Atmosfer ve zellikleri klim Geni bir blge iinde ve uzun yllar boyunca deimeyen ortalama hava koullarna iklim

denir. klim, corafi ortamn olumas ve ekillenmesi ile insanlarn yaant ve etkinlikleri zerinde nemli rol oynar. rnein bir yerdeki doal bitki rts, akarsularn zellikleri, insanlarn yaam tarzlar, konut tipleri, ekonomik etkinliklerinin tr,iklimin kontrol altndadr. klimi oluturan eitli eler vardr. Bunlar scaklk, basn, rzgarlar, nemlilik ve yatr. klim elemanlar ad verilen ve birbirlerini etkileyen bu eler arasnda ayrlmaz bir iliki vardr. klim olaylar atmosfer iinde gerekletii iin ncelikle atmosfer ve zelliklerinin incelenmesi gerekir. Atmosfer Dnyay epeevre saran gaz rtsne atmosfer denir. Atmosferin alt snr, kara ve deniz yzeyleriyle akr. st snrn ise yerekiminin etkisi belirler. Ekvatordan kutuplara doru yerekimi artt iin atmosferin ekli Dnyann ekli gibi kreseldir. Atmosferin Katlar Atmosfer kendini oluturan gazlarn karm ve gidiindeki farkllklar nedeniyle eitli katlara ayrlmtr. Bu katlar yeryznden yukarlara doru troposfer, stratosfer, emosfer, iyonosfer ve ekzosfer eklinde sralanr. Troposfer Atmosferin, yeryzne temas eden, alt blmdr. Tm gazlarn % 75inin bulunduu bu katmanda younluk en fazladr. Troposfer, yerden havaya yansyan nlarla alttan yukarya doru snr. Bu nedenle alt ksmlar daha scaktr. Yerden ykseldike scaklk her 100 mde yaklak 0,5C azalr. Su buharnn tamam troposferde bulunduu iin tm meteorolojik olaylar burada oluur. Gl yatay ve dikey hava hareketleri grlr. Yerden ykseklii 6 16 km arasnda deiir.

Stratosfer Troposferin stndeki katmandr. Yatay hava hareketleri grlr. Su buhar hemen hemen hi bulunmad iin dikey hava hareketleri oluamaz. Bu nedenle scaklk dal olduka dzgndr. Scaklk her yerde yaklak -50Cdir. st snr yerden 25 30 km yksekliktedir.

emosfer Stratosfer ile yonosfer arasndaki katmandr. Stratosfer ile emosfer arasndaki 19-45 kmler arasnda oksijen azot haline gelerek ultraviyole nlarn tutar. st snr yerden 80 90 km yksekliktedir.

yonosfer Mor tesi (ultraviyole) nlarnn, moleklleri paralayarak iyonlar haline getirdii katmandr. Yerekimi azald iin iklim zerinde belirgin bir etkisi yoktur. Radyo dalgalarn yanstr st snr yerden 250 300 km yksekliktedir.

Eksosfer (Jeokronyum) En st tabakadr. Yerekimi ok azaldndan gazlar ok seyrektir. Hidrojen ve helyum gibi hafif gazlar bulunur. Atmosfer ile uzay arasnda gei alandr. Kesin snr bilinmemekle birlikte st snrnn yerden yaklak 10.000 km ykseklikte olduu kabul edilmitir.

Atmosferde Bulunan Gazlar Atmosferde bulunan gazlarn % 75i ve su buharnn tamam troposferde bulunur. klim ynnden daha ok atmosferin alt katlar nemli olduundan burada troposfer ve stratosferin alt katlarnn bileimi incelenecektir. Her zaman bulunan ve oran deimeyen gazlar; % 78 orannda azot, % 21 orannda oksijen, %1 orannda asal gazlar (Hidrojen, Helyum, Argon, Kripton, Ksenon, Neon) dr. Her zaman bulunan ve oran deien gazlar; su buhar ve karbondioksittir. Her zaman bulunmayan gazlar; ozon ve tozlardr.

Su buhar : Yere ve zaman gre oran en ok deien gazdr. Yeryznn ar snp, soumasn engeller. Ya, bulut, sis gibi hava olaylarnn douunu salar. Karbondioksit : Atmosferin gne nlarn emme ve saklama yeteneini artrr. Havada karbondioksit (CO2) miktarnn artmas scakl artrc, azalmas ise scakl drc etki yapar. Ozon : Hava iindeki oksijen (O2) mor tesi (ultraviyole) nlarnn etkisi altnda ozon (O3) haline geer. Ozon gaz, iinde hayatn gelimesine olanak vermez ancak atmosferin st katmanlarnda ultraviyole nlarn emerek yeryzndeki yaam zerinde olumlu bir etki yapar. Yeryznden 19 45 kilometre ykseklikler arasnda bulunan ozon katnn son yllarda inceldii hatta yer yer delindii belirlenmitir. zellikle buzdolab, soutucu, araba ve spreylerden kan gazlarn (kloroflorokarbon) neden olduu anlalm ve bu gazlarn kullanmna kstlamalar getirilmitir. Yeryzne ulaan mor tesi nlardaki art, scaklklarn artmasna, buna bal olarak buzullarn erimesine, bitki rtlerinde deiimlere neden olabilecektir. Scaklk Gne Inlarnn Atmosferde Dal Yeryznn snmasnda ana enerji kayna Gnetir. Dnya, Gnein uzaya yayd enerjinin ancak iki milyonda birini alr. Gneten gelen bu enerji gne sabitesi (solar konstant) ile belirlenir. Atmosferin st snrnda 1 cm2ye 1 dakikada gelen kalori miktarna gne sabitesi (solar konstant) denir. Atmosferin etkisiyle, Gneten gelen nlarn tamam yere ulamaz. Atmosfer gne nlarn eitli oranlarda tutar ve datr. Bu nedenle yeryz Gneten gelen nlardan ok atmosfer tarafndan tutulan nlarla snr. Scaklk Etmenleri Atmosferin snmas eitli etmenlerin etkisi altndadr. Gne Inlarnn Yeryzne Deme As Belirli bir yzeye dik ve yatk gelen nlarn getirdikleri enerji miktarlar arasnda belirgin bir fark vardr. nk bir n demeti dik geldiinde daha dar bir yzeyi aydnlatrken, ayn n demeti yatk geldiinde daha geni bir yzeyi aydnlatr. Ancak nlarn yere deme as darald iin etkisi azalr. Bu nedenle Gne nlarnn yere deme as bydke yeryzn stma gc de artar.

