KLM KLMATOLOJ (KLM BLM): klim elemanlarnn yeryznde daln, iklim elemanlarnn oluumunu salayan temel faktrleri, iklim

tiplerini ve bunlarn evre ile ilikilerini ele alarak aklayan fiziki corafya daldr. KLM:Geni bir alan ierisinde, uzun yllar boyunca (en az 35 yl) deimeyen hava koullarnn genel ortalamasn ifade eder. KLM ELEMANLARI:Birleerek herhangi bir yerin iklimini meydana getiren, scaklk, ya, rzgr, nem ve basn gibi unsurlara iklim eleman denir. KLM ETMENLER: klim elemann etkileyen, iklimi ekillendiren, enlem, ykselti, kara ve denizlerin dal, okyanus akntlar ve yer ekillerinin uzan gibi unsurlara iklim etmeni denir. HAVA DURUMU: Belirli ve dar bir alan ierisinde, etkili olan atmosfer artlarn ifade eder. METEOROLOJ: Jeofizik biliminin daldr. Yunancada meteoron kelimesinden adn almtr ve gkyznde olan olaylar anlamna gelmektedir. Meteoroloji, hava olaylarnn oluumunu fizik bilimi asndan inceleyerek, elde ettii sonular saysal veriler haline getirir. Mevcut bilgileri kullanarak, ksa sreli hava olaylarna (hava durumu) ilikin tahminler yapar. Bu bilimle uraan uzmanlara meteorolog denir. HAVA KTLES: Scaklk ve nem miktar asndan benzer zellikler gsteren, atmosfer paralarna hava ktlesi denir. Geldikleri yere gre, deniz yzeyinde oluanlara denizel hava ktlesi, kara zerinde oluanlara karasal hava ktlesi denir. Hava ktleleri olutuklar yere gre, tropikal ve kutup hava ktleleri gibi isimler alrlar. CEPHE: Hava ktlelerinin karlatklar alanlarda, aralarnda oluan hatta cephe denir. Karlaan iki hava ktlesinden, scak olan hava ktlesi souk olan hava ktlesinin zerine doru ykselir. Ykselme sonucunda souma buda bulutlarn, sislerin ve yalarn olumasna neden olur. KLMN CORAF EVRENN EKLLENMESNE VE NSAN YAAMINA ETKLER 1.Doal bitki rtsnn tr, miktar ve dalnda temel etkendir 2.Tarm rnlerin yetime koullarn belirler ve dal snrlarn izer. 3.Nfusun dalnda ve yerleme alanlarnn seilmesinde temel etkenlerden biridir. 4.Ulam sistemlerini etkileyerek ekonomik ve sosyal yaamda etkili olmaktadr. 5.Talarn paralanma eklini belirleyerek, toprak oluumunda ve temel zelliklerinin ekillenmesinde en nemli rol oynar. 6.D kuvvetlerin oluumunu, etki sresini ve daln salayarak yeryznn ekillenmesinde etkili olur. 7.eitli turizm kollarnn oluumunu salar. 8.Konut tipi ve kullanlan malzeme zerinde belirleyici olmaktadr. 9.nsanlarn psikolojik yaplarn, sosyal yaamlarn, yemek kltr ve giyinme biimlerini byk lde etkiler. 10.Ekonomik faaliyet kollarnn( Sanayi-Tarm-Hizmetler) dalnda etkili olur.

11.Akarsularn rejim ve debi zelliklerini belirler. Okyanus akntlarnn oluumunu salar. 12.Denizlerin tuzluluk orannda, kalc kar snr ve orman st snrnn belirlenmesinde etkili olur. ATMOSFER Dnyay saran ve eitli gazlardan olumu gaz tabakasna atmosfer denir. Gazlar yer ekiminin etkisiyle yerden itibaren farkl zelliklere sahip katlar halinde Dnyay kuatmlardr. Bu katlara geosfer ad verilir. Atmosfer genel olarak Dnyann ekline uymu kresel bir yapda olsa da, Ay ve Gnein ekim gcne bal ekilsel gel-git olaylarnn etkileri grlmektedir. Atmosferin Dnyann yzeyine gre yapt harekete sirklasyon denir. ATMOSFER OLUTURAN GAZLAR 1.Her zaman bulunan ve miktar deimeyen gazlar: Azot:%78, Oksijen %21, Asal gazlar(Argon, Kripton, Hidrojen, Ksenon, Neon, Helyum)%1 2.Her zaman bulunan ancak miktar yere ve zamana gre deiebilen gazlar: Karbondioksit, Su buhar(Nem) 3.Her zaman bulunmayan gazlar: Ozon ve tozlar ATMOSFERN KATMANLARI VE ZELLKLER Atmosferi meydana getiren gazlar yerekiminin etkisiyle arlklarna gre yerden itibaren ykseklere doru farkl zelliklere sahip i ie katlar meydana getirmilerdir. A. TROPOSFER (616 Km.): 1.Atmosferin yere en yakn en alt katn meydana getirir. 2.Yksek miktarda hareketlilie sahiptir. (Yatay ve dikey ynl) 3.Ekvatorda kalnlk, srekli yksek scaklktan kaynaklanan ykselici hava hareketleri, yer ekiminin daha az olmas, daha yksek izgisel hz ve savrulmann fazla olmas nedeniyle fazladr (16 Km.).Kutuplarda srekli dk scakla bal alalc hava hareketlerine ve yer ekiminin daha fazla olmasna bal olarak daha azdr( 67 Km.). ** Ancak kalnln deimesini salayan temel etken, Dnyann eklidir.** 4.Atmosferde bulunan gazlarn %75 ini bulundurur. 5.Su buharnn tamam burada bulunur, bu nedenle, yeryzn etkileyen btn iklim olaylar bu katmanda meydana gelir (34 Km.) 6.Younluu en fazla olan katmandr. 7.Troposfer yerden yansyan nlarla alttan itibaren snr.

Troposfer kat ierisinde ykseklik arttka : -Scaklk, her 100 metrede 0,5 derece azalr. -Basn azalr. -Nem miktar azalr. -Oksijen azalr. -Younluk azalr B. STRATOSFER (2530 Km): klim olaylar grlmez. Genelde durgundur, hava hareketleri yatay ynldr. Scaklk deiimi ok azdr ve yatay ynldr, dikey ynde scaklk deiimi ok azdr. C.EMOSFER (8090 km.ye kadar kar): Gaz moleklleri seyrektir. Bu katta, gaz moleklleri, ultraviyole nlarn etkisiyle deiime urarlar. 19. ve 45. km.ler arasnda Ozonosfer ad verilen kat yer alr. Oksijenin ozon haline dnerek, ultraviyole nlarn zararl olacak miktarn kontrol altna almas canl hayat asndan byk nem tar. D. YONOSFER (8090 km.250300 km): Younluk ok dktr. Gazlar ultraviyole nlarn etkisiyle iyonlarna ayrlmlardr. Radyo televizyon, uydu yaynlarnn yapld tabakadr. E. EKSOSFER-MEZOSFER (Tahmini olarak 10.000 km.): Atmosferin en d snrdr. Yer ekiminin etkisi ok azdr. Yer ekiminin iyice azald d ksmlarnda, uzay ve atmosfer arasnda tam bir snr oluturmak mmkn deildir. Bu nedenlerle hava moleklleri srekli olarak uzaya doru ka ierisindedirler. ATMOSFERN FAYDALARI 1.Canllarn yaamasn salayan oksijeni ve dier gazlar bulundurur. 2.Gneten gelen nlarn yerden hzla uzaya yansmasn engeller. 3.Gne nlarn datarak ve yanstarak, glgede kalan yerlerin de snmasn ve aydnlanmasn salar. 4.Ozon tabakas sayesinde, Gneten gelen zararl nlar szerek, sadece canllar iin gerekli miktarnn yere ulamasn salar. 5.Yer ekiminin etkiyle, ierdii gazlar arlklarna gre sralanarak farkl zelliklere sahip katmanlar meydana getirmilerdir. 6.Dnyamzn ar snmasn ve soumasn engeller. 7.Gktalarnn paralanmasn salayarak yere ulamasna engel olur. 8. Rzgrlar sayesinde gndz olan kesimlerin ar scak, gece olan kesimlerin de ar soumasn engeller. 9. Sesi iletir. 10. klim olaylarn meydana getirir.

KLM ELEMANLARI VE ZELLKLER 1.Scaklk, 2.Basn 3.Rzgrlar, 4.Nemlilik ve Ya.

