... 5 ekil 1.3 : 1926 -2009 yllar aras imento retimi 1998 ABD Dolar olarak deeri . 6 ekil 1.4: 2010 yl lkelerin imento retimleri [mil. ton] ......................................... 6 ekil 1.5 : 2005 yl imento retiminden kaynakl CO2 retimi [ton x 1000] ........... 7 ekil 1.6 : 1981-2005 yllar aras imento retiminden kaynakl CO2 salm ........... 8 ekil 1.7 : Trkiyedeki imento tesisleri ................................................................... 9 ekil 1.8 : 2005-2010 yllar aras Trkiye klinker retimi ....................................... 10 ekil 1.9 : 2005-2010 yllar aras Trkiye imento retimi ...................................... 10 ekil 1.10 : Trkiye imento ve klinker ithalat-ihracat verileri ................................. 11 ekil 1.11 : 2000-2010 yllar aras imento sektrndeki istihdam miktar ............. 11 ekil 1.12 : 1970-2005 yllar aras Trkiye CO2 grafii ........................................... 12 ekil 1.13 : imento fabrikalarnda ktle enerji ak emas .................................. 13 ekil 2.1 : Basit buhar evrimi ................................................................................... 18 ekil 2.2 : Rekperatrl buhar evrimi .................................................................... 18 ekil 2.3 : Ara buhar almal buhar evrimi ................................................................ 19 ekil 2.4 : Hem ara buhar almal, hem rekperatrl buhar evrimi ......................... 19 ekil 3.1 : a) Kar ak b-) Paralel ak c-d) Kark ak gsterimleri .................... 25 ekil 3.2 : a-)Kar ak ve b-)Paralel aktaki scaklk dalmlar ........................... 25 ekil 3.3 : Yatay dizilimli atk s kazan ................................................................... 27 ekil 3.4 : Klinker soutucu kazan dikey boru ......................................................... 27 ekil 3.5 : ekisiz yatay borulu n stc kazan ..................................................... 27 ekil 3.6 : O-tipi buharlatrc .................................................................................. 30 ekil 3.7 : Kazan ii ak emas ................................................................................ 36 ekil 3.8 : n stc kazan iin scaklk farklar diyagram ...................................... 37 ekil 3.9 : Bilinen deerler ile izilen ak diyagram ............................................... 38 ekil 3.10 : Hesaplanan deerler ile birlikte izilen ak emas ............................... 40 ekil 3.11 : Klinker soutucu atk kazan scaklk farklar ........................................ 42 ekil 3.12 : Klinker soutucu atk s kazan iin izilen ak emas........................ 44 ekil 3.13 : Sral ve apraz dizilimli borular ............................................................ 49 ekil 3.14 : a) Tek girili b-)ift girili c-) girili d-)Drt girili dizilim ............ 60 ekil 3.15 : Borular aras mesafeler ........................................................................... 61 ekil 3.16 : Boru i ve d aplar, duvar direnleri .................................................... 62 ekil 3.17 : Borunun alm biimi........................................................................... 63 ekil 3.18 : Buhar domu ve elemanlar ...................................................................... 79 ekil 4.1 : Buharl g santralnn yerleim dzeni ................................................... 85 ekil 4.2 : Giri basnc kuruluk derecesi ilikisi .................................................... 87 ekil 4.3 : Giri basnc - k gc ilikisi ............................................................... 87 ekil 4.4 : Vana tertibat........................................................................................... 105

xiii

xiv

MENTO SANAYNDE ATIK ISIDAN YARARLANARAK ELEKTRK RETEN SSTEM TASARIMI

ZET Dnya zerinde enerji fiyatlar gn getike artma eilimi gstermektedir. Enerji maliyetlerinin artmas ve evre bilincinin gelimesi enerji verimlilii konusunun nemini artrmtr. Bunun yannda youn enerji tketimi olan endstri tesisleri, rekabet glerini korumak iin enerji tketimlerini azaltma yntemlerini aratrma yoluna gitmitir. imento retimi en youn enerji tketimi gerektiren proseslerden biridir. retim srecinin doas gerei ok yksek scaklklara klmakta ve byk miktarlarda retim tonajlarna ulalmaktadr. Bu durum, imento retiminin ardndan ortaya kan yksek scakla sahip baca gazlarnn atk slarndan yararlanlarak elektrik retilmesi olana sunmaktadr. Bu potansiyel devreye sokularak tesisin girdi maliyetlerinde nemli dler salanabilmesi mmkndr. Trkiyedeki eilimler gz nne alnarak, 20 yllk bir projeksiyonla imento sanayi kojenerasyon sistemleri kurulumu iin lkemizden 500 milyon dolar dviz k olaca ngrlmektedir. Bu tez ile, bu trden atk s geri kazanm projelerinin yerli imkanlarla yaplabilirlii konusunda k tutulmak istenmitir. Atk sdan yararlanma yntemleri karlatrlm, incelenmi ve Kayseri imsa imento fabrikas zelinde, bir atk s geri kazanm tesisinin mhendislik tasarm yaplmtr. Bu tesis ile klinker retim hatt soutma klarna ve n stc klarna yerletirilecek atk s kazanlar araclyla, klinker soutmadan kan 290-300 C scaklndaki gaz 219 C ye, n stc tarafnda ise 290-300 C deki scak gaz 218 C seviyelerine derken, 270 C scaklkta ve 1 MPa basnta buhar retilecektir. retilen buhar, boru hatlaryla toplanp 4 MW gcndeki trbine gnderilip buradan elektrik elde edilecektir. Yaplan alma bu tr bir sistemin maliyetinin 10827328 TL olduunu ve kendini 4.28 ylda geri dediini gstermektedir.

xv

xvi

DESIGN OF A POWER PLANT PRODUCING ELECTRICITY FROM WASTE HEAT IN THE CEMENT INDUSTRY

SUMMARY The trend of energy prices in the world is to increase steadily. The increasing costs of energy and concern about the environment has made energy efficiency more important. Besides this, energy intensive industries have started searching for ways of decreasing the energy consumption so that they can compete. Cement production is one of the most energy intensive processes. Due to the nature of the production process very high temperatures are reached and the production quantity is high. This provides an oppurtunity to utilize the heat available in the high temperature gases leaving the process to produce electricity. It is possible to decrease the fuel costs by using this potential. A 20 year projection for Turkey shows that by building cogeneration plants in the cement industry 500 million USD may be saved. This study aims to examine the feasibility of designing such a waste heat recovery project by local means. A literature research was first made for the waste heat recovery methods, then an engineering design for a power production system was made for the Kayseri imsa cement production plant. The system consists of two waste heat boilers placed at the exit of clinker cooler and preheater where the temperature is between 290-300 oC. Waste heat boilers produce steam at 1 Mpa and 270 oC with a sufficient mass flow rate to produce 4MW in a turbogenerator set. The study

conducted shows that such a system costs approximately 10827328 TL and is expected to pay itself back in 4.28 years.

xvii

xviii

1.GR imento sanayinde enerji tketimi yksektir. 2011 yl itibari ile Trkiyede faaliyet gsteren 48 adet imento retim tesisi bulunmaktadr. Bu fabrikalarn toplam yllk kapasitesi 103 milyon tona ulamtr, [1]. Ortalama olarak bir ton imento retimi srasnda 4 GJ enerji harcanmaktadr. Bu sanayide tketilen enerji miktar, toplam sanayi tketiminin %19unu oluturmaktadr, [2]. imento retim maliyetleri iinde enerjinin pay %55i bulmaktadr ve bu oran sanayi tesisleri arasndaki en yksek oranlardan biridir, [3]. Bu nedenle deiik enerji tasarruf yntemleri gelitirilmektedir. En yaygn kullanm alan bulan uygulama, atk gaz slarndan yararlanarak elektrik retilmesi uygulamasdr. 1.1Tasarlanan Projenin Amac Bu projede imento retim proseslerinde oluan yaklak 300 Cdeki yksek debili baca gazlardan atk s kazanlarnda buhar retmek ve bu buhar, elektrik retiminde kullanmak amalanmtr. 1.2Tasarm Probleminin Snrlar Tasarm kriterinin snrlar arasnda ilk noktada retilen buharn kalitesi gelmektedir. Bu kst retilen buharn boyler k deerleri ve trbin spesifikasyonlar ile ilgilidir. Bu kst konusunda yaplan almalar tezin ileriki blmlerinde ayrntl olarak ele alnacaktr. Tasarm konusundaki ikinci kst ise atk gazlarn boyler k scaklk deerleridir. Bu kst proje asndan bu kadar deerli klan husular ise; 1) ok dk scaklklara dldne dumann iinde bulunan suyun youmas ve asit oluturmas ki borular zerinde ciddi korozyonlara sebep olmaktadr, 2) Baca gaznn imento retiminin dier operasyonlarnda madde kurutmak iin kullanlyor olmasdr.

1.3 Literatr zeti imento retim aamalar, imento retiminin Dnya ekonomisi ve Trkiye ekonomisine yansmlar, imento sanayindeki enerji tketimleri, emisyon oranlar ve atk sdan enerji retimi ilgili aada sunulan literatr almas yaplmtr. 1.3.1 imento retimi imento retim prosesi ekil 1.1de verildii gibidir.

ekil 1.1 : imento retim emas [4]

Krc Ocaklardan gelen hammadde boyutlar 25mm dolaylarndaki boyutlara indirilerek malzemenin homojenlii gelitirilir. Hammaddedeki nem oranna ve sertliine bal olmak zere ekili, arpmal veya eneli krc trlerinden birisi seilir. Orta sertlikte malzemelerin krm iin ton bana 1 kWh elektrik tketilir.

Harmanlayc imento fabrikalarnda iinde bir harmanlayc sistemi bulunan kireta depolama silosu bulunur. Harmanlama eleman, yksek kaliteli kireta ile dk kaliteli materyali kartrarak, besleme sistemine homojen karm iletilmesini salar. Bylece, dk kaliteli hammadde de dolama sokularak tasarruf elde edilmi olur. Krlan kireta harmanlaycya gnderilerek bire on orannda malzeme karmasn salar. Farin deirmeni Homojenizasyon stokholnden gelen ara mamuller konveyr bantlar araclyla farin deirmenine aktarlr. Gnmzde kullanlan farin deirmenleri bilyeli ve dikey valsli olmak zere iki eittir. Dikey valsli deirmenler yaklak %35 dolaynda daha az enerji tketmesi, daha az yer kaplamas gibi zelliklerinden dolay bilyeli deirmenlerin yerini almaya balamtr. Farin deirmeninin ii n stcdan kan bir miktar hava ile stlarak malzemenin nemi alnr. Seperatrden geecek incelie ulam malzemeler duruma gre farin stokholne vaya direk siklonlara gnderilirken, geemeyen malzemeler geri besleme ile deirmene tekrar nakil edilirler. Srekli kartrma silosu Stoklanma ileminin yan sra hammaddenin harmanlanmas, rn kalitesindeki oynamalarn azaltlmas ve daha homojenize bir rn elde edilebilmesini salar. Bu silo planlanan tesis kapasitesini 2 gn boyunca besleyebilecek byklkte seilmelidir. Ardndan karm frna gnderilmeden nce stma ve kalsinasyon ilemlerinden geecei n-stma siklon blmne gnderilir. Kmr hazrlama Akkan yatakl sistemlerde kmrn pskrtlmesini salamak ve bylece verimi ykseltmek iin kmr deirmenlerde ttrlerek toz haline getirilir. Bu ilem srasnda siklonlardan gelen scak hava ile kmr nemden arndrlr.

Kmr deirmeni Tesise beslenen kmr, dikey bilyal deirmende gerekli incelie ve gerekli tane boyutuna drlr. Kmr tcsnn kapasitesi, gnlk retilecek klinker miktar ile kmrn garanti edilen kalorifik deeri gz nne alnarak seilir. Ufalanm kmr pnmatik olarak kmr kovalarna aktarlr. Bu aamada soutucudan gelen scak hava kmr str, bylece kmr neminden arndrlr ve yanmaya hazr hale getirilir. n stc (Siklon) n stclarn kullanld sistem (kuru sistem) ya sisteme gre % 10 dolaynda yakt tasarrufu salad iin n stc nitesi kullanm yaygnlamtr. Soutucudan gelen ncl hava ve dner frndan gelen kirli hava (flue gases) sayesinde 800 Cde kalmas salanr. n stcdaki maddeler kalsinasyon ilemini tamamlamas ve klinkere dnmesi iin dner frna gnderilir. Dner frn n-stc blmnde stlarak kalsinasyon ilemi balatlan hammadde, uzun dner frnlara aktarlr ve burada stlmaya devam edilir. Hammadde kalitesi ve ilem koullar dikkate alnarak, frnn dnme hz dakikada 3 ile 5 devir/dakika seilebilir. Kalsinasyon ileminde, CaCO3 CaOya dnr ve bu srada byk miktarlarda CO2 gaz aa kar. Her ton klinker retimi iin 0.85 ton civarnda karbondioksit evreye salnr. Frnn iindeki scaklk 1400 C mertebesindedir. Klinker soutucu Frndan klinker olarak 1100 Cde kan maml zelliklerini muhafaza edebilmek iin hzl bir soutma ilemine tabi tutulur. Soutma ilemi dardan hava ile salanr ve bu gazlar ikincil hava olarak frnna, ncl hava olarak siklonlara gnderilir ve arta kalan ksm ise elektrostatik filtrelerden geirildikten sonra havaya salnr. Havaya salnan havann ktlesi 1,42 kg/ kg klinkerdir. Klinker tme ve imento paketleme blm retilen klinker toz halinde deil, topak halinde birikir. Klinker tme deirmenine kaba klinker konveyr bantlar araclyla kartlr. ki adet 2500 t/gn kapasiteli

Dikey Milli Krc kurulumu kesintisiz retim iin gereklidir. Klinker tme srasnda, klinker ktlesinin %5i kadar al ve retilmek istenen imentonun trne gre dier glendiriciler, maliyet drc elemanlar vs. eklenir. Bilyal krclarla iki aamada toz haline getirilen karm paketleme ve iletim iin son silolara gnderilir. Rakamlarla Dnyada imento retimi Tarihi 1824te alnan Portland imentosu patentine dayandrlan modern imento o zamandan gnmze poplerliini korumutur. Dnya imento retimine ait ekil 1.1teki grafik son 80 senelik zarfta imento retiminin trendini ortaya koymaktadr. ekil 1.2te Dnya imento retimin 1998 yl ABD Dolar deerine gre korale edilmi parasal karl bulunmaktadr [5]. imento retimi zellikle inin 2001de WTOya katlmas sonucu son senelerde ciddi bir ivme yakalamtr. ekil 1.3te 2010 Dnya imento retimi ve lkelerin paylar grlmektedir [6].

ekil 1.2 : 1926-2009 yllar Dnya imento retim miktarlar

ekil 1.3 : 1926 -2009 yllar aras imento retimi 1998 ABD Dolar olarak deeri

ekil 1.4: 2010 yl lkelerin imento retimleri [mil. ton]

imento retiminde tketilen enerji miktarlar ve retilen CO2 miktarlar ile bilgi izelge 1.1te verilmitir. [7]

izelge 1.1 : 2006 Yl imento retimi kt deerleri

Brt kg CO2/Ton Klinker Net kg CO2/Ton Klinker Brt kg CO2/Ton imento Net kg CO2/Ton imento Termal Enerji Tketimi [GJ/ton klinker] Elektrik Enerjisi Tketimi [kWh/ton imento]

866 844 679 661 3.69 11

imento sektr insan kaynakl CO2 retiminin %5inden fazlasna sebep olmaktadr. [8]

ekil 1.5 : 2005 yl imento retiminden kaynakl CO2 retimi [ton x 1000] [9]

ekil 1.6 : 1981-2005 yllar aras imento retiminden kaynakl CO 2 salm [10]

Trkiyede imento retimi Trkiyede imento retimine 1912de Darca ve Eskihisar fabrikalarnda balanmtr. Bu fabrikalar 125 ton/gn ve 65 ton/gn kapasiteliydiler. Aradan geen 100 senede Trkiye imento sektr yaklak 934 kat byyerek 2010 yl sonu itibariyle yaklak 64 milyon ton klinker retim kapasitesine ve 106 milyon ton imento retim kapasitesine ulamtr [11]. Trkiyede 48 tane imento fabrikas ve 19 tane tme tesisi faaliyet gstermektedir. ekil 1.7de Trkiyedeki imento tesisleri gsterilmektedir

ekil 1.7 : Trkiyedeki imento tesisleri [12]

imento retiminin Trkiyeye ekonomik girdileri Son 5 yla ait Trkiye imento retim miktarlar ekil 1.8 ve 1.9da gsterilmitir Trkiye Avrupann en byk, Dnyann ise 4. byk imento reticisi konumundadr. Trkiye GSMHnin yaklak %1i imento sektrnden salanmaktadr. imento ihracat konusunda ise Trkiye Dnyada 3. sradadr. imento ihracatna ait veriler ekil 1.10de verilirmitir. imento sektr yaklak 15000 kiiye dorudan i olana salamakta, imento sektrne hizmet sunan dier sektrlerle beraber bu say 25000e kmaktadr. ekil 1.11da istihdam verilerini grlmektedir [11].

ekil 1.8 : 2005-2010 yllar aras Trkiye klinker retimi

ekil 1.9 : 2005-2010 yllar aras Trkiye imento retimi

10

ekil 1.10 : Trkiye imento ve klinker ithalat-ihracat verileri

ekil 1.11 : 2000-2010 yllar aras imento sektrndeki istihdam miktar

Enerji tketimi ve karbon salm miktarlar imento sektr enerjinin youn olarak kullanld ve karbon salmlarnn ciddi boyutlarda olduu bir sektrdr. izelge 1.2de Trkiyede 2008-2009 yllarnda imento sektrnn kulland elektrik miktar verilmitir.