Gne nlarnn yeryzne deme asn etkileyen etmenler unlardr: Dnyann ekli Dnyann kreselliinin bir sonucu olarak, Ekvatordan kutuplara doru gne nlarnn yere deme as klr. Buna bal olarak her iki yarm krede Ekvatordan kutuplara doru scaklk azalr. Bu durum enlemin scaklk zerindeki etkisini gsterir. Dnyann Eksen Eiklii ve Yllk Hareketi Dnyann eksen eiklii nedeni ile Gne evresindeki dn (yllk hareket) srasnda gne nlarnn yere deme as deiir. Yeryzndeki bir noktann gne nlarn yl iinde farkl alarla almas snma farkllklarna neden olur. Dnyann Gnlk Hareketi Dnyann gnlk hareketi nedeniyle gne nlarnn bir noktaya deme as sabahtan leye kadar artar. leden akama kadar ise azalr. Gnn en yksek scakl, nlarn en byk a ile geldii le saati deil, depolanan enerjinin en fazla olduu 13.00 14.00 saatleri aras llr. nk leye kadar yerde biriken enerji, nlarn gelme asnn daralmasyla birlikte ma ile atmosfere iletilir. Ima gece boyu devam eder, yer sour. Gnein dou saatinde ma sona erer ve yerde enerji depolamaya balar. Imann sona erdii anda gnn en dk scakl yaanr. Ima Yeryz kazand enerjinin bir blmn atmosfere geri verir. Buna yer mas denir. Gne nlarnn yeryzne ulaamad saatlerde (gece) ve gne nlarnn yere deme alarnn kld aylarda yer mas artar. Ayrca, zeminin yaps da yer mas zerinde etkilidir. rnein yeryznn bitki ile kapl alanlarnda yer mas az ve yavaken lak arazilerde s kayb daha hzl ve fazla olur. Eim ve Bak Geni bir blgeye den birbirine paralel nlarn yere dme alar, yama eimine ve bak durumuna (Gnee dnkle) gre deiir. Bu durum yerel snma farklarna yol aar. Kuzey Yarm Krede gney yamalar, Gney Yarm Krede ise kuzey yamalar gne nlarn yl boyunca daha byk a ile aldndan daha scak olur. Ekvator evresinde baknn etkisi tm yamalarda grlr. Baknn Etkisi Gnee dnk olan eimli yamalarda; Scaklk daha yksektir. Gnelenme sresi daha uzundur. Karlarn yerde kalma sresi daha ksadr. Kalc karlarn balama ykseklii daha fazladr. Tarm rnlerinin olgunlama sresi daha ksadr. Ormanlarn ykselti snr daha fazladr. Ykselti Deniz seviyesinden ykseldike atmosferin younluunun ve iindeki su buharnn azalmas ile troposferin daha ok yerden yansyan nlarla snmas nedeniyle scaklk, her 100 mde yaklak 0,5C azalr. Bu nedenle enlemi ayn olan iki farkl noktadan daha yksekte olan, dierine gre her zaman daha souk olur. rnein deniz seviyesinden 155 m ykseklikteki Bursada scaklk 25C iken ayn enlemde bulunmasna karn 2543 m ykseklikteki Uludada scakln 12C olmas ykseltinin scakla etkisini gsterir. ndirgenmi Scaklk

Yeryznde scakln enleme bal daln gsteren haritalar izilirken ykseltinin scaklk zerindeki etkisini ortadan kaldrmak iin indirgenmi scaklk deerleri kullanlr. Bir yerin ykseltisinin sfr (0 m) kabul edilerek hesaplanan scaklna indirgenmi scaklk denir. Bir yerin indirgenmi scakln hesaplamak iin ykseltiden kaynaklanan scaklk fark hesaplanr. Bu fark o yerin gerek scaklna eklenir. rnek : 900 m ykseklikteki Ankarada Ocak ay ortalama scakl -2Cdir. Ankarann deniz seviyesine indirgenmi scakl ka C dir? zm : 100 mde scaklk 0,5C azalrsa 900 mde XC azalr. X=900 x 0,5 / 100 = 4,5 Cdir. ndirgenmi Scaklk = Gerek Scaklk + Scaklk Fark ndirgenmi Scaklk = -2 +4,5 ndirgenmi Scaklk = 2,5Cdir. Kara ve Deniz Dal Karalar denizlere gre daha ok ve abuk snp, sourlar. Bu nedenle, karalarn daha fazla yer kaplad Kuzey Yarm Krenin yllk ortalama scakl Gney Yarm Kreden daha fazladr. Ayrca her iki yarm krede kara ve denizlerin dalndaki farkllk termik ekvatorun yer ekvatorundan sapmasna neden olmutur. Termik Ekvator : Meridyenlerin en scak noktalarn birletiren eriye termik ekvator denir. Atmosferdeki Nem Oran Atmosferdeki nem; Gneten gelen ve yeryznden yansyan nlar emerek tutar. Yeryznn ar snp soumasn nler. Isnp soumann yava ve dengeli olmasn salar. Bu nedenle nemli blgelerde gnlk ve scaklk farklar daha azdr. Okyanus Akntlar Enlemin etkisine bal olarak, ekvatoral blgeden gelen akntlar scak su, kutup blgelerinden gelen akntlar ise souk su tarlar. Scak su akntlar getikleri kylarda scakl ykseltici, souk su akntlar ise scakl drc etki yapar. Rzgarlar Rzgarlar geldikleri yerlerin zelliklerine gre, estikleri blgelerin scakln ykseltici ya da drc etki yapar. Bu durum enlemin scaklk zerindeki etkisini gsterir. rnein Kuzey Yarm Krede yer alan Trkiyede kuzeyden esen rzgarlar scakl drc gneyden esen rzgarlar scakl artrc etki yapar. Zeminin Yaps Karalar oluturan ta ve topraklarn fiziksel zellikleri (rengi, parlakl, gzeneklii gibi zellikleri) yeryznde snma farkllklarna neden olur. Ayrca zeminin bitki rts ile kapl olup olmamas, bitki rtsnn younluu, kar ya da toprak rtsnn bulunup bulunmamas scaklk dal zerinde etkilidir. Bu nedenle ta ve topraklarn snp souma sreleri farkllk gsterir. rnein ak renkli ve gevek yapya sahip kumsallarda snma ve souma abuk gerekleir. Scaklk Kuaklar

Matematik iklim kuaklarnn scaklk etmenlerinin etkisi ile deiiklie uramas sonucu belirlenmitir. Kara ve denizlerin dal bu belirlemede temel etkendir. Kuzey Yarm Krede karalarn daha geni yer kaplamas, yaz srelerinin daha uzun olmas, scak su akntlarnn daha etkili olmas ve Gney Yarm Krede buzullarla kapl, geni Antartika Ktasnn bulunmas nedeniyle scak ve lman kuak Kuzey Yarm Krede, souk kuak ise Gney Yarm Krede daha genitir. Matematik klim Kuaklar : Dnyann eksen eikliine gre belirlendii iin, snrlar dnenceler ve kutup daireleridir. Scak Kuaklarn zellikleri Matematik Kuaklarnn zellikleri Matematik kuaklarnn yer yer deiime uramas sonucu olumu ve ana izgileri ile Ekvator a paralel uzanan scaklk kuaklar unlardr: Scak Kuak : Scak kuakta bulunan yerlerde, Gne nlar yl boyunca dik ya da dike yakn a ile gelmektedir. Dnenceler arasndaki yerlere gne nlar ylda iki kez (yerel saat 12.00de) dik a ile gelir. Gnlk ve aylk scaklk farklar ok azdr. Ancak 30 enlemlerinde gece-gndz arasndaki scaklk fark ok fazladr. Aylk ve yllk scaklk ortalamalar 20Cnin zerindedir. Gece gndz sreleri yl boyunca birbirine yakndr. Alak yerlerde, yksek scaklk yaam olumsuz ynde etkiler. Bu nedenle yamaya ve yerlemeye en elverili yerler ykseklerdedir.

Ilman Kuak : Ilman kuakta bulunan yerlerde, Gne nlar hibir zaman dik a ile gelmez. Gnlk ve aylk scaklk farklar belirgindir. Yllk scaklk ortalamas 20Cden azdr. Gece gndz sreleri arasndaki zaman fark artmtr. Drt mevsim belirgin olarak yaanr. Souk Kuak : Souk kuakta bulunan yerlerde, Yllk scaklk ortalamas 10Cnin altndadr. Gece gndz sureleri arasndaki zaman fark ok fazla olabilir. Gece ve gndzlerin sureleri arasndaki zaman fark ok fazla olabilir. Gece ve gndzlerin suresi 24 saatten uzundur. Gne nlarnn gelme as kktr. Kutup noktalar, gne nlarn yl boyunca en fazla 2327 lk ayla alr. Scaklklarn Gsterimi Yeryznde llen scaklklarn dal izotermlerle haritalarda gsterilir. Ayn scaklktaki noktalar birletiren erilere izoterm (e scaklk) erisi denir. zoterm (e scaklk) erileri karasalln ve scak su akntlarnn etkisiyle enlemlerden sapma gsterir. zoterm haritalar ve yer ekillerinin scaklk zerindeki etkisini gsterebilmek iin gerek scaklklar, enlem etksini gsterebilmek iin indirgenmi scaklklar kullanlarak izilir ve bu bilgi haritalarda belirtilir.