1.SICAKLIKScaklk en nemli iklim elemandr. Corafi koullarn oluumunu ve canllarn yaamn byk oranda etkiler. Dnyann ana enerji kayna Gnetir. Dier btn iklim elemanlar scakln kontrol altndadr. Is: Bir cismin, ktlesi iinde sahip olduu toplam enerji miktarna s denir. Isnn birimi kaloridir. Dorudan llemez, scaklk yardmyla, kalorimetre ile llebilir. Scaklk: Cisimlerin yaplarnda bulunan molekller hareketlidir, srekli titreim halindedirler. Bir cismin ssnn artmas durumunda, cismin ktlesini oluturan molekllerin titreimi artar. Bunun sonucunda mevcut s evreye etki eder. Oluan bu etkiye scaklk denir. Scaklk termometreyle llr, birimi derecedir. Gne sabitesi: Gneten, atmosferin d snrna 1 cm2 lik yzeye, 1 dakikada, 2 kalorilik enerji gelir. Buna gne sabitesi(solar konstant) denir. Gneten atmosfere gelen enerjinin tamam yeryzne ulaamaz. Gelen enerjinin %43 yeryzne ulaabilir. Bunun %8i tekrar yerden uzaya yansr. Dolaysyla yerin kullanabildii enerji oran %39a iner. Gneten gelen enerjinin: 1. % 25i atmosferden uzaya yansr. 2. % 25i atmosferde dalmaya urar (difzyon).Difzyon sayesinde atmosfer mavi grnmn alr, glge yerler aydnlanr. 3. % 15i atmosferde emilir (absorbsiyon). 4. % 8i yerden tekrar uzaya yansr. 5. % 27si dorudan yere ular. Gneten gelen enerjinin atmosferin st yzeyinden, bulutlara arparak veya yerden yansyarak, dorudan uzaya geri dnmesine albedo denir. Atmosfer byk oranda yerden yansyan enerjiyle snr. Bu nedenle scaklk Troposfer ierisinde yerden ykseklere kldka azalr. SICAKLIK ETMENLER 1. Gne Inlarnn Geli As: Yeryznde scakln daln etkileyen temel etkendir. Gne nlarn dik alan noktalarda yansma az, aydnlanma yzeyi dar, scaklk yksek olur, eik ayla alan noktalarda yansma daha fazla, aydnlanma yzeyi geni, scaklk dk olur. Gne nlarnn yere dme as, Dnyann ekline, mevsimlere, gnn saatine ve bakya bal olarak deiir. a. Dnyann ekli (Enlem Etkisi): Yerin kresel ekli, yeryznn her noktasnn ayn miktarda enerji almasna engel olmaktadr. Ekvatordan kutuplara doru, gne nlarnn yere dme as daralr. Ekvator ve evresi gne nlarn dik ve dike yakn alarla alrken, kutuplar daha yatk alarla alr. Bylece scaklk, ekvatordan kutuplara doru azalr. Buna enlem etkisi denir.

Enlemin etkisine bal olarak: 1.Ekvatordan kutuplara doru bitki kuaklar oluur. 2.Denizlerin tuzluluk oran ekvatordan kutuplara doru azalr.(Scakln azalmas, buharlama miktarnn azalmas) 3.Kalc kar snr, tarmn ve ormannn st snr ekvatordan kutuplara doru der. 4.Ekvator ynnden gelen rzgrlar scakl arttrr, kutup ynnden gelen esen rzgrlar scakl drr. 5.Scak okyanus akntlar ekvator ynnden, souk okyanus akntlar kutuplar gnnden kaynan alr. b.Eksen Eiklii ve Yllk Hareket (Mevsimler): Eksen eiklii nedeniyle Dnyann, Gne etrafndaki yllk hareketi srasnda, gne nlarnn yere dme as da srekli olarak deiir. Eksen eiklii nedeniyle iki yarm krede, ayn anda farkl mevsimler yaanr, gece gndz srelerinde mevsime gre uzama ve ksalma meydana gelir. Bu durum gnelenme sresini ve alnan enerjiyi etkiler. Gne nlar sadece dnenceler arasnda kalan alanlara dik olarak der. c. Yerin Gnlk Hareketi (Gnn saati): Gn ierisinde gne nlarnn dme as srekli olarak deiir. Bu nedenle sabah, le ve akam farkl scaklk deerleri oluur. Gn ierisinde en yksek enerji nlarn en dik geldii len alnmasna ramen, en yksek scaklk leden sonra yaanr. Bunun temel nedeni havann yerden snmasdr. Gne battktan sonra scaklk hzla dmeye devam eder. Gece boyunca gne doana kadar, yeryznde enerji kayb devam eder. Gn ierisinde en dk olduu an, gnein domadan nceki andr. d. Bak ve Eim: Gne nlarnn yere dme alar, yama eimleri ve yamacn konumuna gre deiir. Yamalarn Gnee gre konumuna bak denir. Bunun etkisinde kalan yamalara bak yamalar denir. Gnee dnk olmayan, glgede kalan yamalara dulda yama denir. Bunun scaklk zerinde byk lde etkisi vardr.

Bak yamalarn temel zellikleri: 1.Dalarn Gnee dnk yamalar, gne nlarn daha byk ayla alr. Inlarn yere dme as ve aydnlanma sresinin daha uzun olmas, gnee dnk yamalardaki snmann daha fazla olmasna neden olur.

2.Gnee dnk yamalarda, bitkilerde olgunlama daha abuk oluur. Buharlama fazla olur, bu nedenle tarm rnlerinin su ihtiyac daha fazla olur, toprakta su a artar. 3.Kar rts daha erken erir. 4.Ormann, tarmn st snr ve kalc kar snr daha yksektir. 5.Yerlemeler daha sktr. 6.Yl boyunca dnenceler dnda, Kuzey Yarm Krede dalarnn gneye bakan, Gney Yarm Krede ise dalarn kuzeye bakan yamalarnda, baknn etkisiyle scaklk daha fazladr.

Ekinoks tarihlerinde bak artlar 7.Dnenceler arasnda baknn etkisi mevsimlere gre deiir. 8.Gne nlarnn dik dt yerlerde ve kutup noktalarnda bak artlan olumaz. 9.Ekinoks tarihlerinde, Gne nlan Ekvator'a dik alarla dtnde Ekvator'da bak artlan olumaz. 2. Gne Inlarnn Atmosferde Ald Yol: Gne nlarnn atmosferde ald yol arttka, atmosferde tutulma, yansma ve dalma artar. Bu durumda yere ulaan enerji miktar azalr. Ekvator ve evresinde, nlarn atmosferde izledii yol ksa olduu iin yere ulaan enerji miktar fazladr. Oluan scaklk deerleri yksektir. Kutuplara doru gne nlarnn geli as daralr, bu durum daha fazla yol kat etmesine neden olur yere ulaan enerji miktar azalr. Bu durum ekvatordan kutuplara doru, scakln azalmasna neden olur. 3. Gnelenme Sresi: Gnein gkyznde kald sre arttka, atmosferde s birikimi artar, scaklk deerleri ykselir. Yaz aylarnda gndz srelerinin uzun olmas scakln yksek olmasnda nemli bir etkendir. Kuzey Yarm Krede Gneten gelen enerjinin en yksek olduu tarih, 21 Hazirandr. Hazirandan sonra, scaklk birikimi devam eder. Bu birikim nedeniyle yln en scak ay, karasal iklim blgelerinde Temmuz; nemli iklim blgelerinde Austos ay olarak gerekleir. 4.Ykselti: Troposfer katman ierisinde yerden ykseldike, her 100 metrede scaklk 0,5C azalr. Bunun temel nedenleri, atmosferin yerden snmas, su buhar ve dier gazlarn altta younlamasdr. Ykselti scakln Ekvatordan kutuplara doru dzenli bir ekilde azalmasn engeller. Bu nedenle ayn enlem zerinde bulunan yerlerde, ykseltinin fazla olduu alanlarda scaklk daha dktr. 5. Kara ve Denizlerin Dal: Ayn miktarda enerji alan kara ve denizler farkl srelerde snp sourlar. Denizlerde scaklk 200m, karalarda ise 1 m derinlie kadar etkili olur. Denizler gne nlarnn bir ksmn yanstrken, karalar daha fazlasn daha abuk emerler. Denizler ge snp, sahip olduu scakl da ge kaybederken; karalar abuk snp abuk sourlar. Nem scakl dengeler, ar snma ve soumay nler. Gnlk ve yllk scaklk farknn azalmasn salar.Bu nedenlerle, karasal iklimlerde yaz ile k ve gece ile gndz arasndaki scaklk fark fazladr. Denizel iklimlerde ar snma ve souma yaanmaz. Gece ile gndz ve yaz ile k arasnda scaklk fark azdr. Kuzey Yarm Krede karalarn fazla olmas, yllk ortalama scaklklarn, Gney Yarm Kreye oranla 2C daha fazla olmasna neden olmaktadr. 6.Okyanus Akntlar:

Okyanus ve denizlerde srekli rzgrlarn etkisiyle oluan, hareket halindeki su ktlelerine okyanus akntlar denir. Okyanus akntlar, scakln Ekvatordan kutuplara doru dzenli bir biimde azalmasn engeller. zelliklerine bal olarak ulatklar alanda scakln azalmasna ya da artmasna neden olabilmektedirler. Ekvator ynnden kaynan alarak gelen akntlar scakl ykseltir. Kutup ynnden kaynan alarak gelen akntlar scakl drr.Scak su akntlar, ekvator ve evresinden kaynan alrlar, getikleri kylarda havann snmasna, buharlamann artmasna, nemliliin artmasna, scaklk farklarnn azalmasna, yalarn artmasna, bitki rtsnn zenginlemesine neden olmaktadrlar. En by scak su aknts Gulf Streamdr, zellikle Bat Avrupa kylarnda etkili olur. Norvein bat kylar bunun etkilerinin en fazla oranda ortaya kt yerdir.( Gulf Stream, Brezilya, Kuroivo, Alaska)Souk su akntlar, kutuplar ve evresinden kaynan alrlar, getikleri kylarda havann soumasna, buharlamann azalmasna, nemliliin azalmasna, scaklk farklarnn artmasna, yalarn azalmasna, bitki rtsnn clzlamasnda etkili olurlar. En byk souk su aknts, Labradordur. (Labrador, Kanarya, Oyaivo, Benguela, Kaliforniya) 8. Rzgrlarn Etkisi: Rzgrlarn oluum merkezi ve esme yn okyanus akntlarna benzer sonular meydana getirir. Bu nedenle scaklk zerinde etkilidir. Kuzey Yarmkrede kuzeyden esenler, Gney Yarmkrede gneyden esenler scakl drr. Kuzey Yarm Krede gneyden esen rzgrlar; Gney Yarm Krede ise kuzeyden esen rzgrlar scakl arttrr. Gndz karadan denize ve yazn karadan denize esen rzgrlar scakl arttrr. Gece karadan denize ve kn karadan denize esen rzgrlar, scakl drr. 9. Bitki rtsnn Etkisi:Gndzleri yerin fazla snmasn ve topraktaki suyun buharlamasn engeller. Bylece, topran nemli kalmasn salar. Geceleri youn bitki rts bulunan yerlerde scaklk kayb az olur evresine gre daha scak olur. Bitki rts terleme yoluyla havadaki nem miktarnn artmasna neden olarak, ormanlk alanlarda gece ile gndz arasndaki scaklk farknn daha az olmasna neden olur. SICAKLIK TERSELMES Normal durumlarda yerden ykseldike scaklk azalr. Ancak baz durumlarda scaklk azalmaz, artar. Souyan hava arlaarak, yeryzndeki ukur alanlara iner. Daha hafif ve daha scak olan hava souk katmann zerine kar. Bu durumda yerden belli bir ykseklie kadar ykseldike scaklk artar. zellikle k aylarnda, yerin kar rtsyle kapl olduu dnemlerde yere dokunan hava katlar ok sour. Yksek alanlarda souma daha az gerekleir. Buna scaklk terselmesi denir. Karalar zerinde, kurak, bulutsuz, durgun k gecelerinde, vadi ve anaklar evresinde, cepheler boyunca cephe terselmesi biiminde ve Termik Yksek basn alanlarnda youn olarak yaanr. Scaklk terselmeleri, ehirlerde hava kirliliinin artmasna neden olarak, insan saln tehdit eder. Tarm alanlarnda, iddetli don olaynn yaanmasna neden olur. ADYABATK ISINMA VE SOUMA

Durgun havann snp soumas, farkl etkilere bal olarak oluur. Ykselen hava, basncn azalmasnn etkisiyle sour. Buna Adyabatik souma denir. Alalan havada gazn hacmi daralr, molekl hareket hz artar ve snr. Buna Adyabatik Isnma denir. TERMK EKVATOR Her meridyenin en scak noktalarnn birletirilmesiyle elde edilir. Bu izginin, Dnyann en scak yerlerini meydana getirdii var saylmaktadr. Termik ekvator byk oranda ekvatorun kuzeyinden geer. Bunun temel nedeni, Kuzey Yarmkrede kara orannn fazla oluu buna bal olarak yllk scaklk ortalamalarnn daha yksek olmasdr. Gney Yarmkrede bulunan izoterm erileri daha dz uzanrken, Kuzey Yarmkrede erilerde sapma daha fazla olur. Bu durum, Kuzey Yarmkrede karalarn, Gney Yarmkrede denizlerin oran olarak daha fazla alan kaplamasndan kaynaklanmaktadr. SICAKLIIN CORAF DAILII Enlem, yeryznde scakln yatay daln etkiler. Bu etkiye bal olarak etkisiyle scaklk ekvatordan kutuplara doru azalr. Kara ve denizler, scakln ekvatordan kutuplara doru dzenli olarak azalmasn engeller. Bu scakln paralellere uygun bir dal gstermesini engeller. Ykselti, scakln dikey ynde daln etkiler. zoterm Haritalar: Scakln yeryznde dal zoterm haritalar ile gsterilir. Scaklk yeryznde dikey ve yatay ynde deiiklik gsterir. zoterm (e scaklk) erisi: Ayn scaklk deerlerine sahip noktalarn birletirilmesiyle elde edilen erilere zoterm (e scaklk) erisi denir. zoterm haritalar ikiye ayrlr: 1.Gerek zoterm Haritalar: llen gerek scaklk deerlerine gre izilir. 2.ndirgenmi zoterm Haritalar: Tm lm istasyonlarnn ykseltisi deniz seviyesinde kabul edilerek oluturulur. Bylece her yerin 0 mde olduu var saylarak hazrlanrlar. Bylece ykseltinin etkisi ortadan kaldrlrken, enlem fark daha belirgin olarak n plana kar. ndirgenmi Scakln Hesaplanmas: Yerden ykseldike her 200 m.de scaklk 1C azalr. ndirgenmi scaklkta, sz konusu noktann gerek scaklna, ykseltisinden dolay kaybettii scaklk miktar eklenir. Ykselti arttka gerek scaklkla indirgenmi scaklk arasndaki fark artar. Gerek ve indirgenmi scaklk arasndaki farkn azalmas mevcut alanda ykseltinin az ve dz bir yer olduunu gsterir. h x 0,5 T = + t 100 t = Gerek scaklk h = Ykselti T = ndirgenmi scaklk

RNEK: Ykseklii 2000 metre olan bir A merkezinde scaklk -20C olarak llmtr.A merkezi deniz seviyesinde olsayd, scakl ka santigrat derece olacakt? t = -20C h= 2000 T= ? 2000x0,5

T = + ( -20C) 100 1000 T = + ( -20C) 100 T = -10 C (A merkezinin indirgenmi scakl -Ykseltinin oluturduu scaklk kayb gerek scakla ilave edilmitir.) A. Dnyada Yllk Ortalama Scaklk Dal: T = 10 + ( -20C)

1.Ekvatordan kutuplara doru scaklk azalmaktadr. 2.En yksek scaklk deerleri, Kuzey Yarmkrede dnenceler evresindeki llerde ve karalarn i ksmlarnda oluur. 3.Kuzey Yarmkrede ktalarn bat kylar (Orta Kuak) dou kylarna gre daha scaktr. 4.Gney Yarmkrede ktalarn dou kylar bat kylarna gre daha scaktr. 5.En souk yerler Kuzey Yarmkrede Sibirya, Kanada ve Grnland evresi ile Gney Yarmkrede Antartikadr. 6.Kuzey Yarmkrenin yllk scaklk ortalamalar Gney Yarmkreden daha fazladr. Bunun temel sebebi Kuzey Yarmkrede karalarn, Gney Yarmkreye gre daha fazla olmasdr. Buna bal olarak termik ekvator daha ok Kuzey Yarmkreden gemektedir. B.Dnya Ocak Ay Ortalama Scaklk Dal:

1.Ocak aynda, Kuzey Yarm Krede k, Gney Yarm Krede yaz yaandndan, en scak yerler Gney Yarmkrede yer alr. 2.En scak yerler, Gney Yarmkrede Olak Dnencesi zerinde bulunur. Bu alanlar scak l alanlardr.(Kalahari, Atakama, Byk kum lleri) 3.Kuzey Yarm Krede ortalama scaklk 30Cden azdr. 4.Sibirya, Grnland Adas ve Kanadann kuzeyi Dnyann en souk yerleridir. 5.Gney Yarm Krede deniz ve okyanuslar daha geni alan kaplad iin izoterm erileri Kuzey Yarmkreye gre daha dzgn uzanr.30 enleminden sonra paralellere uygunluk gsterir. 6.Kuzey Yarmkrede 0C izoterm erisi Bat Avrupa kylarnda, Golf-stream scak su akntsnn etkisiyle daha kuzeye doru kvrlr. C. Dnya Temmuz Ay Ortalama Scaklk Dal:

1.Bu ayda, Kuzey Yarmkrede yaz, Gney Yarmkrede k mevsimi yaanr. 2.Dnyann en scak yerleri Kuzey Yarmkrede Yenge Dnencesi evresinde yer alr.(Byk Sahra l, ran, Irak, Arabistan Yarmadas, Taklamakan l, Meksika ve Kuzey Amerikann i ksmlardr.

3.Kuzey Yarmkrede izoterm erileri karalar zerinde kuzeye, denizlerde gneye kvrlr.(Karalarn denizlerden daha scak olmas) 4.Dnyann en souk yerlerini, Gney Yarm Krede Antarktika evresi oluturmaktadr. 2.BASIN VE RZGRLAR Atmosfer Basnc: Atmosferi oluturan gazlarn sahip olduklar arla bal olarak yeryzne uyguladklar yke hava ya da atmosfer basnc denir. Basn barometre ile llr. Basn birimi milibardr. 1- Normal Atmosfer Basnc: 45 enleminde, deniz seviyesinde, 15C scaklkta, 1 cm2ik alan zerine hava ktlesinin uygulad arla normal hava basnc denir. Bu deer, 760 mm ya da 1013 milibardr.

2- Yksek Basn (Antisiklon):Basn deeri 1013 mbdan daha yksek olan basntr. Bu alanlarda alalc hava hareketi grlr. 3- Alak Basn (Siklon):1013 mbdan daha alak olan basnca alak basn denir. Alak basncn grld yerlerde daima ykselici hava hareketleri vardr. zobar Haritalar: Basn daln gsteren haritalara zobar haritalar denir. zobar haritalar, e basn erileri(izobar)ile izilir. zobar (E basn) Erileri: Basn deeri ayn olan noktalarn birletirilmesiyle elde edilen erilere izobar (e basn) erisi denir. *zobar erilerinin sk getii yerlerde basn fark fazla, *Erilerin seyrek getii yerlerde basn fark daha azdr. BASINCI DEMN ETKLEYEN FAKTRLER

*Hava basnc, yatay ve dikey ynde deiiklik gsterir. 1.Scaklk: Havann snmas ya da soumas ile meydana gelir. Isnan hava geniler, hafifler ve ykselir. Ykselen havann yere uygulad basn azalr. Bylece alak basn oluur. Scaklk arttka basn azalr, bu nedenle scaklk ile basn ters orantldr. Ekvator ve evresinde, scaklk deerleri her zaman yksektir. Bu nedenle Ekvatoral blge srekli alak basn alandr. Hava souduunda younlar, hacmi daralr, skr, arlar ve yer ekiminin etkisiyle alalmaya balar. Alalan havann yere yapt arlk artar, bylece yksek basn oluur. Kutuplar ve evresinde scaklk her zaman dk olduundan srekli yksek basn alandr.**Havann snmas ya da soumas ile bu sabit basn merkezlerinde oluan basnlara Termik Kkenli Basnlar ad verilir. 2.Ykselti (Atmosfer Kalnl): Yerden ykseldike atmosferin kalnl azalr, ar gazlarn oran ve gazlarn younluu azalr. Younluun azalmas nedeniyle, ykseklik arttka basn azalr. Bu nedenle ykseklik ve basn arasnda ters orant vardr. 3.Yerekimi (Enlem): Ekvatordan kutuplara doru gidildike, yerekimi artmaktadr. Buna bal olarak atmosferin yere uygulad arlk artar. Yerekimi ile basn arasnda doru orant vardr. Bu nedenle Ekvatordan kutuplara doru basn artar. 4.Dinamik Etkenler: Dnyann kendi ekseni etrafndaki hareketi sonucunda meydana gelir. Dnyann eksen hareketi srasnda, srekli rzgrlar Kuzey Yarmkrede saa, Gney Yarmkrede sola doru saparlar. Ekvatordan ykselen hava ktleleri kutuplara doru hareket eder, bu hareket srasnda Dnyann kendi ekseni etrafndaki hareketinin etkisiyle, 30 enleminde yeryzne alalarak burada yksek basn alan meydana getirir.

30 yksek basn alanndan gelen hava ile Kutup yksek basn alanndan gelen hava 60enleminde karlaarak birbirini yukar doru iter, bunun sonucunda dinamik alak basn alan meydana gelir. Bylece 30 enleminde Dinamik Yksek Basn,60 enleminde sabit Dinamik Alak Basn alanlar oluur. Bunlara Dinamik Kkenli Basnlar denir. SREKL BASIN MERKEZLER

**Sabit basn merkezleri, termik ve dinamik olarak ikiye ayrlr. Termik basnlar, Dnyann ekli ve bundan kaynaklanan snma farkllndan, dinamik basnlar ise Dnyann gnlk hareketinden kaynaklanr.** 1- Termik Basn: Havann snmas ya da soumas ile oluan basnlara termik basn denir. * Termik Alak Basn: Isnan hava geniler, hafifler ve ykselir. Ykselen havann yere uygulad basn azalr. Bylece alak basn oluur. Scaklk arttka basn azalr, bu nedenle scaklk ile basn ters orantldr. Ekvator ve evresinde, scaklk deerleri her zaman yksektir. Bu nedenle Ekvatoral blge srekli termik alak basn alandr. * Termik Yksek Basn: Hava souduunda younlar, hacmi daralr, skr, arlar ve yer ekiminin etkisiyle alalmaya balar. Alalan havann yere yapt arlk artar, bylece yksek basn oluur. Kutuplar ve evresinde scaklk her zaman dk olduundan, srekli termik yksek basn alandr. 2- Dinamik Basn: Dnyann gnlk hareketine bal olarak oluurlar. a. Dinamik Alak Basn: 30 yksek basn alanndan gelen Bat Rzgarlar ile Kutup yksek basn alanndan gelen Kutup Rzgarlar 60enleminde karlaarak birbirini yukar doru iter, bunun sonucunda dinamik alak basn alan meydana gelir. b. Dinamik Yksek Basn: Ekvatordan ykselen hava ktleleri kutuplara doru hareket eder, bu hareket srasnda Dnyann kendi ekseni etrafndaki hareketinin etkisiyle, 30 enleminde yeryzne alalarak burada dinamik yksek basn alan meydana getirir.

BASIN MERKEZLERNN ZELLKLER

GNEY YARIM KRE

AB= Alak Basn ALAK BASIN MERKEZ: 1.Ykselici hava hareketleri grlr.

