AVRUPA TARH

Roma mparatorluundan Hitler Almanyasna

nder Kaya
TMA YAYINLARI | 2669
Tarih nceleme AratrmaDizisi | 39
GENEL YAYIN YNETMEN
Emine Erolu
EDTR
Adem Koal
DZELT
Tue nceolu
KAPAK TASARIMI
Ravza Kzltu
1. BASKI
Aralk 2011, stanbul
ISBN
978-605-114-924-0
TMA YAYINLARI
Caalolu, Alemdar Mahallesi,
Alaykk Caddesi, No:5, Fatih/stanbul
Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00
P.K. 50 Sirkeci / stanbul

timas.com.tr
timas@timas.com.tr
Kltr Bakanl Yaynclk
Sertifika No: 12364
BASKI VE CLT
Sistem Matbaaclk
Ylanl Ayazma Sok. No: 8
Davutpaa-Topkap/stanbul
Telefon: (0212) 482 11 01
YAYIN HAKLARI
Eserin her hakk anlamal olarak
Tima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketine aittir.
zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
$9583$7$5+
5RPDPSDUDWRUOXXQGDQ+LWOHU$OPDQ\DVQD
nder Kaya
NDER KAYA
13 Aralk 1974te stanbulda dodu. 1997 ylnda Marmara niversitesi Fen-Edebiyat
Fakltesi Tarih Blmnden mezun olan Kaya, ayn yl Marmara niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits Ortaa Tarihi Anabilim Dalnda yksek lisansn Eyyubiler
zerine yapt. Yazar, on bir seneden beri eitli zel okullarda tarih retmenlii yapmak-
tadr. Tarih alannda 10 kitab olan ve bunlardan beinde stanbulu konu alan nder
Kayaya, Trkiye Yazarlar Birlii tarafndan 2008 ylnda ehir kitaplar dl verildi.
nder Kayann Hrriyet Tarih, Radikal ki, alom, 1453, Kltr, Gezgin, Toplumsal
Tarih, Mostar, Mteferrika gibi gazete ve dergilerde yaynlanm yazlar bulunmaktadr.
Yaynevimizdeki Dier Eserleri
Cihan Payitaht stanbul
Yitip Giden stanbul
b/%&,-&3
Clll ......................................................................................................7
1 lM/'NlN LLl/llSl lYlS .................................................. 11
2 HllYWD'LN 3OO Sl/lT/llSl ...................................... 19
3 lM/'Y/ ll SlTLlLN LHll l/lT/C/ ................. 31
+ ClSL NLHll'NDL LLl/N /lM/N lMl/l/TlL 43
5 CLll/llN l/TllDll H/ll SLlLll .......................... 57
6 lSl/M MLDLNlYLTl H/Yl/Nl
Lll lMl/l/TlLN H/ll SLlLll .................................... 65
7 LVlllll YlLYl/ LLYLYLN /llL: H/LSLLlCl/l ...... 79
8 TLZl/D/N, /DllY/Tll'lN lNClSlNL VLNLDll.............. 95
9 L/lL/lS VL /NDlL/ Dll/ HLS/ll/M/Sl......... 113
1O NCLSl VL SNl/Sl llL lNLL/HTl S/V/l ................. 131
11 /MLlll/ llT/SlNlN lll l/lll Lll VlllNC:
llZll Llll ................................................................................. 145
12 lSl/NYll/llN l/TlHl, /ZTLllLllN l/S/Ll ........... 153
13 YllMlSLllZ MLHMLD LlLLl VL
llClN ll/NS/ lZlLNlMlLll ........................................... 175
1+ ll. lllLDllCH VL lC/ l/ClL l// .............................. 181
15 T/llHl H/MMLl JSLlH l/l/l DDL, YLSLl
l/l/l lDL ....................................................................... 199
16 l/N VL DLMll LZLllNL lN/ LDllLN LllL:
/lM/NY/ ................................................................................ 217
17 /VlLl/ MlZ/Hl VL SM/Nlll/l .................................. 235
18 ll. /LDLlH/MlD Z/M/NlND/
lN'L CNDLlllLN HLYLT-l N/SlH/ .............................. 249
19 L/lMSlZ Lll DlN CLMHLllYLTl: /YN/lZ .............. 263
2O YLN/Nlll/llN TT LLlLlLTl ...................................... 275
21 LlllNCl DLNY/ S/V/l'Nl l/YLLTTll,
llMllY/Tl/lD/N lDLl............................................... 287
22 HlTlLl'DLN lNCLNLlLl DL N/SlLlNl /lMlTl ........ 299
23 l/l/D/N Slllll NCL /lM/Nl/l /TTl ..................... 313
7
(3
Tarili kazananlar ,azar" soznn bir ,ere,i olarak /vrupa ,a da
nam-i di,er Lati"nin baki aisini bilmek, Lati'nin ,aadi,i tarilsel
sre lakkinda bil,i salibi olmak ,nmzde ler zamankinden dala
da onemli lale ,elmitir. Zira lalilazirda baskin olan dinsel, kltrel,
si,asal e,ilimler b,k olde bu kk kitanin ekillendirdi,i de,er-
lerdir. a,imizda bu denli etkin olan /vrupa'nin, mekan ve kltr ola-
rak nerede bala,ip nerede bitti,i konusu da a,ri bir muammadir. Lu
durumdan ,ola ikarak bazi aratirmacilar /vrupa'nin oz,n bir kita
dali olmadi,ini, /s,a'nin co,rafi bir uzantisi olarak kabul edilmesi
,erekti,ini dile ,etirirler. Yine co,rafi olarak bu kita,la uzaktan ,akin-
dan alakasi olma,an Japon,a, /vustral,a, /merika Lirleik Devletleri
ve lanada ,ibi devletler Lati u,,arli,inin bir parasi olarak kabul edi-
lirken; topraklarinin bir kismi Lral Da,lari'nin batisinda bulundu,u
iin co,rafi anlamda /vrupa'nin bir uzantisi olan lus,a, Lati dn,asi-
nin uzun bir sre diinda sa,ilmitir. Hatta denilebilir ki mensup olduk-
lari rtodoks mezlebi ve ,aadiklari tarilsel sre farkli oldu,u iin
Lul,ar, Sirp, /rnavut ,ibi topluluklar da uzun bir mddet /vrupali"
taniminin diinda tutulmulardir. Luna karilik Lalkan topluluklari
iinde ,er alan Yunanlara ise Yenia,'dan itibaren /vrupa kltr-
nn oluumuna onemli bir zemin lazirladiklari dnld, iin a,ri
bir onem atfedilmitir.
/vrupa kltr kendini, oteki" olarak tanimladi,i bazi u,,arliklarin
ziddi olarak takdim etmitir. Hatta belki de bu takdimin koklerini Lski
Yunan ve loma kltrlerine kadar taimak mmkndr. Lu ba,lamda
Yunanlarin, eski a,larda barbar" olarak tanimladiklari Makedonlarin
lideri lskender'e ,nmzde salip ikmasi trajikomik bir durumdur.