Dnyada ve Trkiyede Scakln Dal Scakln yeryzndeki corafi daln ve bu daln nedenlerini yllk ortalama izoterm haritalar yardmyla incelemek mmkndr. Aylk ortalama izoterm haritalar ise scakln aylar arasndaki deiimi hakknda bilgi verir. Dnyada Scakln Dal Dnya Ocak Ay Scaklk Dal Kuzey Yarm Krede Ocak Ay Scaklk Dal Ocak ay k mevsimine rastlar. En dk scaklklar Kuzeydou Sibirya ve Kanadada grlr. Buralardaki scaklk deerleri yl boyunca -20Cnin altndadr. Yksek scaklklar Ekvator ile Yenge Dnencesi arasnda, denizler zerinde grlr. zoterm erileri karalar zerinde gneye, denizler zerinde kuzeye doru sapma gsterir. Bu durum, karalarn denizlerden daha souk olduunun kantdr. Gney Yarm Krede Ocak Ay Scaklk Dal Ocak ay yaz mevsimine rastlar. En souk yer Gney Kutbudur. En yksek scaklklar Gney Afrikada Kalahari lnde, Gney Amerikada Patagonya lnde ve Kuzey Avustralyada grlr. zoterm erileri karalar zerinde gneye, denizler zerinde kuzeye doru sapma gsterir. 50 60 gney enlemleri arasnda karalarn az yer kaplamas nedeniyle izotermler olduka dzgn uzanr. Sonular Kuzey Yarm Krede izotermlerin gidii enlemlere uyum salamaz. nk bu yarm krede karalar geni yer kaplar. Gney Yarm Krede izotermlerin gidii daha dzenlidir. nk bu yarm krede karalar daha az yer kaplar. Her iki yarm krede okyanus akntlar, izotermlerin enlemlerden sapmasna neden olur. Dnya Temmuz Ay Scaklk Dal Kuzey Yarm Krede Temmuz Ay Scaklk Dal Temmuz ay yaz mevsimine rastlar. Scaklk deerleri yksektir. nk karalar bu yarm krede geni yer kaplar. En scak yerler, 15. ve 40. paraleller arasndaki karalar zerindedir. zoterm erileri karalar zerinde kuzeye, denizler zerinde gneye doru sapma gsterir. 0C izoterm erisi, Grnlandn kuzeyi ve kutup evresinden geer. Gney Yarm Krede Temmuz Ay Scaklk Dal Temmuz ay k mevsimine rastlar. Antartika Ktas -10C izoterm erisi ile evrelenmitir. 50 - 60 enlemleri arasndan geen 0C izoterm erisi olduka dzgn uzanldr. zoterm erileri, karalar zerinde Ekvatora, denizler zerinde gneye doru sapma gsterir. Sonular Kuzey Yarm Krede izotermlerin gidii enlemlere uyum salamaz. nk bu yarm krede karalar geni yer kaplar. Gney Yarm Krede izotermlerin gidii daha dzenlidir. nk bu yarm krede karalar daha az yer kaplar.

Okyanus akntlar, izotermlerin enlemlerden sapmasna neden olur. Dnya Yllk Ortalama Scaklk Dal Scaklk Ekvatordan kutuplara doru azalr. En dk scaklklar kutup blgelerindeki karalar zerindedir. Alak enlemlerde karalar denizlerden, yksek enlemlerde denizler karalardan daha scaktr. 0 - 45 Kuzey enlemleri arasnda scaklk deerleri, karalarn geni yer kaplamas nedeniyle Gney Yarm Kreye gre yksektir. 45 Gney enleminden sonra Gney Yarm Kre, Kuzey Yarm Kreden daha scaktr. Termik ekvator, Avustralya evresi dnda Gney Yarm Kreye inmez. nk bu yarm krede souk su akntlar daha etkilidir. Kuzey Yarm Krede lman kuak okyanuslarnn dou kylar bat kylarndan daha scaktr. Dnya Yllk Scaklk Fark En dk scaklk fark enlemin etkisine bal olarak Ekvator evresinde grlr. En yksek scaklk fark 65C ile Sibiryada grlr. Kanadann kuzeyinde ise 45Cye ulaan scaklk farkna rastlanr. Ayn enlemlerde bulunmalarna kar Sibiryada yllk scaklk fark Kanadadakinden daha yksektir. nk Sibiryada karasalln etkisi daha belirgindir. Ilman kuak okyanuslarn bat kylarnda scaklk farklar souk su akntlarnn etkisiyle daha yksektir. UYARI : En scak ay ile en souk ay arasndaki scaklk farkna yllk scaklk fark denir. Bu farklar dnenceler evresinde, karasal blgelerde en fazladr. Ekvator evresinde ve denizel etkilere ak yerlerde ise scaklk farklar azalr. Trkiyede Scakln Dal Trkiye Ocak Ay Scaklk Dal En dk scaklklar, enlem ve karasallk nedeniyle Kuzeydou Anadoluda Erzurum Kars Blmnde grlr. En yksek scaklklar, enlem ve denizellik nedeniyle Akdeniz kylarnda grlr. Ky kesimlerinde denizellik nedeniyle scaklk 0Cnin stndedir. ksmlarda karasallk nedeniyle scaklk dktr. Buna bal olarak ky blgeler ile i blgeler arasndaki scaklk fark artmtr. Trkiye Temmuz Ay Scaklk Dal En yksek scaklklar enlem etkisi ve nem azl nedeniyle Gneydou Anadoluda grlr. Enlem etkisi nedeniyle gneyden kuzeye doru scaklk azalr. Ky blgeler ile i blgeler arasndaki scaklk fark Ocak ayna oranla azalmtr. Trkiye Yllk Ortalama Scaklk Dal zoterm erileri genellikle bat-dou uzanldr. En dk scaklklar Kuzeydou Anadoluda grlr. Nedenleri : Blgenin kuzeyde yer almas nedeniyle souk enlemlere yakn olmas Blgenin deniz etkisine kapal olmas nedeniyle karasalln belirginlemesi. En yksek scaklklar, Gneydou Anadoluda grlr. Nedenleri : Blgenin gneyde yer almas nedeniyle scak enlemlere yakn olmas. Blgenin deniz etkisine kapal olmas nedeniyle karasalln belirginlemesi Blgenin scak ve kuru l rzgarlarna ak olmas Trkiye Yllk Scaklk Fark Nemlilik etkisiyle en dk scaklk farklar Karadeniz Blgesi ky kesimlerindedir.

Karasalln etkisiyle, kylardan uzaklatka scaklk farklar artar. En yksek scaklk fark Dou Anadoluda, Erzurum Kars Platosundadr. UYARI : Scaklk farklarnn 15C nin stnde olmas, Trkiyenin matematik konumu ile ilgilidir. Basn Atmosfer Basnc Atmosferi oluturan gazlarn belli bir arl vardr. Gazlarn yeryzndeki cisimler zerine uygulad basnca atmosfer basnc denir. Normal Hava Basnc 45 enlemlerinde, deniz seviyesinde ve 15C scaklkta llen basnca normal hava basnc denir. Cva stununun ykseklii ile (normal basn 760 mm) Cva stununun arl ile (normal basn 1033 gr) Kuvvet birimi ile (normal basn 1013 milibar) ifade edilir. Basn barometre ile llr. Cval barometre, barograf, aneroid baramotre ve altimetre gibi eitleri vardr. Cval Barometre : st ak bir kaba daldrlm, yukar ucu kapal bir cam borudur. Hava basnc, boruyu dolduran cva stununu dengede tutar. Hava basnc azalp oaldka cva stunu da alalp ykselir. Cval barometre camdan yapld ve hep dz durmas gerektii iin her zaman kullanm kolay deildir. Barograf : Basnc srekli kaydeden ve yazc ucu bulunan bir tr madeni barometredir. Aneroid Barometre : Madeni barometredir. Cval barometrelerin kullanm alannn snrl olmas ve tama zorluu nedeniyle gelitirilmitir. Altimetre : Madeni barometrelerin bir eididir. Ykseldike basncn azalmas kuralna dayanlarak, yksekliklerin llmesi amacyla yaplmtr. Basn Etmenleri Hava basnc eitli etmenler altnda deiiklik gsterir. Scaklk (Termik Etken) Basnc en ok etkileyen etmen scaklktr. Scakln gnlk mevsimlik deiimine bal olarak basn deiir. Isnan hava genleerek ykselir. Gazlarn seyrelmesi nedeniyle basn der ve alak basn alan oluur. Souyan havada gaz moleklleri skarak arlar. Arlaan gazlar yeryzne doru ylr ve yksek basn alan oluur. Ykselti Yeryznden ykseldike; Yerekimi, Atmosferdeki gazlarn miktar azalr. Bunlara bal olarak basn der. Hava Younluu (Dinamik Etken) 1m3 havann ierisindeki gazlarn miktarna hava younluu denir. Younluk su buharna ve toz zerreciklerine gre deiir. Yerekiminin azalp oalmas, Havann snp soumas, Ykseltinin artmas,

