C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr.

Feramuz AYDOANn Ansna

219

LBERALZMN TEMEL LKELER

Halis ETN Cumhuriyet niversitesi ...B.F. Kamu Ynetimi zet Bu alma liberalizmin felsefi kkenleri ve temel ilkelerini incelemektedir. alma doal olarak liberalizme bir ahlak, ideoloji, sosyal iliki ve siyasal bir sistem, ksaca hayatn tmne yansyan bir sistem olarak onun felsefi artlarn ve ilkelerini ele almaktadr. alma liberalizmi oluturan ve onu dier siyasal sistemlerden ayran temel ilkeleri incelemektedir. Liberalizmin birinci ilkesi kiiyi birey olarak ele alan, fikirlerine ve eylemlerine zgrlk veren ve onu toplum ve devletin asl amac olarak kabul eden bireyciliktir. kinci ilke olan zgrlk liberalizmin anlamn, zn ifade eder ve bireyin herhangi bir d etki ve zorlama olmadan hareket etmesi gerektiini savunur. nc ilke doal dzen, kendiliinden dzen ve piyasa ekonomisidir. Bu ilke birey karnn maksimizasyonunu ve zgrln zerinde harmanland atma ve gelime alann gsterir. Drdnc ilke olan liberal devlet ilkesi liberal demokrasi ve snrl devlet esasna dayanr. Bu ilke liberalizmin zerine kurulduu ve iledii politik dzeni gsterir. Anahtar Kelimeler: Liberalizm, Bireycilik, zgrlk, Doal Dzen, Liberal Demokrasi Abstract The Pirimary Principles Of Liberalism This study examines philosophical origins and primary principles of liberalism. Naturally it deals with the philosophical circumstances which established liberalism as an ethic, ideology, social relation and a political system, in short as a mode reflecting totaly to our daily life. This study concerns with the primary principles that construct liberalism and seperates it from the other political sytems. The first principle of liberalism is individuialism wich respects the person as individual, gives freedom to his thoughts and actions, and regards the individual as the aim of the society and state. The second principle freedom expresses the meaning of the liberalism and believes that the individual will act without any external effect and supress. Natural order, spontaneous order and market economy, the third principle, depends on the conflict and progress arena on which the maximization of indivudial interest and freedom are harmonized. The fourth principle is liberal state which depends on limited state and liberal democracy. That principle indicates the political formation that liberalism binds on. Keywords: Liberalism, Individualism, Freedom, Natural Order, Liberal Democracy

1. Liberalizmin Temel lkeleri Liberalizm, dnsel temellerinin 17. yzylda atld bir siyasal dzendir. Felsefi kkenleri Locke, Hume, Smith, Mill, Bentham, Spencer, Constant gibi dnrlerin grleriyle ekillenmitir. John Locke, liberalizmin ncs olarak

220

Halis ETN

kabul edilir. Devletin amacnn zgrl gvence altna almak olduunu, devletin kaynann ve meruiyetinin toplum szlemesinde aranmas gerektiini, iktidarn bireysel kabul amalamak zorunda olduunu belirten grleriyle liberal dncenin kuruluuna katkda bulunmutur. David Hume, akln bireysel fayda peinde kotuu, kendiliinden dzenin en adil dzen olduu ve devletin buna asla karmamas gerektii, faydaclk ve zgrln insann doas olduunu savunmutur. Adam Smithin insann karlar peinde koarak toplumsal kar arttrd, doal dzenin en zgr dzen olduu, devletin i ve d gvenlik grevleri dnda hibir eye karmamas gerektii grleri; Jeremy Benthamn devletin amacnn bireysel kar arttrmak olduu, zgrlk olmadan fayda, fayda olmadan ekonomik zgrlk, ekonomik zgrlk olmadan mlkiyet, bunlarn hepsi olmadan da mutluluk olmayaca dnceleri ve J.Stuart Millin devleti ve ahlak, hazzn belirlediini, en byk hazzn zgrlk olduunu, devletin de amacnn bu hazz maksimize etmek olduunu sylemesi liberal dncenin gelimesini salamtr. Herbert Spencer, en uygun olann ayakta kalmasn salad iin sosyal ayklanmay, laissez fairei, rasyonel bireyi savunarak liberalizme katkda bulunmutur. Benjamin Constant, basnda, dinde, ekonomide, mlkiyette ksaca her eyde azami zgrl savunmu liberalizm ile dorudan katlm birletirmeye almtr. Alexis de Tocqueville de liberalizm ile demokrasiyi zdeletirip birbirinin olmazsa olmaz art olarak gstermi, tarihin amacnn zgrlk ve eitlii gerekletirmek olduunu savunarak liberalizmin gnmzde anlalan temel ilkelerinin belirginlemesine katkda bulunmutur. Liberalizm, tarihsel birikim ve atmalarn szgecinden geerek gnmzde btn bir siyasal sistem olarak varln glendirmektedir. Sosyalist ve Faist siyasal sistemlerle girdii mcadele sonras dnyada yaygn bir siyasal sistem olma zellii tamaktadr. Savunduu deer ve ilkeler evrensel olma iddias iinde kabul grmektedir. Demokrasi ve insan haklar ile yapt ittifak liberalizmin etkisini daha da artrmaktadr. Bu alma genel bir bak as ile liberalizmin temel ilkelerini inceleyerek onun hakknda bilgilerimizi ksaca gzden geirme imkan sunmaya almaktadr. Liberalizmin temel ilkelerinin neler olduu konusunda bir ok gr ileri srlmtr. Sabine liberalizmin temel ilkesinden bahseder; snrl devlet, serbest giriim ve en geni ve zgr ekilde szlemelerle yaplan dzenlemeler. Sabine liberalizmin iki temel nermesi olarak da; btn kollektivist giriimlere kar bireycilik, bireyler arasndaki ilikilerin ahlakilik ltn belirtir. (Sabine, 1973: 103-105) Erdoan liberalizmin temel ilkeleri olarak: bireysellie verilen nem ve insan haklar, serbest piyasa ekonomisi, snrl minimal devlet, hukuka bal devlet ve liberal rasyonalizm sralar. (Erdoan, 1990: 20) Yaylaya gre liberalizmin drt temel unsuru vardr; bireycilik, zgrlk, kendiliinden dzen ve piyasa ekonomisi ve snrl devlettir. (Yayla, 1992: 137) Poper, ak toplum olarak tanmlad liberalizmde en temel ilkeler olarak devletin grev ve maksadnn yurttalarn zgrlklerini korumak olmas gerektii, klelie deil zgrle,