11

izelge 1.2 : 2008-2009 yllar imento sektr elektrik enerjisi kullanm [11]

BLGELER MARMARA EGE AKDENZ KARADENZ ANADOLU DOU ANADOLU G.D.ANADOLU TOPLAM

2008 Yl/ Kwh 1.632.024.226 705.741.139 955.929.905 594.310.641 966.653.713 329.429.973 649.457.878 5.833.547.475

2009 Yl / Kwh 1.613.998.429 677.077.741 1.065.968.134 682.837.749 872.501.356 359.246.747 688.724.429 5.960.354.585

% -1,1 -4.2 10,3 13 -10,8 8,3 5,7 1,9

Ayn yllara ait Trkiye elektrik enerjisi kullanm veriler ise 2008 yl iin 198418 GWh ve 2009 yl iin 194813 GWhlk enerji tketilmitir. Bu veriler nda Trkiyede kullanlan elektrik enerjisinin %3nn imento sanayinde kullanldn syleyebiliriz. ekil 1.12te 1970ten 2005e Trkiyede retilen CO2 miktarlar ve Trkiyedeki imento fabrikalarndan salnan CO2 miktarlar verilmitir. 2005 yl iin Trkiyede retilen CO2nin % 8.05nin imento kaynakl olduunu syleyebiliriz [10][14].

ekil 1.12 : 1970-2005 yllar aras Trkiye CO2 grafii

12

1.3.2 imento fabrikalarnda atk sdan enerji retimi nceki balklar altnda genel olarak anlatlan imento retim prosesinin, s aklarnn gerekletii ksmlarnn ayrnts ekil 1.13de gsterilmektedir.

ekil 1.13 : imento fabrikalarnda ktle enerji ak emas

13

Hammadde, tlmesinin ardndan n-stc kulesine getirilir. n-stc drt ya da be aamal, siklon kaplarndan oluur. Bu kaplarda hammadde bekletmeli olarak bir alt kademeye aktarlarak stlr. Istma ilemi ile kalsinasyon balar, bu nedenle n stcya kalsinatr de denmektedir. Dner frndan ve klinker soutucudan gelen scak gazlar n stc kulesine beslenerek stma iin gereken s salanm olur. Bunlara sekonder ve tersiyer hava denir. Bu ilemlerin ardndan n stcdan d ortama 290
o

C scaklndaki yanma gaz atlmaktadr. Dier yandan da, dner

frnda 1200 o C mertebesine stlan klinker, frn knda, hava flenerek hzla soutulur. Klinkerin ani soutulmas, kimyasal olarak salam bir yapya kavumas ve son tme ileminin verimi asndan gereklidir. Bu ilem iin byk miktarda hava fanlar vastasyla klinkerin zerinden geirilir. D ortamdan alnan hava, kta klinker yanma gazlaryla kararak ve s ekerek 300 o C scakla eriir. Bu havann bir ksm n stc kulesine gnderilir, te biri ise deerlendirilemeden darya atlr. n stc ve klinker soutma ilemleri sonras atlan bu byk miktardaki scak gazlardan yararlanlmas mmkndr. Proje uygulama sahas olarak Kayseri imsa imento fabrikas seilmitir. Fabrika kuru imento retim prosesinde almaktadr. Gnlk imento retme kapasitesi 2400 tondur. Tasarm koullarnda en dk ve en yksek d scaklklar -20 ile 35
o

C dir. ekil 1.14te sistemin deiik elemanlar arasndaki s ve ktle ak

zetlenmektedir. Sisteme girenler, hammadde, klinker soutucu hava, ve n stc atk gazlardr. Atk gazlardan dntrlebilecek olan enerji miktar hesaplanrken, scaklklarnn yannda kimyasal bileimlerinin de bilinmesi gerekir. Bu bileimler, klinker kimyasal dnm denklemlerinden ve kullanlan yaktn kimyasal bileiminden bulunur. Projenin amac, n stc ve klinker soutucu klarna iki adet atk s kazan kurarak, buradan elde edilecek olan buhar trbine gnderip imento fabrikasnn elektriinin bir blmnn retilmesidir. ki farkl kazandan elde edilen buhar, borular araclyla tanr ve iki akm trbine girmeden nce birletirilip trbine beslenir. Trbinin dnmesi sonucunda jeneratrden elektrik elde edilir. Trbinden kan youmaya yakn rk buhar, youturucu ve soutma kulesi yardmyla sv fazna evrilir ve tekrar evrime sokulur. Projede trbin, n stma kulesi, klinker soutucu arasndaki mesafeler fazla olduundan, boru aplar ve pompalar dikkatle seilmelidir. Bunun dnda deiik kontrol elemanlar da hesaba katlmaldr.

14

ekil 1.14 : Atk s tesisi emas Bir imento fabrikas iin kojenerasyon sistemi ve enerji ak aratrldnda fabrikadaki genel sl verimin %50 olduu ve kayp olan enerjinin % 35 inin n stc atk gaz ve klinker soutucu havas biiminde atld grlr. [14]. Atk s akmndan s geri kazanmak iin buhar evrimi seilmitir. Fabrikann frnlarnn baca gaz debileri n stc knda, 385000 Nm /saat, ve klinker soutucuda 195000 Nm 3 tr. Baca gaz koullarndaki (m /saat) birimli debi, standart koullar olan 0 C ve 1 atm basnca gre dzenlenmitir (Nm /saat). Atk gazlarn giri scaklklar n stc iin 290 C, klinker soutucu iin ise 300Cdir. kta belirli scaklklarn altna inilirse, atk gazn ieriindeki su buhar youmaya balar. Bu nedenle k scaklklar 150 dereceden dk tasarm yaplmamaldr. Buhar trbine 1 MPa basn ve 275 C scaklkta girmektedir. imento fabrikasnda kullanldktan sonra bacaya atlan scak duman gazlarndan s geri kazanm yaplarak yakt tasarrufu salanr.
3 3 3

15

Trbinden kan rk buhar, soutma kulesinde youturularak, evrime katlr. Kazan ve trbinlerin uzun mrl iletiminin salanmas iin, suyun iinde znm korozif maddeler kontrol altnda tutulmaldr. Suyun iindeki oksijenin s transferini azaltc etkisi vardr. Bu nedenle besleme suyu pompasnn zerine degazr denen eleman eklenir. Degazr, iindeki kanatlar vastasyla suyun iinde eriyik halde bulunan O2 gazn sudan ayrr. kan gaz, sistemden uzaklatrlr. Bacaya atlacak scak duman gazlarndaki her 20 Clik d, yaklak % 1 yakt tasarrufu salar [15]. Gazlarn bileimleri llebildiinden, scaklklar ve bileimleri dikkate alnarak tadklar s enerjisi bulunur.

16

2. TASARIM SEENEKLER VE SEM KRTERLER Tasarm aamasnda sistemin deiik dzenlemeleri ele alnm, teknik ve endstriyel kstlar deerlendirilmitir. 2.1 Farkl zm nerileri Buhar evriminde sistem elemanlarn belirlemek ve sistem elemanlarnn verim zerindeki etkilerini incelemek, bylece en uygun zme ulaabilmek amacyla CyclePad adl program kullanlmtr. ekil 2.1, ekil 2.2, ekil 2.3 ve ekil 2.4de gsterilen normal buhar evrimi, rekperatrl buhar evrimi, ara buhar almal buhar evrimi, hem ara buhar almal hem de rekperatrl buhar evrimi ayr ayr deerlendirilmitir. Anlam Trbin Klinker Soutucusu ve n Istc

Semboller

Kondenser

Pompa

Is deitiricisi

Datc

Karm Odas

17

ekil 2.1 : Basit buhar evrimi

ekil 2.2 : Rekperatrl buhar evrimi

18

ekil 2.3 : Ara buhar almal buhar evrimi

ekil 2.4 : Hem ara buhar almal, hem rekperatrl buhar evrimi

Trbin seiminde imalatlarla ve pazarlayclarla grlm mevcut buhar debisine, scaklna ve basncna uygun trbin seenekleri gz nne alnmtr. Buhar evriminde sistemin ana emasna ek olarak besleme borularnn seimi sistemin yllk maliyetini ve performansn etkilediinden nemli bir yer tutmaktadr. 6 farkl boru ap ve 4 farkl dizili gz nne alnmtr. Pompa seiminde ise pompalarn tekli veya paralel balanmas durumlar deerlendirilmitir. Atk s kazanlarnda tasarm seenekleri olarak borulu s deitiricileri birlii olan TEMAnn (Tubular Exchangers Manufacturers Association) kataloglar

19

incelenmitir. Tasarm seeneklerinde balca nemli hususlar; atk s kazanlarnn yatay ya da dikey konumlandrlmas, atk s kazanlarnda seilecek boru tipleri (kanatl, ya da kanatsz), atk s kazan tasarmnda seilecek pinch scakl olmutur. 2.2 Uygun Seim Kriterleri ile Optimum zm Buhar evrimi ablonu olutururken ilk yatrm maliyeti ile verim arasnda optimizasyon aranm ve en uygun ablonun ekil 2.3te gsterilen ara buhar almal evrim olduuna karar klnmtr. Bu dzenleme ayn zamanda arac akkana (suya) karan havann dar atlmasna da olanak salamaktadr. evrimde kullanlacak buhar scaklklar baca gazlarnn scaklklar ile dorudan balantl olduundan buhar scaklklar zerinde herhangi bir seim imkn domamtr. Trbin giri basnc, ara buhar alma basnc ve youma basnlar belirlenirken, buhar kuruluk dereceleri ve trbin k gc hesaba dhil edilmitir. Trbin reticileri ile irtibat kurulmu, trbin alma koullarna gre optimum buhar basnlar seilmitir. Boru ve pompa hattnn seiminde deiik boru aplarna ve dizililerine gre 24 adet senaryo retilmi, buradan elde edilen verilere gre 20 yllk bir projeksiyonda yllk maliyeti en uygun olan boru ap ve dizilii ile pompalar seilmitir. Pompa seiminde paralel bal pompalar tercih edilmi; bylece olas bakm ve arza durumlarnda dahi sistemin ksmi olarak almasna olanak salanmtr. Atk s kazanlarnn seiminde baca gazlarnn debileri, scaklklar, toz ykleri, fabrikann hammadde kurutmak iin baca gaz minimum scaklk talebi, baca gaz iindeki buharn youma scakl gz nnde bulundurulmutur. Sistemde sl verimi drecek toz birikmesine mani olmak, baca gaz scakln suyun i noktas scaklnn zerinde tutarak slfrik asit oluumunu engellemek ve sistemi korozyondan korumak, baca gaz k scakln fabrikann dier proseslerinin ihtiyalarna yant verecek seviyede tutmak, atk s kazanlar tasarmnda uygun seim kriterlerimizin banda gelmektedir. Seim kriterleri gz nne alnarak atk s kazanlarnn dik konumlandrlmas, atk s kazanlarnda kullanlan borularn yaln boru seilmesi ve pinch scakl olarak 45 C seilmesi uygun grlmtr.

20

2.3 Seilen Tasarmn stnlkleri Buhar evrimi iin; Ara buhar almal buhar evriminin dier buhar evrim modellerine gre performans / maliyet oran daha st seviyededir. Bu da yatrmn geri dn sresini ksaltmaktadr. Basn seimi trbin imalatlarnn verdii kuruluk kstlarnda en yksek gc retecek ekilde seilmitir. Trbin dizilii seiminde gerek en endstriyel kstlardan gerekse teknik nedenlerden tr paralel bal iki adet trbin seilmi, bylece sistem arza veya bakm durumlarnda ksmi alma esnekliine kavuturulmutur. Boru ve pompa seimi iin; Seilen boru ve pompalar yllk maliyetleri asgari seviyede tutmaktadr. Seilen pompa dizilii sistemin bakm veya arza durumlarnda ksmi olarak almasna izin vermektedir. Atk s kazanlar seimi; Atk s kazanlarnda yaln boru seilmesi kirliliin (toz birikiminin) oluturaca sl verim kayplarn en aza indirecektir. Atk s kazanlarn baca gaz k scaklklar seiminde fabrikann dier proseslerinin ihtiyalar ve teknik kstlar gz nne alnarak maksimum buhar eldesi salanmtr.

21

3. ATIK ISI KAZANLARININ TASARIMI Endstriyel fabrikalarda atk snn geri kazanm s deitiricilerinin kullanm ile gerekleir. Bir s deitiricisinin zelliklerinin belirlenmesinde s transfer kapasitesi, akkanlarn scaklklar, her bir akkan devresinde boru ii ve boru dnda izin verilebilecek basn dmleri, s deitiriciye giren akkanlarn zellikleri ve hacimsel debilerin bilinmesi gerekir. Bu deerler s deitiricisinin tasarm parametreleridir ve maliyette belirleyici etkileri vardr. Son tasarmda, izin verilen basn dm ve maliyeti dikkate alnr. Bir atk s geri kazanm sistemi seiminde temel parametreler aadaki gibi sralanabilir: Atk s akkannn scakl Atk s akkannn debisi Is aktarm yzeylerinin malzemesi Atk s akkan iin izin verilebilen en dk scakl Istlan akkann kimyasal bileimi Istlan akkann izin verilen en son scakl Eer kontrol gerekliyse kontrol scakl 3.1 n Tasarm Aamas Is yzeyinin boyutlandrlmas iin ncelikli olarak karar verilmesi gereken parametrelerin tasarm asndan ve dizilim asndan gruplanarak sralanmas izelge 3.1 de gsterilmektedir.

23

izelge 3.1 : Kazan zelliklerinin belirlenmesi

Tasarm asndan Paralel ya da Kar Akl Inm ya da Tanm-Youn Tek gei-ok aamal Su borulu ya da Duman Borulu

Dizilim asndan Yatay veya Dey Borulu Sral ya da apraz Boru Dzeni Yaln Borulu ya da Kanatkl Borulu

Termodinamik hesaplamalardan nce izelge 3.1 de zetlenen kriterler hakknda karar verilerek s deitirilerinin karakterleri belirlenir. Buradan sistemin geneli hakknda fikir edinildikten sonra termodinamik hesaplar ve boyutlandrma hesab yaplr. 3.1.1Kazanlarn i akkan dzenine gre snflandrlmas Baca atk gazlarnn boru iinden akt, stlacak svnn ise boru evresinde akt kazanlar duman borulu kazanlar olarak adlandrlr. Bu tr kazanlarda, kirli gazn boru iinden akmas, boru ii tkanklara mdahale edilmesini zorlatrr. Kirli gazlar zamanla boru iinde tabaka oluturup sl verimi drrler. Dier yandan, bu tr kazanlarda kapasite snrlamas ve iletme sorunlar ile karlalmtr. Genelde kzgn buhar retimi ok kstldr. akkannn boru iinden geirilip, kirli yanma gazlarnn stma yzeyinin dnda bulundurulduu kazanlar da su borulu kazanlar olarak adlandrlr. Su borulu kazanlar, buhar depolarnn konumlandrlmalarna gre de kendi ilerinde ayrrlar. Bu tr kazanlarda kapasite, basn artrm ve kzgn buhar retim miktarndaki tek kst, boru malzemelerinin mukavemet zellikleridir. Duman borulu kazanlarda, boru ii hzlarn belirli deerleri amamas gerekir. Duman miktarnn ok olduu durumlarda, fazla sayda giri borusuna ihtiya duyulur Atk s kaynann 20000 m3/sden fazla olduu durumlar iin su borulu kazanlar tasarlanmaldr [16]. Proje konusu olan n-stc ve klinker soutucu klarndaki gaz miktar bu deerin ok stndedir. Dolaysyla tasarmda, suyun boru iinden akt su borulu sistem seilmitir.

24

3.1.2 Akkan ak ynnn belirlenmesi Atk s kazanlarnda, boru ii akkan ile atk s kaynann karlama ynleri, s aktarm dzenine etki eder. Paralel akta, sistemdeki en yksek scakla sahip olan gaz, en dk scakla sahip olan su veya buhar ile temas eder. Bu durum, logaritmik scaklk fark deerinin dmesine ve gerekli s aktarm yzeyi alannn artmasna sebep olur. Isl yzeylerin azaltlabilmesi iin kar akl bir sistem tasarm yaplmaldr. Atk gaz scaklnn dk olduu durumlarda s geiinin salanmas iin daha yksek kzdrc ykne olanak salayan kar ak tercih edilmelidir. Kar akl sistemlerde boru yzeyi scaklklar daha yksek deerlere ular, [17].

ekil 3.1 : a) Kar ak b-) Paralel ak c-d) Kark ak gsterimleri

ekil 3.2 : a-)Kar ak ve b-)Paralel aktaki scaklk dalmlar

Tm bu zellikler gznne alnarak, kar akl bir sistem tasarlanmas uygun bulunmutur.