Yenia, dnrlerinden bazilari /vrupalilik kavramini tanimlarken
Do,u toplumlarina ozellikle ,onderme ,apmak istemi; Lati',i aklin
e,emenli,i, bire,in oz,rl,, liberal ve demokratik de,erlerin ,eerli
oldu,u bir toplum" olarak betimlerken, Do,u',u da tam tersine ,ele-
neksel, mulafazakar, kltrel bir kisir don, iinde bocala,an, des-
NDER KAYA
8
potik bir toplum" olarak tanimlamitir. Lu ,aklaimla birlikte, do,al
olarak, dala ilka,lardan itibaren once Yunan, sonra Helenistik ve
ardindan da loma u,,arliklarini besle,en Misir, Mezopotam,a, lran ve
/nadolu co,raf,alarinda ,aa,an farkli kltrler ,ormezden ,elinmi-
tir. Yine rtaa,'da ,aanan Hali seferleri sreci, sonrasinda Yenia,
balarinda tm /kdeniz'e dam,asini vuran smanli varli,i a,ni aki-
bete u,rami, /vrupa kendi kendini ,aratan bir toplum olarak takdim
edilmitir. smanli fetilleri ark despotizminin Lati',a sizma teebbs-
leri olarak lanetlenirken, Lati'nin emper,alist emellerle Do,u',a lakim
olma ,iriimleri, medeni de,erlerin tainmasi, Do,u lalklarinin u,ani-
ina ortam lazirlamasi olarak sunulmutur. /vrupa'nin do,usunda ,er
alan farkli topluluklarin farkli tarilsel srelerden ,etikleri, bunun
neticesinde farkli de,erler silsilesi oluturduklari ,ormezden ,elinmi,
tek do,runun /vrupa merkezli fikirler oldu,u dikte edilerek kltrel
somr,ecili,in tolumlari atilmitir.
Di,er ,andan /vrupa da bir ,erde Do,u dn,asi ve Trk toplu-
munun oteki"sidir. Zira Trk tarili kendi mazisini aktarirken sik-
likla /vrupa tariline ,ondermeler ,apar. smanli tarilinin parlak
evreleri, /vrupa'nin allaki ve kltrel aidan iflasi,la bir arada sunu-
lurken, a,ni devletin ok evreleri de acimasiz /vrupa kapitalizmi-
nin valili,ine mal edilir. te ,andan Milli Taril" ,azimi iinde
/vrupa'nin o,knlen bazi ozelliklerinin kokleri lslam oncesi Trk
tarilinin ok eski devirlerinde aranir. rne,in rta /s,a'da ,aa,an
Trkler koleci toplum ,apisina kari iken, /vrupa tarili 18. ,z,ila
kadar kole eme,i sa,esinde ,kselir. lomalilarda kadin tm,le koca-
sina tabii iken, rta /s,a'da ,aa,an Trk kadini kocasi ile eit sevi-
,ededir. Ya da /vrupa laisizm ile ancak lransiz lltilali ile taniirken,
Trk toplumu bu kavramla Tu,rul Le,'in 1O55 La,dat Seferi sirasinda
oktan tanimitir. lesmi so,lemde ve ders kitaplarinda da ,er alan
bu anlati,a ,ore La,dat'a ,iren Tu,rul Le,, lalifenin dini liderli,ini
tanirken, kendisi de dn,evi iktidari stlenmitir. Dola,isi,la mevcut
,elimeler ,a da toplumlarin sos,al ,aam tarzi, ,aadiklari bol,enin
iklimi, temel ,eim ka,na,i ,oz onne alinmadan ,apilan bu karila-
tirmalar afaki olmakla birlikte, Lati',a ve Latili de,erlere du,ulan la,-
ranli,in da aik bir orne,idir. Lu tr ,orumlar ,aparken llka, /vrupa
topluluklarinin tarimla u,ratiklari iin kole ,cne ilti,a du,duk-
lari, dala zi,ade ,ari ,oebe ,aam tarzini ve la,vancili,i benimsemi
AVRUl A 1 ARl l
9
rta /s,a bo,larinin ise do,al olarak kolecili,e ,abanci kalacaklari
unutulmamalidir. Yine zorlu ,aam koullarindan dola,i kadin-erkek-
ocuk demeden ler an savaa lazir olma,i mecbur kilan ,ari ,oebe
,aam ekli ile, retim ve tketim ilikilerinin belli bir dzende se,ret-
ti,i elir ,aamini karilatirmak da pek akil kari de,ildir.
Tm bu ,onelimler /vrupa tarilinin ve bu anlamda /vrupa'nin
farkli dn,alarla olan tarilsel ilikilerinin bilinmesini zorunlu kili,or.
Llkemizde /vrupa tarilini konu alan sinirli sa,idaki kitabin onemli bir
bolm, maalesef ,enel okur kitlesi ile buluamamaktadir. Lu sebeple
/vrupa'nin tarilsel srete otekisi" konumundaki Do,u toplumlari
ile olan ilikileri zerine ,o,unlaan makalelerden me,dana ,elen bu
kitap, ,enel okur kitlesi ,oz onne alinarak lazirlanmitir. Makale
konulari incelendi,inde ,azilarin ilka,lardan ,akin zamanlara kadar
Lati u,,arli,inin lslam dn,asi, in, /merika kitasi ,ibi farkli co,raf-
,alarla olan mnasebetleri konusuna odaklandi,i lemen fark edilecek-
tir. Ya da /vrupa etkisi,le ,enel kabul ,oren ekli ile ifade edecek olur-
sak ,azilar dala zi,ade /vrupa'nin Yakindo,u, rtado,u ve Lzakdo,u
co,raf,alari ile olan temaslari zerine ,o,unlamitir. Luradaki uzak-
lik kavramlarinin da /vrupa merkeze alinarak oluturuldu,u pek o,u-
muzun malumudur.
Lu alimanin orta,a ikmasinda pek ok kii ve kurumun deste,i
vardir. Lu anlamda ozellikle lS/M, La,ezid Devlet, lobert loleji,
lransiz /nadolu /ratirmalari, lstanbul /ratirmalari Lnstits ktp-
lanelerinin alianlarina verdikleri destek iin teekkr ederim. Her
alimamda ,orsel malzeme konusunda ellerindeki koleksi,onu istifa-
deme sunan Nasen Can, levent Safran ve Halit mer Camci',a da
sonsuz teekkrler. Sev,ili o,rencilerimin derslerde sordu,u sorular ve
meraklarinin ,o,unlati,i konular da ,azi konularinin belirlenmesinde
onemli olde etkili oldu. Son olarak okul ile ktplane arasindaki
,o,un tempom nedeni,le birlikte ,eirdi,imiz vakitlerden alarak bu
eseri lazirladi,im ok sev,ili eim Nejla ve o,lum Lrdem'e iten sev,i
ve minnet du,,ularimla.