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

221

organik toplumsal yapya deil soyut topluma, zorunlu grevlere ve iblmne deil gnll birliktelik ve ibirliine dayanan bir toplum olmas gerekliliini belirtir. (Popper, 1967: 186) Bu ilkelerde genel ve ortak bir takm zelliklerin kabul edildiini grmekteyiz. Fakat siyasal ve ekonomik ilkelerden bazlarnn ne kartld grlmektedir. Btn ilkeler birbirlerine mantki ve pratik olarak baldr. Bu almada incelemeye alnan temel ilkelerin bir btn olarak liberalizmi kapsayan ilkeler olmasna dikkat edilerek u ilkelerin liberalizmin btnln aklamada daha uygun olacan dnyoruz; bireycilik, zgrlk, doal dzen kendiliinden dzen - piyasa ekonomisi ve snrl devlet-liberal demokrasi. 1.1 Bireycilik: Kendi Yasan Kendin Yap! Bireycilik, bireyin haklarn toplumun haklarndan stn gren ve her trl deerin bireylerden geldiine inanan, toplumsal hayatta bireyi her eyden stn tutan siyaset ve toplum grn ifade etmektedir. Liberalizm, bireylerin siyasal zgrln savunur. Rnesans dneminden nce toplumsal, siyasal hayata egemen olan kilisenin toplumcu eilimine bir tepki olarak ortaya kan bireycilik, bireyi toplumun nne geiren ve yerleik dini, geleneksel deer yarglarna meydan okuyan bir hareket olarak ortaya kp gelimitir. Locke, bireyin her trl otoriteden kurtularak zgr olmasn ve kendi hayatn kendisinin kurmas gerektiini herkes kendinin yargcdr (Locke, 1969: 193) ifadesiyle, Kant kendi yasan kendin yap (Kant, 1982: 46) formlyle bireycilii zetlemilerdir. Akarsu, bireycilii, salt ekonomik anlamda ele aldmzda laissez faire ile zdeletirildiini, salt sosyal anlamda ele alndnda ise bireysel sorumluluu ifada ettiini syler. (Akarsu, 1988: 39) Bireyciliin tarihiyle liberalizmin tarihi ayn dzlemde gelimitir bir anlamda ayn eylerdir. Liberalizme gre birey temel unsurdur. Bireyin varl snf, halk gibi btnlerin varlklarndan daha gerektir. Birey, insan toplumlarnn her trl kurum ve yaplarnn stndedir. Liberalizmde birey herhangi bir toplumsal btnden daha fazla ahlaki deere sahiptir. Birey toplumdan nce vardr ve bireysel haklar toplumsal haklardan nce vardr. Bireye dayanmayan ve bireysel istek ve iradeden kaynaklanmayan her trl toplumsal btn liberalizm iin en byk tehdittir. Constant liberalizmi her yerde, her eyde bireyciliin hakim olmas olarak tanmlar. Ona gre liberalizm, bireyin hi kimseden akl almadan, izin almadan ve kimseye hesap vermeden yaamasdr. Devletin zorunun ve mdahalesinin olmad, yasaklanmayan her eyin serbest olduu bir toplumsal dzendir. (Gze, 1987: 245) Bu toplumsal dzen Tocquevillenin belirttii hi kimsenin nne geemeyecei evrensel bir yoldur. Bu evrensel yolda bireyler kendi iradelerini snrlandracak ona mdahale edecek her eyi despotizm olarak grecektir. (Tocqueville, 1962: 42-) O, bireyin mutluluu ile toplumun mutluluunun birbirini

222

Halis ETN

gelitireceini savunurken toplumsal rzaya dayal, tm zgrlklerin saland demokratik toplumun bu yolun en nemli yaps olduuna inanr. (Aron, 1989: 165) Kant, liberalizmin birey anlay konusunda en etkili aklamay yapmtr; birey, doal ilikilerin belirleyicilii dnda amprik, rasyonel, moral ve politik bakmdan stn bir varlktr. nsan kendi bana bir son, bir amatr, asla bir ara deildir. nsann stnl onun akl sahibi olmasndan kaynaklanr. nsan dier eyler gibi bir nesne olmadndan bir ara olarak dnlemez. Btn dncelerin ve eylemlerin bireyin ara deil ama olmasndan domas gerekir. (Kant, 1982: 45) Bu teorilerden kan sonu; bireyin temel alnmasyla toplumun varlnn bireye oranla ikinci plana dm olmasdr. Birey ondan daha gerek ve yksek bir varlk olduu dnlen toplum, millet, snf gibi herhangi bir btnn amalarn gerekletirmek iin bir ara deildir. Birey ne kadar kutsal, yce, stn veya rasyonel kabul edilirse edilsin hibir eyin arac olamaz. Liberal dnce bu bireycilik anlayndan yola karak kamu yarar, toplumun iyilii, ortak iyilik gibi toplumsal btnlere atfedilen amalar reddeder. Bireylerin, bireysel karlar dnda ve onlara stnlk tayan bir takm ortak karlar olduunu kabul etmez. Bireyi toplumun kar iin kullanmak onu ara olarak kabul etmek anlamna gelir. Asl olan bireylerin kardr. Bireylerin karndan toplumsal kar doacaktr. (Yayla, 1992: 140) Btn sosyal, siyasal, ekonomik eylemler ve davranlar bireyler tarafndan gerekletirilir. Btn kollektif btnler bireylerin faaliyetleriyle oluur ve iler. Her sosyal eylemin zelliini bireyler belirler. Kollektif btnler, bireylerin dnda hibir varla veya eyleme sahip deildir. Bireylerin eylemleri dnda oluan hibir toplumsal btn yoktur. nsan renmeden toplumsal hibir ey renilemez. (Rand, 1990: 38) Bireycilik temel anlamda ferde fert olarak sayg gstermek, kanaat ve zevklerinin ne kadar dar olursa olsun kendi sahas iinde kendine ait bir mesele olduunu kabul etmek, insanlarn ferdi kabiliyetleri ve temayllerini inkiaf ettirmelerinin kayda deer olduuna inanmaktr. Bu yzden en temel ve gerek varlk olan birey, kendi bana bir ama olarak asla ara durumuna drlmemelidir. Bireycilikte esas olan bunu korumak iin temel, doal, insan haklarnn tam ve mkemmel uygulanmasdr. Tm bu haklar bireycilikten domaktadr. (Hayek, 1948: 28) Bireycilik bireyin insan olarak kendi amalarn semesi ve bunlar gerekletirmesidir. Bunu baarabilecek akla, bilgiye ve gce sahip olduuna inantr. Bireycilik zetle bireyin her alanda kendi yetileriyle hareket edebilme kabiliyetine olan inantr. Birey ekonomik olarak kendi karlar dorultusunda hareket edebilecek bir homo economicus, doruyu ve gerei bulup ayrt edebilecek bir rasyonel insan, siyasal, sosyal eylemlerini kendi karlarna hizmet ettirebilecek dorultuda kullanacak faydac insandr.

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

223

ktisadi anlamda bireycilik toplum refahnn bireysel servet kazanmndan daha nemsiz olduu anlamndadr. Bireylerin dizginsiz ve mdahalesiz olarak her trl giriimde bulunmalardr. Bireylerin her eyi yapabildikleri doal dzen en iyi bireycilik dzeni olarak kabul edilir. ktisadi bireycilik, iktisadi denetim ve dzenlemelere yer veren her trl sosyal ve siyasal deere kar kar. Bireycilik bir reti olarak bireyi ve onun psikolojik eilimlerini toplumun iktisadi rgtlenmesinin gerekli temeli olarak grr, bireylerin eylemlerinin toplumun iktisadi rgtlenmesi iin yeterli grr, sosyal ilerlemeyi birey araclyla ona kendini gerekletirmesi iin her eyi sunarak gerekletirmeyi arar. Bunun iin iki kurumun gerekliliine inanr: ktisadi zgrlk ve zel mlkiyet. Her bireyin farkl yeteneklere sahip olduuna ve bu yetenekleri dierleriyle rekabet iinde gelitirmesine izin verilmesi gerektiini savunur. Bir sistem olarak bireycilik iktisadi zgrlk, iktisadi ve sosyal rekabet ve zel mlkiyet sistemidir. (zel, 1994: 17) Bireyin stnde veya onu aan herhangi bir ilke yoktur ve toplumsal her ey btn ubeleriyle bireye ve bireysel hak ve zgrlklere indirgenmektedir. 1.2 zgrlk: Herkes Kendinin Yargcdr zgrlk, liberalizm iin olmazsa olmaz bir deerdir. Hogr, tolerans ve zel hayat gibi daha baka deerlerin, anayasaclk, kanun hakimiyeti gibi kurumsal yaplamalarn da kaynadr. Bu yzden liberalizm zde zgrlk teorisidir. Nitekim liberal dnrler tm grlerini zgrl merkeze alarak savunmulardr. Freidman liberalizm iin asl olann gnll ibirlii ve zgr tartma olduunu syler. Ona gre sorumlu bireylerin zgrl olmazsa olmaz arttr liberalizm iin. (Freidman, 1988: 34) Liberalizmin zgrlk anlay negatif zgrlktr. Negatif zgrlk bireyin dardan gelen bir zorlama altnda kalmakszn davranabilmesidir. Birey davranlarna mdahale edilmedii oranda zgrdr. nsann herhangi bir d mdahaleye maruz kalmadan davranabildii alan ne kadar geni ise zgrl de o oranda genitir. Burada zgrlk bir eyden zgrlktr, bir eye zgrlk deildir. zgrlkte esas olan bireye bir ey salanmas deil onun d zorlamalara ve basklara maruz kalmamasdr. (Yayla, 1992: 149) Hayeke gre zgrlk kavram bar, gvenlik, huzur gibi insann nnde bir engelin veya ktln olmamas gibi negatif anlamdadr. Bu engel bir insana dier insanlar tarafndan yaplan bir mdahale zor-baskdr. Bu tip mdahaleler pozitif olup bizim kendi kendimize -kendimiz iin- yapacamz kararlardan bizi engelledii iin bize sunulmu bir frsat-ltuf deildir. (Hayek, 1960: 19) Bu adan bakldnda liberalizm neyin, nasl ve niin olmas gerektii dncesinden ok nelerin olmamas gerektii konusunda younlar. zgrlk teorileri olmamas gerekenlerin dnyasn ve bu dnyann temel ilkelerini sunar. Aksi onu da totaliter bir dnya kurgulamasna gtrr. zgrlkler, doal haklar erevesiyle

