KLM BLGS Geni bir sahada uzun yllar boyunca (en az 33 yl) grlen hava olaylarnn (scaklk, basn,

rzgr, nemlilik, ya vb.) ortalamasna iklim denir. klimi inceleyen bilim dalna Klimatoloji denir. Atmosferde gerekleen hava olaylarn gneten gelen enerji belirler. Gneten gelen enerji scakl etkiler. Scaklk ise; dier iklim elemanlarnn (basn, rzgrlar, nemlilik ve ya) oluum ve daln kontrol eder. KLMN ETKLER klim, canl yaam etkileyen en nemli unsurdur. Ayrca yeryznn ekillenmesinde de nemli bir rol oynar. klimin etkilerini ana balk altnda toplayabiliriz:
a. iklimin nsan zerindeki Etkileri Nfusun daln, Ekonomik faaliyetlerini, Yiyecek ve giyeceklerini, Fizyolojik geliimlerini,

koymaya alr. klim elemanlarnn gnlk deerlerini eitli aletlerle llr ya da aletsiz olarak gzlenerek kaytlara geirilir. Yaplan bu ie Rasat (Gzlem) denir. Meteoroloji biliminin yapt bu rasatlar alarak bunlarn ortalamasn karp, bu hava olaylarnn insan yaam zerine olan etkilerini aratran bilime ise Klimatoloji denir. Bir yerin iklim zelliklerini tam ve doru olarak belirtebilmek iin yeter sklkta ve gerekli yerlerde istasyon ann olmas gerekir. ATMOSFER VE ZELLKLER Yerekimi etkisi ile yeryzn epeevre saran gaz ktlesine atmosfer denir. Eski Yunancada atmos: nefes, sphere: kre demektir. Atmosfer ise nefes kre ya da hava kre anlamna gelir. Ortalama kalnl 10.000 km olan atmosfer, bileimi, scakl bakmndan farkl katmanlardan oluur.

Troposferin st snrndan itibaren 2530 km ykseklie kadar kar. Bu katmanda su buhar olmad iin iklim olaylar grlmez. Yatay hava hareketleri grld iin dikey ynde scaklk deiimi yok denecek kadar azdr. Ekvator zerinde scaklk -80C civarnda iken, kutuplarda -50C civarndadr.

ATMOSFERN KATMANLARI
Troposfer: Atmosferin en alt katdr. Kalnl ekvatordan kutuplara gittike azalr. Ekvator zerinde 16 km, 45 enleminde 12 km, kutuplarda ise 6 km ortalama 11 kmdir. Bunun nedeni ise Ekvatorda snan havann ykselmesi; kutuplarda ise souyan havann alalmas ile Dnyann ekseni etrafndaki dnyle, ekvatorda savrulma kuvvetinin fazla olmasdr. Su buharnn tamam Troposfer ierisinde bulunduu iin iklim olaylar ancak bu katta grlr. Ykseldike Troposferde gaz younluu azalr. nk yerekiminin etkisi ile gazlar yere yakn yerlerde daha ok younlar. Troposferde ykseldike scaklk her 200 mde 1C azalr. nk Troposfer daha ok yerden yan nlarlarla snr. Ayrca scakl tutan gazlarn yere yakn younlamas ve atmosferin stten soumas da bu durumun olumasnda etkilidir. Atmosferdeki gazlarn % 75i Troposfer katmannda bulunur. Troposfer Azot (% 78), Oksijen (% 21) ile CO2, su buhar, argon, neon, ksenon ve helyum gibi dier gazlardan (% 1) oluur. Azot ve oksijen yaam iin byk nem tarlar ve bu gazlarn atmosferde ki oran sabittir. Ancak C02 ve su buharnn miktar bulunduklar yere, zamana ve iklim artlarna gre deiir. Karbondioksit, havada ok az miktarda (% 0 0,03) bulunmasna karn, iklim olaylar zerinde nemli etkide bulunur. Karbondioksit atmosferin gne nlarn emme ve saklama kabiliyetini arttrr. Miktarnn artmas scakln artmasna, azalmas scaklklarn dmesine neden olur. Jeolojik devirler ierisinde C02 miktarn deimesi iklim deiimlerini etkilemitir Su buhar, miktar scakla, yer ve zamana bal olarak en fazla deien gazdr. Bu miktar yerden ykseldike, kydan uzaklatka ve ekvatordan kutuplara doru gittike azalr.