Dnyann ekseni evresindeki dn, Hava younluunun deimesine neden olur. Hava younluu arttka basn ykselir, younluk azaldka basn der. Yerekimi Dnyann geoid ekli nedeniyle yerekiminin Ekvatordan kutuplara doru artmas, basncn kutuplarda yksek olmasnn nedenlerinden biridir. Mevsim Mevsimlerin basn zerindeki etkisi lman kuakta belirgindir. Yaz aylarnda snmann etkisiyle karalar alak basn, denizler ise yksek basn alandr. Kn ise denizler alak basn, karalar yksek basn alandr. Bu durum scakln basn zerindeki etkisini kantlar. Dnyann Gnlk Hareketi Dnya, ekseni evresinde dnd iin hava akmlar ynlerinden sapar. Sapmalar sonucu 30enlemlerinde alalc hava hareketleri ile younluk arttndan basn ykselir ve dinamik yksek basn alan oluur. 60 enlemlerinde ise bat ve kutup rzgarlar karlar. Bu rzgarlarn birbirlerini iterek ykselmesiyle 60 enlemlerinde gaz younluu azaldndan basn der. Bylece dinamik alak basn alan oluur. UYARI : Dnyann gnlk hareketi sonucunda hava akmlarnn sapmas, dinamik basn alanlarn oluturur. Dnyann ekseni evresindeki hareketine bal olarak oluan basnlara dinamik basn denir. Basn Tiplerinin zellikleri : 1013 milibardan dk olan basnlara alak basn (siklon) yksek olanlara ise yksek basn (antisiklon) denir. Alak Basn (Siklon) Termik ve dinamik alak basn merkezlerinde benzer hava hareketleri grlr. Havann younluu azdr. Hava ykseltici bir hareket gsterir. Yeryzndeki hava hareketi evreden merkeze dorudur. Merkezden evreye doru basn artar. Dnyann gnlk hareketi nedeniyle hava akmlar, Kuzey Yarm Krede saat ibresinin tersi ynde, Gney Yarm Krede ise saat ibresi ynnde sapmaya urar. UYARI : Basn farknn olduu yerlerde, hava hareketi her zaman yksek basntan alak basnca dorudur. Termik alak basncn etkili olduu alanlarda hava scakl yksektir. Dinamik alak basncn etkisi altnda olan yerlerde scaklk dktr. Yksek Basn (Antisiklon) Termik ve dinamik yksek basn merkezlerinde benzer hava hareketleri grlr. Havann younluu fazladr. Hava alalc bir hareket gsterir. Yeryzndeki hava hareketi merkezden evreye dorudur. Dnyann gnlk hareketi nedeniyle hava akmlar, Kuzey Yarm Krede saat ibresi ynnde, Gney Yarm Krede saat ibresinin tersi ynde sapma gsterir. UYARI : Basn farknn olduu yerlerde, hava hareketi her zaman yksek basntan alak basnca dorudur.

Dinamik yksek basncn etkili olduu yerlerde hava scak ve kurudur. Termik yksek basncn etkili olduu yerlerde ise hava souk ve kurudur. Basn Kuaklar Termik Alak Basn Kua (Tropikal Basn Kua) Ekvator ve evresinde scakla bal olarak olumutur. Scaklk yksek olduu iin scak ekirdekli siklon da denir. Dinamik Yksek Basn Kua (Subtropikal Basn Kua) Dnyann ekseni evresindeki dnnn rzgarlar zerinde oluturduu sapma etkisiyle 30 enlemleri evresinde oluan basn kuadr. Bu kuak Kuzey Yarm Krede yaz aylarnda kuzeye, k aylarnda gneye kayar. Alalc hava hareketlerine bal olarak havann snmas ve nem miktarnn dmesi nedeniyle 30 enlemleri evresinde ller oluur. Dinamik Alak Basn Kua (Subpolar Basn Kua) 60 enlemlerinde kutup rzgarlar ve bat rzgarlarnn karlamas ile oluur. Scaklk dk olduu iin souk ekirdekli siklon da denir. Kn kara ve denizlerin farkl snmalar ayn enlem zerinde farkl basn koullarnn grlmesini salar. Bu nedenle kn karalar zerinde yksek basn olumas bu basn kuan kesintiye uratr. Termik Yksek Basn Kua (Polar Basn Kua) Kutuplar evresinde dk scaklk nedeniyle oluan, yksek basn alandr. UYARI : Basn kuaklar, Kuzey Yarm Krede karalar zerinde kesintiye urar. Gney Yarm Krede ise karalarn oran ok az olduundan basn kuaklar daha dzenli ve sreklidir. Trkiyede Etkili Olan Basn Merkezleri Trkiye farkl zellikteki basnlarn etkisinde kalr. Bu durum daha ok Trkiyenin matematik konumunun sonucudur. Yksek Basnlar : Sibirya Antisiklonu lkemizde dou ve kuzeydoudan sokulan termik kkenli yksek basn alandr. Trkiyeyi sadece k aylarnda Dou Anadolu ve Balkanlar zerinden sarkarak etkiler. Az fakat etkin kar ya ile souk ve ayazn fazla olduu hava tipini simgeler. Balkanlardan sarktnda Azor yksek Basnc ile birleerek zlanda Alak Basncnn Trkiyeyi etkilemesine izin vermez. Bu nedenle uzun sreli, sakin ve souk ku koullar yaanr. Azor Antisiklonu lkemizi srekli etkileyen dinamik kkenli yksek basn alandr. Kn serin, yasz ve bat ynl rzgarlarla kendini belli eder. Rzgar hzlar yavatr. Kn srekli alalc hareket gsterdii ve souk yeryzne dokunduu iin havann alt ksmlarnda souk, durgun bir hava katman oluur. Bu durgun hava blm ierisinde ehirsel atklar birikerek hava kirliliine neden olur. K ayalarnda Kuzey Afrika zerinde zlanda Alak Basncnn scak blm oluarak zlanda Alak Basncnn deimesine yardm eder. Yaz aylarnda ise gne nlarnn gelme asna bal olarak etki alann Akdeniz zerinden ngiltereye kadar geniletir. Bu durumda Trkiyede kuzey ynl rzgarlar etkili olur. Alak Basnlar :