YB= Yksek Basn

2.Yeryznde hava hareketi evreden merkeze dorudur. 3.Ykselici hava hareketleri sonucunda hava sour, younlar, genelde kapal ve yal olur. 4.Genelde yal ve ounlukla kapal hava artlar egemendir. 5.Nem oran fazla, gnlk scaklk fark azdr. 6.Ekvatoral blge srekli termik alak basn alandr. 7.60 Kuzey ve Gney enlemleri srekli dinamik alak basn alandr. YKSEK BASIN MERKEZ:

1.Alalc hava hareketleri grlr. 2.Yeryznde hava hareketi merkezden evreye dorudur, 3.Alalan hava sndndan, ya oluma ihtimali azdr, kuraklk artar, nem a ortaya kar, gkyz ak ve gneli, hava durgundur. 4.Kutuplar srekli termik yksek basn alandr. 5.30 Kuzey ve Gney enlemleri srekli dinamik yksek basn alandr. (Buna bal olarak,30 enlemlerinde scak ller olumutur) RZGRLAR Yksek basn alanlarndan alak basn alanlarna doru gerekleen yatay ynl hava hareketlerine rzgr denir. Bunu oluturan temel g basn farklardr. ki nokta arasndaki basn fark ortadan kalktnda rzgrda sona erer. RZGRIN OLUUMUNU VE HAREKETN ETKLEYEN FAKTRLER 1.Rzgrn Yn: Rzgr yksek basn alanndan, alak basn alanna doru eser. Bu hareket srasnda, Dnyann kendi evresindeki hareketi nedeniyle oluan corriolis (merkezka) kuvveti, rzgrlarn ynlerinde sapmalar olumasna neden olur. Bir noktada rzgarn en fazla estii yne hakim rzgar yn denir. Rzgrn Ynn Etkileyen Faktrler a.Basn Merkezlerinin Bulunduu Yer: Basn merkezlerinin birbirlerine gre bulunduu yer rzgarn ynn belirler. b.Yer ekilleri: Hava ktleleri yer ekillerinin uzan ynne uygun olarak hareket ederler. Bir merkezin hakim rzgar yn yer ekillerinin uzanna bal olarak deiir. c.Dnyann Eksen Hareketi: Dnyann kendi ekseni etrafndaki hareketi sonucunda rzgarlarn ynlerinde sapma meydana gelir. Bu sapma, Kuzey Yarmkrede saa, Gney Yarmkrede sola doru meydana gelir. Bu nedenle rzgr hareketi srasnda en ksa yolu takip edemez. Rzgrlar geldikleri alana ilikin zellikleri tadklarndan, geldikleri yerin, iklim, hava durumu, tarmsal rnler vb. zellikleri zerinde etkili olurlar. Bu nedenle rzgrn yn nemli sonular dourur. 2.Rzgrn Hz: Rzgr hz anemometre ile llr. Rzgrn Hzn Etkileyen Faktrler:

1-Basn Fark: ki basn merkezi arasndaki basn fark arttka rzgrn hz artar, basn fark azaldka rzgrn hz azalr. zobar erilerinin sk olmas basn farknn fazla olduunu gsterir, bu durum rzgrn izobar erilerinin sk olduu yerlerde daha hzl esmesi anlamna gelir. 2- Basn Merkezleri Arasndaki Uzaklk: Basn merkezleri arasndaki uzaklk arttka rzgrn hz azalr, uzaklk azaldka hz artar. 4- Yer ekilleri: Engebeli alanlar ve ormanlar rzgr hzn azaltr. Srtnmenin az olduu az engebeli ve bitki rtsnn zayf olduu alanlarda rzgr daha hzl eserken, engebeli ve bitki rtsnn youn olduu yerlerde, hz azalr.

RZGRIN ES SIKLII (FREKANSI) RZGR FREKANS GL Rzgrn esi sklna rzgr frekans denir. Rzgr frekansn estii ynlerle gsteren ekillere, rzgr frekans gl ad verilir.

RZGR FREKANS GL Yukarda grlen rzgar frekans gl bu merkezde hakim rzgar ynnn kuzey olduunu gstermektedir. Daha uzun olan kol rzgrn daha ok estii yn gstermektedir. Bu durumda sz konusu merkezin kuzey-gney ynnde rzgr esiini engelleyen herhangi bir engele sahip olmadn, bu yerin iki da arasnda, bir vadi veya bir boaz kysnda olabileceini gsterir. RZGR SSTEMLER A. SREKL RZGRLAR: Alak ve yksek basn kuaklar arasnda, yl boyunca esen rzgrlardr.

1) Alize Rzgrlar: 30 enlemlerindeki dinamik yksek basn alanlarndan, Ekvatoral termik alak basn alanna doru eserler. Kuzey Yarm Krede kuzeydoudan, Gney Yarm Krede gneydoudan esen rzgrlardr.30 enlemleri ile ekvator arasndaki ktalarn dou kylarna ya brakrlar. Yelkenli gemiler bu rzgrlardan faydalandklar iin bunlara Ticaret Rzgrlar denir. En dzenli esen srekli rzgrdr.

2) Bat Rzgrlar: 30 enlemlerindeki dinamik yksek basn alanlarndan, 60 enlemlerindeki dinamik alak basn alanlarna doru eserler. Kuzey Yarmkrede gneybatdan, Gney Yarmkrede kuzeybatdan eserler. Orta enlemlerde ktalarn bat kylarnn bol ya almasn salar. Okyanusal iklimi meydana getiren temel sebeptir. 3) Kutup Rzgrlar: Kutuplardaki termik yksek basn merkezlerinden, 60 enlemlerindeki dinamik alak basn alanlarna doru esen rzgrlardr. Kuzey Yarm Krede kuzeydoudan, Gney Yarm Krede gneydoudan eserler. Souk ve kuru rzgrlardr. Srekli Rzgrlarn Ortak zellikleri: *Srekli basn merkezleri arasndaki basn fark nedeniyle oluurlar *Hep ayn ynden eserler *Dnyann gnlk hareketine bal olarak ynlerinde sapmalar meydana gelir. *Okyanus akntlarnn olumasn salarlar. B. MEVSMLK DEVRL RZGRLAR (MUSON RZGRLARI): Byk kara paralar ve okyanuslarn mevsimlere bal olarak farkl snma zelliklerinden kaynaklanan rzgrlardr. Mevsimlik snma fark, Muson rzgrlarn meydana getirir. En etkili olduklar sahalar, gney dou Asya Adalar, Hindistan, Japonya, Gine Krfezi ve Kuzey Avustralyadr. Muson Rzgrlar, yaz ve k musonlar olmak zere ikiye ayrlrlar. 1.K Musonu: Karalar abuk snr ve abuk sour, denizler ge snr ge sourlar. K mevsiminde yksek basn merkezi konumundaki Asyadan, Hint Okyanusuna doru esen souk ve kuru rzgrlardr. Karadan geldiklerinden ya getirmezler. Deniz zerinden getikten sonra, aldklar nemi kyda bulunan adalara bol miktarda ya brakrlar. K musonlar 6 ay sresince etkili olur. 2.Yaz Musonu: Yaz mevsiminde Hint Okyanusundan Asyaya doru esen ve yksek miktarda ya brakan rzgrlardr. Yaz mevsiminde karalar denizlere gre daha erken ve hzl snr. Alak basn merkezi oluur. Denizler daha ge sndndan serindir, bu alanlarda yksek basn oluur. Bunun sonucunda deniz ve okyanuslarda oluan yksek basn alanndan, karalar zerindeki alak basn alanna esen Yaz Musonlar meydana gelir. Getirdikleri bol nemi zellikle dalarn okyanusa bakan yamalarna (yama yalar) brakrlar. Bu nedenle Dnyann en fazla ya alan yerlerini meydana getirirler. Yaz aylarnda yaanan youn yalar, bu alanlarda byk miktarda can kaybna neden olmaktadr. C.GNLK DEVRL RZGARLAR:Yakn blgeler arasnda zaman zaman oluan kk basn farklarnn meydana getirdii, etki alan dar ve ksa sreli rzgrlardr. 1. Meltemler: Gn iinde, gece ve gndz arasnda oluan scaklk farklarndan doan kk basn farklarnn meydana getirdii rzgrlardr. Etki alanlar dar, ksa sreli ve ya getirmeyen rzgrlardr. Basn farknn daha fazla olduu sabaha doru ve leden sonraki zamanlar en hzl estikleri zamandr. Meltemleri meydana getiren temel g, Dnyann gnlk hareketidir. a.Vadi ve Da Meltemi: Vadi meltemi: Da yamalar vadilere gre daha abuk snr, bunun sonucunda, gndz yksek basn alan durumundaki vadilerden, alak basn alan olan dalara doru esen rzgrlara vadi meltemi denir. Da Meltemi: Geceleri da yamalarnda yksek miktarda scaklk kayb yaanr yksek basn alan durumuna gelir, vadiler alak basn alan durumundadr. Da yamalarndan vadilere doru esen bu rzgrlara da meltemi denir. Scakl drr.