Karakterlerini, Kltr faaliyetlerini etkiler, b. klimin Ekonomik Hayat zerindeki Etkileri: Sanayinin daln, Ulam faaliyetlerini, Konut tipi ve kullanlan malzemeyi, Turizm faaliyetlerini, Tarm faaliyetlerini ve rnleri eitliliini, Bunlara bal olarak ticaret ekilleri de iklimin kontrol altndadr. c. klimin Doal evre zerindeki Etkileri: D kuvvetlerin etki alanlarn Yer ekillerinin oluumunu, Talarn zlme biimini, Toprak oluumu, tipleri ve verimliliini, Bitki rtsn ve daln, Gllerin dal ve sularnn kimyasal zellilerini Yerst ve yeralt su durumu, Akarsu debilerini ve rejimlerini, Okyanus akntlarnn ynleri ve hzlarn, Hayvan trleri ve daln, Erozyonu ve heyelan oluumunu, Kalc kar snr, Ormann ve tarmn st snrn, Denizlerin tuzluluk orann etkiler.

Hava Durumu: Dar bir alanda, ksa sre ierisinde deien atmosfer olaylarna hava durumu denir. Hava durumunu inceleyen bilim dalna meteoroloji denir. klim ve hava durumunun karlatrlmas;

klim geni sahalarda (r. Akdeniz havzas), uzun yllar boyunca (3040 yl) ayn kalan ortalama hava hali iken;hava durumu dar bir alanda (r. stanbul- Kadky), ksa srede (bir iki saat) deien atmosfer olaylardr.
klimde bir kararllk sz konusu iken, hava durumu gn ve saat ierisinde deime gsterir. Meteoroloji bilimi, atmosferin fiziksel zelliklerini, atmosferde meydana gelen olaylarn dayand fizik kanunlarn ortaya

Ekvator ile kutuplar arasndaki scaklk farkndan dolay, Ekvatordan kutuplara doru kuvvetli hava akmlar oluur. Jet rzgarlar ad verilen bu hava akmlarnn saatteki hzlar 500 kmye kadar ular. emosfer (Kemosfer) Stratosferin st snrndan itibaren 80-90 km ykseklie kadar kar. Gaz moleklleri seyrektir. klim zerinde etkisi azdr. Ozon tabakasnn byk blm bu katmanda yer alr Ozonosfer, yerden 19-45 km arasnda yer alr. Ozon (0 3) gaznn en ok younlat kesim olduu iin bu ad almtr. Gneten gelen ultraviyole (mortesi) nlar, ozon gaz ile reaksiyona girerek paralar. Bu ekilde zararl nlarn Dnyaya gelmesi engellenmi olur. yonosfer emosferin st snrndan itibaren, 300-325 km yksekliklerine kadar kar. Gaz moleklleri olduka seyrektir. Gazlar ultraviyole nlarnn etkisi ile iyonlarna ayrlmtr. Scaklk, 250C civarndadr. Radyo dalgalar bu tabakadan yansr. Ekzosfer: yonosferin st snrndan itibaren balar. Bu katmann st snrnda yerekimi olduka az olduundan gaz moleklleri uzaya kaar. Bundan dolay d snr kesin deildir. Teorik olarak 10.000 kmye kadar kt kabul edilir.

Hava durumunu Meteoroloji, klimi Klimatoloji inceler

ATMOSFERN ETKLFR:
Yaam iin gerekli olan gazlar ihtiva eder. Gneten gelen enerjinin hzla uzaya yansmasn engeller. Gne nlarnn dalmasn salayarak, Gnei dorudan grmeyen yerlerin de aydnlk olmasn salar.

Stratosfer:

indeki hava akmlar sayesinde gndz olan kesimlerin ar scak, gece olan kesimlerin de ar soumasn engeller. Gneten gelen zararl nlar tutar. Sesi iletir. klim olaylar meydana gelir. Buna bal olarak iklimin etkilerinin kaynan oluturur. Uzaydan gelen gktalarnn paralanmasn salayarak yere ulamasna engel olur.