25

3.1.3 Inm ve tanm Atk s kazanlar yanma odas bulundurmayan, endstriyel prosesler sonucunda ortaya kan atk s ile alan buhar kazanlardr. inde yanma olan endstriyel kazanlarda, duman gazlar ok yksek scaklklara eritiinden, s transferi nmla (radyasyon) olmasna karn atk s kazanlarnda s transferi esas olarak tanm ile olmaktadr. Atk s kazanlarnda daha dk scaklklarda alldndan ve aleve rastlanmadndan, nm etkisi gz ard edilir[18]. Atk s kazanlar tanm esasl almaktadr. Hesaplarda bu durum dikkate alnacaktr. 3.1.4 Boru eksenlerinin seimi Atk s kazan elemanlarnn toplam s transfer katsays; yuzeylerin temizliine, malzemesine ve atk gaz giri scaklna bal olarak deiim gsterir. Su borulu atk s kazanlarnda, yksek oranda toz ve yabanc madde ieren gazlar kullanlr. n-stc atk gaz da bu profile uymaktadr. Bu toz ierii, yzeyler zerinde yapc ve birikici zellik gstermektedir,[19] n-stc gaz zellikleri dikkate alnarak, atk s kazanlarnda, borular dey yerletirilerek duman gazlarnda bulunan tozlarn s transfer yzeyleri zerinde birikme yapma ve kirletme ihtimalleri azaltlabilir. Ancak, n stc kulesinin yksek olmas, kazann da elik konstrksiyon zerinde ykseltilmesi gerei, kazann yatay konumlandrlmasna elvermemektedir. Bu nedenle kazan tasarm dikey dzlemde uzanacak biimde yaplmaldr. Bu noktada, toz birikiminin engellenmesi iin yeni zmler retilmelidir. Yatay borulara eklenecek olan mekanik krc bir eki, toz birikiminin engellenmesine yardmc olacaktr. Is aktarmnn dzenlilii iin, periyodik aralklarla eki altrlarak toz tabakasnn krlmas salanmaldr. Yatay atk s kazanlarnnda st konumdaki elemanlara aktarma yapan boru demetinin meyilli monte edilmeleri tavsiye edilmektedir. Bu sayede akkan dolamnn iyiletirilmesi, en yksek ksmda buharn toplanmasnn kolaylatrlmas salanacaktr. Bu meyil as 5 alnabilir. Klinker soutucu atk gaz kazan iin, enlemesine uzanan bir tasarm yaplabilir. Bu durumda, borularn dizilimleri dikey olacaktr. Boru demetleri st taraftan kazan eperlerine aslarak alt ksmda boru genlemelerine izin verecek alan braklr. Duman gazlarnn kazana girii soldan, k ise yukardan salanr(ekil 3.3).

26

Bylece oluabilecek toz youmalar akan atk gaz ile sprlerek alt ksmdan dar atlabilmektedir. ekil 4.5te mekanik krcsz bir n-stc kazannda toz yapmas olay gzlemlenmektedir. Yksek atk gaz hzlarna ramen, n-stc atk gaz tozunun yapkan zellii, borularn zerinde birikim olumasna neden olur. Bu durumda, s yzeyleri tasarlanan performans gsteremezler.

ekil 3.3 : Yatay dizilimli atk s kazan

ekil 3.4 : Klinker soutucu kazan dikey boru

ekil 3.5 : ekisiz yatay borulu n stc kazan

27

3.1.5 Yaln boru ve kanatkl boru karlatrlmas Yaln borular tozlu alma ortamlar iin uygun s aktarm elemanlardr. Kanatkl borularda iletme srecinde ortaya kan kanatk anmas, toz birikmesi sonucu tabaka olumas gibi dzensizlik kaynaklar, yaln boru kullanlmas halinde grlmez. Ancak, s aktarma yzeyi olarak daha ok hacim kaplarlar. Kanatk kullanm ile younlatrlan yzeyler daha ksa bir boruda daha ok s aktarmna olanak verir, [20]. n stc atk gaznn iindeki toz oran 50 g / Nm3 tr. Bu deer, yaln boru kullanmn zorunlu klmaktadr. Klinker soutucuda ise toz oran daha dk mertebelerdedir. (20 g / Nm3 )[21]. Klinker soutucu atk kazan iin istenirse kanatkl boru dizilimi seilebilir. Klinker soutucu atk s kazan kazan da yaln borulu seilebilir. n-stc atk kazan ve klinker soutucu atk gaz kazan iin yaplan tasarm izelge 3.2.de zetlenmitir.;
izelge 3.2 : Atk s kazanlar iin seilen

dikey

konumlandrlaca iin, ykseklik sorunu olmayacaktr, bu nedenle bu atk s

n-stc atk s kazan Boru tr Boru ii akkan Ak yn Boru ekseni Boru Dizilimi Kademe Kazan uzanm Yaln Su-buhar Kar Yatay Sral Tek Basn Dikey

Klinker soutucu atk s kazan

Yaln Su-buhar Kar Dikey apraz Tek Basn Yatay

28

3.2 Kazan Elemanlar 3.2.1 Kzdrc Atk s kazanlarnda retilen doymu buharn stld elemandr. Buhar kazannn kzdrc ncesi stma yzeylerinden kan buhar teorik olarak doymu, iletmede ise bu deere ok yakn kuruluk derecesinde(0.98) kzdrcya giri yapar. Bu slak buhar, kzdrc yardmyla basn sabitken s verilerek kzdrlr ve sabit basnta kzgn buhar retilir. Kzdrma ilemi, retilen buharn, buhar trbinlerine gnderilip elektrik retilebilmesi iin gereklidir. Bylece trbin k kanatlarna yakn yerlerde youabilecek suyun olumsuz etkileri engellenmi olur. Borular arasndaki mesafe boru apna, gaz debisine, gaz hzna bal olarak, 70-200 mm arasnda deimektedir[22]. Buhar hz, kzdrc yzey soutulmasnn salanmas iin ok fazla drlmemelidir. Kzdrclarn konstrksiyonunda ilk sralardaki kzdrc borular hafif meyilli yerletirilerek buhar iinde bulunabilecek suyun balangta ayrlmasna allabilir. Boru dizilimleri ise, istenen boru ii akkan hznn salanaca biimde giri boru says seilerek belirlenir. 3.2.2 Buharlatrc O-tipi buharlatrclar atk s kazanlarnda youn olarak kullanlrlar. st buhar toplama domunun, ana buhar domu olarak tasaarlanabilmesi bu tip buharlatrclarn ana avantajdr. Byk miktarda gaz geiine boru demetleri arkaya doru sralanarak O-tipi buharlatrclarda, boru sralarnn ou yukarya doru iletim yaparken, en i kesimdeki borular st buhar domundan svy alta aktarmakta kullanlr. Bu sralar gaz geiinin dnda da kabul edilebilirler. Dier borular sistem gerei kanatkl seilmise de bu en iteki borularn kanatkl olmasna gerek yoktur. ekil 4.6da grld zere, en ite yer alan iki boru, buhar-sv ayrtrma elemanlarnn uzanda yer alr, dorudan sv iletimi salar. Genel s transfer katsays hesaplanrken bu ortadaki elemanlarn etkisi yok saylabilir. n-stc kazan iin Otipi buharlatrc kullanlmas ngrlmtr. Klinker soutucu atk kazan iin ise,

29

giri boru says hesapla belirlenecek olan, boru demeti tipi buharlatrc kullanlmas planlanmtr.

ekil 3.6 : O-tipi buharlatrc [23]

3.2.3 Ekonomizr Kazan besleme suyu, kazann dier elemanlarna ulamadan nce ekonomizr ad verilen elemanlar iinde baca gazlar ile stlr. Bylece, kazana gnderilen su ile buharlamakta olan su arasndaki scaklk fark klr ve kazann sl verimi artar. Ekonomizrde buharlama olmas halinde, bu buhar kazan iinde skabilir ve bu borularn hasar grmesine sebep olur. 3.3 Termodinamik Hesaplar n-stc atk s kazan ve klinker soutucu atk kazan iin s deitiricilerin ak, dizilim gibi parametreleri belirlendikten sonra sra termodinamik kstlarn dikkate alnarak i yklerinin ve s deitirici boyutlandrlmas ilemindedir.

30

3.3.1 Buharlatrc pinch yaklam Pinch scaklk fark, buharlatrcdan ayrlan atk gazn scakl ile suyun belirtilen basntaki doyma scakl arasndaki fark, yaklam scakl ise ekonomizrden ayrlan su ile suyun doyma scakl arasndaki fark olarak tanmlanr, [24]. Bu deerlerin termodinamik adan uygun tahmin edilmesi ile sistem iin geree uygun bir scaklk profiline ulalr. Endstriyel buhar kazanlarndan farkl olarak, atk s kazanlarnnda ss ekilecek olan gazn giri scakl dktr. Bu, kazandan kan gazn scakln tahmin edilmesinin zorlamasna ve gerekli buhar ak miktarnn ngrlememesine sebep olur. k gaz scaklnn nceden belli bir deer seilmesi halinde, dk scaklk farklar sebebiyle akkann ekonomizr iinde buharlamas gibi olumsuzluklar gzlenebilir. Bu nedenle, n boyutlandrma hesab iin atk s kazanlarnda, atk gazdan ekilebilecek olan sy snrlayan temel parametre olarak buharlatrcdaki pinch scakl fark alnr. Teorik olarak kazandan kan retilen buhar, giriteki atk gazn scaklna kadar stlabilir. Ancak baz ekonomik ve teknik snrlamalar bu scakla eriilmesine engel olur. Yksek scaklklarda alan endstriyel kazanlarda, eklenen ekipmanlarn maliyeti, k buharnn scaklnn maksimum noktaya karmakla salanacak olan ekonomik kazanc dengeler. Yani pinch scaklk farknn ok kk seilmesi durumunda, eklenmesi gereken yzey alan miktar ok artar ve bu tasarmn ekonomik yaplabilirliini etkiler. Is deitirici yzeyi olarak, yaln borulu tip seilirse dk bir pinch scaklk farknn salanmas iin boyutlarn ok bymesi gerekir. Btn kazan dnlerek makul bir pinch scaklk fark seilmelidir. Pinch ve yaklam noktalar seildikten sonra, atk s kazan elemanlar olan kzdrc, buharlatrc ve ekonomizr iin n kabuller yaplm olur. Kazann boyutlar ve s deitirici yzey alanlar, seilen bu kstlar dikkate alnarak ekillendirilir. Bu deerler, tasarmcnn deneyimleri yardm ile bulunabilir. Literatrde, eitli scaklklardaki gazlar iin, kabul edilebilecek pinch scaklk farklar belirtilmitir, [25].

31

izelge 3.3 : eitli gaz scaklklar iin pinch deerleri

Buharlatrc Borusu Gaz giri scakl. o C Kzdrc Yaklam Scakl Buharlatrc Yaklam Scakl Kzdrc Yaklam Scakl Ekonomizr Yaklam Scakl

Yaln

Kanatkl

20 o C 45 o C 20 o C 10 o C

10 o C 20
o

Pinch scaklk fark

Pinch ve yaklama scaklk noktalar, s deitiricilerin yaln borulu ya da kanatkl olmasndan bamsz olarak gaz giri scaklna gre deiim gsterir. Yksek scaklkta gerekleen bir proseste, pinch scaklk farknn dk seilmesi halinde, k gaznn scakl besleme suyu scaklnn altnda kabilir. Bu durum, scaklk akmas olarak adlandrlr. Besleme scaklnn 200 C olduu bir durumda, kta bu scakln 300 dereceye ulamas, gaz/buhar orannn dengesi asndan ulalabilir bir sonutur. Pinch scaklk fark seildikten sonra, eer deiik scaklk ve buhar profillerinde tasarm yaplmas gerekirse, seilen deerlerden iteratif olarak yeni pinch farklar bulunmaldr. Bunun iin deiik simlasyon programlar mevcuttur. Hesaplamalarda pinch ve yaklam scaklklar dikkate alnmadan, atk s kazanndan kan gazn scaklnn tahmini zerinden gidilmesi halinde yanl tasarm deerleri elde edilir. Kayplar gz ard edilerek buharlatrc ve kzdrc iin s denklemi yazlrsa, WgxCpgx(tg1-tg3)=Wsx(hs2-hw2) btn sistem iin denklik,
Wg xCpx(t g1 t g 4 ) Ws (hs 2 hv 2 )

(3.1)

(3.2) (3.3)

(tg1-tg3)/(tg1-tg4)=(hs2-hw2)/(hs2-hw1) = K

32

Buhar retiminin gerekleebilmesi ve geree uygun bir kazan scaklk profiline eriilmesi iin, t g 3 Burada Wg , W s

t s ve t g 4

t w1 koullar salanmaldr. t s doyma scakldr.

gaz ve buhar miktar, hs 2 hw1 hw2 de srasyla kan buharn,

ekonomizr kndaki suyun ve ekonomizr giriindeki suyun entalpileridir. c p deerlerindeki deiimler nemsenmeyerek (4.1) ve (4.2) denklemleri arasndaki oran K katsays olarak ifade edilir. K deeri buhar zelliklerinden etkilenen bir ifadedir. Atk gaz k scaklna bir deer atayarak kazan tasarm yaplmas halinde hesap yanl kacaktr. rnein, 4 MPa ve 400 derecede buhar iin gaz k scaklnn 148 o C belirlenmesi halinde,
izelge 3.4 : eitli gaz zelliklerinde K deerleri

Basn,MPa 3 4

Buhar scakl, o C 390 400

Doyma scakl o C 254 260

K 0.74 0.7728

k gaz scakl, o C 120 148

K deeri verilen scaklk ve basnta 0.7728 olarak okunur. Bu durumda, gazn 3. evredeki scakl bulunmak istenirse, (4.3) formlnden, 0.7728=(900-tg3)/(900-300)

hg 3

255.5 o C bulunur.

Bu scaklk verilen basn iin doyma scaklndan dk bir deere denk gelmektedir. Yani gaz scakl doyma basncnn altna dm denebilir. Bu termodinamik olarak mmkn deildir. Bu nedenle hesaplarda pinch scaklk farklar dikkate alnmaldr. Bu rnekte atk gaz scaklnn 148 Cye drlebilmesi iin ek yakma uygulanmaldr. Ek yakma ilemi ile t g1 deeri ykseltilir. Giri gaz scaklnn artmasyla pinch scaklk fark da artarken, k gaz scakl azalr. Pinch scaklk fark deerinin dk alnmas, tasarm deerlerini gerekilikten uzaklatrr. Pinch farkn 5 C almak teoride mmkn olsa da, pratikte eldeki mhendislik malzemeleri ile bu deere ulalmas zordur.

33

3.3.2 Ekonomizr su yaklam scakl Ekonomizr i scakl ile ekonomizr basncndaki su doyma scakl arasndaki fark dikkatle seilmelidir. Eer scaklk fark yeterli alnmazsa, ekonomizr iinde buharlama meydana gelebilir [18]. Buhar suya gre daha kt bir s aktarcsdr. Bu durumda, s transferinde problemler oluur. Yeni tasarmlarda ekonomizr iinde buharlamaya izin veriliyor olsa da bundan kanlmaldr. Yaklam scaklk farknn 10-15 C aralnda alnmas makuldr. Bylece, deiken ykler iin uygun bir gvenlik faktr salanm olur. ok yksek scaklktaki bir giri gaz iin ekonomizr yaklam scaklk fark dk seilirse, k gaz scakl besleme suyu scaklndan dk bulunur, bu da termodinamik olarak salanamaz bir durumdur. 3.3.3 Kzdrc k scaklk dengelenmesi Kzdrclarda, zellikle yksek scaklklara kldndan, buhar k scaklnn mmkn olduu kadar sabit tutulmasna allmaldr. Buhar scakln kontrol; kzgn buharn doymu buharla kartrlmas, kzdrcdan geen duman gaz miktarnn ayarlanmas (bypass) veya kzgn buhar soutucular yardm ile yaplmaktadr. 3.3.4 Blf miktar Besleme suyu, buhar retiminde s transferini zorlatran ve kritik noktalarda katlamalara, korozif etkiye sebep olan zararl bileenlerinden temizlenmelidir. Bu durum suyun bileiminde yer alan organik madde, tuzlar gibi maddelerin standartlarda belirtilen deerlerin altnda tutulmas ile gerekletirilir. Dar atlmas gereken suyun miktarnn belirlenmesinde, besleme suyunun bileimi nemli rol oynar. Kazan borular iinde katlaan tuz bileimini dengelemek iin st blf ilemi uygulanr. Bu dearj ileminde ama, kazan iinde kat maddelerin olas kelmelerini engellemektir. erisinde yksek oranda katlaabilen mineraller bulunan su dar atlarak yerine kimyasal olarak saflatrma ileminden geirilmi besleme suyu alnr. Bu ilem yaplmazsa, su buhar dnm evresinde kabarcklar oluur ve bu kabarcklarda grlen katlamalar, boru duvarnda, lme aygtlarnn yuvalarnda, buhar ayrma kaplarnda birikir. Bunun sonucunda, s deitirici yzeylerde ilev bozukluu grlr, lme cihazlar yanl lmeler yapabilir. Atk

34

s kazanlarnda blf ilemi otomatik olarak ayarlanr. Bunun iin, suyun iine iletkenliini len sensrler yerletirerek, su iindeki tuz konsantrasyonunun tehlikeli deerlere ulamas engellenir, [22]. pH deerinin 7 olmas durumunda suyun kimyasal zelligi ntr, 7den kk olmas durumunda asidik, byk olmas durumunda ise baziktir. Asidik zellikteki su, malzemede korozyona, bazik zellikteki su ise kprmelere, malzemede anmalara neden olur. Bu nedenle kazan besleme suyu pH degeri 8-9 dolaynda tutulur. Besleme suyunun niteliinin tam olarak bilinemedii durumlarda, dearj miktarnn retilen buharn %2si olarak alnmas uygundur. Besleme suyu iyon ierikleri, i akkannn iletkenliini ve pH deerini belirler. Yksek su hzlarnda oluan vakum etkisiyle kazan balant elemanlarnda atmosferden suya hava, dolaysyla oksijen szmas olur. Oksijen, ukurcuk korozyonuna; CO2 ise boru i yzeyinde yzeysel korozyona neden olur. Su artma tesisinde organik maddeler, dinlenme havuzlarna keltilir. Kat ierikler, filtrelerle (anyon, katyon ve kark yatak), pH deerleri eitli kimyasallar yardmyla istenen deerlere getirilir. CO2 ve O2 ise degazrlerde buhar ilavesiyle zlerek atmosfere atlr. Kazan sl yklerinin belirlenmesi n stc Atk Kazan Termodinamik koullarn belirlenmesinin ardndan n stc kazan sl ykleri, srasyla aadaki ekilde belirlenebilir: Kzdrc, buharlatrc, buhar domu ve ekonomizr ksmlarndan oluan tek kademeli bir atk s kazannn ak emasn oluturursak;