/ksara, / lST/NLLl
Lkim 2O11
11
1
30."/*/#&-"-*4*1:304
Dn,anin en ,orkemli imparatorluklarindan biri olan loma'nin
temelleri M.. Vll. ,z,ilda atilmiti. latium bol,esinin en onemli
elirlerinden biri olan loma, ilk zamanlar Ltrsk kokenli krallar tara-
findan idare edilmise de, sonradan bu krallar patrici" adi verilen aris-
tokratlarin liderli,inde elirden kovulmulardi. Lo,lelikle monari dev-
rilerek cumluri,et idaresine ,eilmiti. Cumluri,et doneminin ba-
larinda ,, ,eleri patrici sinifina mensup ailelerden seilen sena-
tus" adli meclisin elinde,di. Meclis, lke,i konsl" adi verilen ve
bir ,illi,ina seilen st dze, memurlar vasitasi,la idare ederdi. Lu
donemde loma, latin kokenli topluluklarin ,aadiklari latium bol-
,esinde ,iriti,i bir dizi mcadele sonrasinda stnlk temin etme,i
bilmiti. zellikle Ltrsk elirleri sindirilmi, eski efendiler zerinde
bu suretle nfuz tesis edilmiti.
VAE VICTIS
/ncak loma, M.. 387'de tarilinin en b,k felaketlerinden birini
,aadi. Lritan,a'da lelt, /nadolu'da Calat di,e bilinen Cal,alilar,
bu tarilte ltal,a',i kuze,den itibaren istila etme,e baladilar. loma,
Cal,alilari elre on be kilometre mesafedeki /llia lrma,i ki,isinda
kariladi,sa da, b,k bir ma,lubi,ete u,radi. Llke ,enlerinin o,u
sava alaninda la,atini ka,betti. Sonrasinda Cal,alilar, loma'nin di
duvarlarini aarak elri i,al edip atee verdiler. lakin kuatma tak-
tiklerini bilmemeleri, loma',i mutlak bir felaketten kurtaracaktir.
Cal,alilar, bir mddet elir onlerinde kaldilar. /ncak kuze,deki lare-
ket slerinden ,elen kariiklik laberleri zerine, loma ile uzlama,a razi
NDER KAYA
12
oldular. loma, ,kl bir taz-
minat karili,inda Cal,alilari
elir surlari onnden uzakla-
tirma,i baardi. Yaanan bu
ola, sonrasinda Cal,alilarin
efi konumundaki Lrennus'un
a,zindan ikan Vae Victis"
,ani Ve,l ma,luplara" soz,
Lati'da darb-i mesel olacaktir.
Lrennus, laracin tartilmasi
sirasinda lile ,apti,ini one
sren lomali bir senator iin
bu sozleri sarf etmi ve sonra-
sinda da kilicini a,irlik birim-
lerinin oldu,u kefe,e ko,arak
lomalilara ,ozda,i vermiti.
Her ne kadar elir kurta-
rilmi olsa da ka,ip b,kt.
Lvvela loma, savaabile-
cek durumda olan nfusunun
b,k bir bolmn mularebe alaninda birakmiti. Dalasi, elir atee
verilmi, latium bol,esinde di,er kentler zerinde tesis edilen nfuz
sona ermiti. Lata Ltrskler olmak zere loma'nin dmanlari tekrar
larekete ,emilerdi. loma, tipki ,elecekteki Hannibal ve bu ,azi,a
konu olan l,ros felaketlerinde de tekrarlanaca,i zere, bu sikintilari
atlatmasini bildi. Nitekim ,aadiklari, loma',i sindirmek bir ,ana
dala da a,resifletirecektir. loma, Yutulmadan ,utma" politikasini
u,,ulama,a bala,acaktir. /ncak bundan once, benzeri bir istilanin
,aanmamasi iin elir surlarinin talkimi ,oluna ,idilir. Sonrasinda
ordu ,eniden dzenlenir. Lo,lelikle olasi bir saldiri,a kari en temel
tedbirler alinmi olur. Lu tedbirler, kisa bir sre sonra sinanacaktir da.
ncelikle Tiber Nelri kenarina kadar sokulmu olan Ltrskler pskr-
tlr. loma surlari, sonraki ,illarda ,apilan Cal,a akinlarini da baari
ile durdurur. Di,er latin kentleri zerinde de zaman iinde ,eniden
stnlk tesis edilerek, loma onderli,inde bir latin birli,inin temel-
leri atilir. lomalilar, Cal,a istilasinin izlerini aradan ,arim asir ,e-
meden tm,le sileceklerdir.
Gu|yu|| suvu|
AVRUl A 1 ARl l
13
loma, M.. lV. ,z,il ortalarindan itibaren rta ltal,a'nin e,e-
menli,i iin Samnitlerle mcadele etti. lasilalarla devam eden
b,k savain ardindan, Samnitleri de kontrol altina alarak bu bol-
,enin mutlak lakimi oldu. Lo,lelikle sira ltal,a'nin ,ne,ine ,el-
mi oldu. Lol,enin ,ne, kismi Helen kolonileri tarafindan evrelen-
miti. loma, bu Helen kentlerinden bazilarini da lima,esi altina aldi.
Lol,edeki bu ,enilemeden ralatsiz olan devletlerin bainda ise ,ine
bir Helen kenti olan Tarentum ,elmekte,di.
Lsasen ltal,a'nin ,ne,i dala M.. Vlll. ,z,ildaki Helen koloni-
zas,onu devresinden itibaren Yunanistan'daki topluluklarca iskan edil-
miti. Lu sebepledir ki bol,e, L,k Hellas" adi ile anilir olmutur.
/ncak zaman iinde bu Helen kentleri za,iflami ve diaridan ,elen
istilacilara kari kendilerini koru,amaz lale ,elmilerdi. Lunun neti-
cesinde ellerinde bulunan zen,inlik ka,naklarini devre,e sokmak ve
kendi emni,etlerini bu suretle ,abanci lkelerden davet ettikleri kral ,a
da parali askerlere teslim etmek ,ontemini benimsediler. lte loma'nin
M.. lV. ,z,ilda Cne, ltal,a',a sarkma,a balamasi, do,al olarak
bol,ede benzer bir tutumu ,eniden ,ndeme ,etirdi. Luradaki Helen
kentlerinden birisi olan Tlurii, bol,ede ,aa,an lucanlarin saldirilarin-
dan korunmak iin lomalilari davet etmiti. loma, Cne, ltal,a'nin
Romu'n|n orum u|un|
NDER KAYA
14
en ,l elirlerinden biri olan Tarentum'un tepki ,osterece,ini lesap
etmesine ra,men, ,ardim a,risina olumlu ,anit verir. Tlurii kentine
bir loma ,arnizonu ,erletirilir. /,ni ,nlerde bir loma filosu da
ikan firtinadan korunmak iin Tarent lorfezi'ne si,inmak zorunda
kalir. Halbuki onceki ,illarda Tarentum ve loma arasinda varilan bir
anlama,a ,ore, loma ,emilerinin ler ne sebeple olursa olsun Tarent
lorfezi'ne ,irmeleri ,asaklanmiti. Tarentum'un ,aanan ,elime-
lere tepkisi sert olacaktir. nce limandaki loma ,emilerine saldirilir,
ardindan da Tlurii kentine ,rnerek buradaki loma ,arnizonu bol-
,e,i terk etme,e zorlanir. lomalilar mesele,i diplomatik ,ontemlerle
ozmek iin Tarentum'a eli ,onderirlerse de lakaret ile karilairlar.