b.Kara ve Deniz Meltemi: Kara Meltemi: Gece karalar denizlere gre daha soukturlar. Bylece kara zerinde yksek, denizler alak basn alan durumundadr. Geceleri karadan denize doru esen rzgra kara meltemi denir. Deniz Meltemi: Denizler karalara gre daha ge snr ve daha ge sour. Gndzleri ge snan deniz, yksek basn alan durumunda, karalar erken sndndan alak basn durumundadr. Yksek basn alan durumundaki denizlerden, alak basn alan durumundaki karaya doru esen rzgrlara Deniz Meltemi denir. MBAT: zmirde leden sonralar denizden karaya esen ve kyda serinletici etki yapan deniz meltemlerine imbat denir. D. YEREL RZGRLAR:

Birbirine yakn blgeler arasnda zaman zaman oluan, kk basn farkndan meydana gelen, etki alan dar, esi sresi ksa olan rzgrlardr. Bu rzgarlar zellikle hakim rzgarlarn zayflad dnemlerde etkili olurlar. Yzey ekilleri zellikle yerel rzgrlarn hz ve iddeti zerinde byk rol oynar. Yerel rzgrlar iki gruba ayrlr: a)Scak Yerel Rzgrlar b)Souk Yerel Rzgrlar 1.Scak Yerel Rzgarlar: Estikleri yerlerde scakl arttran rzgarlardr. Sirocco: Afrikada, Byk Sahrann kuzeyinden, Cezayir, Fas ve Sicilya kylarna doru eserler. l kaynakl rzgrlar olduklarndan iin toz ykl scak ve kuru ve rzgrlardr. Akdeniz zerinden aldklar nemi, Yunanistan ve talyann gney yamalarna ya olarak brakrlar. Fn Rzgrlar: Hava ktleleri, nlerine kan da yamalar boyunca ykselir. Scaklk azalr. Uygun artlar oluursa iindeki nem younlar ve ya olarak der. Ayn hava ktlesi dier yamatan kuru hava ktlesi olarak alalrken snr.(Adyabatik snma).Bu snma srtnmenin de etkisiyle, 100 m.de, 1C olarak gerekleir. Bylece ulat yerde scakln artmasn salar. Burada oluan scak rzgra fn rzgr denir. zellikle Alp dalarnn kuzey kesimlerinde etkili olur. Trkiyede zellikle Dou Karadenizde, Rize evresinde ve Akdenizde belirgin olarak grlrler. Fn rzgrlarnn etkileri: a.Bitkilerde kurutucu etki yaparlar. b.Orman yangnlarnn oluumunda etkili olurlar c.K aylarnda kar erimelerine sebep olarak, sel ve lara neden olurlar d.Bitkilerin erken olgunlamasna neden olurlar

Hamsin: Sirocco gibi l kaynakl yksek basn alanlarndan Dou Akdenize doru esen rzgrlardr. Byk miktarda toz ierir. zellikle ilkbaharda 50 gn eserler bu nedenle bunlara 50 gn rzgrlar da denir. Zaman zaman lkemizde de etkili olabilmektedirler. Samyeli: ran, Irak ve zellikle Suriye llerinden kaynaklanan, yurdumuzda Gneydou Anadoluda etkili olan kuru ve scak rzgrlardr. Bu rzgrlar, kavurucu scaklara neden olur, zellikle tarm rnleri zerinde olumsuz etkiler brakrlar. Lodos: Akdeniz zerinden kaynaklanarak, gneybatdan Ege, Marmara ve Akdeniz kylarnda etkili olan rzgrlardr. Ya oluumuna sebep olarak ltc etki yaparlar. 2.Souk Yerel Rzgrlar: Kuzey Yarmkrede kuzeyden esen rzgrlar, Gney Yarmkrede de ise gneyden esen rzgrlar soutucu etki brakrlar. Mistral: K ve ilkbahar aylarnda, Fransann Massif Central dalarndan, Akdenize doru esen rzgrlardr. Dondurucu etki yaparlar. Bora: Hrvatistandan, Dalmaya kylarna doru esen rzgrlardr. Souk ve kuru karakter tayan rzgrlardr. Krivetz: Romanyada aa Tuna ovasnda, esen kuru ve souk rzgrlardr. Karayel ve Yldz: Karadeniz ve Marmarada ykc etkiler brakan, kar ve yamurlu frtnalar meydana getiren rzgrlardr. C.TROPKAL RZGRLAR (SKLONLAR) Tropikal blgelerde, ani ve byk basn farklarnn neden olduu iddetli rzgrlardr. Etkili olduklar alanlarda, byk can ve mal kaybna, tarm alanlarnda byk zararlara neden olurlar.Bu iddetli ve ykc rzgrlara olutuklar alana gre, Tayfun, Hurrican ve Tornado gibi isimler verilmektedir. 3.NEMLLK VE YAI A.NEMLLK: Su yaamn en nemli esidir. Su kat, sv ve gaz halinde bulunur. Atmosferde bulunan su buhar havann nemini meydana getirir. Nem, miktar scakla ve zamana gre deien bir gazdr. Nemin temel kayna, denizler, okyanuslar, gller ve bitkilerin terleme yaparak atmosfere verdikleri su buhardr. Nem miktarnn genel dalna bakldnda, Ekvatorda ve kylarda fazla, llerde, karalarn i ksmlarnda ve dalarn yksek kesimlerinde az olduu grlr. Scaklk arttka buharlamada artar. Buharlaan suyun evreden ald sya gizli s denir. Bu s tekrar younlama meydana geldiinde aa kar. Nem, ar snma ve soumay engeller, dengeleyici bir rol oynar. Bu durum gnlk ve yllk scaklk farklarn azaltc bir etki yapar. Mutlak Nem: 1 m3 hava ierisinde bulunan su buharnn gram cinsinden arlna mutlak nem denir. Mutlak nemin en fazla olduu yer Ekvator ve evresi, en dk olduu yerler, kutuplardr. Ekvatordan kutuplara doru gidildike mutlak nem azalr. * Mutlak nem scaklkla doru orantldr. * Basnla mutlak nem arasnda da doru orant vardr. *Ykseltiye bal olarak scaklk ve basn azalr, bu nedenle mutlak nemde azalr. *Su kaynaklarndan uzaklaldka mutlak nem azalr.

Maksimum Nem (Doyma Miktar): 1 m3 havann belli bir scaklkta alabilecei en yksek nem miktarna maksimum nem denir. Hava alabilecei en yksek neme ulamsa neme doygun hale gelmitir. Isnan hava geniler, nem alma kapasitesi artar bu nedenle maksimum nem artar. Souyan hava daralr, bu nedenle nem alma kapasitesi azalr. Scaklk arttka havann tayabilecei nem miktar yani maksimum nem artar. Scaklk azaldka havann tayabilecei nem miktar azaldndan, maksimum nem der. Scakln yksek olduu tropikal blgelerde ve scak llerde maksimum nem fazla, scakln dk olduu kutup evresi ve yksek dalarda dktr. Sonu olarak, scaklkla maksimum nem doru orantldr. Bal Nem (Nispi Nem): Havadaki mevcut nem miktarnn (mutlak nem), havann belli bir scaklkta en fazla tayabilecei nem miktarna (maksimum nem) oranna bal nem denir. Bal Nem= Mutlak Nem. 100 Maksimum Nem *Bal nem ve scaklk arasnda da ters orant vardr. Scaklk arttka bal nem azalr. *Bal nem ile mutlak nem doru orantldr. Mutlak nem arttka bal nem artar, azaldka bal nem azalr. *Bal nem ile maksimum nem arasnda ters orant vardr. Maksimum nem arttka bal nem azalr. *Havadaki mevcut nem miktar ile maksimum nem arasndaki farka nem a (doyma a) denir. Nem a azaldka bal nem artar. *Bal nem, kara ileri ve l blgelerinde az, Ekvatoral blgeler ve su ktlelerinin kylarnda fazladr. B.YOUNLAMA: Havadaki su buharnn sv ya da kat hale dnmesine younlama denir. Younlamann olumasnda temel art souma meydana gelmesidir. Bal nem yzde 100'e ulatnda hava ktlesi doyma noktasna ular. Doyma noktasna ulam ya da yaklam havann scakl dmeye devam ederse doyma noktas alarak, younlama meydana gelir. Bunun sonucunda, su buhar sv ya da kat hale dnr. Hava ktlesinin, ykselmesi, souk bir hava ktlesi ile karlamas veya souk yeryzyle temas etmesi, scakln azaltr, souma meydana getirir. SS OLUUMU VE SONULARI Yeryzne yakn alanlarda bulunan su buharnn soumas sonucunda younlaarak havada asl halde meydana getirdii su damlacklar veya buz kristallerine sis ad verilir. Stratus bulutunun yerde veya yere yakn seviyede olumas ile meydana gelir. Sis baka bir ifade ile bulutun yeryzne dokunan biimidir. Sis srasnda yatay gr mesafesi 1 km.nin altna der. Yerle temas eden hava iindeki su buharnn younlamas veya donarak kristallemesi sonucu ortaya kan ok kk su damlacklar veya buz kristallerinden meydana gelmitir. Sis isenti biimindeki hafif yalara neden olabilmektedir. Sisler tarmsal rnler ve dier bitkiler asndan yararldr. Ancak, gr mesafesini drdnden, deniz, kara ve hava ulamnda aksamalara neden olmaktadr. Sis eitleri: 1.Hava Ktlesi Sisleri: Hava ktlesinin geldii alandaki scakln dk olmas sonucunda, scaklnn dmesiyle meydana gelen sislerdir. 2.Kara Sisleri: Ak ve durgun k gecelerinde yerde s kayb fazla olur, buna bal olarak yzeye yakn hava ktlesinin souyarak younlamasyla sis oluur. Bunlara kara sisleri denir. Gece younluu artan bu sisler, gndz havann snmasyla, leye doru ortadan kalkar.