224

Halis ETN

snrlandrlm bir siyasal iktidar yaps ierisinde kendiliinden ileyen bir dzen kurgusu topluma pozitif deerlerle ykl bir disiplin ve kontrol sisteminin ilkelerini ve aralarn kullanma imkan tanmaz. nk bu yine Hayekin ifadesiyle mdahale bir insann dier insanlar tarafndan kontrol edilmesidir. Kendi belirledii ve kendisi iin olan planlarna gre deil onlarn amalarna hizmet etmek iin ona mdahale edilir. (Hayek, 1960: 20) Bu, liberal kuramnn ncs olan Lockeun hi kimse zgrlk hakkma aykr olarak zorla kle yapmaktan baka bir ey iin beni mutlak erki altna almak istemez (Locke, 1969: 172) szlerinin ada anlamda devam gibidir. Hayek zgrln drt temel zelliini sayar; bireyin herkesin tabi olduu kanunlara tabi olmas, bireyin keyfi uygulamalardan masun olmas, bireyin almakta ve iini bulmakta serbest olmas ve bireyin mal ve eya kazanmaya, mlkiyet sahibi olmaya hakknn olmas. (Hayek, 1960: 47) Tm bunlarn gereklemesi iin zorun olmamas gerekir. Zor ile kastedilen bir bireyin evresinin veya artlarnn bir dieri tarafndan kontrol edilmesi, daha byk bir ktlkten kanmak iin bireyin kendi planlarna gre hareket etmemeye, bir bakasnn planlar, buyruklar dorultusunda davranmaya zorlanmasdr. Bu durumda birey kendi zekasn veya bilgisini kullanmaya, yahut kendi hedeflerini, inanlarn izlemeye muktedir deildir. Zor, bireyi dnen ve deerlendiren bir varlk olmaktan karr, onu birinin amalarnn gerekletirilmesinde kullanlacak basit bir alet durumuna drr. Bu durumdaki bir bireyin eylemleri zgr eylemler deildir. zgrlk bireyin bakalarnn istei ve bilgisine gre dzenledii veya bakalarnca dzenlenen eylemler deil kendi bilgi, ama ve inanlarna gre kendisinin belirleyip yapt eylemlerdir. (Hayek, 1960: 49) Liberalizme gre bireyin zgrlne ynelebilecek en byk tehdit devlettir. Devletin bireylerin zgrln hie sayan, yok eden bir despot olmas nlenmelidir. Bunun da yolu devletin birey iin var olduuna inanmak ve onu snrlamaktr. Hi kimse-ne tek tek kiiler, ne kilise, ne de devlet- insanlarn mallarna ve sivil haklarna tecavz etme yetkisine sahip deildir. (Locke, 1998: 28) Liberalizmin fikir babalarndan Mill zgrlk stne unlar sylemektedir; zgrlk iin birinci alan insann i sahasdr. Bu vicdan hrriyetidir. Btn zihni, fenni, ahlaki, teolojik konularda mutlak olarak fikir ve his zgrln gerektirir. Dnce zgrl kadar dnceyi ifade etme ve yayma zgrl de esastr. kinci olarak bireysel zevklerde ve uralarda zgrlk gelir. Hayatmzn plann kendi karakterimize uygun ekilde dzenlemek, bakalarna gre yanl da olsa onlarn engellemelerine uramadan istediimiz gibi davranmaktr. nc olarak fertlerin belirli artlar ve ilkeler etrafnda bir araya gelip birlemeleri zgrldr. Bu zgrlklere sayg gstermeyen toplum zgr toplum deildir. zetle zgrlk; bireyin hayatn kendi fikirlerine gre planlama, fikirlerini yayma ve ayn fikirdeki

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

225

bireylerle birlikler oluturmaktr. Bu zgrlklerin olmad toplum zgr toplum olmayacaktr. Bir kii hari tm insanlar ayn grte olsalar o bir kiiyi zorlayamazlar. Eer bir zorlama olursa bu haydutluk olur. Bireysel zgrlkler sonucu toplumsal refah artar. zgrlk bireysel gelimeyi ve yaratcl arttrr. Bireysel gelime toplumsal gelimeye o da toplumsal refaha yol aar. Bireyler zerine empoze edilen her bask toplumsal refah zedeler. zgrlk toplumsal anlamda bakalarn ayn haklardan mahrum etmemek artyla kendi yolumuzda kendi mutluluumuzu aramaktr. nemli olan en fazla saydaki insann mutluluunu salamaktr. (Mill, 1988: 22,101) Kanta gre insanlara dier insanlarn mutlu olmasnn veya isteklerinin bir arac olarak muamele etmek yanltr. nsanlar kendi balarna saygya deer amalar olarak grmek gerektiini vurgular. Kant iki tr insan hakkndan bahsederek zgrl tabii hak olarak ele alr. zgrlk hakk faydac hesaplardan deil insann amal, seimli bir varlk olmasndan, bir ara deil kendi bana bir ama olmasndan kaynaklanr. Dier tm haklar insann zgr olmasndan kaynaklanr. (Griz, 1985: 221) Fakat zgrlk, keyfi olarak bakalarn zgrlk snr tehdit edecek ekilde kullanlmamaldr. Bunun iin ise liberalizm zgrle bir bireyin baka bir bireyi her hangi bir eye zorlamasn, dier bireylerin zarar grmesini engellemek amacyla hukuki snrlamalar getirir. zgrlk sadece hukuki bir zorlama ile snrlandrlabilir. (Jasay, 1998:31) Siyasal ve sosyal anlamda zgrlk kiinin hibir eyin etkisi altnda kalmadan istediini yapabilmesidir. Kii zgrl, kiinin keyfi olarak sulanmamas, tutuklanmamas, eitli faaliyetlerden yasaklanmamasdr. nan zgrl, herkesin istedii dini, vicdani dncelere sahip olaca, hibir ekilde hibir dine, mezhebe girmeye zorlanamayacadr. Basn zgrl, kii bamszlnn olmazsa olmaz artdr. Serbest dnce dnceyi yayma zgrlnn sonucudur. Mlkiyet zgrl, kutsal, dokunulmaz bir haktr. (Gze, 1987: 246) zgrlk, insann insan olarak sahip olduu gcn, serbest hareket etme gcnn, bamszln gcnn ifadesidir. Dnce ve hareketlerimizde bask altnda kalmamaktr. Kendi aklmz ve irademizin gsterecei yolda hareket edebilme gcmzdr. zgrlk snrszlktr. Mutluluumuzu salayacak koullarda herhangi bir zorlamann bulunmamas demektir. (Tunaya, 1969: 200) Liberalizm insan sadece akl ve gereklerin ynetmesine inanr. zgrlk gerein bilinmesi ve yaanmasyla ok yakndan ilikilidir. Geree giden btn yollar ak tutulmaldr. zgrlk btn bu yollarn ak tutulmasdr. Snrlandrma demek zgrlkleri yok etmek demektir. zgrln znesi insan akldr. nsan akln bask altna alacak her ey istibdattr. Devletlerin amac insanlarn zgrln salamaktr. Devlet bunu salad oranda merudur. Dnme, konuma, basn en byk zgrlklerdir. Bu alanlarda gerekletirilecek