KLM ELEMANLARI Bir yerin iklimi; orann gnelenme sresi, scaklk, basn, rzgrlar, nemlilik, bulutluluk ve ya gibi iklim elemanlarna baldr. klim elemanlar; Scaklk, Basn ve Rzgrlar, Nemlilik ve Ya, diye balk altnda incelenebilir. A. SICAKLIK klim elemanlarnn en nemlisi olan scaklk, dier iklim elemanlar temelden etkilemektedir. rnein yan oluabilmesi iin yeryzndeki sularn buharlap ykselmesi ve younlamas, scakla baldr.
Basn ve rzgrlar da scakln kontrol altndadr. Havann snp ykselmesiyle alak basn alanlar; souyup alalmasyla da yksek basn alanlar oluur. Oluan iki farkl basn merkezi arasndaki hava akm da rzgr oluturur. Is ile scaklk, ou zaman ayn anlamda kullanlan ancak birbirinden farkl kavramlardr. Bir cismin, ktlesi iinde sahip olduu enerjinin toplam miktarna s denir. Is, cisimlerin bnyesinde sahip olduklar potansiyel enerji olup, dorudan doruya hissedilip llemez. Bir cismin ss arttnda, molekllerin kinetik (hareket) enerjisi, yani titreimi artar. Artan molekl titreimleri de elektromanyetik dalgalar halinde evreye etki yapar. te bu etkiye scaklk denir. rnein kmr bir enerji kaynadr. Is enerjisine sahiptir ancak yanma olmadan etrafna etkide bulunmaz. Kmr yandnda ierisindeki enerji (s) miktarna gre evresine scaklk yayar. Scaklk termometreyle llr ve birimi santigrat

derecedir (C). Ancak s dorudan llmez, onun grnm olan scaklk yardmyla, kalorimetre tarafndan llr. Birimi kaloridir (1 gram suyu 1C ykselten enerji miktar 1 kaloridir). Yeryznde scakln kayna Gnetir. Gneten gelen enerjinin miktar, atmosferin d snrnda 1 cm2 lik yzeye, 1 dakikada, 2 kaloridir. Buna solar konstant (Gne sabitesi) denir. Ancak Gneten atmosfere gelen bu enerjinin tamam yeryzne ulamaz ve atmosferi stmaz. 1. % 25i atmosferin etkisiyle ve bulutlara arparak uzaya geri yansr. 2. % 25i atmosferde dalmaya urar (difzyon). Atmosferin mavi grnmesini ve glge yerlerin aydnlanmasn salar. 3. % 15i atmosfer ve bulutlar tarafndan emilir (absorbsiyon). 4. % 8i yere arpnca uzaya yansr. 5. % 27si dorudan yere ular ve yeri str. Grld gibi Gneten gelen enerjinin % 25i atmosferin st yzeyi ve bulutlara arparak, % 8i de yerden yansyarak, atmosferde herhangi bir etkide bulunmadan, dorudan uzaya geri dner. Yansyan bu nlara albedo ad verilir.

Gne nlarnn yere dme asn, Dnyann ekline, mevsimlere, gn saatine ve bakya gre deiir.

a. Dnyann ekli (Enlem Etkisi): Yerin kresel ekli, yeryznn her noktasnn ayn miktarda enerji almasna engel olur. Ekvatordan kutuplara doru, gne nlarnn yere dme as klr Enlemlere gre gne nlarnn yere dme as. Ekvatordan uzaklatka nlar, yere daha yatk ayla
dmektedir. Yerin kresel eklinden dolay, gne nlan, ekvator ve evresine daha dik ayla geldii iin dar alana (A) yaylr. Bylece birim alana den enerji miktar fazladr. Ekvatordan uzaklatka orta enlemlerde daha geni alana (B) yaylrken, kutup evrelerinde en geni alana (C) yaylr. Buralarda da birim alana den enerji azald iin scaklklar daha dk deerlerdedir. Ekvator ve evresi gne nlarn dik ve dike yakn alarla alrken, kutuplar daha yatk alarla alr. Bylece scaklk, ekvatordan kutuplara doru azalr. Buna enlem faktr denir. Enlem-scaklk ilikisine aadakiler rnek olarak verilebilir:

SICAKLIK ETMENLER 1. Gne Inlarnn Geli As, a. Yerin ekli (Enlem Etkisi), b. Yerin Eksen Eiklii ve Yllk Hareketi, e. Yer in Gnlk Hareketi, d. Bak ve Eim, 2. Gne Inlarnn Atmosferde Ald Yol 3. Gnelenme Sresi, 4. Ykselti, 5. Kara ve Denizlerin Dal, 6. Nem, 7. Okyanus Akntlar, 8. Rzgr1ar, 9. Bitki rts.
1. Gne Inlarnn Geli As: Yeryznde scakln daln etkileyen en nemli etkendir. Gne nlar bir yere ne kadar dik gelirse scaklk o kadar yksek, ne kadar eik ayla gelirse scaklk o kadar dk olur. Buna ek olarak eik ayla gelen nlar daha fazla yansmaya urad iin snmaya olan etkisi daha da azalr. Inlarn atmosfere giri asyla yere ulaan enerji miktar,

Ekvatordan kutuplara doru bitki trleri deiir ve kuaklar oluur. Denizlerin tuzluluk oran ekvatordan kutuplara azalr. nk kutuplara doru scakln azalmasna bal olarak buharlama miktar der ve denizlerde tuz birikimi azalr.
Kalc kar snr, tarmn ve ormannn st snr ekvatordan kutuplara doru gidildike alalr. Ekvator ynnden gelen rzgrlar scakl arttrrken, kutup ynnden gelen esen rzgrlar Scakl drr. Scak okyanus akntlar ekvator ynnden, souk okyanus akntlar kutuplar gnnden kaynan alr, Trkiyenin gney kylar kuzey kylarndan daha scaktr. b.Yerin Eksen Eiklii ve Yllk Hareketi (Mevsimler): Yer ekseninin eik olmasndan dolay Dnya, Gne etrafnda dolanrken, yl ierisinde gne nlarnn yere dme as da deiir. Bu durum scakln yl ierisinde farkllk gstermesine neden olur. Ayrca eksen eikliinden dolay her iki yarm krede, ayn anda farkl mevsimler yaanr. Yerin Gne etrafndaki hareketiyle birlikte, yer ekseninin eik olmas, gece gndz srelerinin

aadaki tabloda gsterilmitir

mevsimden mevsime uzayp ksalmasna neden olur. Bu da gnelenme sresini belirler. c. Yerin Gnlk Hareketi (Gnn saati): Dnyann kresel eklinden dolay, kendi ekseni etrafnda dnerken, gne nlar sabah

Ancak dnenceler arasnda kalan alanlarda baknn etkisi mevsimlere gre deiiklik gsterir( yani iki ynldr). Buna gre yukarda da belirtildii zere, gne nlar hangi enleme dik geliyorsa, o yne bakan yamalarda baknn scaklk zerindeki etkisi belirginleir.

ve akam yatay alarla gelirken, le vaktinde gn ierisinde gelebilecei en dik ayla gelir. Bylece sabah, le ve akam vakitlerinde farkl scaklk deerleri oluur. Gn ierisinde en yksek scaklk gnein en yksek ayla geldii zaman (le, yerel saate gre 12.00da) gereklemez. leden birka saat sonradr. Bu durum gnelenme sresine baldr(s birikiminden kaynaklanr).

2. Gne Inlarnn Atmosferde Ald Yol: Gne nlarnn

atmosferde ald yol arttka, atmosferde tutulma, yansma ve dalma artacandan, yeryzne ulaan gelen enerji miktar azalr. Gne nlarnn dik ve dike yakn alarla geldii Ekvator ve evresinde, nlarn atmosferde kat ettii yol ksa olduu iin yere ulaan enerji miktar fazladr. Bundan dolay scaklk deerleri de yksek olur. Kutuplara doru gne nlarnn geli as darald iin yere ulaan enerji miktar da azalr. Bu nedenle kutuplara doru, scaklk deerleri de der. Gne nlarnn atmosferde ald yol kutuplarda (e), ekvatordan (a) daha uzun olduundan, atmosfer tarafndan daha fazla emilir ve geri gnderilir.