3.Ororafik (Yama) Sisleri: Yatay ynde hareket eden nemli hava ktlelerinin yer ekillerinin etkisiyle (yamalar) yava yava ykselerek soumas sonucunda meydana gelir. 4.Cephe Sisleri: Orta enlemlerde karlaan iki farkl hava ktlesinden (gezici basnlar) scak olann souk hava ktlesi zerinde ykselerek soumas sonucunda meydana gelen sislerdir. BULUTLAR Ykselen havada bulunan su buharnn yksek kesimlerde soumas ve buna bal olarak younlamasyla meydana gelir. Bulutluluun fazla olmas gnelenme sresini azaltr. Bu durum iklim zelliklerini ve tarmsal faaliyetleri etkiler. ANA BULUTLAR VE ZELLKLER A.YKSEK BULUTLAR: Sirus: Beyaz renkte, dar eritler eklinde bamsz bulutlardr. Bu bulutlar ok kk buz kristallerinden meydana gelmitir. Ya oluturmazlar. B.ORTA YKSEKLKTEK BULUTLAR: Kmlsler (Kme Bulutu): Kmeler biimindeki bulutlardr. Siyah renklidir. Younlama ayn seviyeden baladndan alt ksmlar dzdr. Saanak eklinde iddetli yamurlara neden olurlar C. ALAK BULUTLARStrats (Tabaka Bulutlar): Yava ykselmeye bal olarak yere yakn alanlarda oluurlar. Koyu renkli, dzgn bir grnme sahip olan bulutlardr. isenti biiminde yalara yol aarlar. Nimbs (Yamur Bulutu): Kaln ve youn bulutlardr. Yamur ve kar ya meydana getirirler. YAI BMLER Atmosferde bulunan su buharnn younlaarak yerekiminin etkisiyle sv ya da kat halde yeryzne dmesine ya denir. A.YKSELEN HAVA KTLELERNN OLUTURDUU YAILAR: 1. Yamur: Havada, 0C stnde meydana gelen, su damlacklar biimindeki younlamalar yamuru meydana getirir. 2. Kar: Havada, 0C altnda meydana gelen, buz kristalleri biimindeki younlamalara kar denir. 3. Dolu: Dikey olarak hzl biimde ykselen havann aniden byk lde (0C altnda) soumas sonucunda su damlalarnn donmasyla oluan buz paracklar biimindeki yalara dolu denir. B.HAVANIN SOUYAN ZEMNE DOKUNMASIYLA OLUAN YAILAR: 1. iy: Havadaki su buharnn souk zeminlere dokunmasyla, zemin stnde su tanecikleri eklinde oluan younlamalardr. iy, 0C stnde meydana gelir. Gece ve gndz scaklk farklarnn bulunmas ve gndzlerin scak olmas uygun koullar oluturur. zellikle, ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde sabahlar oluur. 2. Kra: Havadaki su buharnn 0Cden daha dk scaklklarda souk cisimler zerinde, kristaller eklinde younlamasyla oluur. zellikle sonbahar ve k mevsimi balarnda meydana gelir.

3. Kr: Havadaki su buharnn 0Cden daha dk scaklklarda (-8Cnin altnda)ok soumu aa dallar, tel, direk gibi cisimlere temas ederek bunlarn stnde younlamasyla meydana gelen buz tabakasdr. Kradan fark tabakalar halinde olumasdr. OLUUMLARINA GRE YAI ETLER 1.Yama Yalar (Orografik Yalar):

Yatay ynde hareket eden nemli hava ktleleri da yamalarna arptnda ykselir ve sour. Bunun sonucunda zellikle yamalarn orta (500 1000 m) blmne den yalara orografik (yama) ya denir.Dnya'da en ok grld yerler, Muson rzgrlarnn etkisinde kalan Gneydou Asyadr. Ayrca Orta kuak karalarnn bat kylarnda ve scak kuak karalarnn dou kylardr. Trkiye'de zellikle, Toros Dalarnn gneybatya, Kuzey Anadolu Dalarnn kuzey ve kuzeybatya bakan yamalarnda oluur.

2.Konveksiyonel Yalar (Ykselim Yalar):

Alttan snan hava ktleleri, geniler, hafifler ve ykselir. Ykselme sonucunda souma ve younlama meydana gelir. Bu yalara konveksiyonel yalar denir.Dnya'da en ok grld yer, Ekvatoral blgedir.(Yl boyunca). lkemizde, Anadolu Blgesi'nde lkbahar sonlar ve yaz mevsiminde oluurlar. Bu yalara krkikindi yalar ad verilir. 3.Cephe Yalar (Frontal Yalar):

Scak ve souk hava ktlelerinin karlama alanlarnda scak hava souk havann stne doru ykselir. Ykselme sonucunda souma ve ya meydana gelir. Bu yalara cephe yalar denir. Dnya'da

zellikle, Orta kuakta oluurlar. Trkiyede, k mevsiminde grlen yalarn byk blm cephe yalardr. YERYZNDE YAIIN DAILII Yeryznde ya her yerde farkl miktarlarda oluur. Yan daln gsteren haritalara, e ya (izoyet) haritalar denir. En ok ya alan blgeler: 1.Ekvatoral blge(srekli termik alak basn alan daimi ykselmeler) 2.Muson blgeleri(yaz musonlar) 3.Orta kuak karalarnn bat kylardr(bat rzgrlar) 4.Tropikal blgede ktalarn dou kylar(alize rzgrlar) En az ya alan blgeler : 1.30 enlemlerindeki ller (Dinamik yksek basn-daimi alalma) 2.Orta kuak karalarnn dalarla evrili i ksmlar 3.Kutup evreleri YAI REJM Belli bir merkezde yl boyunca oluan toplam ya miktarnn, mevsimlere ve aylara dalmna ya rejimi denir. 1.DZENL YAI REJM: Yln her mevsiminde belli miktarda ve dzenli biimde ya dmesidir. Ekvatoral blge, Okyanusal iklimler ve yurdumuzda Karadeniz Blgesi, dzenli ya rejimine sahip alanlardr. 2.DZENSZ YAI REJM: Yan mevsimlere dzenli olarak dalmad kurak dnemlere sahip ya rejimidir. Savan, Akdeniz, Step, Tundra iklim blgelerinde dzensiz ya rejimi egemendir. YAI REJMNN ETKLER: 1.Bitki rtsnn zengin ya da fakir olmasn etkiler. 2.Akarsu rejimlerini belirler. Ya rejimi dzenliyse blgede bulunan akarsu rejimleri de byk oranda dzenli olur. 3.Ya rejiminin dzenli olduu alanlarda genelde sulamaya gerek kalmaz 4.Akarsu rejiminin dzenli olduu alanlarda, nadas uygulamasna gerek kalmaz 5.Yetitirilen tarm rnlerini ve bunlarn verim durumunu etkiler. 6.Toprak oluumunu ve ykanma nedeniyle topraktaki tuz ve kire miktarn belirler. YERYZNDEK BALICA KLM TPLER VE DOAL BTK RTS