35

ekil 3.7 : Kazan ii ak emas

Bu proses iin veriler aada belirtilmitir; Atk gaz giri scakl 290 o Cdir. Atk gazn kazana giri hacimsel debisi 385000 Nm 3 /hdir. Baca gaz koullarndaki (m /h) birimli debi, standart koullar olan 0 C ve 1 atm basnca gre dzenlenmitir (Nm /h). Bu koullar altnda atk gazn younluu 1.529 kg/m 3 tr. Buradan ktle debisi 163.51 kg/s bulunur. Hesaplarda ktlesel debi kullanlacaktr. Atmosfere atlan akkan yzdesi (Blf oran) = %2
izelge 3.5 : n stc k atk gaz bileenleri [16]
3 3

n stc atk gaznn bileenleri Azot, N2 Oksijen, O2 Karbon Dioksit, CO2 Su, H2O Argon, Ar Slfr Dioksit, SO2 Karbon Monoksit, CO

% 56 5 38 0.52 0.87 0.0 0.0

36

izelge 3.6 : n stc atk gaz giri zellikleri

Scaklk Gaz ktlesel debisi Younluu

290 o C 163.51 kg/s 1.529 kg/m 3

Boru iindeki ak: k faz buhar, 275 o C ve 1 MPa basnta, Besleme suyu scakl 110 o C dir. Kzdrc iindeki basn dm, k basncnn %10u mertebelerinde alnabilir.
izelge 3.7 : Atk s kazan tasarm iin yaplan n kabuller

Buharlatrcdaki pinch scaklk fark, C o Ekonomizr su scaklk fark, C o Blf oran, Buhar Tahliye yzdesi% Kzdrc iindeki basn dm,MPa Ekonomizrde izin verilen basn dm,MPa

45.0 10 2.0 0.1 0.12

ekil 3.8 : n stc kazan iin scaklk farklar diyagram

37

Kazan girii ve kndaki akkan zellikleri aratrlarak, bilinen deerler kazan emas zerinde gsterilmitir. (ekil 3.9)

ekil 3.9 : Bilinen deerler ile izilen ak diyagram

imento retimi ardndan aa kan atk baca gaz, kazanda i akkanna aktarlmak zere, ssn kazan elemanlar zerinden geerek kaybederek, filtre ileminin ardndan atmosfere salnr. (1) ile gsterilen giriteki atk gaz, (2) ileminde kzdrcdan karak ssnn bir ksmn buhar domundan doyma scaklnda kan buhara aktarr, bu srada buhar domundan gelen buhar stlr ve sonunda 1 MPa basncnda 270 C scaklnda buhar elde edilir. 2-3 ilemleri arasnda atk gazlar buharlatrc yzeylerinden geirillir, atk gazdan ekilen s ile buharlatrc iindeki su buharlatrlr. Ekonomizr giriine gelen atk gaz(3), ekonomizrden geirilerek atmosfere salnr(4), dier yandan ekonomizre giri yapan besleme suyu stlarak buhar domuna aktarlr. Buhar domu ekonomizrden gelen snm su ile belli bir seviyeye kadar doldurulur. Bu seviyenin st buhar iin bo braklr. Domun st ksmndan da atk s kazanndaki buharlatrcdan kan doymu buhar girer. Doymu buhar iinde bir miktar daha sv bulunmaktadr. Bu nemin varl hatlarda srtnmeye ve korozyona sebep tekil etmektedir. Bu nedenle kzdrcya

38

girmeden nce buharlatrcdan kan doymu buharn doma gnderilmesi ile nemi doma brakp kuru buhar olarak domdan kp kzdrcya girmesi salanr. Bu s deitici elemanlarnn tasarm, kazan tasarmnn en nemli noktalar olacandan, ekilmesi gereken slardan faydalanarak k belirlemesi gerekir. Kzdrc ve buharlatrc s yk
Hmmkn Wg (hgiri hpinch)

scaklklarnn

(3.4)

H mmkn 163.51 (283.03 207.08)

H mmkn

10276.11 kW

Atmosfere tahliye edilen buharn etkisi gz nne alnarak;

H net H mmkn

(1 SL / 100 )

(3.5)

Wbuhar

H net [(hbuhar h1 ) (1 Bldwn/100)(h1 hekonomizr)]

(3.6)

10276 .11 /[(2987 .35 781 .12) (1.02 (781 .12 741)]

Buhar retimi, Wbuhar

4.529 kg/s

bulundu.

Kzdrcdan kan buharn miktar belirlendikten sonra kzdrcnn s yk bulunur. Kzdrc s yk

Qkzdrc Wbuhar (hbuhar hv )

= 4.529(2987.35 - 2779.68) = 940 kW Kzdrcdan kan gazn entalpisi;

(3.7)

hg 2 hg 2
hg 2

hg1 Qkzdrc (1 SL / 100 ) / Wgaz 283 .02 940 (1.02) / 163 .51
263.77 kJ/kg

(3.8)

Buharlatrc s yk

Qbuharlastrc

Wbuhar (hv h1 ) Wbuhar (1 bld / 100)(h1 hekonomizr)

(3.9)

39

4.529 (2779 .68 781 .12 ) 4.529 (1 0.02 )(781 .12 741)
= 9326.37 kW Buharlatrcda retilen buhar miktar

Wbuhar

Qbuharlauh /(hv rc

h1 )
(3.10)

9326 .37 /(2779 .68 781 .12 ) Wbuhar 4.66 kg / s

Ekonomizr s yk

Qekon Wbuhar (1 bldwn/ 100)(hekon hbesleme)

(3.11)

4.66 (1 2 / 100 )(741 460 .56 )

=1333 kW Dar atlan gazn entalpisi ve scakl

hg 4

hg 3 Qekon(1 SL / 100 ) / Wgaz

(3.12)

= 207 .08 1333 1.02 163 .51 = 198 .75 kJ/kg Bileimi ve entalpisi bilinen atk gazn scakl 219 C o bulunur. Bulunan deerler ve bilinen deerler, ekil 4.9da ak emas biiminde gsterilmitir.

ekil 3.10 : Hesaplanan deerler ile birlikte izilen ak emas

40

Klinker soutucu atk gaz kazan Bu kazan iin yaplan yaklamlar; Atk gaz giri scakl 300 o Cdir. Atk gazn kazana giri hacimsel debisi 195000 Nm 3 /hdir. Baca gaz koullarndaki (m /h) birimli debi, standart koullar olan 0 C ve 1 atm basnca gre dzenlenmitir (Nm /h). Bu koullar altnda atk gazn younluu 1.529 kg/m 3 tr. Buradan ktle debisi 82.82 kg/s bulunur. Hesaplarda ktlesel debi kullanlacaktr. Atmosfere atlan akkan yzdesi (Blf oran) = %2
izelge 3.8 : Klinker soutucu k atk gaz bileenleri
3 3

Klinker atk gaznn bileenleri Azot, N2 Oksijen, O2 Karbon Dioksit, CO2 Su, H2O Argon, Ar Slfr Dioksit, SO2 Karbon Monoksit, CO

% 57 4 38 0 0 1.0 0

izelge 3.9 : Klinker soutucu atk gaz giri zellikleri

Scaklk Gaz ktlesel debisi Younluu

300 o C 82.82 kg/s 1.529 kg/m 3

41

ekil 3.11 : Klinker soutucu atk kazan scaklk farklar

Kzdrc ve buharlatrc s yk
Hmmkn Wg (hgiri hpinch)

(3.13)

H mmkn = 82.820(280.52-202.18)

H mmkn

6674.146 kW

Atmosfere tahliye edilen buharn etkisi gz nne alnarak;

H net H mmkn (1 SL / 100 )

(3.14) (3.15)

Wbuhar

H net [(hbuhar h1 ) (1 Bldwn/100)(h1 hekonomizr)]

781 .27 ) (1.02 (781 .27 741 .08)]

6674 .146 /[(2999

Buhar retimi= Wbuhar =2.962 kg/s bulunur. Kzdrcdan kan buharn miktar belirlendikten sonra kzdrcnn ii bulunur. Kzdrc s yk

Qkzdrc

Wbuhar (hbuhar hv )
2779 .68)

(3.16)

2.962 (2999

640 kW

42

Kzdrcdan kan gazn entalpisi; Kzdrc k scaklnn belirlenmesinde atk gazdan kzdrma ilemi iin ekilen sl ykten faydalanlr.

hg 2

hg1 Qkzdrc (1 SL / 100 ) / Wgaz

(3.17)

hg 2
hg 2

283 640 (1.02) / 82.82

275 .58kJ / kg

Buharlatrc s yk

Qbuharlastrc

Wbuhar (hv h1 ) Wbuhar (1 bld / 100)(h1 hekonomizr)

(3.18)

2.95(2779 .68 781 .27 ) 2.95(1 0.02 )(781 .27 741 .08)
=6023.47 kW

Buharlatrcda retilen buhar miktar

Wbuhar

Qbuharlauh /(hv rc

h1 )
(3.19)

6023 .47 /(2779 .68 781 .27 ) Wbuhar 3.01kg / s

Ekonomizr s yk

Qekon Wbuhar (1 bldwn/ 100)(hekon hbesleme)

(3.20)

2.95(1 2 /100 )(741 .08 460 ) 862 kW

Dar atlan gazn entalpisi ve scakl

hg 4

hg 3 Qekon(1 SL / 100 ) / Wgaz

(3.21)

= 203 .02 862 1.02 83 .41 = 192 .65 kJ / kg ~218 o C

43

ekil 3.12 : Klinker soutucu atk s kazan iin izilen ak emas

44

Boru Malzemeleri Seimi

izelge 3.10 : Atk s kazanlarnda kullanlan boru malzemeleri, standart kodlar

Malzeme Karbon elii 1 Cr Mo 2 Cr 1 Mo 5 Cr Mo 9 Cr 1 Mo 18 Cr 8 Ni 16 Cr 12 Ni 2 Mo 18 Cr 10 Ni Ti

Boru Kodu SA 106 Gr B SA 335 Gr P11 SA 335 Gr P22 SA 335 Gr P5 SA 335 Gr P9 SA 312 TP 304 SA 312 TP 316 SA 312 TP 321

Boru Kodu SA 178 A SA 213 T11 SA 213 T22 SA 213 T5 SA 213 T9 SA 213 TP 304 SA 213 TP 316 SA 213 TP 321

Atk s kazanlarnda en yaygn kullanm olan borular, standartlarda zellikleri verilen 2 apndaki borulardr. Kurulumlar ve yaptklar i asndan ekonomiktirler. Scakln ok yksek dzeylere kmad durumlarda( <500 C), karbon elii kullanm idealdir. Daha yksek scaklklarda ise T11 elii malzeme olarak seilebilir. Proje konusu olan Kayseri imsa imento fabrikasndan alnan deerlere gre, n stc ve klinker soutucu kndaki gaz scaklklar srasyla 290 ve 300 o C dir. Termodinamik olarak, daha yksek scaklklara klmas mmkn deildir. Dolaysyla, boru malzemesi olarak karbon elii seilmesi, istenen grevi karlama bakmndan en ucuz zm olarak karmza kmaktadr. Dk sertlie sahip karbon eliklerinin tercih edilmesi, souk konumdan stlma haline geerken, borularn genlemesine izin vermeleri asndan uygundur. Her iki kazan iin de ASME Kazan ve Basnl Kaplar Standartlarna uygun borular arasndan seim yaplmaldr. Scaklk ve basn gibi kriterler gzetilerek, 2 d apna sahip, SA-

45

178 Grade A kodlu karbon eliinden imal edilen borularn, istenen koullar iin en uygun malzemeler olduu sonucuna varld. Standartta,Elektrik diren kayna ile imal edilmi, karbon ve karbon-mangan elii, kazan ve kzdrc borular olarak tanmlanmaktadr (A 178 / A 178 M - 95)
izelge 3.11 : zin verilen boru metal scaklklar[17]

Boru Malzemesi Karbon elii Alam elii Alam elii Alam elii Alam elii Paslanmaz elik

Bileimi Karbon<0.25% 0.5% Mo 1.25% Cr+ 0.5% Mo 2.25% Cr+ 1.0%Mo 9%Cr+1%Mo 18%Cr+8%Ni

En yksek scaklk ( o C) 455-480 510 565-595 575-595 595 ~650

izelge 3.12 : Sa-178 Grade A karbon elii zellikleri

3.4 Boru Et Kalnlklarnn Belirlenmesi Kazanlarda yksek basnlarn ve yksek scaklklarn grlmesi nedeniyle zellikle borularn dayanmlar, kazann srekli iler durumda olmas asndan nemlidir. Kazanlarda boru patlamalar en sk grlen sorunlardandr. D ap bilinen, malzeme seimi yaplm bir boru iin, gerekli olan et kalnlnn hesap forml ASME standartlarnda verilmitir. lk yatrm maliyetinin drlmesi iin, boru et kalnlnn ince seilmesi istenir, bu inceliin kst ise, izin verilen maksimum basn deerinin salanmas kouludur. Et kalnlnn bulunmas iin iki farkl forml tanmlanmtr. Her iki forml ile de, snr deerleri dahilinde kalnmas ile gerekli et kalnl ve izin verilen alma basnc deerleri daha kesin olarak bulunabilir.

46

ASME, Blm 1, PG 27.2.1

( P D) /(2 S1 P) 0.005 D e

(3.22)

ASME, Blm 1, PG 27.2.1

( P D) /(2 S 2 E

2 y P) C formlleri okunur.

(3.23)

Bu formllerde; t = Minimum gereken kalnlk, P izin verilen maksimum alma basnc, D, d ap S1, maksimum gerilme deeri, E, boru bitimi genileme faktr, y=Scaklk katsays, E verim olarak tanmlanmtr. Bu formlleri kullanarak, minimum et kalnlklarna ulaabiliriz.
izelge 3.13 : reticiden alnan boru kalnlklar

D ap mm. 50.8 50.8 50.8 50.8 50.8 50.8 50.8 50.8 50.8

Et Kalnl in 0.375 0.312 0.250 0.192 0.176 0.160 0.144 0.128 0.104

Et kalnl mm 9.5 8 6.4 4.9 4.5 4.0 3.6 3.2 2.6

Standartlardan, 2 inlik boru iin et kalnlk deeri en kkten balanarak seildi. 2 inlik boruda 0.104 in et kalnl minimum kalnlk olarak seildi. D ap= 2 in Tasarm scakl= 290 o C Tasarm basnc= 1.6 MPa Et kalnl= 0.104 in Malzeme= SA-178 Karbon elii (4.20) formln kullanarak, maksimum basn 2.89 MPa

47

(4.21) forml ile maksimum basn 1.35 MPa kt. kinci formle gre, tasarm basnc, bu et kalnlnda izin verilen basn miktarndan daha fazla kyor. Bu durumda, bu et kalnl uygun deildir. Daha kaln boru seilmelidir. Et kalnl skaladaki bir st deer olan 0.160 in seilip ayn forml uygulandnda, Forml PG 27.2.1e gre, maksimum basn 4.90 MPa, Forml PG 27.2.2e gre, maksimum basn 3.33 MPa bulunur. Gvenlik faktr tasarm basnc 1.65 MPa bu iki deerden de olduka kktr. Yani, bu et kalnl tasarm asndan uygundur. 3.5 Kazan Borularnn Dizilimi n stc kndaki gazn iindeki toz miktar belirleyici bir tasarm kstdr. Borularn yerleimleri, ekseni, s deitirici yzeylerinin yaln ya da kanatkl olmas toz ieriinden etkilenir. Sral boru dzeni toz ierii youn olan gazlar iin uygun bir zm sunar[20] imento sanayinde, n-stc kndaki atk gazn en dikkat edilmesi gereken zellii, toz ieriidir. Bu youn toz ieriinin boru yzeyleri zerinde kelti oluturmas, tasarm deerlerinden uzaklalmasna ve s deitirici yzeylerinden istenen sl grevi gerekletirememesine sebep olur. Toz birikiminin engellenmesi iin, gaz aknn mmkn olduunca engellenmemesi gerekir. Gaz aknn nnde engel oluturacak dizilimlerden kanlmaldr. n stc kna konulacak kazanda, sral dzenli borular, toz ierii grece olarak dk olan klinker soutucu kazan iin ise de, apraz dzenli borularn kullanlmas uygun grlmtr.