226

Halis ETN

bireysel zgrlklerden doan farkllklar toplumsal mutluluu douracaktr. (Sakman, 1988: 37) Ekonomik zgrlk konusunda ise; bu kavramla ekonomik giriim yapabilme zgrl anlalmamaldr, bu yalnz giriimciler iin doru olur. Asl anlam reticilerin, satclarn ilerini istedii gibi dzenlemeleri, alclarn da diledii eyi diledii yerden almalardr. (Mill, 1988: 185) Ekonomik faaliyetlerin herkese ak olmas, alma ve i hayatn hi bir eyin snrlamamas, bunu snrlayan tm kurumlarn kaldrlmas, cretlerin tayininin serbest olmasdr. 1.3 Doal Dzen, Kendiliinden Dzen: Rekabete Dayal Piyasa Ekonomisi Yazl kanunlardan bamsz genel yasalar vardr. Toplumlar bu genel yasalar erevesinde iler. Bu doal yap iinde bireyler en st mutlulua ular. Onlarn doal dzende mutluluunu engelleyen eylere kar doal dzenlemeler ortaya kar. nsanlarn toplumdan salad tatminlerle kendi kaynaklaryla ba baa brakldklarnda salayabilecekleri arasnda ok byk bir fark vardr. Doal dzeni bozacak unsurlar; bask ile herkesin bana bir iktidarn getirilmesi dieri de insanlar kandrarak ortak kar adna bir takm yaptrmlara itaate ikna edilmesidir. Doal dzen srekli bir ilerleme dzenidir. Doal dzen zgrlk dzenidir. nsanlar atma deil uyum iinde zgrlklerini kullanrlar. Devletin doal dzene mdahale etmemesi gerekir. nsanlar arasnda suni sorumluluk ve ilikilerin konmas toplumu bozar. Devlet insanlarn doal dzenini devam ettirmek iin vardr. Hi kimse dierini bir ey yapmaya zorlayamaz. (Bastiat, 1964: 35) Liberalizmin kurucusu kabul edilen Lockeun doal haklar teorisi aktel alana tandnda kendiliinden dzen ve piyasa ekonomisinin temelleri oluur. Yaama, zgrlk ve mlkiyet haklar bizi bu sonuca gtrr. Her bireyin hayatn idame ettirmek iin gerekli eylemleri yapma hakk vardr. Bireylerin zgrlklerini korumaktaki en nemli nokta siyasi toplumun oluturulmasndan sonra onlarn siyasal ynetime kar korunmasdr. Devletin bireylerin hayatna mdahalesi snrlanmak durumundadr ve bireylerin ne devletin ne de baka bireylerin tecavz edebilecei zel bir alan vardr. Mlkiyet ise hayat ve zgrlk haklarnn szde kalmasnn tesine geerek bir anlam kazanmas, somut haklara dnebilmesi iin kanlmaz olarak varolmas gereken bir haktr. Eer bu haklar varsa ve uygulanrsa bu dzen kendiliinden dzen olacaktr. (Albertini-PecherandPoujet, 1995: 15) Hume kendiliinden dzen fikrinin ilk savunucusudur. Onu grnmez el teorisiyle Smith izler. Daha sonra sosyal darvinist Spencer bunu gelitirir. lerin doal akna braklmasn, zorlama ve ynlendirmelerle karlalmamasn, bunlarn zarar douracan sylemilerdir. Srf insan aklna dayanarak sosyal bir dzen kurulamaz diyerek salt rasyonalizmi eletirirler. Kendiliinden dzen rasyonel olarak rgtlenmeye dayanan dzenden farkl olarak akln btn insan

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

227

ilikilerini iine ald sanlan yapay dzenlemeler yapamayacan, insan ilikilerinin tmn nceden kurallara balayan dzenlemeler gerekletiremeyeceini savunur. (Yayla, 1992: 169) Kendiliinden dzen herhangi bir zel amatan bamszdr. Bu sistemde birbirinden ok farkl hatta atan amalarn izlenmesi mmkndr. Bu yzden kendiliinden dzen ortak amalara deil taraflarn karlkl yararlar iin farkl kar ve amalarn uzlatrlmasdr. Dolaysyla tam bir plralizmdir. Kendiliinden dzen yeleri ortak bir menfaate sahip gruplarn tesinde insanlarn karlkl yararlar iin bar iinde birlikte var olmalarna imkan salayarak byk ya da ak toplumun var olmasn salar. (Hayek, 1967: 163) Ekonomik zgrlkle genel olarak zgrlk arasnda i ie geen ayrlmas mmkn olmayan bir iliki bulunmaktadr. Ekonomik zgrlk demek piyasa ekonomisi demektir. Piyasa ekonomisinin olmad yerde zgrlk de yok demektir. Piyasa ekonomisi kaldrldnda btn siyasi zgrlkler ve haklar ortadan kalkar. zgrl yaratan kanunlar, anayasalar deil piyasa ekonomisidir. Piyasa ekonomisinin zgrl salad unsur rekabettir. Rekabet sisteminde ii istedii ite alabilir, tketici istedii yerden alveri yapabilir. Hi kimse bir bakasndan medet umma, korkma durumuna dmez. Piyasa mekanizmas her insana sonsuz imkanlar sunarak bireyleri zgr klar. Ekonomik hayat devlet kontrol etseydi insanlarn her alann kontrol imkan bulurdu. Bu yzden siyasal zgrlk ile ekonomik zgrlk i iedir, birbirinden asla ayr dnlemez. Ekonomik zgrln olmad yerde siyasal zgrlk olmaz. (Mises, 1956: 281284) Piyasa ekonomisi zgrln tek bana yeterli olmayan ancak mutlaka olmas gereken bir artdr. Rekabeti kapitalizm ekonomik gc siyasal gten ayrp bu iki gcn tek merkezde toplanmasn nlemek yoluyla siyasal zgrl de gelitirmitir. (Freidman, 1988: 26) Piyasa ekonomisi retim aralarnn zel sahiplii altndaki i blm sosyal sistemidir. Mlkiyet haklaryla birlikte btn birey haklarn tanyan btn mlkiyetin tek tek bireylerce paylald bir sistemdir. zel mlkiyetin olmad bir sistem piyasa ekonomisi sistemi deildir. Piyasa ekonomisinde herkes kendi adna davranr, kendi ihtiyalarn gidermek iin uraan bireylerin eylemleri ayn zamanda dier insanlarn gereksinmelerini gidermelerine de hizmet eder. Herkes herkese hizmet eder. Her birey hem kendi bana bir son, bir ama, hem de dier insanlarn amalarna ulamak iin yararlanacaklar bir aratr. Karlkl yarar iin ileyen sistem piyasa tarafndan ynetilir. Piyasa sistemi bireylerin faaliyetlerini, insan ihtiyalarn tatmin etmede en baarl olduklar alanlara doru kanalize eder. Piyasa sisteminin en nemli zellii sistemdeki btn ilikilerin gnll olmasdr. nsanlar kendi bireysel yarglar, kanaatleri ve menfaatlerinin emrettii