zlanda Siklonu Dinamik kkenli bu alak basn alan kn etkilidir. lkemize bat ve kuzeybatdan sokulur. Hareketli hava ktlelerini getirdii iin rzgar birka gn ara ile ok farkl ynlerden eser. Rzgarn esme yn gneybatdan balar, kuzeybatya kadar dner. Bu basn merkezinde gney sektrl rzgarlar scakl artrrken, kuzey sektrl rzgarlar scakl drc etki yapar ve cephesel yalara neden olur. zellikle Karadenizde bubasn alan etkisiyle cephesel ve orografik yalar grlr. Eer kendisinden daha scak olan Akdenize iner ve uzun bir sre burada kalrsa nem yklenir. Trkiyenin gneybat kylarnda ar k yalarna neden olur. Basra Krfezi ran Siklonu Termik kkenli bu basn alan, yaz aylarnda karalarn ar snmas nedeniyle olumutur. lkemizde gney ve gneydoudan sokulan ve yaz aylarnda etkili olan Basra Alak Basnc; Ar l scaklarnn yaanmasna, Yaz balarnda karalarn fazla snmas ve atmosferin st ksmlarnn daha souk olmas nedeniyle ani, gk grltl, saanak yalara, Azor Yksek Basncnn da etkisiyle kuzey ynl rzgarlarn etkin olmasna neden olur. Rzgarlar Rzgar Hava ktlelerinin yatay yndeki hareketlerine rzgar denir. Rzgarlar basn farkllklarndan doar ve daima yksek basn alanlarndan alak basn alanlarna doru eser. Rzgarlarn zellikleri : Rzgarn Hz Hava ktlesinin hareket hzdr. Rzgar hz saniyede metre (m/sn) ya da saatte kilometre (km/sa) olarak ifade edilir. Rzgarn hz anemometre ile llr. Rzgarn Hzn Etkileyen Etmenler Basn Fark Rzgarn hzn etkileyen temel etmendir. Basn alanlar arasndaki fark ne kadar fazla ise, rzgar o kadar hzl eser. Basn farknn gl olduu yerlerde izobarlar sk, zayf olduu yerlerde ise seyrek gemektedir. zobar : Hava basncnn ayn olduu yerleri birletiren erilere izobar (e basn) erisi denir. Basn haritalarnda bu deerler deniz seviyesine indirgenmi olarak kullanlr. Basn Merkezlerinin Yaknl Alak ve yksek basn merkezleri arasndaki uzaklk arttka rzgarn iddeti azalr. Basn merkezleri birbirine ne kadar yakn ve aradaki basn fark ne kadar fazla ise rzgar o kadar hzl eser. Dnyann Gnlk Hareketi Dnyann gnlk hareketinin etkisiyle rzgarlar esme ynlerinden sapar. Bu nedenle rzgarlar basn farkn izlemeyip izobarlara paralel bir ekilde estiklerinden hzlar azalr.

Dnya ekseni evresinde dnmeseydi rzgarlar yksek basntan alak basnca doru en ksa yolu izleyerek daha hzl eseceklerdi. Ancak Dnyann ekseni evresindeki dnnn etkisiyle en ksa yolu izlemeyen rzgarlar daha yava eser. UYARI : Rzgarlarn sapma gc enleme ve rzgarn hzna gre deiir. Yer ekilleri Yeryznn dalk ve engebeli arazilerinde rzgarn srtnme etkisi arttndan, hz azalr. Engebeli olmayan alanlarda, deniz ve okyanuslar zerinde srtnme etkisi azaldndan rzgarn hz artar. Rzgarn Yn Rzgarn yn bulunulan noktaya gre belirlenir ve rzgar hangi corafi ynden geliyorsa ona gre adlandrlr. Rzgarn yn, basn merkezlerinin konumuna, Dnyann gnlk hareketine, yer ekillerine bal olarak deiir. Dnyann Gnlk Hareketi Dnyann ekseni evresindeki dn nedeniyle rzgarlar ynlerinden sapar. Rzgar ynlerini saptran etkiye koriyolis (coriolis) gc denir. Koriyolis gc ile rzgarlar Kuzey Yarm Krede saa, Gney Yarm Krede sola sapar. Trkiyede grlen yerel rzgarlar, yldz, poyraz, gn dousu, keileme, kble, lodos, gn bats ve karayeldir. Rzgarn Frekans (Esme Skl) Rzgarn yl iinde belirli bir ynden esme sklna rzgar frekans denir. Esme skl rzgar frekans glleri ile gsterilir. Bir blgede belirli bir srede rzgarlarn en sk estii yne egemen rzgar yn denir. rnein Ankara Meteoroloji stasyonu verilerine gre, Ankaraya ait yllk ortalama rzgar frekans glne bakldnda, yl iinde kuzeydoudan esen rzgarlarn toplam 5000 esme says ile en fazla olduu grlr. Yani egemen rzgar yn kuzeydoudur. UYARI : Bir yerin rzgar glne bakarak egemen rzgar yn ve o yerdeki yer ekillerinin uzan yn hakknda bilgi edinebiliriz. UYARI : Birbirine komu iki yerin farkl snmas durumunda ncelikle rzgar grlr. Rzgar eitleri Rzgarlar, oluumlarna, esi srelerine ve etki alanlarna gre e ayrlrlar : Srekli Rzgarlar Genel Hava dolamna bal, srekli basn kuaklar arasnda yl boyunca yn deitirmeden esen rzgarlardr. Alizeler 30 enlemlerinden (DYB) Ekvatora (TAB) doru esen rzgarlardr. Dnyann ekseni evresindeki hareketi nedeniyle sapmaya urayarak, Kuzey Yarm Krede kuzeydoudan, Gney Yarm Krede gneydoudan eserler. En dzenli ve srekli esen rzgarlardr. Okyanus akntlarnn ynlerini dzenlerler. Balangta kuru olan bu rzgarlar, deniz zerinden aldklar nemi Ekvator evresine ya olarak brakrlar.

Ters Alizeler (st Alizeler) Ekvatordan (TAB), 30 enlemlerine (DYB) doru esen st rzgarlardr. Her yerde ve her zaman grlmezler. Yeteri kadar srekli ve gl deillerdir. 30 enlemleri evresinde aaya doru alaldndan ya oluumunu engellerler. Bat Rzgarlar 30 enlemlerinden (DYB), 60 enlemlerine (DAB) doru esen bat ynl rzgarlardr. Kuzey Yarm Krede gneybatdan, Gney Yarm Krede kuzeybatdan eserler. Yn ve sreklilikleri olduka deikendir. Denizden karaya estikleri iin orta kuak karalarn bat kylarna bol ya brakrlar. Ktalarn bat kylarnda okyanus ikliminin gelimesine neden olmulardr. UYARI : Bat rzgarlar scak su akntlarnn yn deitirmesine neden olur ve akntlar glendirirler. Kutup Rzgarlar Kutuplardan (TYB) 60 enlemlerine (DAB) doru esen souk ve kuru rzgarlardr. Kuzey Yarm Krede kuzeydoudan, Gney yarm Krede gneydoudan eserler. Kuzey Yarm Krede k aylarnda etki alanlarn gneye doru genileterek okyanuslarn bat kylarnda karasal iklimlerin gelimesine neden olurlar. Yazn ise zayflar ve kutuplara doru ekilirler. UYARI : Srekli rzgarlar yl boyunca varln srdren srekli basn merkezleri arasnda eser. Mevsimlik Rzgarlar Yln bir yarsnda belirli bir ynden, dier yarsnda ise tam tersi ynden esen rzgarlardr. Yl iinde yaklak alt aylk srelerle yn deitiren bu rzgarlara devirli rzgarlar da denir. Bu tip rzgarlar, kara ve denizlerin mevsime dayal farkl snma zelliklerinden doar. Geni bir kara paras olan Asya Ktas, onun gney ve gneydousunda yer alan Hint Okyanusu ile Byk Okyanus bu tip termik basn sistemlerinin gelimesine en uygun blgelerdir. Burada grlen mevsim rzgarlarna muson ad verilmektedir. Muson rzgarlar, Gney ve Gneydou Asya kylar, Avustralya kylar ve Afrikann Gine Krfezi kylarnda grlr. Yaz Musonlar Yaz aylarnda Asya ktas Hint Okyanusundan daha abuk ve ok snr. Kta zerinde termik kkenli alak basn alan oluur. Hint Okyanusu ise ktaya gre daha serin olduu iin termik yksek basn alandr. Bu nedenle denizden karaya doru, nemli yaz musonlar eser. Kylarda bol ya brakrlar. Muson rzgarlarnn etkili olduu bu blgeler Dnyann en yal yerleridir. UYARI : Yaz musonlar denizden karaya doru estikleri iin da eteklerine ve yamalarna bol ya brakrlar. K Musonlar K aylarnda Asya Ktas abuk ve ok sour. Kta zerinde termik kkenli yksek basn alan oluur. Hint okyanusu ise ktaya gre daha lk olduu iin termik alak basn alandr. Bu nedenle karadan denize doru serin, yer yer souk ve kuru k musonlar eser. UYARI : K musonlar karadan denize estiklerinden kuru rzgarlardr. Yerel Rzgarlar Etki alanlar dar ve esi sreleri ksa olan rzgarlardr. Oluumlarndaki temel etken ksa sreli scaklk ve basn farklardr.