Sava kainilmaz bir lale ,elince Tarentum, Lpir krali l,ros'u bol-
,e,e davet eder. Lsasen Tarentumlular, dala onceki ,illarda da bol,e-
deki ,a,maci topluluklara kari Sparta'dan, S,rakusa lralli,i'ndan ve
Lpir'den askeri ,ardimlar temin etmilerdi.
ROMA, FILLERLE KAR$ILA$IYOR
l,ros, Helen lkesinin /dri,atik Denizi'ne bakan ki,isinda ve
Cne, ltal,a'nin tam karisinda bulunan Lpir bol,esinin lakimi idi.
L,k bir taktis,en ve baarili bir asker olan l,ros, Helen co,raf,asi ve
ltal,a',i kontrol altinda tutan ,l bir devlet kurma,i ledefli,ordu.
Dola,isi,la Tarentum'dan kendisine ,elen daveti li tereddt etmeden
kabul etti. l,ros, ltal,a co,raf,asinda ,aa,anlarin o vakte kadar bilme-
dikleri, ama Hindistan'a kadar uzanmi olan L,k lskender sa,esinde
Helenistik kralliklarca bilinen ve orduda kullanilan filleri ile beraber
ltal,a',a ulati. 2O filin ,ani sira falanks dzeninde savaan ,l bir
ordu Tarentum onlerinde kara,a ikmi ve Tarentumlular, kentin anal-
tarlarini l,ros'a teslim ederek onu bakumandan olarak tanimilardi.
Lunun zerine l,ros, vakit ka,beden lomalilara kari larekete ,eti.
llk olarak M.. 28O'de lomalilari, Tarent lorfezi'nin batisinda bulunan
Heraklia elri onlerinde a,ir bir ma,lubi,ete u,ratti. Lu zafer, l,ros'a
Cne, ltal,a'da pek ok mttefik kazandirdi. Sonrasinda loma'nin kalbi
olan latium bol,esine ,irdi. /ncak burada, loma'nin mttefiki olan
elirlerin loma',a sadik kaldiklarini ,orerek Tarentum'a ,eri ekildi.
lazandi,i multeem zaferin me,velerini topla,amami, buna mukabil
AVRUl A 1 ARl l
15
anakarasindan ok uzakta oldu,u
iin ordusu da epe, ,ipranmiti.
loma'nin iini kisa srede biti-
remedi,i takdirde l,ros'u b,k
sikintilar beklemekte,di. Lstelik
Helenler de ,venilir mttefik-
ler de,illerdi. Zira l,ros'un bol-
,ede kazandi,i sa,,inliktan du,-
duklari ralatsizli,i ler firsatta dil-
lendirmekten ,eri kalmi,orlardi.
l,ros, ertesi ,il lomalilarin
Tarentum'un kuze,indeki /pulia
bol,esinde bulunan kuvvetle-
rine taarruz etti ve kesin bir zafer
kazandi. /ncak ka,iplari o kadar
a,irdi ki, ,aninda bulunan adam-
larina L,er lomalilara kari bir
zafer dala kazanirsam malvolaca-
,im" dedi,i riva,et olunur. ,sa
loma, l,ros'un tam tersine kendi anakarasinda savai,or ve ka,ipla-
rini ok dala kola, ,iderebili,ordu. Lu nedenle l,ros, loma ile bari
,ollarini arama,a baladi. lakin durumun farkinda olan loma sena-
tosu, bu ,iriimlere olumlu cevap vermedi. Ne,se ki zaman loma'nin
leline ili,ordu. Lstelik ,een sre iinde loma'dan kopan pek ok
mttefik de ,eniden loma',a ,anama ,oluna ,itmiti. Zira l,ros'un
ekilip ,itmesinden sonra, loma'nin korkun ofkesi ile kari kari,a
kalacaklarini bili,orlardi.
ltal,a',a ,apti,i ikartmanin nc ,ilinda, bu kez Sicil,a'daki
Helen kentleri kendisinden ,ardim talebinde bulundular. lakat bu
kez dman loma de,il, luze, /frika merkezli lartaca idi. l,ros bu
teklifi de kabul etti. Sicil,a',a ,eerek lartacalilari nerede,se tama-
men bol,eden sokp atti. lartacalilar adanin ancak bir iki nokta-
sinda tutunabilmilerdi. loma ile ,apti,i mcadelelerin l,ros'a tecrbe
kazandirdi,i ortada,di. Lpir krali, Sicil,a'da vakit ka,bederek ordusunu
dala da za,iflatmak ,erine kesin sonuca ulamak iin do,rudan luze,
lyros'un |||er|
NDER KAYA
16
/frika'da bulunan lartaca',a sal-
dirma,a karar verdi. Lo,lece
mesele,i kokten ozecekti. lakin
devre,e bir kez dala Helen devlet-
leri ,irdi. Helenler, lartacalilarin
bol,eden ikarilmasinin kendileri
iin ,eterli oldu,unu be,an ede-
rek, l,ros'a lartaca seferi iin
askeri ,a da maddi konularda
destek verme,eceklerini aika
ifade ettiler. l,ros, tipki kendi-
sinden sonra ltal,a',i istila etmek
iste,en Hannibal ,ibi bir amazla
kari kari,a kalmiti.
ROMA'YI KLLK HESAPLAR KLRTARDI
Lpir krali en b,k darbe,i ise lomalilarla M.. 275'te ,iriti,i
Leneventum Savai'nda ,edi. Lu savata artik ka,naklari tkenme
noktasina ,eldi,i iin ilk ve son kez ma,lubi,ete u,ramiti. Yenil,i
sonrasinda l,ros, ltal,a'da dala fazla kalmanin bir anlami olmadi-
,ina kanaat ,etirecek ve kumandanlarindan Milon'u bir miktar kuv-
vetle birlikte Tarentum'da birakarak lkesine ,eri donecektir. M..
272'deki olm sonrasinda bu kuvvetler de memleketlerinin ,olunu
tutacak ve korumasiz kalan Tarentum, kisa bir sre sonra loma tara-
findan illak edilecektir. Lo,lelikle loma, bir kez dala dmanlari-
nin kk lesaplari neticesinde kurtulacaktir. Yarim asir kadar sonra
Hannibal da loma',a benzer nedenlerden dola,i olmcl darbe,i indi-
reme,ecektir. Zira lartaca'daki mulalifleri, Hannibal'a bekledi,i des-
tek kuvvetleri ,onderme,ecek ve toparlanan loma, once Hannibal'in,
arkasindan da lartaca'nin sonunu lazirla,acaktir.