228

Halis ETN

ekilde ibirlii yapp yapmamakta birbirleriyle ilikiye girip girmemekte serbesttirler. Piyasa dzeninin ileyiinde zorlamann yeri yoktur. Devletin grevi de bu piyasadaki faaliyetlere mdahale etmek deil onu korumak ve dzgn ilemesine zararl eylemleri nlemektir. Devlet bu piyasada gvenlii salamaldr. (Rand, 1990: 38) Piyasa ekonomisinde temel iki unsur; laissez faire, braknz yapsnlar ve sistemin kendiliinden ilediini ifade etmek iinde grnmez el teorileri gelitirilmitir. Sistemin temel itici gc de almaya ve satmaya istekli olanlarn karlkl eylemleri sonucunda beliren fiyat sistemidir. Piyasa sistemi ortak karlara deil herkesin karlkl tek tek karlarnn uzlatrlmasna dayanr.(Mises, 1956: 259) 1.4 Liberal Devlet Liberal devlet bireycidir. Tarihi ve toplumu birey psikolojisiyle, bireysel tercihlerle aklar. Devletin kalk noktas bireydir. Ama bireydir. Var noktas bireyin mutluluudur. Liberalizme gre tek ve gerek deer bireydir. Birey yaratcdr. Toplumu ve devleti bireyler kendi serbest iradeleriyle yaratmtr. Birey toplumdan ve devletten ncedir. Toplum iine birey zgrlklerine sahip ve doutan haklaryla doar. zgrlk ve doal haklar bireyin doutan kazandklar haklardr. zgrlk bireylerin kendi kendilerini aklnn ve iradesinin yol gstericiliinde izme yoludur. zgrlk akl ve irade bamszldr. Akl ve iradenin yol gstericiliinde bireylerin kendini serbeste gelitirecekleri kk dnyalar vardr. Bu zgrlklerin kk dnyalar bakalarnn zgrlk alanlaryla snrldr. Liberalizm ite bu kk dnyalarn birlikte ve bar iinde yaatlmasn savunur. Devlet de bu bar salamakla grevlidir. Bireylerin zgrlkleri ve devletin otoritesi arasndaki ikilem liberalizmin temel sorunudur. Liberalizm iktidar karsnda kii zgrlklerine sahip kmaktadr ve devletin bu alanlara mdahalesini engellemeye almaktadr. Birey hak ve zgrlkleri iktidarn snrdr. ktidar bireylerin dnyasna giremez, karamaz. ktidar bu haklara sayg gstermelidir. Onlara dokunamaz, onlar yok edemez. Bireyi birey yapan bu haklar devlet vermemitir. Devlet bu yzden bireyi eritemez, onu ara haline getiremez. 2. Snrl Devlet: ktidar Bozar, Mutlak ktidar Mutlaka Bozar Liberalizm, bireyin ve toplumun stnde snrsz ve mutlak gle donatlm bir siyasal iktidar anlayn reddeder. Liberalizm, devlet anlay iin bireysel zgrlklerin ve toplumsal rzann temel alnmas gerektiine inanr. ktidarn bozucu, mutlak iktidarn mutlaka bozucu olduunu savunan liberalizm bu iktidarn snrlanmas gerektiine inanr. Lockun devlet, gcn, kendi bana buyruk olarak deil, amac toplumun bar, gvenlii ve iyiliinden baka bir ey olmayan halkn bildii kurulu yasalarla tarafsz ve drst olarak kullanmak zorundadr (Locke, 1969: 179) eklinde zetledii liberal anlay siyasal iktidar toplumsal

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

229

yasalarla (canlarn, zgrlklerin ve mallarn korunmas) belirlenen amalarn aracna indirger. Bu, devletin bir ama olarak sahip olduu gcn toplumu arasallatrmasnn reddidir. nk Lockea gre toplum szlemesi ile kurulan devlet herkesin zgrln ve mallarn daha iyi korumak amacyla yapldndan toplumun ya da onlarca kurulan yasamann etki alannn genel iyiliin tesine yaylaca dnlemez. (Locke, 1969: 177) Locke, toplumsal rza ve devlet arasnda toplum szlemesi ile kurulan meruiyet mutabakatn egemen lehine tek taraflla dntrmeyi gasp, egemenliin halkn iyilii dnda kullanlmasn ve meruiyet ilkesini topluluk yasalar olarak da ifade ettii zgrlk, can ve mal haklarn bu meruiyet ilkelerinden baka bir kaynaktan beslenerek veya baka bir amala kullanarak halk kendisine boyun edirmek yolunda kullanan egemeni ister bir ister bir ok olsunlar tiranlk (Locke, 1969: 183) olarak niteler. Ona gre yasann bittii yerde tiranlk balar ve egemen bu ilkelerinin dna kar veya aarsa egemen olmaktan kar ve yetkisiz olarak hareket ettii iin ona kar konabilir. (Locke, 1969: 183) Kurucu meruiyetin temelini oluturan devlet kaynakl egemenlii reddeden Locke hi kimse zgrlk hakkma aykr olarak zorla kle yapmaktan baka bir ey iin beni mutlak erki altna almak istemez (Locke, 1969: 172) ifadesiyle mutlak, snrsz egemenlik anlayn reddeder. Toplumu mutlak akl ilkelerine gre mutlak dzenleme istekliliine ret ise Humeun bilgi teorisinden ykselir. Humea gre kurallar, yasalar, inanlar rasyonel ve empirik temellere deil, alkanlklara, gelenek ve greneklere dayanr. (Sunar, 1986: 74) Bu dnyann gereklerine gre dzenlenen toplumsal yaam ise tek gerek olan kurulu dzen faydal olduu iin vardr anlayna ters dmektedir. Toplumu pozitif adalet anlaylaryla dzenlemeye alan kurucu akln gerek adalet ve zgrle byk tehdit olduunu savunan Hume, devletin pozitif grevlerin ifas konusunda hibir zorlayc gce sahip olmamas ve bar, zgrlk ve adalete dayanan dzeni yaratmay amalayan ayn genel ve esnek olmayan kurallarla bal olmas gerektiini dnr. (Yayla, 1992: 62) Bireyin ve toplumun iyilii ancak devlet iin iyi olandr dncesindeki totaliter devlet anlayn ret eden Hume devletin iyilii ancak tek tek bireylerin zararna salanabilir (Hume, 1955: 7) ifadesiyle bu anlaya kar kmtr. Ona gre bireyler kendi faydalarna olan eyleri bilme aklna ve tecrbesine sahiptir. Devletin bu ynde yapaca mdahaleler bireysel zgrlklere yaplan saldrdan baka bir ey deildir. Toplumsal fayda teorisini kuramnn merkezine oturtan Bentham, devletin topluma yapaca her mdahalenin toplumsal mutluluu bozacan dnr. Asl olan bireyin mutluluunun salanmasdr ki devlet bunun iin sadece gvenli bir ortam yaratmakla ykmldr. Devletin amac bireyin faydasn belirlemek deil ona hizmet ekmektir. (Griz, 1963:77-79) Smith, bunu doal zgrlk sistemi olarak kurgulam ve bireylerin kendi karlar dorultusunda hareket ettiinde