Meltemler Gnlk scaklk ve basn farklarndan doan rzgarlardr. Kara Meltemi Gece, karalar denizlere gre daha abuk ve ok sour. Bu nedenle, karalar zerinde termik yksek basn alan, denizler zerinde ise termik alak basn alan oluur. Bu durumda hava akmlar karalardan denizlere doru olur ve bu rzgarlara kara meltemi denir. Deniz Meltemi Gndz, karalar denizlerden daha abuk ve ok snr. Bu nedenle karalar zerinde termik alak basn alan, denizler zerinde ise termik yksek basn alan oluur. Bu durumda hava akmlar denizlerden karalara doru olur ve bu rzgarlara deniz meltemi denir. rnein zmirde yaz aylarnda esen imbat bir deniz meltemidir. Da Meltemi Gece, yksek yerler daha abuk souduundan termik yksek basn alan, alak yerler ise ge souduundan termik yksek basn alandr. Hava akmlar doruklardan ukur alanlara doru olur ve bu rzgarlara da meltemi denir. Vadi Meltemi Gndz, yamalar vadi tabanlarna gre daha abuk ve ok snr. Yamalar termik basn alan, vadi tabanlar ise termik yksek basn alandr. Bu durumda, hava akmlar vadi tabanlarndan yamalara doru olur ve bu rzgarlara vadi meltemi denir. UYARI : Meltemler, havann durgun olmas nedeniyle Ekvatorda yl boyunca, orta enlemlerde ise en ok yaz mevsiminde grlr. Scak Yerel Rzgarlar Estikleri yere gre daha scak olan rzgarlardr. Fn : Yamatan aa inen hava ktlesinin scaklnn her 100 m de 1 C artmasna bal olarak oluan scak ve kuru rzgarlardr. Bu rzgarlar k mevsiminde karlarn erken erimesine, ya da su basknlarna neden olur. Yaz mevsiminde ise rnlerin erken olgunlamasn salar. Srikko : Byk Sahradan Kuzey Afrika ve talya kylarna doru esen scak ve kuru rzgarlardr. Akdeniz zerinden geerken nem yklendikleri iin talya kylarna ya brakrlar. ou zaman havann iindeki tozdan dolay bu yalar renkli olur. Srikko kyya ya brakp ierilere sokulunca tekrar kuraklar. Hamsin : Byk Sahradan Msr ve Libya kylarna doru esen scak, kuru ve toz ykl tipik l rzgarlardr. Samyeli (Keileme) : Gneydoudan esen, scak ve kuru l rzgarlardr. rnler zerinde kurutucu ve kavurucu etki yaparlar. Trkiyede Gneydou Anadolu ve Dou Akdenizde etkisi daha belirgindir. Lodos : Trkiyeye gneybatdan esen scak ve nemli rzgarlardr. Lodos ya brakmaz ancak havadaki nem miktarn artrr. Ardndan hava souyunca bu nem yaa dnr. Belli bir esme mevsimi yoktur. K aylarda estiinde ltc etki yapar. Kble : Gneyden esen scak rzgarlardr. Akdeniz kylarna ya brakrlar. Toroslarn gney yamalarnda etkili rzgarlardr. UYARI : Yamatan aa inen bir ktlenin scakl ve kurutucu etkisi artar.

Souk Yerel Rzgarlar Genellikle k aylarnda etkili rzgarlardr. Dalk alanlardan ve souk enlemlerden lk kylara doru eserler. Mistral : Fransann i kesimlerinden Rhone Vadisini izleyerek Akdeniz kylarna doru kn esen souk rzgarlardr. Bora : Yugoslavyann i kesimlerinden Adriyatik Denizi kylarna esen souk rzgarlardr. Krivetz: Romanyann i kesimlerinden Karadeniz kylarna doru esen souk rzgarlardr. Etezien : Balkan Yarmadasndan Kuzey Ege kylarna doru esen souk rzgarlardr. Karayel : Trkiyeye kuzeybatdan esen souk rzgarlardr. Kn kar yalarna, yazn saanak yalara neden olur. Yldz : Trkiyeye kuzeyden esen souk rzgarlardr. Karadeniz kylarna ya brakrlar. Kar yana neden olurlar. Karayel ile kark estiinde kar frtnalar grlr. Poyraz : Trkiyenin hemen her yerinde esen rzgarlardr. Yaz poyraz serinletici etki yapar. Kn ise kuru souklara neden olur. Tropikal Siklonlar Tropikal kuakta scak ve nemli hava ktlelerinde oluan, gl ve ok iddetli esen, ykc etkileri olan rzgarlardr. Yerel olarak siklon, hurricaine, tayfun, gibi adlar verilir. Daha kk lekli gl girdap hareketlerine de hortum (tornado) ad verilir. Nemlilik Nem Yeryzndeki su ktlelerinden buharlaan su, atmosferin nemlenmesine yol aar. Atmosferdeki su buharna hava nemlilii de denir. nemli bir scaklk etmeni olan atmosferdeki su buharnn miktar, yere ve zamana gre deiir. Atmosferde nemliliin daln etkileyen etmeler. Buharlama Atmosferdeki nemin kayna yeryzndeki su ktleleridir. Scaklk arttka, havadaki nem a arttka, su yzeyi geniledike, rzgar estike, basn azaldka, buharlama artar. Scaklk Scakln yksek olduu yerlerde havann nem alma kapasitesi de yksek olduu iin buharlama artar, dk olduu yerlerde ise buharlama azalr. Ykseklik Ar bir gaz olan su buhar, yerekiminin etkisiyle fazla ykselemez. Younlama sonucu ya tekrar yeryzne der. Ykseldike hava souyacandan havann su buhar tama kapasitesi dolaysyla buharlama azalr. Basn Yksek basn alanlarnda alalc hava hareketi buharlamay engeller. nk alalan havann younluunun artmas su buharnn ykselmesini nler. Alak basn alanlarnda ise ykselen havann younluu daha az olaca iin buharlama daha kolaydr.