Ep|r |ru|| lyros
TALYA'NIN GNEY
BYK HELLAS OLARAK BLNRD
Italyanin gneyi Helen kolonistler tarafindan iskan edildiginden
dolayi M.. VI. yzyildan itibaren "Megale Hellas yani
"Byk Yunanistan olarak taninirdi. Bilindigi zere Yunan
cografyasi tarimsal aidan sikintili bir blgedir. Bu nedenle
denizcilikle ugraan Yunanlilar, M.. VIII. yzyildan itibaren
gerek Karadenizde gerekse de Akdenizde bir dizi kolonileme
faaliyetinde bulunacaklardir. Gney Italyada tesis edilen
kolonilerin ortak zelligi, ehrin etrafina yayilan geni tarim
arazileridir. Bunun diinda ogu kent, deniz kenarinda kurulmu
olup nemli limanlara sahipti. Yarimadanin gney ve dogu kiyilari
grece daha kolay kolonize edilirken, batida varolan Etrsk
hakimiyeti, Helen kolonilerinin blgede sinirli varlik gstermesine
sebep olmutur. Koloni eklinde tesis edilen ehirler zaman iinde
ana karadan siyasi olarak kopmu, ancak ekonomik ve kltrel
ilikilerini devam ettirmilerdir. Zamanla bu koloni kentler de
kendi kolonilerini kurmaya balayacaklardir.
Helen kentleri, ilerleyen yillarda idari, din, kltrel alanlarda
Romayi da derinden etkileyeceklerdir. Pek ok Helen mitosu,
Yunan tanrilari ve Yunan alfabesi, onlar vasitasiyla yarimadaya
girecektir.
Helen kentlerinin temel zenginlik kaynagini ticaret oluturuyordu.
Zenginligin de etkisiyle bu cografyada nemli kltrel gelimeler
yaandi. Suyun kaldirma kuvvetini bulan Arimed de yine bir
Helen kenti olan ve Korintliler tarafindan kurulan Sirakuzada
yaami ve son nefesini bu ehirde vermiti. Sirakuza, iki limana
sahip olmasi sebebiyle Italyadaki en grkemli Helen kentlerinden
biri konumundaydi. Arimed sadece suyun kaldirma kuvvetini
bulmami, ayni zamanda Sirakuza Romalilarca kuatildigi sirada
kurguladigi kuatma aletleri vasitasiyla Romalilarin da epey canini
yakmiti. Gelitirdigi savunma yntemleri arasinda gne iinlarini
byk bir ayna araciligi ile yansitarak Roma gemilerini yakmak,
ehir surlari nnde beliren Roma kadirgalarini, gelitirmi oldugu
bir vin sayesinde denizden ikararak alabora etmek ya da ok
byk talari devasa manciniklarla Romalilara firlatmak geliyordu.
NDER KAYA
18
,":/",b"
Sabalat /tlan, Rcma Tar:|:u:u -ua Hat|ar:, . K:s:m Cum|ur:,et Dev-
ri, lstanbul 197O.
Clemens Losl, Rcma Tar:|:u:u -ua Hat|ar: . K:s:m Cum|ur:,et, (Ter-
cme: Sabalat /tlan), lstanbul 19+O.
Halil Demircio,lu, Roma Tarihi, l. cilt, /nkara 1987.
Hel,e Hesse, o0 Cm|eJe Du,a Tar:|:, (ev: i,dem Canan Dikmen-
Cl Crtunca) lstanbul 2OO8.
/rif Mfid Mansel, Le ve Yuuau Tar:|:, lstanbul 2OO+.
/rif Mfid Mansel, Ls|: Dcu ve Le Tar:|:u:u -ua Hat|ar:, lstanbul
1945.
/dnan lekman, -ua Hat|ar: :|e Le-Yuuau-Rcma Tar:| ve L,ar|:||ar:,
Trabzon 1967.
,uz Tekin, Ls|: Yuuau ve Rcma Tar:|:ue C:r:, lstanbul 2OO8.
19
2
)0--:800%6/41"35"-*4*
M.. V. ,z,ilda ,erekleen lers-Yunan mcadelesi, bilindi,i zere
dala zi,ade Termofil Savai vesilesi,le birka kez be,az perde,e aktaril-
miti. Lunlardan ozellikle 2OO7 ,apimi olan 3OO Spartali" filmi, ,erek
dn,a ,enelinde, ,erekse de lkemizde b,k il,i u,andirdi. zellikle
kullanilan efektler ve ok kesin iz,ilerle belirlenen lranli-Yunan imaji,
se,ircilerin belleklerine kazindi. Lsasen tarilin be,az perde zerin-
den insanlara aktarimi, beraberinde ok ciddi telllikeleri de ,etiri,or.
Nitekim tarilin en militarist toplumlarindan birisi demokrasinin savu-
nucusu olarak izle,icilere takdim edilirken, sara, terifati ve e,alet sis-
temi bata olmak zere loma lmparatorlu,u vesilesi,le tm /kdeniz
co,raf,asini etkileme,i baaran parlak lers u,,arli,i despotizmin kalbi
olarak sunulu,or. Dola,isi,la film, bu,ne de ok ,l ,ondermeler
,apmi olu,or. /merika tarafindan er ekseninin merkezine konulan
lran, 25OO ,il oncesini anlatan bu filmde a,ni eksenin ana oda,inda.
lilm, lakli olarak bazi eletirmenlerce medeni,etler atimasinin son
lalkasi olarak ,orld. Lu vesile,le biz de Sparta toplum ,apisina bir
nebze bakalim. Lo,lelikle de sinemanin neleri de,itirebilme ,c
oldu,una bir nazar etmi olalim:
Sparta toplumu ile il,ili ana ka,naklarin bainda, miladi l. ,z,ilda
,aami olan Yunan tarili llutarkos'un likur,os'un Ha,ati" adli
eseri ,elir. likur,os, Spartalilarin efsanevi krali ve ,asa ko,ucusudur.
Dola,isi,la llutarkos'un alimasi, Sparta'nin bu ,asa ko,ucu sa,esinde
,aadi,i de,iim ve donm, Sparta'nin Yunan co,raf,asinda ulati,i
,cn temellerini anlatma,i ledefler. Lo,lelikle llutarkos, bize Sparta
toplumunun en ince noktalarini dali aktaran ve lalilazirda Sparta top-
NDER KAYA
20
lumu lakkinda en temel bil,i
ka,naklarindan biri olan ese-
rini birakir.