Ayrca atmosferin soumas stten baladndan yere yakn kesimlerde scaklk kayb daha azdr. Scakln Dnya zerinde Ekvatordan kutuplara doru dzenli bir ekilde azalmasn engelleyen en nemli faktr ykseltidir. Ayn enlem zerinde bulunan yerlerde, ykseltinin fazla olduu yerde scaklk daha dktr. Bir da yamac boyunca ykseldike bitki trleri ve eitlilii deiir. Ykselti ayn tr tarm rnlerinin olgunlama srelerini etkiler. rnein Ege Blgesinde budayn olgunlama sresi Anadoludan, Anadolunun da Dou Anadolu Blgesi nden daha ksadr. Ykseklerde, atmosferdeki gaz younluu azald iin hava abuk snp, abuk sour. Bundan dolay ykselti karasall iddetlendirir. 5. Kara ve Denizlerin dal: Farkl snma zelliklerine sahip olan denizler ve karalar farkl srelerde snp sourlar. Denizler ge snp, sahip olduu scakl da ge kaybederken; karalar abuk snp abuk sourlar. Bu durum, aadaki nedenlere balanabilir. Denizleri oluturan sular saydam olduundan gne nlar, deniz yzeyinden 150-200 metre derinlie kadar yaylr ve daha byk bir ktlenin snmasna salar. Bu da snmann gecikmesine neden olur. Ancak bu byk ktlenin sahip olduu enerji kayb daha ge olur. Karalar gne nlarn sadece yzeyde tutar. Dokunmayla alt ksmlarna da enerji yaylr. Bu yzden yzeyden, ancak 20-120 cmlik ksm snr. Bunun sonucunda karalar abuk snr ve kazand enerjiyi de abuk kaybeder. Denizler gne nlarnn bir ksmn yanstrken, karalar ise daha fazlasn hemen emerler. Denizler hareketli olduu iin enerjisini geni alanlara tar. Karalar ise kat ve sabit bir yapya sahiptir. Denizler ile karalarn zgl slar farkl olmas da snma srelerini ve sahip olduu enerjiyi tutma zelliklerini etkiler. Btn bu sebeplerden dolay karasal iklimlerde yaz ile k ve gece ile gndz arasndaki scaklk fark fazladr. Denizel iklime sahip olan yerlerde ise ar snma ve souma grlmez. Gece ile gndz ve yaz ile k arasnda scaklk fark azdr. Kuzey Yarm Krede karalarn oran fazla olmas, yllk ortalama scaklk deerlerinin, Gney Yarm Kreye oranla 2C daha fazla olmasna sebep olmutur. 6. Nem: Nem scakl dengeleyici bir zellie sahiptir. Ar snma ve soumay nler. Gnlk ve yllk scaklk farkn azaltr. Gne nlarnn dik veya dike yakn alarla geldii Ekvator ve evresi, Dnyann en scak yeri olmas gerekir. Ancak nem miktarnn fazla olmas bu durumun yaanmasn engellemitir. Dnyann en scak yerleri, nem miktarnn olduka dk olduu, dnenceler civarnda dinamik yksek basn artlar altnda oluan Subtropikal llerdir. K mevsiminde havann bulutlu olduu gecelerde, yerden yan enerjinin, bulutlara arparak atmosferinde kalmasndan dolay enerji kayb azdr. Bu nedenlerle havann bulutlu olduu gnlerde scaklk deerleri fazla dmez.

leden sonra gneten gelen enerji, kaybedilen enerjiden daha az olduundan scaklk azalmaya balar. Gne battktan sonra gneten enerji gelmedii iin scaklk hzla dmeye devam eder. Gece boyunca gneten enerji gelmediinden, yeryznde enerji kayb devam eder. Bundan dolay, gn ierisinde en dk scaklklar, gnein doduu andr. d. Bak ve Eim: Yer ekillerinin sahip olduu eim artlar baky belirler. Yamalarn eiminden dolay Gnee gre konumuna bak denir. Baknn scaklk zerinde nemli bir etkisi vardr. Dalarn Gnee dnk yamalar, gne nlarn daha byk ayla alr. Ayrca bu yamalarda gnelenme sresi daha uzun olur.