Mutlak Nem (Varolan Nem) 1m3 havann iindeki su buharnn gram olarak arlna mutlak nem denir. Mutlak nem, scakla bal olarak, Ekvatordan kutuplara doru, denizlerden karalara doru ve ykseklere kldka azalr. Maksimum Nem (Doyma Miktar) 1m3 havann belli bir scaklkta tayabilecei nemin gram olarak arldr. Hava ktleleri sndka genleip hacimleri artar. Bu nedenle nem alma ve tama kapasiteleri de artar. Eer hava tayabilecei kadar nem alrsa doyma noktasna ular ve doymu hava adn alr. rnein : 20C scakla sahip bir hava ktlesinin tayabilecei nem miktar 17,32 gr/m3tr. Bu hava ktlesinin scakl 30C ye ykseldiinde havann hacmi genileyecei iin tayabilecei nem miktar da artar ve doyma noktas 30,4 ge/m3e ykselir. Bu nedenle hava ktlesinin doymas iin aradaki fark (13.08 gr) kadar nem yklenmesi gerekir. UYARI : Hava ktleleri, genellikle doyma noktasnn zerinde nem tayamaz. Bal Nem Hava her zaman tayabilecei kadar nem yklenmez. Genellikle havadaki su buhar miktaryla doyma miktar arasnda bir fark bulunur. Bu farka doyma a (nem a) denir. Belli scaklkta 1m3 havann neme doyma oranna ise bal nem denir. Bal Nem = Mutlak Nem (Varolan Nem) x 100 Maksimum Nem (Doyma Miktar) Forml ile hesaplanr. Bal Nemi Artran Etkenler Bal nem, mutlak nemin artmas ya da hava scaklnn azalmas nedeniyle artar. Mutlak Nemin Artmas Mutlak nem bakmndan fakir, dier bir deyile doyma a bulunan bir hava ktlesi denizler zerinden geerken buharlama yolu ile ya da mutlak nemi kendisinden daha ok (doyma noktasna yakn) olan bir hava ktlesi ile karlatnda karma yolu ile mutlak nem bakmndan zengin hale gelir. Hava ktlesinin scakl deimeden nem kazand iin bal nemi de artar. Hava Scaklnn Azalmas Hava ktlesi kendisinden daha souk bir hava ile karlatnda ya da souk bir zemin zerinden getiinde scakl der. Bylece nem miktar deimeden scakl den hava ktlesinin bal nemi artar. Mutlak Nem, Maksimum Nem ve Bal Nem likisi Bir yerdeki ya oluumu mutlak nem (varolan nem) ile maksimum nem (doyma noktas) arasndaki ilikiye baldr. Ya oluumu iin havann nem yklenerek doyma noktasna ulamas ve bal neminin % 100 olmas gerekir. MUTLAK, MAKSMUM VE BAIL NEM LKS Mutlak Nem (Varolan Nem) = Maksimum Nem (Doyma Miktar) Bal Nem = %100 Hava neme doymutur. Mutlak Nem (Varolan Nem) > Maksimum Nem (Doyma Miktar) Bal Nem > %100 Havada nem fazlas bulunur.Bu fazlalk younlaarak ya biiminde yeryzne dner. Mutlak Nem (Varolan Nem) < Maksimum Nem (Doyma Miktar) Bal Nem < %100 Havada doyma a yani nem a bulunur. Nem ann kapanmas iin hava scaklnn azalmas ya da havann nem yklenmesi gerekir.

UYARI : Souk blgelerde havann doyma miktar dk olduu iin bu blgelerde bal nem yksektir. l blgelerinde ise havann doyma miktar yksek olduu iin, hava ktlesi souk blgelerden daha ok mutlak nem ierse bile bal nem miktar dktr. Younlama Atmosferdeki su buharnn gaz halden sv ya da kat hale gemesine younlama denir. Younlamann temel nedeni scakln dmesidir. Younlama eitleri Havann Alttan Soumasna Bal Younlama Bu tip younlama ile sis oluur. Yatay ya da yataya yakn hareket eden lk ve nemli bir hava ktlesinin kendisinden daha souk bir zemin zerinden geii srasnda iindeki su buharnn su zerrecikleri eklinde younlamasna sis denir. Hava Ktlesi Sisi Genellikle hava hareketlerinin yatay ynde ve yava olduu yerlerdeki s kayb sonucu oluan sislerdir. Kara Sisi (Radyasyon Sisi) Kara sisleri scaklk terselmesinin grld yerlerde ve dnemlerde kara ilerinde oluur. Scaklk Terselmesi : Baz dnemlerde yerin ar enerji kaybetmesi, dalardan ukur alanlara souk havann inmesi, scak havann stne souk havann gelmesi ya da alalan havann alt blmlerinin soumas gibi nedenlerle hava tabakasnn scakl yerden ykseldike dzenli olarak azalmaz. Belirli bir ykseltiye kadar artan scaklk sonra yeniden dzenli olarak azalmaya balar. Bu olaya scaklk terselmesi denir. Ky ve Deniz Sisi (Adveksiyon Sisi) Yatay hava hareketleri sonucunda lk ve nemli hava ktlesinin kendinden daha souk zemin zerinden getii kylarda ve deniz zerinde oluan sislerdir. rnein ngilterede bat rzgarlarnn ve Gulfstream scak su akntsnn etkisi ile bu tip sisler yl boyunca grlr. Yer ekli Sisi (Orografik Sis) Yama eimi az olan yerlerde lk ve nemli hava ktlesinin yama boyunca ykselmesi ve bunun sonucunda iindeki su buharnn souyarak younlamas ile oluan sislerdir. Cephe Sisi Scaklk ve nem bakmndan farkl hava ktlelerinin karlama blgelerinde, scak hava souk hava zerinde ykselir. Ykselen scak havada olan younlamalar sonucunda souk hava iine su buhar katlr. Nem miktar artan souk havann younlamasyla sis ya da bulut oluur. UYARI : Sis younluu havann nem tama kapasitesine bal olduundan, gece daha fazladr. Ykselen Havann Soumasna Bal Younlama Bu tip younlama ile bulut oluur. Bir hava ktlesinin dikey ynl hareketi srasnda, yerden ykseldike iindeki subuharnn su zerrecikleri eklinde younlamasna bulut denir. Bulutlarn gne nlarn engelleyici etkisi ile yeryznn ar snp soumas nlenir. Bulutluluk Oran

Gkyznn bulutlarla kapl olma orandr. Bulutluluk nefometre ile llr. Bulutluluk orannn yksek olduu (her mevsim bol ya alan) yerlerde gneli gn says azdr. rnein ngilterede, bat rzgarlarnn ve scak su akntlarnn etkisiyle hemen her mevsim yal ve gneli gn says azdr. UYARI : Bulut kmelerinin altnn dz olmas younlamann ayn seviyede olduunu gsterir. Nefometre : Bulutluluk gkyzn kaplayan bulutlarn miktar 10 ya da 8 eit paraya blnm ve nefometre ad verilen bir ara ile llr. Nefometre ufku kaplayacak ekilde tutularak bulutla kapl pencereler saylr. Bulutla kapl pencere saysnn tm pencere saysna oran da bulutluluu verir. Bulut Tipleri Bulutlar yksekliklerine gre incelenir. Yksekliklerine gre bulutlar 3 gruba ayrlr: Yksek Bulutlar 6000mnin stndeki hava katmanlarnda su buharnn buz eklinde younlamas ile oluan bulutlardr. Bu seviyelerdeki su buhar azlna bal olarak grnleri ty eklindedir. Bunlara genel olarak sirrus ad verilir. UYARI : Kmlonimbus bulutlar dikey ynl hareketlerinin fazla olmas nedeniyle her (alak, orta, yksek) seviyeye de yaylabilen bulutlardr. Orta Bulutlar 3000 6000 m arasndaki ykseltilerde younlamalara bal olarak oluan bulutlardr. Bunlara alto bulutlar ad verilir. Genellikle beyaz renklilerdir. Alak Bulutlar Yeryz ile 3000 m arasnda oluan kaln, youn ve koyu grnl bulutlardr. Younlama hzl ve ksa srede olursa kme ekilli youn ya brakan bulutlar oluur. Eer younlama yava ve uzun srede olursa tabaka ekilli ve uzun sren isinti eklinde ya brakan bulutlar oluur. Ya Havadaki nemin doyma noktasn ap, su damlacklar, buz kristalleri veya buz paracklar eklinde younlamasna ya denir. Yerde Younlama Biimindeki Yalar iy : Havann ak ve durgun olduu gecelerde, havadaki su buharnn souk cisimler zerinde su damlacklar biiminde younlamasdr. lkbahar ve yaz aylarnda grlr. UYARI : Bir blgede yalarn oluabilmesi iin hava scaklnn dmesi, hava ktlesinin ykselmesi ve havann doyma noktasna ulamas gerekir. Dolu ya orta enlemlerde, genellikle saanak yamurlara birlikte, ilkbahar ve yaz aylarnda grlr. iy 0Cnin zerindeki, kra 0Cnin altndaki younlamalar ile oluur. Kra : Souyan zeminler zerindeki younlamann buz kristalleri eklinde olmasdr. Krann oluabilmesi iin de havann ak ve durgun olmas gerekir. Kr : Ar soumu su taneciklerinden oluan bir sis uzun sre yerde kaldnda, su taneciklerinin souk cisimlere arparak buz haline gemesidir. Troposferde Younlama Biimindeki Yalar Yamur : Buluttaki su taneciklerinin damlalar halinde birleerek yeryzne dmesidir.