48

ekil 3.13 : Sral ve apraz dizilimli borular

3.6 Atk Is Kazanlarnn Otomatik Kontrol Basn lme aletleri, her buhar kazannda bulunmas gereken elemanlardr. Kazanlarda alma basncndan yksek basnlara klmas halinde, fazla buharn dar atlmas gerekir. Ayarlandklar basn deerinden yksee kld zaman, alarak buhar tahliye eden elemanlara emniyet ventili denir. Emniyet ventillerinde kar basn bir arlk ya da yay ile dengelenir. basn arln deerini atnda da, d ortama buhar geii salanm olur. Buharlatrc, kzdrc ve buhar domu klarna birer adet emniyet ventili konulmaldr. Bu emniyet ventillerinin yannda, istendii anda buhar tahliyesi yaplmasna izin veren, basnc istenilen deerde tutmaya yarayan motor kontroll ventiller de taklmaldr. Buhar kazan iletmesinde scaklk lmeleri ve kontrol nemli ilemlerdir. Bu elemanlarn kullanmlarnn kolay ve gvenilir olmalar tercih edilir. Isl genleme, radyasyon ve elektriksel zelliklerin deiiminden faydalanarak scaklk lmesi yapabilen deiik trde termometreler gelitirilmitir. Elektronik kontrole daha uygun olan elektrik diren termometrelerinin kullanlmas nerilmektedir. Buhar kazanlarnn emniyetli ve verimli almalarn salamak iin su, buhar ve yanma gaz debilerinin srekli llmesi gerekmektedir. Debi lmelerinde orifis, nozul ve ventri borular kullanlr. Bu elemanlar iki ak yzeyi arasndaki basn farklarndan yararlanarak debi lmesi yaparlar. Buharlatrc kna ventri

49

borusu yerletirilerek buhar debisi llr, besleme suyu giriine de su debisini len bir eleman yerletirerek, iletme esnasnda kazanda szdrma, aktma gibi problemlerin varl tespit edilebilir. Su seviyesi gstergeleri iletme srasnda buhar kazanlarndaki su seviyesinin tam ve doru biimde bilinebilmesi iin konulan emniyet cihazlardr. Buhar domu seviye kontrol kontakt sensrl seviye gstergesiyle yaplmaktadr. Bu seviye kontrol geri bildirim ayarl ve srekli kontrolldr. Su seviyesi dtke kontrol cihaz vanay aar veya kapatr. Bylece istenen su seviyesi ayarlanr. 3.7 Tanm Katsaylarnn Bulunmas Ortalama s gei katsays U film katsaylarnn belirlenmesinden sonra hesaplanr. Her akkana ait film katsays tespit edildikten sonra boru et kalnl ve malzemesi dikkate alnarak U hesaplanr. U toplam tanm katsays, U=1/Rto forml ile ifade edilir. Rto toplam olarak s aktarmna gsterilen direntir. (3.24)

Rto

Ro

Rwo

Rio

(3.25)

R o D sl diren

R wo Rio

Boru duvarnn sl direnci Boru ii sl direnci

Diren ifadesi ile, s transfer katsays arasnda,

Ro
Rwo

1 / he
(t w / 12 k w )( Ao / Aw )

(3.26) (3.27) (3.28)

Rio

((1/ hi ) R fi ( Ao / Ai )

Burada, he etkin d s gei katsays, hi boru ii akkan film katsays, tw boru cidar kalnl, kw boru malzemesinin sl iletkenlii, Ao borunun d yzey alan, Aw ortalama boru d yzey alan, Ai , boru i yzey alan ve Rfi boru ii kirlilik faktr olarak aklanr.

50

Efektif d s tanm katsays, he he=1/(1/(hc+hr)+Rfo) Burada, hc = D s tanm katsays, hr d s nm katsays ve Rfo kirlilik faktrdr. D film s gei katsays, hc Yaln borular iin hc d film s gei katsays, apraz sral boru dizilimi iin; (3.29)

hc

0.33 kb (12 / d o )((c p

) / kb )1/ 3 ((d o /12)(Gn /

))) 0.6

(3.30)

Dz sral boru dizilimi iin,

hc

0.26 kb (12 / do )((c p

) / kb )1/ 3 ((do /12)(Gn /

))) 0.6

(3.31)

formlleri ile hesaplanmaktadr. Burada, hc , tanm s gei katsays, do boru d ap, kb gazn sl iletkenlii, cp, gazn s kapasitesi,
b

gazn dinamik viskozitesi ve Gn atk gazn saniyedeki ak miktardr.

Boru ii s transfer katsaylar Boru iindeki s transfer katsaylarn hesaplamak iin, API RP530, C Eki standartlarnda formller tanmlanmtr.
RE 10000 olan sv ak iin, [21],

h1

0.023(k / d i ) Re

0.8

Pr

0.33

) 0.14

(3.32)

RE
hv

15000 olan buhar ak iin;

0.021(k / d i ) Re
0.8

Pr (Tb / Tw ) 0.5

0.4

(3.33)

51

h deeri i akkan tarafnn s transfer katsaysdr. Bu katsay degerinin analitik olarak hesaplanmas son derece karmak ve zor olduu iin, uygulamalarda deneysel almalar sonucu belirlenmi Nusselt (Nu), Reynolds (Re) ve Prandtl (Pr) saylarna bal olarak film katsaysn veren ifadeler kullanlmaktadr. Reynolds says,

RE
Prandtl says,

di G /

(3.34)

Pr

Cp

/k

(3.35)

olarak tanmlanmtr.

Eer akkan boru iindeyken faz deiimi gzlemleniyorsa, s tanm katsays bulunurken iki akn s transfer katsaynn mol arlklar orannca dikkate alnmas gerekir. htp = hlWl + hvWv 3.8 Boru i Basn Dm Boru ii basn dmlerinin hesaplanmas iin ncelikle dirseklerin, dz boru cinsinden edeer uzunluklarnn bulunmas gereklidir. Ardndan boru ii akkannn zellikleri kullanlarak basn dm hakknda fikir sahibi olunabilir. Srtnmeden kaynaklanan basn dm
p

(3.36)

=0.00517/di*G2*Vlm*F*Ledeer
p,

(3.37)

Burada,

basn dm, di boru i ap, G, akkann saniyedeki ktlesel

debisi,Vlm logaritmik hacim fark, F przllk faktr ve Ledeer dirsekler ve dz borularn toplam uzunluklar olarak ifade edilebilir. Buradan bilinen deerler girilerek hesap yaplrsa; Bunun iin boru sistemine giren ve kan suyun balang ve k scaklklar iin zgl hacim deiiminin bulunmas gerekir. Vlm = (V2-V1)/ln(V2/V1) V1= 1.051 x10
3

(3.38)

52

V2= 1.12 x10

Buradan Vlm = 1.1x10 girilerek hesap yaplrsa;

bulunur. Tek akl boru sistemi iin bilinen deerler

Ekonomizr iindeki srtnme kayb 0.0891 MPa bulundu. Tasarmn balangcnda 0.1 MPa basn dm olaca ngrlmt. Bulunan bu deere gre, boru demetlerinin uzunluklar ve dirsek saysnn uygun olduu kabul edilmitir. Kark fazl akkan iin, Vi = 10.73*(Tf/(Pv*MWv)*Vfrac+(1-Vfrac)/
l

(3.39)

Bu denklemde, Tf akkan scakl, Pv o noktadaki akkan basnc, MWv buharn molekler arl ve
l

akkann younluudur.

Fanning srtnme katsays Trblansl aklar iin Moody srtnme faktr, boru ii przllk katsays ve Reynolds says ifadelerinden faydalanlarak,Colebrook bantsyla diyagramdan okunabilir. Bu hesapta kullanlan Fanning srtnme etkisi Moody faktrnn drtte biridir. Temiz akkanl bir boru iin, przllk deeri 0.0018 intir. Reynolds says ve boru i ap bilinerek bu deer bulunabilir. Boru dirseklerinin edeer uzunluklar Boru dirseklerinin dz boru cinsinden uzunluklar, ekil 4.12den okunabilir. Bunun yannda, Reynolds says dzeltme faktr ile arplarak doru deere ulalr. Ledeer= FactNre*Lrb (3.40)

Bu formlde FactNre Reynolds says dorulamas, Lrb de boru dirseinin edeer uzunluudur. 3.9 Boru Duvar Scaklnn Hesab Boru duvar scakl alnabilir. aada verilen forml ile hesaplanr. Yksek scaklklara

klmad durumlarda hesap yaplmadan ortalama 20 C lik bir scaklk fark

Tw

Flux do / di

R fi

Ak d o / di 1/ hi

Flux do /(do

t w ) t w /(kw 12) Tf

Burada, Tw boru duvar scakl, d o boru d ap, d i boru i ap, Ak s aks, t w

53

boru cidar kalnl, R fi i kirlilik faktr, hi i akkan taraf film katsays, k w boru duvar sl iletkenlii, T f de ortalama akkan scakldr. Boyutlandrma hesaplar Is deitirici yzeylerinin geecek boyutlandrlmas ve i hesab iin, hzlarnn ncelikle s

deitiricilerden

gazn

akkannn

belirlenmesi

gerekmektedir. Bu projede s aktarm katsaysnn belirlenmesinde kullanlacak baca gaz ve i akkan hzlar izelge 3.14te verilmitir.

izelge 3.14 : Kazanlardaki akkan hzlar[26]

Is Transfer Eleman

Baca Gaz hz Akkan hz (m/s) (m/s) 5-15 10-15 0.3-1

Buharlatrc Kzdrc Ekonomizer

10-20 10-20 15-20

3.10 Logaritmik Scaklk Farklarnn Bulunmas n stc kazan Kzdrc Logaritmik scaklk fark ifadesi, s deitiricileri iin uygun biimde

tanmlanabilecek ortalama scaklk farkdr. Blm 4te n-stc ve klinker soutucu kazanlar iin kar ak seilmiti. Kar akl gibi ters akl s deitiricileri iin bu ifade aadaki gibidir.

LTMD

(T1 t 2 ) (T2 t1 ) (T t ) ln 1 2 (T2 t1 )

(3.41)

T1 = Scak Akkan Giri Scakl T2 = Scak Akkan k Scakl t1 = Souk Akkan Giri Scakl t2 = Souk akkan k Scakl

54

Bu denklemde

T1 ve

T2 deerleri, deitiricilerin ularndaki akkanlar aras

scaklk farkn gstermektedir. Ortalama logaritmik scaklk fark, s deitiricisi boyunca toplam s gei katsays ile akkanlarn zgl slarnn sabit olmas ve deitiriciden ortalama bir s kayb olmamas kabulleri iin geerlidir. Pratik adan bu kabuller genelde dorudur. Buharlatrcdaki logaritmik scaklk farknn belirlenmesi iin, buharlatrcya giren yanma gaz ile ona ters ynl giren ve buharlama srecinde olduundan sabit scaklkta olan i akkannn scaklklar arasndaki farklar kullanlacaktr. Buhar Giri Scakl =185 o C Buhar k Scakl= 270 o C Atk gaz Giri Scakl = 290 o C Atk Gaz k Scakl= 283 o C LMTD= 49 Buharlatrc Tasarm Su Giri Scakl= 175 o C Buhar k Scakl= 185 o C Atk gaz Giri Scakl= 280 o C Atk gaz k Scakl=230 o C LMTD: 73.18 Ekonomizr Souk Akkan Giri Scakl=110 o C Su k Scakl= 175 o C Scak Akkan Giri Scakl= 230 o C Scak Akkan k Scakl= 219 o C LMTD : 78.9

55

Klinker soutucu atk s kazan iin, Kzdrc Buhar Giri Scakl =185 o C Buhar k Scakl= 275 o C Atk gaz Giri Scakl = 300 o C Atk Gaz k Scakl= 293 o C LMTD : 56.72 Buharlatrc tasarm Su Giri Scakl= 175 o C Buhar k Scakl= 185 o C Atk gaz Giri Scakl= 293 o C Atk gaz k Scakl=225 o C LMTD : 75.31 Ekonomizr Souk Akkan Giri Scakl=110 o C Su k Scakl= 175 o C Scak Akkan Giri Scakl= 225 o C Scak Akkan k Scakl= 219 o C LMTD : 75.7 3.11 Toplam Is Gei Katsaylarnn Belirlenmesi Is aktarm ve boyutlandrma hesaplarnnda s aktarm katsaylar belirleyicidir. Scak ortamdan alma akkanna bir s aktarm sz konusu olduunda, akkana yaplan aktarmn trlerinin (nm, tanm, iletim) belirlenmesi ve btn bu aktarm eitlerinin tek bir katsayda ifade edilebilmesi gereklidir(U).

56

Is deitirici yzeylerinin hepsi iin geerli olan ortak bant aadaki gibidir.

A LMTD

(3.42)

Burada U, toplam s aktarm katsays; A, gereken boru yzey alan; LMTD ise sl aktarm ortamlar arasndaki logaritmik scaklk farkn gstermektedir. Toplam s aktarm katsaysnn bulunmas iin, duvar sl geirgenlii, i ve d ortamn s transfer katsaylar ve i boru yzeyindeki tabaka oluumlarnn etkileri hesaba katlmaldr. n stc atk s kazan Kzdrc iin boyutlandrma hesab API RP530, Ek Cye gre, Kzdrcnn iindeki akkan buhar fazndadr. Basn ve dayanm kontrollerine gre kullancak boru d ap ve boru i ap deerleri 3.22 ve 3.23 eitlikleri yardm ile bulunmutur. Boru D ap=0.0508 m Boru ap= 0.0426 m
k Re 0.8 Pr 0.4 ri Tw Tb
0 .5

hi

0.021

(3.43)

57

Akkan hz izelge 3.14ten V=12 m/s seildi. Basn Scaklk Younluk, Isl kapasite, c p Isl iletkenlik, k Vizkozite, 1.05 Mpa 230 o C 4.73 kg m3 2287 J k gK 0.039 W mK
1.8 x10
5

k g m.s

Tasarm deerlerinde buharn zellikleri Boru ii basn dmleri, borularn dirsek noktalarnda dz borulara gre daha youndur. Bu nedenle mmkn olduunca uzun borularn seilmesi gerekir. Boru uzunluu 6 metre seilmitir.
Re V D

1.8 x10 4.73

= 3.98x 10

Bulunan

deeri Reynolds ifadesinde yerine konularak,

Re

12 m s x0.042 m = 132631 3.98 x10 6

cp k
5
b

Pr

2287 x1.8 x10 0.039

Nu

1.055

0.023 x Re 4 / 5 x Pr 0.4

Nu=0.023x 132631 4 / 5 x1.055 0.4 Nu= 294.6

hi

Nuxk di

58

294 .6 x0.039 0.042

hi

273 .55W / m 2

Bu noktada, boru iinde akan akkann debisi ve seilen boru aplar arasnda, akkann tasarm hz salanacak ekilde ilem yaplarak giri borularnn says belirlenir. Hacimsel debi ifadesi,
Q VxA

V, burada akkan hzn, A da borunun i alann gstermektedir.

.
.

m= AV m

AV

4.529= 4.73xAx12 A= 0.0805 m 2 Aka konu olan tek bir borunun i kesit alan 1.385 x10 3 m 2 dir. Buradan,

N giri

0.0805 1.385 x10

= 58 adet giri borusu gerekli olaca anlalr. Boru ii hzlar

biraz daha dk olacak ekilde, giri borusu says artrlabilir. 60 giri borusu ideal bir zmdr. Giriteki boru says belirlendikten sonra, boru boylarnn hesaplanmasna geilebilir. Is deitiricilerinde her bir srada dizilim tek girili, ift girili yada girili seilebilir.

59

ekil 3.14 : a) Tek girili b-)ift girili c-) girili d-)Drt girili dizilim

Bu kzdrc iin ift giri borulu dizilim tercih edildi. Bu durumda, arkaya doru uzanan 30 sra boru olmas gerekir. N T =30 bulunur. Boru ii basn dmleri, borularn dirsek noktalarnda dz borulara gre daha youndur. Bu nedenle mmkn olduunca uzun borularn seilmesi gerekir. Boru asklarnn mukavemeti asndan en uzun 12 metrelik borular seilebilir.

Gaz tarafndaki s transfer katsays hc ;

hc 12 0.26 k do (c p k
g

0.6

do V 2 g

Scaklk Basn Younluk, Isl kapasite, c p Isl iletkenlik, k Vizkozite,

280 o C 1.05 MPa 0.749 kg m3 1051.8 J k gK 0.040 W mK

2.79 x10 5 kg m.s

Boru dnda akan atk gazn tasarm scaklndaki zellikleri

60

Gazn hz izelge 4.14ten V=10 m/s kabul edildi. Gaz hacimsel debisi Qgaz : 218 m 3 / s okunur. 0.749 kg / m3 Atk gaz debisi= 163.51 kg / s S T =60 mm seilmitir. Uzunlamasna da, 80 milimetre boluk alnmas uygun grlmtr.

ekil 3.15 : Borular aras mesafeler

En dar kesitteki gaz hz;

Vm ax

Vx

ST ST dd

Vmax
Re

65.21
V xd d

65.21x0.0508 3.72496 x10 5

Re=88931

61

Pr

1051 .8x2.79 x10 0.040

0.73

Nu

0.27 x Re 0.632 x Pr 0.33

Nu=316.26

hg
hg

Nuxk dd
316 .36 x0.040 0.0508

hc

249W / m2 K W/m 2 K bulundu.

Boru ii akkann ve boru d atk gaznn entalpilerinin , genel s tanm katsays bulunabilir. Boru duvarnn sl iletkenlik katsays, boru malzemesi ve boru duvar scakl tarafndan tayin edilir.

ekil 3.16 : Boru i ve d aplar, duvar direnleri

1 rd 1 r i hi rd r ln d k w ri 1 hc Rfi Rfd

Rfi=0.000352 Rfd= 5.69 x10

3

Kzdrc iin belirlenen boru sra says, boru uzunluklar, boru aralklar gibi deerler girildiinde,

U kiz
Q U

67.96 W/m 2 K bulunur.

A LMTD

62

Buradaki Q deeri, 3. Blm (3.5) denklemi kullanarak bulunan kzdrc sl ykdr. Bu denklemdeki A, gerekli boru i alanlar toplam deil, boru d alanndan s aktarm yapan tm yzeylerin toplam alandr. Bu yzey alan, s deitirici borular bklm dz plakalar olarak dnlrse, boru evresi ile boru uzunluklarnn arpm olarak ifade edilir.