Spartali likur,os'a ,ore bir
toplum iindeki btn fenalik-
larin ka,na,i zen,in ve ,oksul
arasindaki uurumdur. Lu far-
kin ,ok edilmesi ve sonrasinda
,eniden olumamasi iin, devlet
kanali,la bir kontrol mekaniz-
masi kurmak ,erekmektedir. u
lalde vatandalar arasinda mlk
ortak olmali, para kavrami orta-
dan kaldirilmali, zen,inli,e ,ol
aan ticaret ve benzeri u,ralar-
dan uzak durulmali,di. Sparta
vatandai olan ve 2O ,aina ,el-
mi ler oz,r ,urttaa eit mik-
tarda toprak da,itilmali, ,urtta-
lar arasinda sinifsal farklili,a sebebi,et verecek ler trl ,aam tarzina
en,el olunmali,di. Llke, adeta btn kardeler arasinda eit ekilde
bollm bir iftli,e benzemeli,di. Lretim lelot" adi verilen toprak
kolelerince ,erekletirilmeli ve Sparta erkekleri kendini dala b,k
bir erdem iin, ,ani vatanlarinin korunmasi lksne lazirlamali,di-
lar. Lunun neticesinde Sparta Devleti, nerede,se do,du,u ilk andan
itibaren ,urttalari zerinde belirle,ici bir konuma ulami olu,ordu.
KADINLAR VE CREVLERI
Sparta toplumu iinde kadinlar sa,lam ocuk do,urmali ve devlet
,edi ,ainda bu ocuklara el ko,ana kadar da elverdi,ince elik iradeli
bire,ler ,etitirmeli,diler. nlara kalramanlik lissi,ati verecek mar-
lar okumali, canini Sparta iin veren b,k atalarinin destansi lika,e-
lerini anlatmali,dilar. Spartali bir anne, rulun ,umuamasina sebebi-
,et veren e,lerden ocu,unu sakinmali,di. Sparta kadinlari da erkek-
leri ,ibi sert bir e,itime tabi tutulur, kou ,apar, disk ve ok atarlardi.
likur,os'a ,ore sa,lam bir neslin tolumu ancak sa,lam bir bedende
300 SpurLu||" ||m|n|n u||
AVRUl A 1 ARl l
21
,eliebilirdi. lizlara erkeklerden kamamalari tembillenir, latta bazi
durumlarda ,en kizlar e,itim sirasinda beceriksiz tavirlar ser,ile,en
erkeklerle ala, ederek onlari dala bir azimle alima,a sevk ederlerdi.
Lu sebeplerden dola,i Sparta kadinlari, di,er Yunan kadinlarina ,ore
erkekleri zerinde dala ralat otorite kurabilen kadinlar olarak al,ila-
na,elmitir. Nitekim 3OO Spartali ile Termofil Ceidi'ni savunan lral
leonidas'in karisi Cor,o',a, ,abanci bir kadin Siz Sparta kadinlari,
erkeklerine talimat verebilen tek kadinlarsiniz" demi ve Cor,o'dan
da Liz Sparta kadinlari erkek do,uran tek kadinlariz da ondan" ceva-
bini almiti.
Talmin edilebilece,i zere erkek ocuklarin e,itimi, kiz ocuk-
larina ,ore ok dala zordu. Sparta, militarist bir ,api,a salip olma,a
mecburdu. Lu devletin kokleri Dor akinlari sonrasinda bura,a ,erleen
atalarina da,ani,ordu. Herkl'n so,undan ,eldiklerine inanan Dor
kokenli Spartalilar, ,erli lalka ,ore azinlik durumunda,dilar. Siklikla
,erli lalkin is,anlari ile kari kari,a kalmalari, onlari sekin savai
vatandalar ,etitirme,e zorlamitir. Sparta'da do,an ler erkek ocuk,
do,ar do,maz toplumun en ,alilarinca mua,ene edilirdi. Do,an bebek
askerlik ,apma,a elverili ,rbz bir ocuk ise b,tlmesi emredilir,
e,er vcudunda lerlan,i bir kusur ,a da za,iflik emaresi varsa lkenin
sinirli ka,naklarini bo ,ere tketmemesi iin Ta,,etos Da,i'na ikari-
larak oradaki bir uurumdan aa,i birakilirdi. Nitekim 3OO Spartali"
filminde Spartalilara ilanet ederek lers ordusuna ,ardim eden Lfialtes,
bu ekilde anne ve babasinca oldrlme,erek sa, birakilan bir kiili,i
canlandiri,ordu.
Yedi ,aina kadar annesi tarafindan bakilan Spartali erkek ocuk-
lar, bu sre iinde bezlerle sarilip sarmalanmaz, ,i,ecek semelerine izin
verilmez, karanliktan korkmamalari, nazlanmamalari, mizmizlanmama-
lari konusunda siki bir terbi,e alirlardi. Lu sebeple bazi Yunan devlet-
lerinde so,lular, ocuklari iin Spartali dadilar arar fakat Sparta top-
lumunda ,abanci bir kadinin ocuk ,etitirmesine asla izin verilmezdi.
Yedi ,aina basan ocu,a ise devlet el ko,ar ve onu annesinden a,ira-
rak a,elaia" ,ani kme denilen bir toplulu,un iine ko,ardi. Lurada
ocuk di,er ,aitlari ve a,abe,leri ile birlikte ,aama,i, ,emek seme-
me,i, emre itaat etme,i, kav,a etme,i, ,edi,i darbelere kari a,akta kal-
ma,i o,renirdi. Yine ocuklara lirsizlik ,apmalari, ,i,eceklerini ala-
NDER KAYA
22
rak edinmeleri de o,retilirdi. Sparta toplumunda la,atta kalmak iin
,apilan lirsizlik su kabul edilmezken, ,akalanmak b,k a,ip sa,i-
lirdi. Lu sebepledir ki lirsizlik ,apti,i anlailan kii, aldi,i iin de,il,
,akalandi,i iin iddetli biimde cezalandirilirdi.
SPARTA LSLLL TERBIYE
Dala b,k ocuklar bu e,itim srecinde kklere ,ol ,ostermekle
,orevli,di. lme,e alinan ocu,un salari kesilir, ,alina,ak ,rr ve ,az
ki nerede,se iriliplak dolairdi. 12 ,aina ,eldiklerinde ocuklara bir
pelerin verilirdi. Lu pelerin a,ni zamanda oldkleri vakit kefenleri de
olurdu. Zira Spartalilar, olen erkekleri,le birlikte sadece pelerinlerini
,omerlerdi. Yalnizca savata olen erkekler ile do,umda olen kadinla-
rin isimleri mezar taina kazinirdi. Spartali ,enlerin karinlarini do,ur-
SpurLu'n|n esunev| yusu |oyucusu L||urgos
AVRUl A 1 ARl l
23
malarina, siklikla ban,o ,apmalarina, ,zel kokular srmelerine izin
verilmezdi. /ncak delikanli e,itimini tamamla,ip 2O ,aina ,eldikten,
,ani tam anlami,la Sparta vatandai olduktan sonra, savaa ,iderken
bu konulardaki sinirlamalar kaldirilirdi. Savailarin ,ikanmalarina,
,zel kokular srmelerine, salarini uzatmalarina ve ,zel ,emekler
,emelerine izin verilirdi. lakin Spartali bir ,en bu konularda o kadar
titiz davranirdi ki, savamasina en,el tekil edecek lerlan,i bir airi-
li,i ,apmazdi. Yine Spartalilar aisindan olm son derece siradan bir
e,di ve sava alaninda can vermek ,zel bir olmd. Spartalilar cena-
zelerini elir diina de,il, tapinaklarin lemen ,anina ,om,orlardi.