230

Halis ETN

sanki grnmez bir el varm gibi toplumsal karn da en st noktaya kacan savunmutur. (Smith, 1985: 28) Bir baka liberal dnr Spencer ise devletin bu doal zgrlk dzeninin akna, bireylerin hayatna mdahalesinin bir kere baladnda kendi kendini besleyen, byten bir srece dneceini ve insanlar sonuta klelie gtreceini syler. (Yayla, 1992: 100) Liberalizm iin en uygun ara herhangi bir bask ve zorun bulunmad gnll ibirlii ve zgrlk ortamdr. deal olan sorumlu bireyler arasnda zgrce tartmaya dayal fikir birliidir. ounlua boyun emeden fikir birliini salamaktr. Toplumda dzenin devam d yaptrmlar ve basklar olmakszn gr birlii iinde iler. Kurallar yorumlatmak ve uygulatmak iin sadece gelenekler gr birliini salayamaz, bir hakeme ihtiya vardr, bu hakem devlettir. Devletin grevi kurallar deitireceimiz aralar salamak, kurallar arasndaki farkllklar lmllatrmak, uymayanlar cezalandrmaktr. nsanlarn zgrlkleri atabilir ve bu atmada hakemlii devlet stlenir. (Freidman, 1988: 52) Hemen hemen btn liberal yazarlar insan ilikilerinde zorun bir ara olarak kullanlmasna kar kmlar ve bu ilikilerin gnll oluuna dikkat ekmilerdir. Dolaysyla genelde otoriteye zelde devlete kar srekli ve giderilmez pheler ve korkular tamlardr. Zor kullanmak suretiyle insan haklarn ihlal etmeye iki aday vardr. lki bireylerdir. Bir bireyin baka bir bireye kar zor unsurunu kullanmas durumunda bu cezai bir olaydr. Kendisine kar zor kullanlan mukabelede bulunma ve saldrgan cezalandrma hakk liberal dnce geleneinde her yazar tarafndan savunulur. nsan haklarn ihlal edebilecek ikinci ve stelik daha tehlikeli varlk devlettir. Snrlandrlmam, kurallara balanmam bir devlet insann zgrlne ynelmi en byk tehdittir. Bireylere yasaklanan zorbalklar uygun klflar bularak yapabilir ve insanlar kleletirebilir. Liberal devlet, vatandalar zerinde sonsuz otoriteye sahip olan, onlardan ayr ve onlara stn bir varlk olan devlet deildir. (Vincent, 1992: 27-46) Locka gre devlet, sadece kendi sivil karlarn tedarik etmek, korumak ve gelitirmek iin tekil edilmi bir insan toplumudur. Devletin grevi, sivil haklar (hayat, zgrlk, salk, mlkiyet) uyruklarnn her biri iin, ayn kanunlar tarafsz bir ekilde ifa ederek, gvence altna almaktr. (Locke, 1998: 16) Liberal felsefede devleti ortaya karan neden olarak gsterilen toplum szlemelerinin amac devleti snrlama ve kurallara balamaya yneliktir. Siyasal iktidarn doal ve zorunlu olarak snrl olduu kabul edilir. Szleme teorileri genellikle kademeli olarak dnlmtr. Birinci aamada toplumsal amal bir szleme ile insanlarn birlemesi, toplum haline gelmesi, haklarn daha fazla gvenceye alnmas salanmtr. kinci aamada devletin varlna yol aan, bireylerle devletin karlkl ilikilerini belirleyen szleme yaplmtr. Devletin varlnn ve meruiyetinin sosyal szlemeden kaynakland belirtilmek suretiyle devleti doal hukuk ve doal haklarla snrlanm, bunlar ihlal etmesi halinde

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

231

meruiyetini kaybedileceine inanlmtr. Bylece devlet pozitif yasalarn stnde kabul edilen doal normlar sistemi tarafndan balanm ve hareket alan daraltlmtr. (al, 1984: 91) Liberal devletin snrllk niteliinin hukuk devleti veya kanun hakimiyeti kavramlaryla da ifade edildiini grrz. Doal hukuk devletten nce de vardr ve devleti de balayc niteliktedir. Doal hukuk ilkeleriyle beraber dier ilkeler de devletten bamsz gelimesi mmkndr. Bireyler aras zgr giriimler ve ilikiler, toplumsal kurallar gelitirir, bunun gelimesi iin devletin zorlayc gcn kullanmak gerekmez. Btn liberal yazarlar devlete ayn snrl grevleri yklerler; adalet, i gvenlik, ulusal savunma. Baka bir deyile mahkemeler, polis, ordu. Bunlarn hepsi de insan ilikilerinde zor kullanlmasn engellemek iin vardr. Bireyler arasnda zor kullanmn tamamen nlemek iin devlete snrl zor kullanma hakk verilir. Devletin bu zor kullanma hakkn amas eitli kurallarla snrlandrlmaldr. (Kean, 1993: 223-227) Liberal dnrlere gre devletin sosyal adalet gibi bir fonksiyonu stlenmesi yanltr. Piyasa ekonomisine gvenmeyip devlet datmn savunmak bireyin haklarna, menfaatlerine ve hayatna mdahaledir. Devletin ekonomik alana mdahalesi arttka zgrlk ortadan kalkar ve despotik rejimler doar. Ortak iyi, kamu menfaati gibi kavramlar ve bunlara dayanan devlet politikalar liberal dnrlerin her zaman kar ktklar eylerdir. yi ancak birey iindir toplum iin deil. yi ancak bireylerin toplam iyiliidir. Kamu iyililii bir takm insanlarn dierlerine stn tutulmasdr. Bu hi bir hakllk dourmaz. (Rand, 1990: 42) Devletin snrlandrlmasnda faydac teoriler de etkili olmutur. Bunlardan Millin grleri nemlidir: devletin toplum hayatna mdahalesi doru deildir. Fertler ileri devletten daha iyi yaparlar. Fertlerin ileri yapmalar onlar fikri anlamda gelitirir. Amalar, inisiyatifleri, ve tecrbeleri geliir. Devlet mdahalesi devletin gcn gereksiz yere arttrarak byk zarar yaratr. Devlet ne kadar byrse esaret o kadar byr. (Mill, 1988: 214) Bu erevede liberalizm, bireysel zgrln en temel deer olduu ve bu zgrln toplumdaki herkes iin istendii ve gvence altna alnd bir toplumsal, siyasal rgtlenme tarznn savunulmasdr. ktisadi yaamda devlet mdahalesini en aza indirmeyi tm ekonomi iinde kamu sektrnn payn azaltmaya ve bylece iktisadi ilikileri kendi yasalarna tabi klmay ngrmektedir. nsan bamsz, kendi zgr iradesiyle davranan bir znebireyolarak grlmek de toplum da bireylerin basit bir toplam olarak tanmlanmaktadr. Dolaysyla her bireyin kendi ihtiyalarn en yksek lde tatmin ederek salayaca bireysel azami fayda, bireylerin toplam olarak toplumun da azami faydas anlamna gelecektir. Devletin toplumsal ilikilere karmamas gerektii dncesi, bireylerin tek tek kendi iyi lerini gerekletirmeye doal davranlarnn engellenmedii bir dzen iinde faydacln temel ilkesi olan en yksek saydaki insann en yksek mutluluu nun salanaca varsaymna

232

Halis ETN

dayanr. lerlemenin, gelimenin davranlardr. (Kker, 1992: 35)

temeli

bireyin

zgr,

engellenmemi

3. Liberal Demokrasi: Kuvvetler Ayrl ve Hukukun stnl Temel liberal ilke, devletin hizmet sunan bir organizasyon olarak faaliyet alan ne olursa olsun yaptrm gc olan bir kurum olarak belli niteliklere sahip yasalarla snrlandrlmasdr. Liberalizm bu yasalarn nitelikleriyle ilgili bir kuramdr. Liberalizmin bu temel sav yasalarn egemenlii ilkesi ile zdeleir. Bireysel zgrlk yani insanlarn kendilerine zg bilgileri kendi amalar iin kullanmalar durumunun korunduu bir siyasal dzenin insanlarn deiik amalarn gerekletirmelerine en uygun dzen olduudur. Bu dzen ancak ounluun iradesi dorultusundaki yaptrmlar da dahil olmak zere soyut, genel ve adil olma gibi belli nitelikleri olan yasalarla snrland zaman oluabilir. Liberalizm yasalarn egemenlii ilkesini korumak iin iki ara gelitirmitir. Bunlardan ilki kuvvetler ayrl ikincisi yazl anayasalardr. Ama yasay koyanlarn zgl koullara gre davranp belirli yaptrmlarda bulunmalarn nlemektir. nsanlarn deil yasalarn egemenliini savunan liberalizm ancak bu sistemde yaayabilir. Eer uygulamalarndan bamsz olarak konmu genel, soyut kurallar anlamnda yasalara uyarsak baka insanlarn iradelerine tabi olunmam olur, ite zgrlk budur. (Yumer, 1988: 24) Demokrasi, liberal devlet anlaynn toplumsal ve siyasal alanda gereklemesi iin tek ynetim eklidir. Her iki sistemin de birbirine benzeyen ve birbiriyle rten zellikleri vardr. Liberalizm kendini ancak demokrasiyle ve demokraside gerekletirebilir. Her ikisi de deimeyen mutlak bir devlet otoritesiyle badamamaktadr. nk byle otoriteler belirli bir imtiyaz sistemine yol aar. Her ikisi de hak ve zgrlklerin kullanlmasnda eitsizlik ile badamaz. Her iki sistemin de ileyebilmesi iin tm bireylerin ayn zgrlklerden eit bir biimde yararlanabilmesi gerekmektedir. Her ikisi de temel zgrlklerin ve insan haklarnn snrlandrlmasyla badamaz. Her ikisi de insana gven esasna dayanr. nk her ikisinde de bireylere byk hak ve sorumluluklar verilmektedir. Her ikisi de rasyonel ilkeleri esas alr. Din ve geleneklerden kaynaklanan yaplar ve anlaylar dlar. Her ikisi de ayn insan tipine ynelmi ve ayn insan tipini esas almtr. Bu insan tipi bamsz, tutarl, aktif, rekabeti, mcadeleci, kendini gerekletiren, topluma ynelmi, maddi refah hedefleyen ve uzlamac bireydir. (Trkkan, 1987: 34) Demokrasi adna kazanlan her trl deerin liberalizmin rn olduu bir gerektir. zgrlk ve ondan doan tm haklar temel insan haklar liberalizmin dourduu ama demokrasinin de sahip olduu deerlerdir. Halk ynetimi demek olan demokrasinin ounluun tahakkmne dnmesinin nlenmesi, aznln tek kii bile olsa ounlua kar korunmas, temel haklarn ounluun haklaryla yok edilemeyecei deerleri liberal dnceyle demokrasinin vazgeilmez