940000
2

67.96 xAx49

A=282 m boru s aktarm yzeyi gerekiyor.

A 282 m 2

Tek bir boru iin yzey alan dnlecek olursa,

ekil 3.17 : Borunun alm biimi

6 x0.0508 x

A= 0.915 m 2 Toplam gereken s deitirici yzey alan tek bir boru alanna blnerek boru adedi bulunabilir.

282 .58 m 2 0.915 m 2

= 308 adet boru gerekir. Giri borusu olarak yan yana 2 boru ,enlemesine de 30 boru olduundan 60 boru vardr. Buna gre, 308/60 = 5 sra boru dizilimi yaplmaldr. Bunun yannda, toplam boru uzunluu, boru uzunluu ve says arplarak,
Lkzdrc = 308 x6 1848 metre bulunur.

63

Buharlatrc Hesab Buharlatrc hesaplarnda dikkate alnmas gereken noktalardan biri, iinde akan akkann fazdr. Genelde buharlatrc borularn yarsnda buhar, yarsndan su geirildii kabulu yaplr. Daha sonra her iki akkan iin de bulunan s tanm katsays, ktleleri orannda ortalama alnarak bulunur.

P= 1.1 Mpa T=185 Cdeki buhar iin; Younluk, Isl kapasite, c p Isl iletkenlik, k Vizkozite, Buharn zellikleri izelge (3.15)ten V= 7 m s seildi. Hacimsel debi ifadesi,
Q VxA

5.6354 kg m3 2764.7 J k gK 0.037164 W mK

1.51x10 5 kg m.s

V, burada akkan hzn, A da borunun i alann gstermektedir.

.

m= AV
4.66= 5.63xAx7 A= 0.118 m 2 Aka konu olan tek bir borunun i kesit alan 1.385 x10 Buradan,
3

tr.

N giri

0.118 1.385 x10

= 85 adet giri borusu gerekli olaca anlalr. Boru ii hzlar

biraz daha dk olacak ekilde, giri borusu says artrlabilir. 90 giri borusu ideal bir zmdr. 3 sral dizilim yaplacaktr.

Re
Re=

Vxd i

7 x0.042 2.691 x10 6

64

Re=109253 Pr=

2764 .7 x1.51x10 0.037

Pr=1.128 Nu= 0.023 x Re 4 / 5 x Pr 0.33 Nu= 256.8

hi

Nuxk di

256 .8x0.037 0.042

hi

226.31W / m2 K
255 o C 0.80 kg m3 1036 J k gK 0.038 W mK

Scaklk Younluk, Isl kapasite, c p Isl iletkenlik, k Vizkozite,

2.64 x10 5 kg m.s

Buharlatrc evresindeki atk gazn sl zellikleri Atk gazn hz V=10 m/s seilir. En dar kesitteki gaz hz;

Vm ax

Vx

ST ST dd

Vmax
Re

65.21
V xd d

65

65.21x0.0508 3.3x10 5

Re=100383 Pr= 1036 x2.64 x10

0.038
5

Pr=0.719 Nu= 0.23 x Re 0.632 x Pr 0.33 Nu=298.8

hg Nuxk dd
298 .8x0.038 0.0508

hg

hc

223 .5 W/m 2 K bulundu.

Silindirik koordinatlara gre dzenlenmi U denklemi yazlacak olursa,

U 1 rd 1 r i hi rd r ln d k w ri 1 hc Rfi Rfd

Rfi=0.000352 Rfd= 5.69x 10

3

Bulunan deerler U denkleminde yazlarak;

U
Q

62.138W / m 2 C bulunur.
UxAxLMTD

9326374

62.138 xAx73.18

Is tanm iin gereken yanal yzey alan;

A 2050 m 2

Bir adet borunun yanal yzey alan 0.95 m 2 dir.

66

6 metrelik borulardan, 2157 tanesi gerekecektir. Giri borusu says 90 bulunmutu. Her srada 3 giri borusu dizilmitir.

2157 90

26 sra boru demeti dizilmelidir.

Lbuharlauh =12400 metre boru gerekir. rc

Ekonomizr Hesab Ekonomizr, scak gazn giriine en uzakta konumlanan kazan elemandr.Bunun yannda besleme suyu nce ekonomizrden sisteme giri yapar. Ekonomizr zerindeki scaklk dierlerine kyasla dktr. Dolaysyla, boru iindeki ak %100 su fazndadr. Su akkan iin s tanm katsaysnn bulunmas iin suyun o scaklktaki sl zellikleri zetlenirse, Scaklk Younluk, Isl kapasite, c p Isl iletkenlik, k Vizkozite, 175 o C 927.48 kg m3 4285 J k gK 0.683 W mK
1.54 x10
4

k g m.s

Ekonomizr ii akkann sl zellikleri

Ekonomizr iindeki akkan hz, dier elemanlardakinden dktr, izelge 3.14ten okunan deer V=0.1 m/s dir.
.

m= AV
4.529= 927.48xAx0.1 A= 0.0488 m 2 gereken Bu alan tek bir boru alanna blnerek, 50 adet giri borusu gerektii bulunur.
Re 0.1 m s x0.042 m = 25301 1.66 x10 7

67

Pr

4285 1.54 .10 0.683

0.966

Nu= 0.023 x Re 0.8 x Pr 0.33 Nu=75.7

hi Nuxk di

hi

1231W / m 2 K
220 o C 0.91 kg m3 1010 J k gK 0.034 W mK

Scaklk Younluk, Isl kapasite, c p Isl iletkenlik, k Vizkozite,

2.42 x10 5 kg m.s

Atk gaz sl zellikleri Atk gazn hz V=10 m/s seilir. En dar kesitteki gaz hz;

Vm ax

Vx

ST ST dd

Vmax
Re

65.21
V xd d

65.21x0.0508 2.65 x10 5

Re= 125006 Pr=

1010 x2.42 x10 0.034
5

Pr=0.719 Nu= 0.23 x Re 0.632 x Pr 0.33 Nu=343.3

hg Nuxk dd
68

hg

34.33 x0.034 0.0508

hc

229 .78 W/m 2 K bulundu.

Bulunan deerler U denkleminde yazlrsa,

U 1 rd 1 r i hi rd r ln d k w ri 1 hc Rfi Rfd

Rfi=0.000352 Rfd= 5.69x 10

U
Q
3

86.08 W/ m 2 K
UxAxLMTD

1335334

86.08 xAx43.71

A=355 m 2

A D

355 x0.0508 2223 .7metre

Lekonomizr

boru gerekiyor. Gerekli alan tek bir boru alanna blnerek 371 adet boru gerektii bulunur. Arkaya doru 25 sra olduundan tek srada 9 boru demeti dizilmesi gerektii grlr.

69

Klinker soutucu atk s kazan Kzdrc boyutlandrmas, Boru ii akkan hzlar n-stc atk kazannda olduu gibi kabul edilebilir. Scaklk Basn Younluk, Isl kapasite, c p Isl iletkenlik, k Vizkozite, Buhar zellikleri V= 10 m/s 230 o C 1.1 MPa 4.972 kg m3 2307 J k gK 0.039 W mK

1.716 x10 5 kg m.s

Re

Vxd

10 x0.042 3.45 x10 6

=121739

Pr=

2037 x1.716 x10 0.039

Pr=0.896 Nu= 0.023 x Re 0.632 x Pr 0.33 Nu= 36.30

70

hi

Nuxk di

36.3x0.039 0.042

hi
.

33.7W / m2 K

m= AV
2.962= 4.972xAx10 A= 0.0595 m 2 Aka konu olan tek bir borunun i kesit alan 1.385 x10 Buradan,
3

tr.

N giri

0.0595 1.385 x10

= 43 adet giri borusu gerekli olaca anlalr. Boru ii hzlar

biraz daha dk olacak ekilde, giri borusu says artrlabilir. 50 giri borusu ideal bir zmdr. Gaz taraf iin; Scaklk Basn Younluk, Isl kapasite, c p Isl iletkenlik, k Vizkozite, 280 o C 1.05 MPa 0.749 kg m3 1051.8 J k gK 0.040 W mK

2.79 x10 5 kg m.s

Atk gaz giri deerleri

Gazn hz izelge 3.14ten V=10 m/s kabul edildi. Gaz hacimsel debisi Qgaz : 109 m 3 / s okunur. 0.749 kg / m3

71

Vm ax

Vx

ST ST dd

Vmax
Re

65.21
V xd d

65.21x0.0508 3.725 x10 5

Re=88930 Pr= 1051 .8x2.79 x10

0.040
5

Pr=0.733 Nu= 0.23 x Re 0.632 x Pr 0.33 Nu=278.69

Nuxk dd
278 .69 x0.040 0.0508

hg
hg

hc

219 .44 W/m 2 K bulundu.

Klinker soutucu atk s kazan iin, apraz sral boru dzeni tercih edildi. Is deitirici borular 4 metre uzunluunda seilmitir. ve d film katsaylar, i ve d kirlilik faktrleri gibi deerler yazlarak benzer ekilde yaplan ilemlerden sonra,
U 1 rd 1 r i hi rd r ln d k w ri 1 hc Rfi Rfd

Uo= 63.49 W / m 2 K bulunur. Is denklemi tekrardan yazlrsa,

Q UA(LMTD )

Q=650336 W

72

650336

63.49 A 56.72

A=181.9 m 2 boru gereklidir. 25 sra boru dizilimi yaplacaktr. Bir adet borunun yzey alan= 2 rL den =0.638 m 2 Buradan gerekli olan boru adedi; 285 adettir. Her bir srada 7 boru demeti bulunmaldr. Toplam boru uzunluu= 1140 metre olacaktr. Buharlatrc boyutlandrmas Scaklk Basn Younluk, Isl kapasite, c p Isl iletkenlik, k Vizkozite, Buhar zellikleri 185 o C 1.1 MPa 5.63 kg m3 2764 J k gK 0.03716 W mK

1.516 x10 5 kg m.s

Re

Vxd i

Re=

8x0.042 2.693 x10 6

Re=124781

Pr=

2764 x1.516 x10 0.0371

Pr=1.129 Nu= 0.023 x Re 0.632 x Pr 0.33 Nu= 39.79

73

hi

Nuxk di
39.79 x0.037 0.042

hi

35.1W / m2 K
260 o C 0.91 kg m3 1010 J k gK 0.034 W mK

Scaklk Younluk, Isl kapasite, c p Isl iletkenlik, k Vizkozite,

2.42 x10 5 kg m.s

Atk gaz sl zellikleri

12 1010 x 2.42 x10 0.26 x0.034 x x 0.0508 0.034
5 0.33

hc

0.0508 20 x0.91x 2 2.42 x10

0.6 5

hc

692W / m2 K

Bulunan deerler U denkleminde yazldnda,

U 1 rd 1 r i hi rd r ln d k w ri 1 hc Rfi Rfd

U
Q

71.32 W/ m 2 K
UxAxLMTD

6023466.587 71.32 xAx 79 A=1069 metrekare

74

A D

1069 x0.0508

Lr

6700 metre

boru gerektii bulunur. 6700/6 = 1116 adet boru gerekir. Enlemesine 30 sra, yksekliine de 13 adet boru demeti dizilmelidir. Ekonomizr boyutlandrlmas Ekonomizr, scak gazn giriine en uzakta konumlanan kazan elemandr.Bunun yannda besleme suyu nce ekonomizrden sisteme giri yapar. Ekonomizr zerindeki scaklk dierlerine kyasla dktr. Dolaysyla, boru iindeki ak %100 su fazndadr. Su akkan iin s tanm katsaysnn bulunmas iin suyun o scaklktaki sl zellikleri zetlenirse; Scaklk Younluk, Isl kapasite, c p Isl iletkenlik, k Vizkozite, 142.5 o C 924.34 kg m3 4285 J k gK 0.683 W mK

1.93x10 4 kg m.s

Ekonomizr ii akkann sl zellikleri Ekonomizr iindeki akkan hz, dier elemanlardakinden dktr, izelge 3.14ten okunan deer V=0.1m/s dir.
.

m= AV
2.962= 927.48xAx0.1 A= 0.0488 m 2 gereken Bu alan tek bir boru alanna blnerek, 50 adet giri borusu gerektii bulunur.

75

Re

0.1 m s x0.042 m = 20115 2.087 x10 7

Pr

4285 1.19.10 0.683

0.746

Nu= 0.023 x Re 0.632 x Pr 0.33 Nu=10.95

hi Nuxk di

hi

178 .5W / m 2 K

Gaz tarafnda ise; Scaklk Younluk, Isl kapasite, c p Isl iletkenlik, k Vizkozite, 220 o C 0.915 kg m3 1010 J k gK 0.034 W mK

2.42 x10 5 kg m.s

Atk gaz sl zellikleri

hc 0.26 x0.034 x 12 1010 x 2.42 x10 x 0.0508 0.034
5 0.33

0.0508 64 x0.91x 2 2.42 x10

0.6 5

hc

692W / m2 K

Bulunan deerler U denkleminde yazlrsa,

U 1 rd 1 r i hi rd r ln d k w ri 1 hc Rfi Rfd

U
Q

52 W/ m 2 K
UxAxLMTD

862442.421 52 xAx 79 A=208.8 metrekare

76

A D

794 x0.0508

Lekonomizr 1308 metre

1308/4=327 adet boru gerekiyor. 50 giri borusu olduundan, her srada 9 boru demeti bulunmaldr. Bylece kzdrc,buharlatrc ve ekonomizrlerin dizilimi, boru uzunluklar belirlenmi oldu. Basn Kayplar n stc kazan kzdrcs iin,
p fx x Vt 2
2

L Dti
2

f= 4x [1.58 x ln(Re)-3.28]

f= 4 x [1.58 x ln(132631)-3.28] f=0.017

p 4.73 x 12 0.017 x 2
2

6 x5 = 4135 Pa = 0.004 MPa 0.042

Dirsek kayplar ile dnldnde, bata yaplan 0.1 MPa lk basn dm kabul uygundur. Ekonomizr iin
p fx x Vt 2
2

L Dti
2

f= 4x [1.58 x ln(Re)-3.28]

f= 4 x [1.58 x ln(25301)-3.28] f=0.0246

p 0.0246 x 927 .48 x 0.1 2
2

6 x8 = 6359 Pa Seilen basn kayb uygundur. 0.042

77

3.12 Buhar Domu ve Boyutlandrlmas Buhar domu boyutlandrlmasnda dikkate alnmas gereken faktrler vardr. Buhar domunun ani yk deiimleri ve basn artlarn karlayacak su tutma kapasitesinde olmas gerekir. Buhar domu, sv faz ile buhar fazn birbirinden ayran basnl bir kaptr. Kazan elemanlarna balant borular ile baldr. Buhar domu, buhar ayrtrma, su depolama, blf miktar ayarlama, kimyasal enjeksiyon sistemi ve gvenlik vanalar ksmlarndan oluur. Domdan ayrlan buhar ile aktarlan kat partikllerin oran standartlarda belirtilmitir. Bu kat orannn fazla olmas, kzdrc borularndaki sl direncin artmasna sebep olur. Bu katlarn kritik noktalarda birikmesiyle o blgelerde scaklk art grlr. Ayrca buhar trbini kanatlarnda korozyona neden olurlar. Buhar domundan kan buharn kalitesi, buhar ve sv ayrtrma ileminin verimi ve sudaki kat miktar ile ilgilidir. Buharla stma gibi uygulamalar iin yerekimi ile suyun buhardan ayrlmas yeterli olsa da, projede kazandan kan buhar trbinde deerlendirilecei iin, ok kademeli buhar-su ayrma yntemleri istenen buhar saflnn salanmas iin gereklidir. Domun i yapsndaki ayrtrclarn tasarm, buhar saflna etki eder. Buhar, ayrtrc kanatlarna arpp iindeki suyu brakarak kuru buhar olarak kzdrcya iletilir. Ayrtrcda buhar, ynn deitirmeye zorlanr, bylece oluan su damlacklar ayrtrlr. Kazan domunda aadaki elemanlar bulunur; Besi suyu datm borusu k/ini boru saptrc plakalar Buhar siklon seperatrleri Buhar kurutucular Srekli blf borular Kimyasal besleme borusu Besi suyu dalmas dom boyunca yerletirilmi olan borularla salanr. ni borular ile k borular saptrc ara plakalarla ayrlmtr. ni borular besi suyunu kazan dolamna geri gnderir.