Kar : Havadaki su buharnn 0Cnin altnda younlaarak ince taneli buz kristallerine dnmesidir. Dolu : Dikey ynl hava hareketlerinin ok gl olduu bulutlarda, scakln birdenbire ve byk lde dmesiyle su tanecikleri donar. Ya Miktar Yl ierisinde birim alana den toplam ya miktarna denir. Ya, plviyometre ile llr, kg/m2 ya da mm olarak ifade edilir. Ya Miktarn Etkileyen Etmenler Hava Ktlesi : Bir yerin ya alabilmesi iin uygun hava ktlelerinin ve buna bal cephe sistemlerinin etkisi altnda bulunmas gerekir. Hava ktlesi nemli ise ya miktar artar. rnein Trkiyede k yalarnn fazlal zlanda Gezici Alak Basncnn kn daha etkili olmasnn bir sonucudur. Ykselti ve Yer ekilleri : Deniz seviyesinden yaklak 1500 2000 ykseltiye kadar her 100 mde ya miktar 50 400 mm arasnda artar. Bu ykseltiden sonra yalar azalr. nk iindeki nemin byk blmn yamacn orta blmlerine brakan hava ktlesi doruklara kuru olarak geer. Nemli hava ktlelerine dnk yamalarda yan fazla, ters yamalarda yan az olmas ise yer ekillerinin ya miktarna etkisini kantlar. Denize Etkisine Kapallk : Denizden uzaklatka ya miktar azalmaktadr. nk, nemli hava ktleleri, iindeki nemin byk bir blmn ky kesimlerinde brakr ve ierilere daha kuru olarak sokulur. Akntlar : Scak su akntlarnn etkisiyle snp nemlenen hava ktleleri serin kara zerine geldiinde ya brakr. rnein, ngiltere ve Japonya kylarnda ya miktarnn fazla olmasnda scak su akntlar etkilidir. Souk su akntlarnn getii kylarda ise ya miktarnn azald grlr. Bitki rts : zellikle ormanlardaki terleme, nem miktarn artrdndan yalar %3 6 orannda artar. Ya Tipleri : Ykselim (Konveksiyon) Yalar Isnarak ykselen havann soumas ile oluan yalardr. Ekvator evresinde yl boyunca orta enlemlerde ilkbahar ve yaz aylarnda bu tip yalar grlr. Trkiyede ilkbahar ve yaz balarnda kuzeybatdan gelen nemli ve souk hava, Anadoluda snarak, ykselir ve ya brakr. Bu yalara krkikindi yamurlar denir. Yama (Orografik) Yalar Nemli hava ktlelerinin bir da yamacna arparak ykselmesi sonucunda oluan yalardr. Orografik yalar en ok kyya paralel uzanan dalarn denize dnk yamalarnda grlr. Trkiyede Toroslar ve Kuzey Anadolu Dalarnda yama ya belirgindir. UYARI : Egemen rzgar ynne dk uzanan da yamalar orografik yalar alr. Cephe Yalar Scak ve souk hava ktlelerinin karlama alanlarnda oluan yalardr. Yeryzndeki yalarn nemli bir blmn bu tip yalar oluturur. Bat ve Orta Avrupa ile okyanusal iklim blgelerinde her mevsim, Akdeniz iklim blgelerinde k aylarnda cephesel yalar grlr. Dnyada Yan Dal

ok Yal Blgeler Ekvatoral Blge : Yl boyunca snmann fazla olmas nedeniyle ykselim yalar grlr. Bu blgede karlaan kuzey ve gney alizeleri de ykselim yalarna yol aar. Her mevsim yal olan ekvatoral blgede, Mart ve Eyll aylarnda ya miktar artar. Yllk ya toplam 2000 mm civarndadr. Muson Asyas : Yaz musonlarnn etkisiyle yaz aylarnda bol ya alr. Yalar, yama ya eklindedir. K aylar genellikle kurak geer. Yllk ya miktar 2000 mmnin stndedir. Orta Kuak Karalarn Bat Kylar : Her mevsimin yal olduu blgelerdir. K yalarnn nedeni gezici alak basn ve buna bal cephe sistemleridir. Dalk kylarda yer ekilleri ya miktarn artrc etki yapar. Ayrca bu kylar bat rzgarlar ve scak su akntlarnn etkisi altdadr. UYARI : Kuzey Amerika Ktasnn dou kysnda tropikal siklonlar nedeniyle ok ya grlr. Yal Blgeler Akdeniz Blgeleri : 30 - 40 enlemleri arasnda klar yal, yazlar kurak bir ya rejimi gelimitir. Blge, yazn subtropikal yksek basnlarn, kn ise bat rzgarlar ve geici alak basnlarn etkisinde kalr. K yalar, cephesel yalardr. Dalk alanlarda ise orografik cephesel yalar grlr. Orta Kuak Ktalarnn Dou Kylar : Her mevsimi yaldr. Genellikle yalar cepheseldir. Ancak yaz mevsiminde konveksiyonal yalar da grlr. Souk su akntlar baz kylarda llerin gelimesine neden olmutur. Savan Blgeleri : 10 - 20 enlemleri arasnda, klarn kurak, yazlarn ise yal getii blgelerdir. Yaz yalar konveksiynal yalardr. K kuraklnn nedeni subtropikal yksek basn alannn Ekvatora doru kaymasdr. Az Yal Blgeler Orta kuak karasal blgelerde kn, karalarn i ksmlarnda havann souk olmas nedeniyle antisiklon alanlar oluur. Nemli havann i ksmlara sokulmasn nler. Buralarda klar biraz nemli ancak yaszdr. lkbahar ve yaz aylarnda ise snmaya bal konveksiyonal yalar grlr. Kurak Blgeler Subtropikal Yksek Basn Blgeleri 20 - 30 enlemleri arasnda yl boyunca yan ok az grld hatta baz yllarda yan hi grlmedii blgeler vardr. Alalc hava hareketleri nem an bytr ve kurakln belirginlemesine neden olur. Bu blgeler, Byk Sahra, Arabistan ve Avustralyada genitir. Gney Afrika, Gney Amerika ve Meksikada daha dar alanldr. Orta Kuak Ktalarnn Deniz Etkisine Kapal Ksmlar Denizden ok uzak olan bu blgelere nemli rzgarlar ulaamaz. Kyya paralel uzanan da sralar da nemli rzgarlar engelledii iin bu blgelerde kuraklk belirgindir. rnein Orta Asya llerinin oluumu buna baldr. Kutuplar Kutuplar evresi souk olduundan havann mutlak nemi dk ve ya miktar azdr. Ayrca buralarda yksek basn alannn egemen olmas yalar nler. Buralara daha ok souk ller denir. Trkiyede Yan Dal Trkiyede genellikle Akdeniz ya rejiminin etkisi grlr.

En ok ya ky blgelerde grlr. ksmlara gidildike ya miktar azalr. En az ya alan yer Konya ve Tuz Gl evresi ile baz derin yarlm akarsu vadilerinin tabanlardr. Karadeniz kylarnda sonbahar, Akdeniz kylarnda k, Anadoluda lkbahar ve Erzurum Kars Blmnde az yalar belirgindir. Trkiye genelinde k aylarnda grlen yalar cephesel yalardr. nk k aylarnda Anadolu, gezici alak ve yksek basnlarn etkisi altndadr. Bu basnlar cephesel yalara neden olur.

UYARI : 30 Kuzey enlemindeki dinamik yksek basn alannn yaz aylarnda 40 Kuzey enlemine doru genilemesi nedeniyle Karadeniz kylar dnda yaz kurakl oluur.