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

233

btnln gsterir. Liberalizmsiz demokrasi, demokrasisiz liberalizm gerek ve ideal anlamda dnlemez. (Erdoan, 1990: 20-34) Liberal demokrasinin temelinde belirli ngrmler ya da yasalar yatmaktadr. Bunlardan ilki devletin demokratik bir biimde rgtlenmesidir. Demokrasinin asl anlam kamu oyuyla oluan ve ona kar sorumlu olan bir ynetim eklidir. Sorumluluk ilkesi, siyasal iktidarn kendi temsilcilik niteliini srekli irdelemesi yani kamuoyu desteine hala sahip olup olmadn bilmesidir. Kamuoyu ak ve serbeste olumaldr. Halkn dncelerini aka ve serbeste aklayabilmesi ise katlm, sz ve oy hakk olanaklaryla gerekleir. Bir dier ilke kamu oyunun dier kesimleri arasnda ekimeler olmas durumunda esas olann ounluk kararlar olmasdr. Ksaca siyasal iktidarn anayasal kontrol, drst seimler, ifade zgrl, sivil rgtlenmenin siyasal katlm ilkeleri bu sistemin olmazsa olmazlardr. (Dahl, 1982: 11) Liberal demokrasinin temel varsaymlarndan ilki siyasal iktidarn snrl olmasdr. Bunun anlam iktidarn zerk, doal bir biimde insanlarn zgr iradeleri sonucunda kurulan eitli gnll rgtler erevesinde grev yapmas gerektiidir. Siyasal iktidar yalnzca toplumsal eylemlerin belirledii snrlar iinde hareket eder. Siyasal iktidar insanlarn zgr iradesiyle kurulmu rgtlere mdahale etmesi, denetlemesi, bask altnda tutmas sz konusu deildir. kinci varsaym toplumun oulcu olduunun kabuldr. Bu oulculuun toplumun yalnzca zerk rgtlerden olutuu anlamna gelmemektedir ayn zamanda her kuruluun deerleri ve karlarnn yeleri asndan kutsal olduuna inanlmasn da gerektirmektedir. Toplumun oulcu olduunun kabul siyasal iktidarn herhangi bir grubun karlar yerine tm toplumun karlar adna grev yapaca anlamna gelmektedir. Liberal demokrasinin nc varsaym sistemde nesnel herhangi bir toplumsal ya da ahlaki deerin kesinlikle kabul edilmemesidir. Gerein yalnzca toplumsal ounluk tarafndan oluturulduunu kabul etmektir. Bunun sonucu olarak da toplumda hogrnn hakim olmas ve ounluun iktidarnn aznlklar zerindeki etkisinin snrlandrlmas ortaya kar. Liberal demokratik ynetim biiminin drt temel zellii bulunmaktadr. Liberal demokratik ynetim biimi her eyden nce, seimle gelen temsilcilerden oluan bir yasama organyla, baz durumlarda, ayrca yine seilen bir devlet bakan ya da cumhurbakanna sahiptir. kinci olarak, ad geen temsilci organlara kar sorumlu olan, bunlara hem danmanlk yapan hem de talimatlarn uygulamaya koyan, istikrar salayc uzman bir organ bulunmaktadr; bu da yrtme organdr. nc olarak, zel g merkezlerinin oluturduu ve siyasal iktidarn faaliyetlerini frenleyen toplumsal ve ekonomik denetim ve denge sistemi bulunmaktadr. Drdnc olarak da, sz konusu toplumsal ve ekonomik denetim

234

Halis ETN

ve denge sistemine paralel ve buna yardmc olan siyasal denetim ve denge sistemi bulunmaktadr. Ksaca, liberal demokrasi, zerk ve zel rgtlerin varln ngrmektedir. Siyasal iktidarn personeli ve politikas, sz konusu gruplardan ve bunlarn olas ya da mevcut olan atmalarndan kaynaklanmaktadr. Siyasal iktidarn grevinin de sz konusu gruplar sre iinde yok etmemek kouluyla bunlar arasndaki atma ve srtmeleri en alt dzeye indirmek ve denetim altna almak olduu kabul edilmektedir. (Finer, 1974: 62-70) Bu aklamalar nda liberal demokrasi bireyin ve toplumun kurulmasnda, korunmasnda ve dzenlenmesinde mdahil bir iktidar anlay reddedildii iin toplumu ve siyasay dzenleyen siyasal iktidar aralarna yer yoktur. Siyasal iktidarn amac bireysel zgrlklerin nndeki engelleri kaldrmak ve toplumsal rzaya dayal kendiliinden dzenin gvenliini salamak olduu iin ideolojik bir hegemonya dnyasna bireyleri mahkum edecei aralar kullanmas beklenemez. Bu aralar ancak yukardaki kayt ve artlar gerei kullanlabilir. Sonu Siyasal sistemler bireye, topluma ve devlete bak alarna gre birbirinden ayrlrlar. Her siyasal sistem kendisini bu unsurdan birini tercih edip felsefesine temel kabul etmesiyle gelitirir. Siyasal sistemleri inceleyen almalar bu unsur arasndaki gerilimin farknda olarak deerlendirme yaparlar. Faizm bir sistem olarak tercihini devletten yana yapmaktadr. Sosyalizm tm kuramlarn toplumsal tercihler zerine bina etmektedir. Liberalizm ise kendisini bireye dayanarak var klma ve gelitirme amacn tamaktadr. Bireyi snrlayan ve gelimesine engel olan toplum ve devlet basklarna kar bireyin tarafn tutar. Bireyi her eyin temeline oturtmas sonucu onun her alanda zgr olmasn salamaya alr. Toplumu ve devleti bu alanlar snrlandran bask unsurlar olarak deerlendirir. Devletin zorunluluunu kabul etmekte, toplumsal ilikilerin kanlmazln vurgulamakta ve bireyin zgrlnn baka bireylerin zgrl snrna kadar olduunu belirtmektedir. Bu onu devlet anlay asndan faizmden, toplum anlay asndan sosyalizmden ve birey anlay asndan da anarizmden farkl bir yere oturtmaktadr. Liberalizm tarihsel ve felsefi bir zgnle sahiptir. Hem teklii hem okluu, hem zgrl hem toplumsal kar birliini, hem devletin snrlln hem de zorunluluunu savunmas bu zgnlkte bir sarka salnm iinde gerekler ve idealler arasnda kalmln gstermektedir. Buna ramen liberalizm tarihsel bir gereklik olarak varln hzl bir ekilde gelitirmektedir. Tarihsel birikime sahip, felsefi btnl iinde barndran bir siyasal sistem olarak her alanda kendini gerekletirmeye almaktadr. Gncel sorunlar ve olaylar karsnda kendini yenileme gayretleri iindedir. Neoliberalizm tartmalar bu yenilenmenin tarihsel artlara uydurulma abas olarak gzlemlenmektedir. Felsefi,