78

Su buhar karm doma k borular ile gelir ve dier taraftan plakalarn dier tarafndan gider. Siklon seperatrde su ile buhar ayrtrlr ve su sirklasyona geri gnderilir. Buhar elekten geerek kurutulaca yere gider. Buhar, domu terk etmeden nce yine kurutucu grevi gren paslanmaz elikten sk dokunmu elekten yaplm son kurutucudan geer.

ekil 3.18 : Buhar domu ve elemanlar

Buharlama esnasnda tanan kalntlardan silika, buhar faz iinde de znr. Basn arttka buharladaki silika birikimi de artmaktadr. Su buhar ayrtrclardan getikten sonra, bu kalntlar tek tahliye etme yntemi buhar blf edip yerine temiz su almaktr. Standartlarda, 914 mm, 1067 mm 1220 mm apna sahip buhar domlar tanmlanmaktadr. n stc atk s kazan iin, akkan debisi 16463 kg/saat idi. 1067 mm apl buhar domu seilmitir. Su Depolama letme srasnda, buhar domundaki buhar miktar deikendir. Buhar talebinin artmasyla buhar domu iindeki basn azalacaktr. Dzgn ayarlanm bir kontrol ekipman, gerekli olan su dzeyini denetler, kararl duruma geene kadar bu farklar kapatr. En ar boru sras iin boru asklarnn mukavemeti; n stc buharlatrcs L buhar= 12400 m

79

Her bir srada 12400/30=413.33 metre boru vardr. Belirtilen aptaki borularn metre bana arl 6.03 kgdir. Buradan toplam arlk 2492.4 kg bulunur. Ask bana 1246.2 kg der. =80 N/mm 2

Kem

F= g x m F=12225 N
F d2 4

d=13.948 mm apndaki cvata kesme mukavemeti asndan emniyetlidir. M15 cvata seilebilir. Atk Is Kazan k Gazlar ile Farinin Kurutulmas n-stc ve klinker soutucudan kan scak atk gazlarn ssndan, kazan iinde sudan buhar elde etmek amacyla yararlanlmtr. Blm 4te 290 Cde kazana giri yapan n-stc atk gaznn kazandan 219 C scaklkta kaca hesaplanmtr. Kazan kndaki atk gaz, baka uygulamalarda kullanlmak iin yeterli bir scakla sahiptir. imento fabrikas iin dnlecek olursa, atk gaz kalan ssnn, hammaddelerin kurutulmasnda kullanlabilecei ngrlmtr. Kayseri Akansa imento fabrikasndan edinilen bilgilere gre, tesisin gnlk kapasitesi 2400 ton klinker/gn dr. Bir ton klinker retimi iin farin halinde 1.57 ton hammaddeye ihtiya vardr. Fabrikada farin haline gelene dek akta depolanan hammadde, bu sre boyunca nemlenmektedir. Hammadde bu nem ieriiyle prosese katlrsa, bu nemin buharlatrlmas iin fazladan yakt tketilmesine neden olacaktr. Bu da yanma ileminin sl verimini azaltr ve maliyetleri ykseltir. %8lik bu nemin uzaklatrmas iin bir saatlik s gerei; Buharlama ss= 1050 kcal/kg

2400 tonKlinker

gn 1.57tonfarin 8 kg kcal x x x1000 x1050 gn 24 saat 1tonklinker 100 8 ton kgH2O

80

=14334782 kcal/saat lik s gerekir. n stc gaznn bileiminden;

CO2 N2
SO2

385000 x1.54 x(38 / 100 ) 385000 x1.54 x(57 / 100 )

385000 x1.54 x(1 / 100 )

225302 kg / saat 337953 kg / saat

5928 kg / saat

Toplam gaz ktlesi= 569183 kg/saat bulunur. Gaz tarafndan; Q c=0.25 kcal/kg C
mc T

569184 x0.25 x(219 160 ) 8395464 kcal / saat

Buradan,

8395464 14334782

%58

Farin Deirmenindeki nemin %58i atk gaz tarafndan uzaklatrlabilir.

81

82

4.BUHAR EVRM Tezin bu blmnde elektrik retmek iin tasarlanan buhar evrimi ve onun bileenleri aklanmtr. Sistemin genel yerleim dzeni ekil 4.1de gsterilmitir.

83

84

ekil 4.1 : Buharl g santralnn yerleim dzeni

85

86

4.1 Trbin ve Jeneratr Seimi Trbin buhar giri scaklk deerleri boylerden k scaklk deerleri olan 273 C olarak belirlenmitir. Trbin giri basn deerlerini belirlemek iin ise basn, k kuruluk derecesi ve g eldesi arasnda iterasyon yaplmtr. Yaplan iterasyona dair eriler ekil 4.2 ve ekil 4.3te verilmitir.

ekil 4.2 : Giri basnc kuruluk derecesi ilikisi

ekil 4.3 : Giri basnc - k gc ilikisi

87

ekilde verilen bilgiler ve trbin imalatlar ile yaptmz grmeler sonucunda 0.95lik bir kuruluk derecesinin, sistemin salkl almas iin gerekli olduu sonucuna ulalmtr. Trbin ve jeneratr seiminde, gereksinimlere tek blok halinde cevap verecek trbin bulunamadndan paralel bal iki trbin seilmesi uygun grlmtr. Bylece hem mevcut rn gam ierisinde ihtiyalarmza zm bulunabilmi, hem de planl bakm veya olas arza durumlarnda sistem tamamen durdurulmadan g retiminin ksmi olarak devam edebilmesine olanak salanmtr. Trbin ve jeneratr iin dizayn bilgileri izelge 4.1de verilmitir.
izelge 4.1 : Trbin ve jeneratr deerleri*

*Teklif aldmz firmann iznini almadmzdan tr kaynamz belirtemiyoruz. Trbin zellikleri ve Elemanlar Tip: Yatay, ok kademeli buhar trbini DIN 3990 standartlarna uygun helisel dili Trbin, dili kutusu ve ya nitesi iin taban plakas ki ya pompas, bir ya soutucusu, iki ya filtresi, bir hidrolik ya basn kontrol valfi, ya buhar filtresi iin havalandrma filtresi ieren bir yalama sistemi Yksek basn trbini iin bir hzl kapama vanas 4 tane buhar alm nozullar kontrol vanas Taze buhar elei (filtresi) Tahliye musluu ve buhar tuza Elektronik hz ynetim sistemi

88

Ar hz koruma sistemi Rotor yatay yer deiimleri gsterimi Trbin hz gstergesi ile irtibat kutusu ve acil durum butonu Ara buhar alma balantlar Trbin Jeneratr balants korumas Jeneratr zellikleri E fazl trifaze akm jeneratr Elektronik voltaj dzenleyici Elektronik g faktr dzenleyicisi Jeneratr sarmlar ve rulmanlar iin scaklk gstergesi Sarmlar iin hazr bekleme stcs Jeneratr Dili kutusu balant korumas Paralel operasyonlar iin genel elektrik ebekesi Dier Gerekli Ekipmanlar PLC S7li otomatik paneli ve operatr paneli Jeneratr ekran Jeneratr devre kesici anahtar Senkronize ve ebeke ekran Trbin s yaltm Trbin girii buhar kapanl tahliye vanalar 4.2 Kondenser Seimi Trbinden 0.15 barda kan buharn 1.5 barda alan degazre gnderilmesi iin youturulup, pompa istasyonunda basnlandrlmas gerekmektedir. Bu konuda trbin reticisi firma ile birlikte alldndan her birinin toplam kapasitesinin % 57sini karlayacak ekilde iki farkl kondenser nitesi kurulmas akla yakn grlmtr. Seilen kondenserin dizayn kriterleri izelge 4.2de verilmitir.

89

izelge 4.2 : Kondenser deerleri

Kondenser zellikleri ve Elemanlar Vakum kondenser olarak borulu s deitiricisi Youturucu tank Youturucu seviye kontrolr Ejektr ve borularla tahliye sistemi Tahliye sistemi iin yardmc kondenser Trbin kondenser boru balants Valfleri ile birlikte kondenser boru balants 4.3 Boru ve Pompa Seimi Yatrm maliyetinde toplam maliyet iinde ufak bir dilime sahip olan pompa ve boru sistemi iletim maliyetinde nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca sistemin salkl alabilmesi iin hayati bir role sahiptir. Bu nedenlerden tr pompa ve borularn seilmesi byk nem arz etmektedir. Tezimizde degazr k ile trbin girii arasndaki borular ve pompalar A Grubu, hattn dier yanndaki boru ve pompalar ise B Grubu diye tanmlanmtr. Boru ap Tayini Projede boru ap tayini iin 6 adet boru ap gz nnde alnmtr. Daha sonra detayl olarak irdelenecei zere bu borularn paralel olarak ikierli, erli ve drderli ekilde gitmesi durumlar da iteratif olarak incelenmitir. izelge 4.3de sra numaras ile birlikte boru ap deerleri verilmitir.

90

izelge 4.3 : Boru aplar

Borularn ap Deerlerine Gre Hz Deerleri Hz deerlerinin bulunmas iin gerekli forml aadaki gibidir. V=4(Q/D2) Q deeri A borusu iin 8 m3/s; B borusu iin 7 m3/s alnmtr. Hz deerleri izelge 4.4te grlmektedir.

91

izelge 4.4 : aplara gre hz deerleri

Reynolds saysnn deerleri Reynolds deerlerinin hesaplanmas iin aada verilen denklem kullanlmtr. Denklemde kinematik viskozite; A borusu zerinde minimum scaklk 110 olduu iin 2.55*10-7 m2/s, B borusu zerinde ise minimum scaklk 35 C olduu iin 7.21*10-7 m2/s olarak alnmtr. Re=(V x D) / Denklemin sonular izelge 4.5de verilmitir.

92

izelge 4.5 : Reynolds deerleri

Kayplarn hesaplanmas Proje iin Borusan Mannesmann kazan borusu seilmitir. Kazan borusu iin prz ykseklii 0.000045 mdir. f yk kayp katsays Moody Calculator programndan faydalanlarak bulunmutur. Projede toplam ykselti fark 50 metre alnmtr. A borusu iin toplam uzunluk 300 metre, topla dirsek says 15, toplam vana says 25 alnmtr. B borusu iin toplam uzunluk 50 metre, toplam vana says 6 ve toplam dirsek says 6 olarak alnmtr. alnmtr. A pompas istasyonu 0.015 MPada ald akkann trbine 1 MPada girmesini salayacak ekilde, B pompa istasyonu ise kondenserden 0.015 MPadan a1d suyu 0.15 MPada degazre iletecek ekilde almaldr. Ayrca her bir boylerde 0.4 MPalk basn kayb olaca hesaplanmtr. Hesaplamalarda kullanlan formller aada verilmitir. Formller kullanlarak A borusu iin varlan zmler izelge 4.6da, B borusu iin varlan zmler ise izelge 4.7de sunulmutur.

93

hf = f (L / D) (V2 / 2g) hy= fv2/ 2 g

izelge 4.6 : A borusu iin kayplarn hesaplanmas

94

izelge 4.7 : B Borusu iin kayplarn hesaplanmas

95

Pompay tahrik eden elektrik motorunun gcnn hesaplanmas Pompann mil gc hesaplanrken kataloglardan elde edilen =0.573 deeri kullanlmtr. A pompas iin akkann younluu 951 kg/m3, B pompas iin 990 kg/m3 alnmtr. Emniyet asndan pompay tahrik eden elektrik motorunun gc Pm, emniyet asndan pompa iin gerekli g Peden byk olacaktr. Bizim emniyet deerimiz (S) 1,2dir. lemlerimizde kullanlan formller aada verilmitir. Elde edilen pompa motor gleri izelge 4.8de gsterilmitir. P=gQH/ Pm = S x P e
izelge 4.8 : Pompa motor gleri

96

Elektrik maliyeti Pompalarn ektii gce bal olarak yllk elektrik maliyeti karlmtr. zerinde proje yaptmz kurulu iletim alt sahalarnn datm irketinin kullanmndaki OG baralarna zel hatt ile bal tek bir tzel kii durumundaki kullanclar snfna girdii iin elektrik kWh 14.2 kuru alnmtr. Yllk elektrik maliyeti hesabnda u forml kullanlmtr: E. Maliyeti [tl/yl] = Pm [kW] x t [saat/yl] x E. Fiyat [tl/kWsaat] T = 8760 sa/yl (24 saat alr durumda kabul edilerek)

izelge 4.9 : Pompa elektrik maliyetleri

97

Boru maliyeti Boru firmasnn fiyat kataloundan yararlanlarak borularn uzunluklarna oranla toplam maliyet, buradan da yllk maliyet bulunmutur. Yllk maliyet bulunurken 20 yllk bir iletme mr varsaylmtr. A grubunun boru maliyeti izelge 4.10da, B grubunun boru maliyeti izelge 4.11de verilmitir.

izelge 4.10 : A grubu boru maliyeti

98

izelge 4.11 : B grubu boru maliyeti

99

ap tespiti Boru ap seilirken yllk toplam maliyetin en dk olma art aranmtr. Yllk toplam maliyetler hakkndaki bilgi izelge 4.12de sunulmutur.

izelge 4.12 : Yllk toplam maliyetler

izelgeden grlebilecei zere yllk en dk maliyet 4*2 kodlu ( 57 mm*2 ) boruda gereklemi olmasna ramen iletme artlar, boru sl kayplar dikkate alnarak insiyatif kullanlm ve 2*4 kodlu ( 76.1 mm*2) borular seilmitir.

100

Boru mukavemet analizi P : letme Basnc Pt : Test Basnc M: letme artlarnda Malzeme Mukavemeti D: Gvde D ap K: Kaynak Emniyet Katsays S: Sistem Emniyet Katsays Xk: Korozyon Tolerans Xm : Malzeme Kalnlk Tolerans Co :Hesaplanan Toleransz Cidar Kalnl Ch : Hesaplanan Toleransl Cidar Kalnl Ck : Kullanlan Cidar Kalnl 20 bar 40 bar 140 N /mm2 82,5 mm 0.9 1.5 1 mm 0.5 mm

3.60 mm

Seilen boru kalnl uygun Pompa seimi Arza ve bakm durumlar gz nne alnarak her bir pompa istasyonunun paralel bal iki pompadan olumas uygun grlmtr. A grubu iin Standart pompann SKM 32/11 (3000) pompas seilmitir. B grubu iinse SKM 40/9 (3000) pompalar seilmitir. alma scakl gz nne alnarak rnlere mekanik salmastra art konmutur.

101

4.4 Gvenlik ve Kontrol Elemanlar Trbin, jeneratr ve kondenser paketinde anlan gvenlik ve kontrol elemanlarna ilave olarak trbin girilerinde akkann kontroln salamak iin aadaki ekipmanlar kullanlmtr.

Vana Tipi Gvde Anma Basnc Balant ekli Aksam Kumanda Marka Adet ap Vana Tipi Gvde Anma Basnc Balant ekli Aksam Kumanda Marka Adet ap Vana Tipi Gvde Anma Basnc Balant ekli Aksam Kumanda Marka Adet ap

Srgl Vana elik Dkm GS- C25 Class 300 Flanl Paslanmaz elik AISI 316 Manuel NOVAL 50 2 ek Vana elik Dkm GS- C25 Class 300 Flanl Paslanmaz elik AISI 316 Otomatik NOVAL 20 2 Pislik Tutucu elik Dkm GS- C25 Class 300 Flanl Paslanmaz elik AISI 316 Manuel NOVAL 6 2

102

Vana Tipi Gvde Anma Basnc Balant ekli Aksam Kumanda Tip Marka Adet ap

Emniyet Ventili elik Dkm GS- C25 Class 300 Flanl Paslanmaz elik AISI 316 Otomatik Blf Kollu 4422.4545 LESER 26 2

Vana Tipi Gvde Anma Basnc Balant ekli Aksam Kumanda Marka Adet ap Vana Tipi Gvde Anma Basnc Balant ekli Aksam Kumanda Marka Adet ap Vana Tipi Marka Adet ap Termometre Tipi Marka Adet ap

Kelebek Vana AISI 316 Class 300 Wafer Paslanmaz elik AISI 316 Manuel BRAY 4 2 Orifis Plakas elik Dkm GS- C25 PN 40 Flanl Paslanmaz elik AISI 316 Manuel SAMSON 4 2 Manifold SAMSON 4 2 Dijital SUKU 4 2

103

Termometre Tipi Marka Adet ap Manometre Tipi Marka Adet ap

Paslanmaz elik SUKU 8 2 Dijital SUKU 4 2 Paslanmaz elik SUKU 8 2

Manometre Tipi Marka Adet ap

4.5 Acil Durum Senaryosu Bir ksm sistem gereksinimlerinden bir ksm da tercihlerimizden kaynaklanan uygulama ile trbin, jeneratr, kondenser, pompalar ve borular ikili paralel sra halinde projelendirilmitir. Bu sayede planl bakm veya acil durumlarda sistemin ksmi olarak alabilmesine olanak saplanmtr. Ayrca pompa, trbin ve kondenser giri klarnda ekil 4.4 de gsterildii gibi vana tertibat kullanlarak olas arza veya bakm durumlarnda sistem elemanlarnn var olan atl kapasitelerinden faydalanlma amac gdlmtr.

104

ekil 4.4 : Vana tertibat

Borularda kaak durumu Seilen boru aplar toplam akkan ykn tek bana karlayabilecek gtedir. Eer ki herhangi bir boruda kaak, bakm gibi herhangi bir durum oluacak olursa ilgili borunun son vanas kapatlarak ve ortadaki vana tam ak pozisyona getirilerek akkann tek boru zerinden gemesi salanr. Bu ilemin maliyeti pompa zerinden %3 fazla g ekilmesidir.

Trbin, jeneratr ve kondenserlerde arza / bakm durumu Projede kullandmz her bir trbin, jeneratr ve kondenser toplam kapasitesinin %83 ile almaktadr. Herhangi bir arza durumunda ortadaki vanann % 13 alarak kapasitesinin tamamlanmas mmkndr. Bylece normal arza durumlarnda 3.5 MWdan 1.75 MWa dmesi beklenen retim miktarnn 2.1 MWda tutulmasna olanak salanmtr. Bu durumda ayrca klinker soutucu boylerine su girii kesilmeli ve buhar retimi iin yalnzca n stcnn boyleri kullanlmaldr. Pompalarda arza / bakm durumu Pompalarda arza durumunda ilgili pompann vanalar kapatlarak sistem %50 kapasite ile almaya devam eder. Bu durumda klinker soutucusu boylerine su girii kesilmeli, buhar retimi yalnzca n stc boylerinden salanmaldr.