Lo,lece olmn aleladeli,i vatandalara latirlatili,ordu.
Sparta toplumunda ok konumak da terbi,esizlik kabul edilirdi.
lii, aklindakini en aik ve en net ekilde so,leme,e tevik edilirdi.
Lu sebeple Spartalilar, donemlerinin en lazircevap insanlari olarak
bilinirdi. llutarkos'un anlatti,ina ,ore bir /tinali, onlarin kisa kili-
lari ile ala, etmek iin bir Spartali',a Ti,atrolarda lokkabazlar en
kola, sizin kililarinizi ,utu,or" dedi,i vakit, /ma bizim kililarimiz
do,rudan dmanin ,re,ine ulair" cevabini almiti. Yasa ko,ucu
likur,os'un ,e,enine Sparta'da niin az ,asa oldu,u soruldu,unda /z
konuanlarin ok ,asa,a ilti,aci ,oktur" eklinde bir cevap vermiti.
Yabanci bir adam Spartalilari ne kadar sevdi,ini ,ostermek iin Lenim
lkemde bana Spartalilarin dostu derler" eklinde bir soz sarf etti-
,inde de Sana kendi ,urttalarinin
dostu denmesi dala i,i de,il mi`" ek-
linde bir cevap verilmiti. Yeri ,elmi-
ken lemen belirtelim ki Spartalilar,
,abancilarin lkelerine ,elmelerine
de sicak bakmazlardi. Zira ,abancilar
kendi kokumu dzenlerini de bera-
berlerinde ,etirdikleri iin, bu durum
,enler aisindan i,i bir ornek tekil
etmemekte,di. Zaten ticari faali,e-
tin nerede,se li olmadi,i bir mem-
leket, ,abancilar aisindan da b,k
bir cazibe taimi,ordu.
b|r hop||L bu||g|
NDER KAYA
24
Devletin vatandalarina mdalalesi bu kadarla sinirli de,ildi.
Vatandalarinin medeni durumlarina da karii,or, onlari evlenme,e
ve sa,likli ocuklar ,apma,a tevik edi,ordu. Hatta bazi usta sava-
ilar sirf bekar olduklari iin kendilerinden dala ,en Spartalilardan
sa,,i ,orme,ebili,orlardi. Nitekim nl komutanlardan Derk,ilidas'i
,oren bir asker ona ,erini verme,i reddetti,i ,ibi, kendisine de lleride
bana ,erini verecek bir o,lun bile ,ok senin" demi, bu sozleri nede-
ni,le de evresindeki Spartalilarca a,iplanmamiti. Lekarlar bazi toren-
lere katilmaktan menedildikleri ,ibi, elir me,daninda iplak dola-
ma,a mecbur birakili,orlardi. Lvlenmek iste,en bir delikanli, bunu kiz
kairmak sureti,le ,api,ordu. lairilan kizi ,ali bir kadina teslim edi-
,or, onunla birlikte olduktan sonra da ,ine di,er arkadalarinin ,anina
,iderek kila ,aamina ,eri don,ordu. Sonraki ,nlerde de karisinin
,anina ekinerek ve ,izlice u,rama,a devam edi,ordu. Lakalarinin
onlarin birlikte vakit ,eirdiklerini ,ormesi b,k a,ip olarak al,ilan-
di,indan iftler, bulumalari sirasinda ,izlili,e b,k onem vermek-
te,diler. likur,os, bu ,olla birbirine lasret kalan iftlerin aralarindaki
sev,inin dala da o,alaca,ina ve iltirasin beraberinde ,etirdi,i ol-
szlklerden bu ekilde korunacaklarina inani,ordu.
Spartalilarin evlilik kurumuna baki ailari da di,er toplumlardan
olduka farkli,di. Sparta toplumunda, ler bire, toplumun menfaatle-
rini on planda tutmak durumunda,di. Cerek e,itim ,olu,la, ,erekse
de ,aa,i tarzi,la ,urttalara bu du,,u ailanma,a aliili,ordu. Lu
sebeple ,ali vatandalarin ,en elerini, kendilerinden dala ,en ve
,l Spartalilarla pa,lamalari bir erdem olarak kabul edili,ordu. Lu
evlilikten do,an ocu,u, ,ali koca kendi oz evladi ,ibi kabul edi,or
ve e,itimi ile bizzat il,ileni,ordu. Llke menfaatleri soz konusu oldu-
,unda evlili,in baka toplumlarda beraberinde ,etirdi,i kiskanlik,
irkin bir davrani olarak kabul edili,ordu. Yine sa,,in bir erkek, bir
baka sa,,in savaidan ei ile birlikte olmak iin izin iste,ebili,or ve
bu birliktelikten do,an ocuk, iki de,erli savainin ortak evladi ola-
rak kabul edili,ordu. Sparta toplumunda bu tr ocuklar, iki de,erli
baba,a salip olduklari iin, do,utan ansli kabul edili,orlardi. lzin
alinmak sureti,le ,erekleen birliktelik zina olarak kabul edilmedi-
,inden, Spartalilar birbirini aldatan kari-koca meflumuna kendilerini
AVRUl A 1 ARl l
25
,abanci ,orrlerdi. Hatta evlili,e ilanet durumunda iftlere ne ceza
verildi,i bir Spartali',a soruldu,unda kendisinin verdi,i cevap, olma-
,an bir e,e verecek ,anitinin olmadi,i" eklinde,di.
DEMOKRASI DEDICIN.
Lu ,azi,i kaleme almama bir ,erde vesile olan Sparta demokrasi-
sine ,elince. Sparta'da ,aa,anlar toplumsal sinifa mensup kabul
edilirdi. Lirinci sinif, kendilerine bulunduklari bol,enin lakimi olduk-
lari iin lakedaimon,ali" di,en Spartalilardi. Lunlar bol,e,e ,elen
Dor savailarin torunlari olup toprak ileri ile u,ramaz, topra,i ile-
,en lelotlarin elde etti,i rnn %6O'ina el ko,arlardi. lkinci ,rup ise
oz,r olarak kabul edilen ancak ,erek askeri ve ,erekse idari aidan
Spartalilara ba,li olan perioikos"lardi. Lnc ve en kalabalik sinif
bronz b|r hop||L hey|e||
NDER KAYA
26
olan lelot"lar ise Spartalilarin ,aadi,i co,raf,anin ,erli lalkindan
oluurdu. Hibir si,asi laklari olmadi,i ,ibi, zaman zaman nfuslari-
nin artmamasi iin Spartalilar tarafindan sistematik olarak katledil-
dikleri de olurdu. Lzun lafin kisasi Sparta'da oz,r insan ler ,erde-
kinden dala oz,r, kole ise ler ,erdekinden dala kole idi. Dola,isi,la
lral leonidas'in 3OO Spartali" filminde lers krali lserkes'e verdi,i
demokrasi dersi ile il,ili so,lev, tarili ,erekler ,oz onne alindi,inda
olduka lavada kali,or.