3. Gnelenme Sresi:
Gnelenme sresi ya da aydnlanma sresi, Gnein gkyznde kald sredir. Atmosferde enerji birikimini etkilediinden, scaklk zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Gnein gkyznde kald sre arttka, atmosferde s birikimi olacandan, scaklk deerleri art gsterir. Yaz aylarnda scakln daha fazla olmasnn nedeni gne nlarnn daha byk alarla gelmesinin yannda, gndz srelerinin uzun olmas da nemli bir etkendir. Kuzey Yarm Krede Gneten gelen enerjinin en yksek olduu tarih, 21 Hazirandr. Ancak yln en scak ay deildir. nk Hazirandan sonra, gnlerin uzun olmasna bal olarak, her gn scaklk birikimi devam eder. Bu nedenle yln en scak ay, karasal iklim blgelerinde Temmuz; nemli iklim blgelerinde Austos ayna kadar sarkar. rnein lkemizde gndz sresinin 15 saate yakn olduu yaz gnlerinde, gece sresi 9 saatten biraz daha fazladr. Gndz 15 saate yakn enerji alnrken, gece sadece 9 saat civarnda enerji kaybediyor. Bu da uzun yaz gnlerinde her gn snn biraz daha birikmesini salar. Gne nlarnn en dk alarla geldii tarih olan 21 Aralk, yln en souk ay deildir. nk k gnlerinin ksa, gecelerinin uzun olmasndan dolay atmosferde scaklk kayb daha fazla olur. Bylece en souk ay karasal iklimde ocak; nemli iklimlerde ubat aynda gerekleir. 3. Ykselti: Troposferde yerden ykseldike, her 200 metrede scaklk 1C azalr. Bunun nedenleri:

Bata nlarn yere dme as olmak zere, aydnlanma sresinin daha uzun olmas nedeniyle, Gnee dnk yamalardaki snma daha ok olur. Bunun sonucunda gnee dnk yamalarda, ayn tr bitkilerde olgunlama sresi daha ksadr. Buharlama daha fazla olduundan, tarm rnlerinin su ihtiyac daha fazladr. Karlar daha erken erir. Ormann ve tarmn st snr ve kalc kar snr daha yksektir. Dnenceler dnda ki Kuzey Yarm Kre dalarnn gneye, Gney Yarm Kre dalarnn ise kuzeye bakan yamalarnda, baknn etkisiyle scaklk daha fazladr.

Atmosfer, gneten dorudan ald nlarndan ok, yer tarafndan tutulan nlarn mas (radyasyonu) ile snr. Scakl tutan nem, karbondioksit gibi gazlarn daha ok yere yakn katmanlarda younlamtr.

Bulutsuz gecelerde, yerden yan enerjiyi tutabilecek yeteri kadar nem olmadndan, scaklk deerleri olduka der. Daha ok bir yksek basn alannn etkisi altnda kalnd gnlerde oluan bu hava artlarnda kuru souk, ayaz, sis, scaklk terselmesi, kr, kra gibi hava olaylar gerekleir. Deniz yzeylerinde ve alak kesimlerde nemin ve atmosfer younluunun fazla olmasndan dolay scaklk kayb az iken, yksek da zirvelerinde, nem miktar az olduundan, scaklk kayb fazladr. 7. Okyanus Akntlar: Okyanus akntlarnn yeryznde scakln dal zerindeki etkisi, kmsenmeyecek kadar nemlidir. Okyanus akntlar, denizlerde scakln Ekvatordan kutuplara doru dzenli bir biimde azalmasn engeller. Ekvator ve evresinden kaynan alan okyanus akntlar scak su akntlar olup, getii kylarn havasn yumuatr ve snmasn salar Kutuplar ve evresinden kaynan alan okyanus akntlar ise souk su akntlar olup, getikleri kylarn havasnn soumasna neden olur.