Matematik ve zel konum zelliklerinin etkisiyle Dnyann eitli alanlarnda farkl iklimler ortaya kmaktadr. Makroklima: ok geni alanlarda etkili olan iklim tiplerine makroklima (byk iklim )ad verilir.(Akdeniz iklimi, Muson iklimi) Blgesel iklim: Makroklima alan ierisinde daha kk alanlarda etkili olan iklimlere blgesel iklim denir.(Marmara iklimi) Mikroklima: Blgesel iklim alanlar ierisinde daha dar alanlarda grlen farkl iklimlere mikroklima denir.(Idr yresi iklimi) A.SICAK KLMLER 1.Ekvatoral klim: -Ekvatorun 10 Kuzey ve Gney enlemleri arasnda grlmektedir. -Yllk ortalama scaklk 20Cnin zerindedir. -Yllk scaklk fark 34Cnin altndadr. -Yllk ya 15003000 mm arasndadr. -Her mevsim yaldr.(dzenli ya rejimi) -Konveksiyonel yalar meydana gelir. -Bal ve mutlak nemin en fazla olduu iklim blgesidir. -En yksek ya miktar, ekinoks tarihlerinde gerekleir. -Kimyasal znmenin en fazla olduu iklim blgesidir. -Doal bitki gr, geni yaprakl ve her zaman yeil kalan Ekvatoral ormanlardr. -Muz, ekerpancar, pirin, Hindistan cevizi, kauuk, kahve ve kakao balca tarmsal rnlerdir. -Yerlemeler genelde 2000m den yksek alanlarda kurulmutur. -Nfus seyrektir. -Grld alanlar, Gney Amerikada Amazon Havzas, Afrikada Kongo Havzas, Gine Krfezi kylar, Endonezya, Filipinler ve Malezya'nn byk bir blmnde etkili olmaktadr. 2.Tropikal klim ( Savan): -10 ve 20 Kuzey ve Gney enlemleri arasnda grlr. -Ekvatoral kuak ile ller arasnda bir gei iklimidir. -Yllk ortalama scaklk 20Cnin stndedir. -Yllk scaklk fark 4 5Ccivarndadr. -Yllk ya miktar 1500 2000 mm. arasndadr. -Yaz aylar yal, k aylar kuraktr. -Doal bitki rts yksek boylu olan savanlar(ot) ve seyrek aalardan oluur. -Balca tarm rnleri, muz, pirin, ekerkam ve msrdr. -Etkili olduu alanlar, Sudan, Cad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Peru ve Bolivyadr.

3.Muson klimi: -Muson rzgrlarnn etkisiyle olumutur. -Yllk ortalama scaklk 20C civarndadr. -Yllk scaklk fark 10C civarndadr. -Yllk ortalama ya 30005000 mm arasnda gerekleir. -Yan byk blm yaz aylarnda der(Yaz musonlar). -K mevsimi kurak gemektedir. (K musonlar). -Doal bitki rts bol ya alan yerlerde muson ormanlardr. -Yalarn azald alanlarda bitki rtsn savanlar meydana getirir. -Balca tarm rnleri, ay, pirin, pamuk, msr, buday ve ttndr. -Grld balca alanlar, Gney ve Gney Dou Asyadr. Hindistan, inin gney kesimleri, Japonya ve Gney Afrikann dou kesimleridir. 4.l klimi: -Yalar son derece azdr. -Nem az olduundan gnlk ve yllk scaklk farklar fazladr. -Yllk ya miktar 100 mmden azdr. -Nadir olarak oluan ya, saanak eklindedir. -Doal bitki rtsn kurakl otlar ve kaktsler meydana getirmektedir. -Fiziksel ufalanmann en fazla olduu iklim blgeleridir. -Nfus seyrektir. -Tarm imkanlar, su kaynaklarna bal ok dk seviyededir. -Gebe olarak yaplan kkba hayvanclk en nemli geim kaynadr. -Balca l alanlar olan, Byk Sahra, Necef, Gobi, Taklamakan, Deti Kebir, Gobbon, Gibson, Kalahari, Namib, Patagonya, Atacama, Peru ve ABD'nin gneybat kesimlerinde etkili olmaktadr. 3.Orta Kuak Karasal klim: -Genel olarak, 40 - 60 enlemleri arasnda, karalarn deniz etkisinden uzak i ksmlarnda grlmektedir. -Karasalln etkisi nedeniyle klar ok souktur ve uzun, yazlar scaktr. -Yllk scaklk ortalamas 10C civarndadr.

-Yllk scaklk fark 30C civarndadr. -Yllk ya miktar 450500 mm civarndadr. -Yan en fazla dt mevsim yaz, en az dt mevsim ktr. -Yalar byk oranda kar eklindedir. -Doal bitki rts ine yaprakl ormanlardr. -Yan azald alanlarda bozkrlar grlr. -Sibirya ve Kanada da ine yaprakl ormanlara tayga ormanlar ad verilir. -Grld balca alanlar, Sibirya, Dou Avrupa'da Kanada ve Asyann i ksmlardr. 4.Step klimi: -zellikle 30 ve 60 enlemleri arasnda bulunan karalarn i ksmlarnda yer alr. - Step iklimi, gei iklimi zellii gsterir. llerle, savan ve lman iklim sahalar arasndaki gei alanlarnda grlr. -Yllk scaklk ortalamas 515C arasndadr. -Klar souk 0 C civarndadr. -Yllk scaklk fark 20 30C arasnda deiir. -Yllk ya miktar 300 500 mm arasndadr. -Ya rejimi dzensizdir. -En fazla ya ilkbahar ve yaz mevsiminde der. -K yalar kar eklindedir. -Doal bitki rts steplerden oluur. C.SOUK KLMLER 1.Tundra klimi (Kutup alt klimi): -Genel olarak, 60 -70 enlemleri arasnda yer almaktadr. -Scaklk yl sresince ok dkr. -En scak ay ortalamas 10Cnin altndadr. -Yllk scaklk farknn 2530Cnin stndedir. -Yalar ortalama 200 250 mm civarna ya alr. -En fazla ya yaz mevsiminde der.

-Doal bitki rts tundralardr. -Topraklar yln byk blmnde donmu halde bulunur. -Tarmsal faaliyetler yok denecek kadar azdr. -Nfus seyrektir. -Grld alanlar, Kuzey Sibirya, Kuzey Kanada, Grnland kylar ve Orta kuaktaki yksek dalarn ok yksek alanlar. 2.Kutup klimi: -70 ve 90 enlemleri arasnda yer alr. - Scaklk ortalamas yl boyunca 0Cnin ok altndadr. -Buzullarla kapl durumdadr. -Toprak oluumuna rastlanmaz. -Yllk scaklk fark 30C civarndadr. -Ya miktar ok azdr ve kar eklindedir. -Ortalama ya 200 mm.nin altndadr.-Doal bitki rts yoktur. -Grld alanlar, Grnland Adas'nn i ksmlar ve kuzeyi, Antarktika.

KLM VE DOAL BTK RTS ARASINDAK LK 1.klim ve doal bitki topluluklar arasnda yakndan bir iliki vardr. 2.Bitkilerin scaklk, nem ve toprak istekleri farkl olduundan, kutup iklimi dnda, her iklim tipi kendine zg doal bir bitki rts meydana getirmitir. 3.Arazinin durumuna bal olarak kesintiler grlse de genel olarak, ekvatordan kutuplara doru, geni yaprakl ormanlar, kark ormanlar ve ine yaprakl ormanlar, biiminde kuaklar meydana gelmitir. 4.Ykseklik arttka scaklk der, nem oran azalr. Bu nedenle bitki rts ykseklik arttka seyrekleir, clzlar ve ortadan kalkar. 5.Yksekliin artmas, geni yaprakl ormanlar, kark ormanlar, ine yaprakl ormanlar ve da ayrlar biiminde katlar oluumuna neden olur. 6.Bak etkisine bal olarak, Gnee dnk da yamalarnda olgunlama sresi daha ksadr. Ormann st snr daha yksektir. 7.Genel olarak nemli blgelerin; -Scak kesimlerinde geni yaprakl ormanlar, -Souk alanlarnda ine yaprakl ormanlar,

-Ilman kesimlerinde kark ormanlar yer alr. 8.Genel olarak kurak iklim sahalarnn; -Scak kesimlerinde, kurakl allar ve kakts, -Souk kesimlerinde otsu yosunumsu bitkiler yer alr.