105

106

5.EKONOMK ANALZ Proje i plan izelge 5.1de verildii zere olacaktr. Ekonomik analiz raporlarnda TCMBnin 2 Mays 2011 tarihli kur ve faiz verileri esas alnacaktr.

izelge 5.1 : Plan

5.1Maliyet Analizi Proje i plan erevesinde aldmz tekliflere dayanarak deme plan izelge 6.2de verildii zere oluturulmutur. Trbin, kondenser ve jeneratr kurumu ilgili firma tarafndan yaplaca iin deme planna dhil edilmemitir.
izelge 5.2 : deme Plan

107

5.1.1 Malzeme Maliyeti Trbin, Jeneratr ve Kondenser Seti Trbin, jeneratr, kondenser ve ekipmanlar konusunda alnan teklifler

dorultusunda malzeme fiyatlar 6,860,625 TLdir. Malzeme tedarik sresi sipari verildikten 12 ay sonrasdr. Teklife gre demenin 1/3 sipari annda, 1/3 sipariten 6 ay sonra ve en son kalan ksm ise sistem devreye alndktan sonra denecektir. Pompalar Sistemde ikier adet Standart Pompann SKM 40/9 ve SKM 32/11 pompalar kullanlmtr. Pompa birim fiyatlar 12390 TL ve 10800 TL alnmtr. deme planna gre 11. ayda peinen denecektir. Besleme Borular Projede 700 metre 82,5 mmlik kazan borusu kullanlacaktr. Boru maliyetleri 10283 TL tutmaktadr. Kazan maliyetleri n stc atk kazan Taban oturumu: 14.5 metre x 3.8 metre = 55.1 m 2 Gerekli boru toplam uzunluu;
Lkzdrc =1848 metre

Lbuharlauh =12400 metre rc

Lekonomizr= 2233 metre

Toplam= 16481 metre boru gerekir. Klinker soutucu kazan: Ykseklik 8 metre, uzunluk 20 metre, enine oturum 70 m 2 Boru uzunluklar;
Lkzdrc =1140 metre

Lbuharlauh =6700 metre rc

Lekonomizr= 1308 metre

108

Toplam= 9148 metre Borusan Mannesmandan alnan fiyat kataloundan ASTM 178 ve TS EN 10217-2 standartlarna uygun borular iin, 2 apndaki boru iin metre fiyat 7 TL alnrsa, 179403 TL boru maliyeti kar. Boru boylarnn uzunluu gerei, tek bir para halinde yklenmeleri zordur. Bu nedenle boru kaynaklarnn ve atmlarnn sahada yaplmas gerekmektedir. Kazan duvarlar, hava szntlarn ve nm ile darya olan s kaybn en aza indirecek biimde seilmelidir. Bu nedenle, U tipi kirilerle desteklenen, ince metalden malzemenin i yzeyi alimino silikat tabakas ile kaplanr. Balant noktalarndaki kaynak kalitesine dikkat edilmelidir. n stc n ve arka yz: 14.5 x 20 x 2 metre= 580 m 2 n stc kazan yan yzleri: 3.8 x 20 x 2 = 152 m 2 Klinker soutucu atk kazan n ve arka yz : 8x20 x2 metre= 320 m 2 Yan yzleri = 3.5 x 8 x 2= 56 m 2 Toplam 1108 metrekare izolasyon malzemesi ve elik sac gerekecektir. zolasyon 25 mm. kalnlnda seildi. Buradan 1108 x 0.025=27.7 m 3 Younluu d 128=

m v

m 16 .45

m= 2105.6 kg Tonu 1200 $ dan izolasyon malzemesi maliyeti, 3000 $ bulunur. Ayn metrekarede elik sac maliyeti 450000 TLdir.

Bunun dnda fiyata, kazan ekipmanlar ve basnl kaplar da eklenmelidir. Bir atk s kazannda bir adet buhar domu ve yedi adet su ykseltme domu bulunmaktadr. Buhar domunun i ap 1500 mm., cidar kalnl 40 mm. seilmitir, uzunluu 6 metredir. Malzeme olarak Q245R elii seilmitir. Kzdrc su alma ve aktarma domlarnn i ap 200 mm. dir. Malzeme olarak 20/GB3087 elii seilmitir.

109

MTA firmasndan alnan ortalama deerlere gre, toplam maliyetleri 115000 TLdir. Sahada yaplacak kaynak ilemlerinin maliyetleri de 20000 TLyi bulmaktadr.

Atk Is Kazan Borular 179403 TL Kazan Duvarlar Maliyeti 450000 TL Kazan Basnl kaplar, tahliye borular 120000 TL D cephe sac+ izolasyonu 50000 TL Kazanlarn toplam maliyeti 799403

Gvenlik ve Kontrol Ekipmanlar Gerek dolam sistemi iin gerekse atk s kazanlar iin blm 4te aklanan kontrol elemanlarnn toplam maliyeti 205368 TL tutmaktadr. Ayn zamanda trbin, kondenser ve jeneratr seti iin 382948 TLlik yardmc ekipman fiyat belirlenmitir. Toplam maliyet ise 588316 TLdir. 5.1.2 Kurulum Maliyeti nsan Gc Maliyeti planlamasnda, projelendirme ve inaat aamasnda 3 mhendis, 7 kaynak eleman, 1 NDT uzman, 3 elektrik teknisyeni ve 20 inaat iisi alaca ngrlmtr. Fakat iin srekli bir olmamasndan dolay gerek maliyetleri aaya drebilmek gerekse yasal ve dier konularnda riski asgari seviyeye ekmek iin mhendislik ileri dnda dier ilerin ncl bir firmaya verilmesi uygun grlmtr. Trbin, jeneratr ve kondenserde alnan teklif dorultusunda 106374 TLlik bir mhendislik creti belirlenmitir. Proje mhendislerinin ise 18 aylk toplam maliyetlerinin 216000 TL olaca ngrlmtr. nsan gc toplam maliyeti 322374 TL olarak hesaplanmtr. naat maliyeti Projede 12x10 metre alana sahip 20 metre yksekliinde bir elik konstrksiyon yap ve 15x20 metre alana sahip 20 metre yksekliinde elik konstrksiyon bir baka yapya ihtiya duyulmaktadr. Ayn zamanda 700 metre borunun kaynakla

110

birletirilmesi ve kazan borularnn birletirilmesi ve d saclarnn kaynatlmas ilemi vardr. Tm bu iler iin 1,2500,000 TLlik bir bte ngrsnde bulunulmutur. Boyler inaat iin de Ayrca trbin, jeneratr ve kondenser montajn yapacak yabanc firma 420,179 TL montaj creti talep etmitir. Toplam inaat maliyeti ~1,670,719 TLdir. Lojistik maliyeti Pompalar borular iin yaklak 2 konteynr yk gelmektedir. Ayrca Kazan iin d ap 50.8 mm olan 25629 metre boruya gereksinim duyulmaktadr. Toplam kazan borusu boru hacmimiz 88 m3dr. 25 m3lk konteynrlardan 4 adet konteynra ihtiya duyulmaktadr. Toplam sac gereksinimiz ize 5 mm kalnlnda 1108 m2 saca gereksinim duyulmaktadr. Bu da yaklak 6 m3lk hacime denk gelmektedir. Ayn zamanda kazan duvar yaltclar iin 27.7 m3lk sl yaltclara ihtiya duyulmaktadr. Boiler duvarlar iinde yaklak 2 konteynra ihtiya duyulmaktadr. D lojistik olarak toplam Marmara Blgesinden getirilecek ykler yaklak 3 konteyner tutmaktadr. Toplam konteynr says 11dir. Fakat emniyet ve olas aksilikler gz nne alnarak 15 konteynr belirlenmitir. Nakliyat creti yaklak olarak 75000 TL alnmtr. Ayrca inaat bitiminden sonra malzemeleri asl konumlarna nakletmek iin vinlere gereksinim duyulacaktr. Bunun iinse 5 gn boyunca 1 adet mobil vin kiralanmas ngrlmtr. Mobil vin kiralama maliyetleri ise piyasada ebatlara gre saati 100TL ile 200 TL arasnda deimektedir. Aylk kira cretleri ise yaklak 25000 TLdirBu proje kapsamnda vin iin 7000 TLlik bte ayrlmas uygun grlmtr. Toplam Lojistik maliyeti ise 82000 TL olarak alnmtr. 5.2 ngrlmeyen giderler Proje kapsamnda kesin teklifi alnan paralar dndaki (trbin, jeneratr, kondenser, gvenlik ve kontrol elemanlar) maliyetler iin %20lik bir emniyet oran belirlenmitir. Buradan toplam maliyet 10827328 TL olmaktadr. 5.3 Geri deme Sresi Projeden 3,5 MWlk enerji retecei hesaplanmtr. retilen elektriin %5nin sistem dhilinde tketilecei kabul edilmitir. Fabrikann yllk olaan bakmlar ve

111

beklenmedik duru/arza gibi sebeplerden tr yln 330 gn faal olarak elektrik retebilecei gz nne alnmtr. TEDA 2010 yl tarife deerleri dikkate alnarak net elde edilen elektrik yllk deeri 3929050 TLdir.

Amortisman faktr :

i : yllk faiz oran = 0.07 n : ekonomik mr = 20 yl Olmak zere : Yllk yatrm maliyeti = Toplam maliyet a = 10827328 0.0944 = 1022023 TL Yllk elektirk retimi = 3500 kW 24 saat 330 gn = 27720000 kWh Birim elektrik creti = 0.0369 TL / kWh Piyasa elektrik fiyat = 0.143 TL / kWh Geri deme Sresi Sresi = 10827328/(0.143-0.0404)27720000 = 3.68 Sene Bu sreye demelerin arlkl ortalamas ile ileme alma tarihi arasndaki 6 aylk sreyi de eklendii vakit amortisman sresi 4.28 sene kmaktadr.

112

SONULAR Bu projede imento sanayiinde atk sdan elektrik reten bir sistemin tasarm yaplmtr. Bu projelerin mhendislik yaplabilirliinin yannda, sistemin ekonomik adan da tatmin edici olmas gerekir. Tasarlanan sistem atk s kazan, buhar trbini, youturucu, kimyasal artma ve boru ebekelerinden olumaktadr. Yatrm ve iletme maliyetlerinden oluan toplam sistem maliyetinin minimumda tutulabilmesi iin nce sistem yaps ve sistem performansnn en uygun yapya kavumasna ynelik olarak boru uzunluklar ile boru ii hzlarnn optimizasyon almalar yaplmtr. Ardndan trbin iin uygun giri scaklk ve basn profilleri kartlm, buradan uygun bulunan basn deeri iin atk s kazan tasarm yaplmtr. Atk s kazanlarnn tasarmnda farkl sanayilerde kulanlan deiik tipteki atk s kazanlar incelenmi, boru dizilimleri atk gazlarn tozlu ortamnda da s aktarmnda bulunabilecek ekilde oluturulmasna dikkat edilmitir. Kazanlarn iletme mrlerinin uzun olmas iin, kelmeleri engelleyici kimyasal artma kazan sistemine eklenmelidir. Fabrika retim atk gazlarnn k noktalarna kurulacak olan kazanlar ile, scak gazlar, ilerinden su akan boru demetlerden geirilerek s alverii yaplmas salanacak ve su buharlatrlacaktr. Buharlatrlan su doyma scaklndan yksek halde buhar trbinine gnderilerek elektrik retilecektir. Yllk bakm ve kesintiler dldkten sonra 27720000 kWh elektrik retilecei sylenebilir. Fabrikann mevcut elektrik tketiminin %33nn bu yntemle geri kazanlabilecei hesaplanmtr. Trkiyede kullanlan elektrik enerjisinin %3nn imento sanayinde kullanldn gznne alnrsa btn imento fabrikalarna atk s geri kazanm tesisi kurulmas halinde Trkiyenin toplam elektrik tketiminin %1i kadar elektrik retilebilecei anlamna gelmektedir. Kazan ile trbin ana ekipmanlar, borular ve pompalar ncelikli olarak yurtii reticilerinden salanmaya allmtr. Bunun yan sra atk snn geri kazanmyla elde edilen enerjiden imento sanayinde

113

faydalanma alanlar incelenerek verimlilik ve uygulanabilirlik alanlar aklanmtr. Kazan kndaki atk gazlarn hammadde kurutma ilemi iin kullanlabilecekleri grlmtr. Tesisin toplam maliyeti 10827328 TL dir. Tesisin planlanan retim deeri 3.5 MW tr. Bu koullarda tesisin geri deme sresi 4.28 sene olarak bulunmaktadr. Geri deme sresinin 7 yldan dk olmas, projenin kredi kurulular tarafndan da fizibil bulunmas anlamna gelmektedir. Bu durumda finansman bulma olana da fazladr. Bu sistem sayesinde imento tesislerinde nemli bir yer tutan elektrik maliyetleri, israf edilen bir kaynaktan yararlanlarak geri dntrlm olacaktr. Sistem evresel sorunlar ile ilgili kayglar azaltacak yndedir. Atk s geri kazanm ile, fabrikann tketecei elektrikten kaynaklanan CO2 salm engellenmi olur. Atk s kazanlar iinde yanma olan kazanlara oranla daha basit elemanlardr. Bu kazanlarn ve buhar evrim santralinin tasarm, youn know-how iermekle birlikte, ok karmak bir teknoloji gerektirmemektedir. Projede atk s geri kazanm tesisi elemanlarnn lke iinden salanabilecei grlmtr. n stc ve klinker soutucusu atk gazlarnn kaynaklanan enerjinin yan sra, dner frn hava kaklnn engellenmesi gibi ek nlemler de verimlilii artrabilir. Dner frn duvarna arasna hava sktrlm bir ceket ile nm ile olan s kaybn azaltmak gelitirilmeyi bekleyen bir alandr.

114

KAYNAKLAR [1] Devlet Planlama Tekilat, Ta Topraa Dayal Sanayi zel htisas Komisyonu Yayn, Ankara, (2010) [2] Elektrik leri Etd daresi, Sanayiide Verimlilik Kurulu raporu, Ankara, (2011) [3] Kuleli, ., 2009: imento Mhendislii El Kitab, TMB Ar-Ge Enstits, Ankara [4] Encyclopedia Brittania, 2007 [5] Kelly, T.D., 2005, Cement Statics, US Geological Survey [6] H.G. van Oss., 2011, Cement Statics, US Geological Survey [7] World Business Council for Sustainable Development,Cement Technology Roadmap: Carbon emissions reductions up to 2050 (2009) [8]<http://www.worldcement.com/sectors/cement/articles/The_Future_for_Low_Car bon_Cements.aspx>, eriim tarihi 16 Nisan 2011 [9] <http://databank.worldbank.org> ,eriim tarihi; 23 Nisan 2011 [10]<http://earthtrends.wri.org/searchable_db/results.php?years=1980-1980,.......>, eriim tarihi; 23 Nisan 2011 [11] Trkiye imento Mstahsilleri Birlii Aylk imento ve Klinker statistikleri, ubat 2011 [12] <www.tcma.org.tr> eriim tarihi; 7 Mart 2011 [13] <http://stats.oecd.org/Index.aspx>, eriim tarihi; 28 Nisan 2011 [14] <http://www.dektmk.org.tr/>, eriim tarihi; 16 Nisan 2011 [15] Ganapathy, V., 2009. Understanding HRSG temperature profiles, <http://vganapathy.tripod.com/hrsgtmp.html>, eriim tarihi; 20 Nian 2011 [16] Khurana, S., Banerjee, R., Gaitonde, U., 2007. Energy balance and cogeneration for a cement plant, Indian Institute of Technology,

115

Mumbai [17] Reddy B. V., Ramkiran, G., Ashok Kumar, K., P. K. Nag., 2002. Second law analysis of a waste heat recovery steam generator,International Journal of Heat and Mass Transfer, Say 45, sayfa 1807-1814 [18] Tarakolu, A,. 2006. Sanayide atk sdan yararlanma yntemleri, Yksek Lisans Tezi,Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits,stanbul [19] Rayaprolu, K., 2009. Boilers for Power and Process,CRC Press. [20] Genceli O., Is Deitiricileri, Birsen Kitabevi Yaynlar, stanbul (2010) [21] Chawla, J.M., 1999. Waste heat recovery from flue gases with substantial dust load, Chem. Eng. Process. 38 (46) (365371) [22] Kkal,R., 2000. Issan, Buhar Tesisat kitab [23]Kays W.M., London A.L., 1998. Compact Heat Exchangers, Krieger Yaynclk [24] API RP 534, 2007. Heat Recovery Steam Generators, American Petroleum Institute(API) Standart Katalou [25] rksulu, M., 2006. 150 MWe kurulu gteki dk kaliteli linyitle alan bir termik santral iin buhar kazan tasarm, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara [26] <http://www.hrsgdesign.com>, Eriim tarihi 12 Nisan 2011 [27] Genceli, O., Buhar Kazanlar Konstrksiyon ve Yardmc Elemanlar, Birsen Kitabevi Yaynlar,stanbul (1985)

116

EKLER EK A anakkale Akansa imento Fabrikas Teknik Gezi fotoraflar -Soutma Kulesi EK B Boru malzemeleri mukavemet deerleri EK C Pompa karakteristii EK D Boru malzemeleri ve kodlarn aklamalar EK E Boru iinde izin verilen basn deerleri Ek F zolasyon Malzemesi zellikleri

117

Ek A : anakkale Akansa imento Fabrikas Teknik Gezi fotoraflar

Soutma Kulesi

118

Soutma Kulesi Pompa Odas

119

EK B : Kazan borularnn fiziksel zelikleri

120

EK C : Pompa karakteristii

121

122

EK D Boru malzemeleri ve kodlarn aklamalar

123

EK E Boru iinde izin verilen basn deerleri

124

Ek F zolasyon Malzemesi zellikleri

125