Denizden karaya doru esen rzgrlar kn ltc, yazn ise serinletici etki yaparlar. Karalardan denize doru esen rzgrlar ise kn soutucu, yazn scakl arttrc etkiler yapar. 9. Bitki rts: Bitki rts, gndzleri yerin fazla snmasn ve topraktaki
suyun buharlamasn engeller. Geceleri ise bitkiler yerden may azaltarak, soumay yavalatr. Bunun iin bitki rts scaklk deiimini azaltan bir etkide bulunur. Ayrca bitki rts terleme yoluyla havadaki nem miktarnn biraz artmasna neden olur. Bunlara bal olarak, ormanlk alanlarda gece ile gndz arasndaki scaklk fark az; plak arazilerde ise daha fazla olur. zoterm Haritalar Yeryznde scakln daln gsteren haritalara izoterm haritalar denir. Ayn scaklk deerlerine sahip noktalarn birletirilmesiyle elde edilen erilere izoterm (e scaklk) erileri denir. zoterm haritalar gerek izoterm haritalar ve indirgenmi izoterm haritalar olmak zere ikiye ayrlr.

Alak enlemlerde karalar, yksek enlemlerde denizler daha scaktr. nk karalar alak enlemlerde daha fazla scaklk almakta, yksek enlemlerde ise daha fazla scaklk kaybetmektedir.

1-Gerek zoterm Haritalar: Yeryznde llen gerek scaklk deerlerine gre izilir. 2-indirgenmi zoterm Haritalar: Btn ykseltiler deniz seviyesine indirgenerek, her yerin 0 mde olduu varsaylarak hazrlanan scaklk haritalardr. Enlem fark daha belirgin olarak n plana kar.
Yerden ykseldike her 200 mde scaklk 1C ndirgenmi izoterm haritalar hazrlanrken, scaklna, ykseltisinden dolay kaybettii miktar eklenerek gsterilir. rnein deniz seviyesinden 800 m ykseklikte bulunan bir merkezde llen scaklk ortalamas 7Cdir. Gerek izoterm haritalarnda bu deer gsterilir. ndirgenmi izoterm haritalarnda ise bu merkezin 800 mde kaybettii scaklk hesaplanr: 800:2004C Bu deer gerek scaklna eklenir: 7+4=11C ndirgenmi izoterm haritalarnda bu deer gsterilir. Ykselti arttka gerek scaklkla indirgenmi scaklk arasndaki fark artar. Bir baka ifadeyle bir yerin gerek scaklkla indirgenmi scakl arasndaki fark ne kadar bykse, deniz seviyesinden ykseklii o oranda fazladr.

Genel olarak, Kuzey Yarmkrenin scaklk ortalamalar Gney Yarmkreden fazladr. nk Kuzey Yarmkredeki karalarn oran Gney Yarmkreden daha fazladr. Bu nedenle termik ekvator daha ok Kuzey Yarmkreden gemektedir.
Termik ekvator, meridyenlerin en scak noktalarnn birletirilmesiyle elde edilir ve Dnyann en scak yerlerinden uzand varsaylr. Termik ekvator ortalama olarak 8 ekvatorun kuzeyinden geer. Bu durum kuzey yarmkrenin scaklk ortalamalarnn daha yksek olmasndan kaynaklanr. Gney Yarm Krede izoterm erileri daha dzgn uzanrken, Kuzey Yarm Krede daha fazla sapma gerekleir. Bu durum Gney Yarm Krede denizlerin ok daha fazla alan kaplamasndan ileri gelir. 2. Ocak Ay Ortalama Scaklk Dal: Ocak ay, Kuzey Yarm Krede k, Gney Yarm Krede yaz artlar hakim olduundan, en yksek scaklklar Gney Yarm Krede Olak Dnencesi evresinde grlr.