Yeri ,elmiken Spartalilarin ,onetim anla,iindan da biraz balse-
delim. Sparta'nin balan,ita bir kral tarafindan idare olundu,u ancak
bu kral sa,isinin sonradan iki,e ikti,i bilini,or. lki ortak kral lke,i
beraberce idare edi,orlardi. lrallardan biri sefere ikti,inda di,eri bu
suretle idari ilerle il,ilenebili,ordu. lrallar ilk balarda pek ok llka,
toplumunda oldu,u ,ibi bakomutan ve baralip unvanlarini tai,or-
lardi. /ncak sonradan birer memur dze,ine indir,endiler. C ise
lalk meclisinin eline ,eti. ldari ,api iinde a,rica Cerusia" denilen
bir de ilti,arlar meclisi bulunu,ordu. Lu meclis 6O ,aini ,emi 28
,eden oluu,ordu ve iki kralin da katilimi,la meclisin ,e sa,isi 3O'u
bulu,ordu. Lu meclis bir nevi danima kurulu olarak faali,et ,osteri-
,ordu. /ncak lke iindeki asil , "/pella" denilen ve savaabilecek
SpurLu |ru|| Leon|dus 1ermo|| Ge|d|'nde
AVRUl A 1 ARl l
27
durumdaki ler Sparta ,urttainin ,esi oldu,u lalk meclisinin elin-
de,di. Lu meclis, savaa ve baria karar verir, kanunlar lazirlar ve st
dze, devlet idarecileri ile Cerusia Meclisi ,elerini seerdi.
Sparta ,z,illarca bu mulafazakar ,apisini korudu ve diaridan ,elen
fikirlere kari tutumunda israrci oldu. Nitekim komularina kari kazan-
diklari askeri zaferler de takip ettikleri ,ola olan inanlarini arttirmi
SpurLu|| suvu|
NDER KAYA
28
olmalidir. Varlik nedenlerini militarizme borlu olan bu devlet, 3OO
Spartali" filminde Holl,wood'un, tarile mdalale ,cnn bir nevi
,oster,esi olarak farkli ekilde takdim edildi.
PERSLERE CELINCE...
Sparta'nin ve dola,isi,la Lati toplumunun otekisi olarak takdim
edilen lerslere ,elince... /slinda lersler lakkinda so,lenecek ok soz
var. /ncak ozellikle lerslerin lomalilardan once en or,tl devletin
salibi olduklarini belirtmek ,erekir. lerslerin kullandiklari pek ok
,ontem, ilerle,en ,illarda ,erek loma ,erekse de di,er devletler tara-
findan benimsenecektir. rnek vermek ,erekirse lersler, fetlettikleri
bol,eleri satraplik" denilen e,alet paralarina ,ore taksim edi,or ve bu
ekilde ,oneti,orlardi. Lu idari birimlerde zaman zaman ,erel ,onetici-
leri i baina ,etiri,or, ancak onlari merkezden ta,in ettikleri mfetti-
ler vasitasi,la siki bir denetime tabi tutu,orlardi. ll. liros zamaninda
kurulan posta sistemi, imparatorlu,un farkli bol,eleri ile lizli bir ekilde
laberleme,i sa,ladi,i ,ibi, merkezi otorite,i de pekitiren bir unsur
olmu;. ana ,ollarin zerinde ,aklaik 6 kilometrede bir krali,et ulak-
lers us|er| b|r|m|er|nden |msz|er"
AVRUl A 1 ARl l
29
lari iin konak ,erleri tesis edilmiti. lersler ticari ,ollarin inasinda
da olduka ustalardi. Nitekim llka,'in en onemli ticari ,zer,alla-
rindan olan lral Yolu, lran topraklarindan Lati /nadolu'daki Lfes ve
Sardis'e kadar uzani,ordu.
lersler, ele ,eirdikleri bol,elerde benimsenen dini inanlara da
mdalale etmemiler, ver,iler dz,n bir ekilde odendi,i ve bir is,an
durumu soz konusu olmadi,i mddete, e,emenlikleri altinda tuttuklari
insanlarin manevi dn,asina mdalaleden kainmilardi. Nitekim bu
tutumun da etkisi,le lers idareci zmresinin mensup oldu,u Zerdti
inanci, imparatorluk ,enelinde ,a,ilma imkani bulama,acak, dala
ok lers aristokrasisi tarafindan benimsenmi bir inan olarak kala-
caktir. Lazi ka,naklarda dinsel lo,or" olarak da ,een bu tutum,
bilindi,i zere uzun soluklu bir emper,al , olmanin olmazsa olmaz
kurallarindan biridir. Yine lers krallarinin bir nevi lassa ordusu olan
lmszler" adi verilen birlik, kralin satraplar ve di,er , odakla-
rina kari savaa lazir bir ekilde ler an elinin altinda bulundurdu,u
bir , demekti ki, tm bu u,,ulamalar Helenistik donem devletlerin-
den, loma, /bbasi Devleti ve smanli lmparatorlu,u'na kadar pek
ok devlete illam ka,na,i tekil edecektir.
imdi varin siz dnn kim barbar kim u,,ar...
NDER KAYA
30
,":/",b"
Melmet /li /,ao,ullari (editor), Sc|rates`teu a|c|eu|ere at:Ja S:,a-
sa| Duce|er, lstanbul 2O11.
evket Donmez, lerslerin la,ip Satraplik Merkezi Lulundu", lc-
|er Tar:|, sa,i: 12, cak 2O1O, s. 13-1+.
Lu,en lriedell, -ut:| Yuuau`:u K|tr Tar:|:, (ev: Necati /a), /n-
kara 2OO+.
/rif Mfit Mansel, Le ve Yuuau Tar:|:, /nkara 1988.
Lkrem Memi, Ls|:a MeJeu:,et|er: Tar:|:, Lursa 2OO6.
Lkrem Memi, Ls|:a Tar:|:uJe Dcu at: McaJe|es:, lon,a 1993.
Mustafa Namik, Ls|: Yuuau Ter|:,ec:|er:, lstanbul 1931.
lluatarklos, L:|urcs`uu Ha,at:, (ev: Sebalattin L,bo,lu-Vedat
Cn,ol), lstanbul 2O1O
laan lolatlar, Sparta ve llaton'un devlet anla,ii", :|:m ve Ltc,a,
sa,i: 12+, Lkim 2OO+, s. 72-77.
/laeddin enel, S:,asa| Duce|er Tar:|:, /nkara 2OO2.