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

235

siyasi ve ekonomik boyutlarn hibirini ihmal etmeden kendisini evrenselletirmeye almaktadr. Tarihin sonu nun kendi gereklii olduunu, tarihin liberalizmi gerekletirme misyonu tadn dier sistemlere meydan okurcasna dile getirmektedir. Liberalizm kendisini her alanda ifade etmek zorunda kalmtr. Tarihsel dnmn kendi lehine gereklemesi iin her alanda yeni tanmlamalar getirmitir. Yeni insan, yeni insan ilikileri, yeni toplum, yeni devlet ve yeni ahlak anlay ortaya atarak bu dnm gerekletirmeyi hedeflemitir. Liberalizm bu anlamda yeni ilikiler ve deerler dnyasna geii temsil etmektedir. Liberalizm, tek bir alanda tek bir deere ulamak yerine sosyal, siyasal ve ekonomik tm alanlarda bir btn olarak ortak deerler manzumesine ulamay hedeflemitir. Olaylar, fikirler ve ilkeler arasndaki ilikileri de hep bu anlamda dokumutur. Gnmzde bunun birok alanda gerekletiine ahit olmak mmkndr. Liberalizm ok farkl alanlarda yaplan tartmalarn, eitli yorum ve bak alarnn sentezlenmesi sonucu ortaya kmtr. Liberalizm tek bir dnrn belirledii tek bir boyutta gelien bir felsefi akm olmak yerine birok dnrn bir ok konuda hatta birbirleriyle farkllaarak gelitirdikleri dncelerin ortaya kartp gelitirdii bir akmdr. Bu onu dier sistemlerde var olan dogmatik deer yarglarna ve ilkelere saplanp kalmaktan kurtarmtr. Dnrlerin her biri ayr ayr alardan olaya bakmakla beraber zgrlk, bireycilik, devlet snrll, doal dzen, serbest giriim gibi liberalizmin temel ilkelerinde ayn k noktalarna sahiptirler. Bu da liberalizme ok zengin bir felsefi altyap oluturmaktadr. Liberalizmin kendisine ilke olarak kabul ettii ok fazla deer vardr. Liberalizmin btn boyutlarn karlamas anlamnda bireycilik ve zgrlk en temel ilkelerdir. Bireyden ve zgrlkten domayan hibir dnce liberalizme kaynaklk tekil etmemektedir. Liberalizm iin sylenen her eyde bu iki ilke esas alnmaktadr. Her alanda bireylerin ama kabul edilmesi ve birey zerinde hibir zorun ve zorunluluun olmamas anlamnda bireycilik ve zgrlk baat ilkelerdir. Bireyciliin ve zgrln mkemmel anlamda gerekleebilmesi iin doal dzene uygun, doal haklara sahip, kendiliinden ileyen ve ekonomik giriim serbestlii bulunan bir siyasal, sosyal ve ekonomik yap liberalizmin olmazsa olmaz artdr. Nihayet liberalizm tm bu olmazsa olmaz ilkelerin ancak liberal demokrasilerde varolacan belirtmektedir. Kendisinin yaama koulu ve alan olarak liberal demokrasiyi gstermektedir. Liberalizm olmadan demokrasinin, demokrasi olmadan liberalizmin yaayabileceine inanmamaktadr.
Kaynaka AKARSU, Bedia (1988) Felsefe Terimleri Szl, nklap Yaynlar, stanbul.

236

Halis ETN

ALBERTN-PECHEREND-POUJET, J.M.- M.- M. (1995) Ekonomik Sistemler, ev: Cafer Umay, Ekin Yaynlar, Bursa. ARON, Rymond (1989) Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev: Korkmaz Alemdar, Bilgi Yaynlar, Ankara. BASTAT, Frederic (1964) Economic Harmonies, Translated by: Hyden Boyers,Nostran Press, London. AIL, Orhan Mnir (1984) F.Yaynlar,stanbul. nsan Haklar ve Tabii Hukuk, ..Hukuk

DAHL, Robert (1982) Dilemmas of Pluralist Democracy, New Haven: Yale U.Press. ERDOAN, Mustafa (1990) Liberal Dnce Gelenei, Yeni Forum,c. 11. FNER, S.E. (1974) Comparative Goverment, Penguin books,Harmondsworth,. FREDMAN, Milton (1988) Kapitalizm ve zgrlk, ev: Doan Erbek, Altn KitaplarYaynlar, stanbul. GZE, Ayferi (1987) Siyai Dnceler ve Ynetimler, Beta Yaynlar, stanbul. GRZ, Adnan (1985) Hukuk Felsefesi, A..Hukuk F. Yaynlar, Ankara. _____________ (1963) Faydac Teori, A..Hukuk F.Yaynlar, Ankara. HAYEK, Fredric August von (1948) Esaret Yolu, A..S.B.F.Yaynlar, Ankara. _______(1960) The Constitution of Liberty, The University of Chicago Press, Chicago. _______(1967)Studies in Plosophy, Roudledge and Kegan Paul Company,London. HUME, David (1955) Writings on Economics, Madison Press. JASAY, Anthony de (1998) Tercih, Szleme, Rza: Liberalizme Yeni Bir Bak, ev: Alian Oktay, Liberte Yaynlar, Ankara. KANT, Immenual (1982) Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi, Hacettepe . Yaynlar, Ankara. KEAN, John (1993) Sivil Toplum ve Devlet, ev: Ahmet idem, Ayrnt Yaynlar, stanbul. KKER, Levent (1992) Demokrasi zerine Yazlar, mge Yaynlar, Ankara. LOCKE, John (1969) Civil Goverment, Aktaran: Mete Tunay; Siyasal Dnceler Tarihi, c.II, A..S.B.F. Yaynlar, Sevin Matbaas, Ankara. ---------- (1998) Hogr stne Bir Mektup, ev: Melih Yren, Liberte Yaynlar, Ankara. MILL, John Stuart (1986) Faydaclk, ev: Nazmi Cokunlar, M.E.B.Yaynlar, stanbul. ______(1988) Hrriyet, ev: Mehmet Osman Dostel , M.E.B.Yaynlar, Ankara. MSES, Ludwing von (1956) The Anticapitalistic Mentality, Nosrand Company, London.

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna ZEL, Mustafa (1994) Birey-Burjuva-Zengin, z Yaynlar, stanbul.

237

POPPER, Karl (1967) Ak Toplum ve Dmanlar I, ev: Mete Tunay, Trk Siyasi limler Dernei Yaynlar, Ankara,. RAND, Ayn (1990) Kapitalizm Nedir?, Yeni Forum,c.11. SABNE, George H. - Thorson Thomas L. (1973) A History of Political Theory, Fourth Edition, The Dryden Press, London. SAKMAN, Sebahattin (1988) Terakki ve Hrriyet, Yeni Forum,c. 9. SMTH, Adam (1985) Uluslarn Zenginlii, ev: Aye Yunus-Mehmet Bakrc, Alan Yaynlar, stanbul. SUNAR, lkay (1986) Dn ve Toplum, Birey ve Toplum Yaynlar, Ankara. TOCQUEVLLE, Alexis de (1962) Amerikada Demokrasi, ev:Taner Timur, Trk Siyasi limler Dernei Yaynlar, stanbul. TUNAYA, Tark Zafer (1969) Siyasi Messeseler ve Anayasa Hukuku, Suphi Garan Matbaas, stanbul. TRKKAN, Erdal (1987) ktisadi Liberalizm, Sosyal Adalet ve Demokrasi, Yeni Forum, ,c.8. VNCENT, Andrew (1992) Modern Political deologies, Basil Blackwell, Cambridge. YAYLA, Atilla (1992) Liberalizm, Turhan Yaynlar, Ankara. YUMER, Ruhdan (1988) Liberalizmin Temel lkesi, Yeni Forum,c. 9.