SICAKL1N CORAF I)AILII

rnein, Kuzeybat Avrupa kylarnn ocak ay ortalama scakl Gulf Stream scak su akntsnn etkisi ile 2-3C iken, ayn enlemde yer alan Kanadann dou kylarnn ocak ay scaklk ortalamas, Labrador souk su akntsndan dolay -20Cye kadar der. Yeryznde scakln corafi dal, daha ok enlemin, kara ve denizlerin dal ve yksellinin etkisi altnda belirir. Dier etmenlerin etkisi de yer yer belirgin olmakla birlikte daha ok bu ana etmenle ekillenir. Enlemin etkisiyle scaklk ekvatordan kutuplara doru azalr. Kara ve denizler ise scakln ekvatordan kutuplara doru dzenli olarak azalmasn engeller. Bu durumda scaklk paralellere uygun bir dal gstermez. Karalar, yazn ok snr, kn ok sour; scaklk farknn daha yksek olmasna neden olur. Denizler ise daha yksek nem koullar altnda daha lman bir ortam oluturur, scaklk farkn azaltr. Bununla birlikte scak ve souk su akntlar, scakln okyanuslarda enlemlere paralel olarak, dzenli daln engeller. Ykselti, scakln geni alanlarda dzenli daln engelleyerek, dar alanl deiimlere yol aar. Baz blgelerde ykseltinin etkisi enlem, kara ve denizlerin etkisinin nne kar. Bu nedenle yeryznde scakln dal incelenirken, yerel etkileri minimuma indirmek amacyla, ykseltinin etkisinin ortadan kaldrld indirgenmi haritalar kullanlr. Scakln yeryzndeki genel dal incelenirken yllk ortalama, en souk ve en scak ay ortalama scaklk dal haritalar incelenecektir.

8. Rzgrlar: Rzgrlarn oluum merkezi ve esme yn de scaklk zerinde dorudan etkilidir. Rzgrlar geldikleri blgelerin scaklk, nem v.b zelliklerini, estikleri blgelere tarlar. Ekvator ve evresinden kaynan alan rzgrlar, getikleri yerlerin scakln arttrrken, kutuplar ve evresinden kaynan alan rzgrlar, getikleri yerlerin scaklk deerlerini drrler. . Bu durumda Kuzey Yarm Krede gneyden esen rzgrlar; Gney Yarm Krede ise kuzeyden esen rzgrlar scaklk deerlerini arttrrlar. Buna karn Kuzey Yarm Krede kuzeyden esen rzgrlar; Gney Yarm Krede gneyden esen rzgrlar scakl drr. Bu durum enlem-scaklk ilikisine bir rnek/ir.

Kuzey Yarm Krede 25Cden daha yksek scaklk deerleri grlmez. Sibirya, Grnland Adas ve Kanadann kuzeyi en souk yerlerdir. Kuzey Yarm Krede 0 ve 10 erileri Atlas okyanusu ve Byk Okyanus zerinde kuzeye, Asya ve Kuzey Amerika zerinde ise gneye doru knt yapmaktadr. Gney Amerika, Gney Afrika ve Avustralya- nn i kesimleri en yksek scaklk deerlerine sahiptir. Gney Yarm Krede deniz ve okyanuslar daha geni alan kaplad iin 0 ve 10 erileri Kuzey Yarm Kreye gre daha dzgn uzanmaktadr. Ocak Aynda Gney Yarm Krenin en souk yeri Antartikadr.

1. Yllk Ortalama Scaklk Dal: Yllk scaklk ortalamas bir yerin yllk scaklk bilnosunu verir. Ancak scakln yl iindeki deiimini gstermez. Yllk ortalama scaklk haritas incelendiinde aadaki sonular ortaya kar:
Dnyann eklinden azalmaktadr. dolay ekvatordan kutuplara doru scaklk

En yksek scaklklar Kuzey Yarmkrede dnenceler evresinde, karalarn i ksmlarndadr. Nem ann fazla olmas bu durumun olumasnda etkilidir.

3. Temmuz Ay Ortalama Scaklk Dal: Bu ayda, Kuzey Yarm Krede yaz, Gney Yarm Krede k artlar hakim olduundan, en yksek scaklklar Kuzey Yarm Krede Yenge Dnencesi evresinde grlr. Meksika ve Kuzey Amerikann i ksmlardr.

Kuzey Yarm Krede 20 ve 25 erileri Atlas Okyanusu ve Byk Okyanus zerinde souk su akntlarnn etkisiyle gneye doru sokulurken Asya ve Amerika zerinde yksek enlemlere doru sokulmaktadrlar.

Bu ayda Gney Yarm Krede en souk yerleri -10 ile Antarktika evresi oluturmaktadr. Bu ayda da Gney Yarm Krede deniz ve okyanuslarn etkisiyle izoterm erileri Kuzey Yarm Kreye gre daha dzgn uzanmaktadr. Bu ayda Dnyann en scak yerleri; Byk Sahra, Arabistan Yarmadas, Asyann i ksmlar ile