Cumhuriyetin lk Yllarnda Trkiye Ekonomisi

CUMA, 21 EKIM 2011 01:34 MEHMET HANIFI BENZER

Bu makalenin amac Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkiye Cumhuriyetinin izledii iktisadi politikalar, bu politikalarn nedenleri sonular ve ieriklerinin incelenmesidir.1923-1929 ve 1930-1938 dnemleri olmak zere iki dnemde incelenecek olan ekonomimiz alt balklaryla ele alnacak uygulanan sistemin kendine zgl ve Atatrkn bu politikalar zerindeki etkileri zerinde durulacaktr. Osmanl Devletinin ktisadi Miras Osmanl Devleti son dnemlerinde iktisadi sahada ciddi problemlerle mcadele etmitir. Bu problemlerin balcalar sanayileememe, uzun sren savalar, nfus yetersizlii, alt yap eksiklikleri, borlanmalar ve yabanc sermaye yatrmlarnn zararlar olarak sralanabilir. Ayrca Osmanl Devleti uzun zaman direnmesine ramen 1854 ylnda Krm Savann meydana getirdii harcamalar finanse etmeye ynelik ilk d borlanmaya gitmitir. D borlanma, borlarn denmeyeceinin ilan edildii 1875 ylna kadar srmtr. 1881 ylnda kurulan Dyun-u Umumiye ile birlikte Osmanl, mali denetim altna girmitir.[1] Ayrca bu dnem yaplan yabanc sermaye yatrmlar Osmanldan ham madde almn kolaylatrmak ve askeri stratejilerine hizmet amal demiryollar ve limanlara ynelik yatrmlar olmutur. Osmanl Devletinin bir dier iktisadi kmaz ise 1838 de ngilizlerle yaplan ticaret anlamas ve devamnda 1861 de dier lkelerin lehine geniletilen ticari serbestlikler yani kapitlasyonlardr[2].Bu ayrcalklar sanayisi hali hazrda kt durumda olan Osmanl Devletinin gelimesini daha da zor hale getirmitir. Bu dnem sanayi kk tezghlar ve kurulduktan bir sre sonra kapanmak zorunda kalan birka fabrikadan ibarettir. Ekonominin lokomotifi durumundaki tarm ise Aar Vergisi benzeri uygulamalar, ihracatta yaanan zorluklar, insan gc yetersizlii ve alt yap eksiklikleri iinde ancak i piyasaya ksmen yetecek durumdadr.[3]Osmanl Devleti bu ekonomik durum iinde 1.dnya savana girmi ve iyi durumda olmayan ekonomik yap kme noktasna gelmitir. M. Kemal ATATRK nderliinde verilen kurtulu savana bu artlar altnda girilmi ve bu mcadelenin sonunda yeni bir lke kurulmutur. Ak Ekonomi Koullarnda Yeniden na (1923-1929) Osmanl Devletinin son dnemini iyi analiz eden Cumhuriyetin kurucu kadrosu politikalarnn merkezine ekonomiyi yerletirmilerdir. zmir ktisat Kongresinin al konumasnda Atatrk; Trk tarihi incelenirse gerileme ve knt nedenlerinin iktisadi sorunlara bal olduu grlr. Kazanlm zaferlerin ve uranlm baarszlklarn tm iktisadi durumla ilgilidir.[4] szleriyle Trkiye Cumhuriyetinin ekonomiye ne derece nem verdiini ortaya koymutur. lk ciddi hamlelerin iktisadi alanda yaplaca fikrini ortaya koyan Mustafa Kemal ve kurucu kadro memleketin iktisadna yeni bir rota belirlemek adna iktisadi hayatn aktrlerini, milli mcadele zaferinin noktaland zmirde toplama karar almtr. 17 ubat-4 Mart 1923 tarihleri arasnda yaplan kongreye ifti, tccar, sanayici ve ii delegelerinden oluan 1135 kii katlmtr. zmir ktisat Kongresi toplanma tarihi asndan da byk bir neme sahipti zira kongre Lozan grmelerine anlamazlklar nedeniyle ara verilen dnemde yaplmtr. stelik Lozan da zerinde anlamaya varlamayan nemli balklardan ikisi de Osmanl ekonomisinin belini bken kapitlasyonlar ve Osmanl borlar meseleleriydi. Bu noktada masann dier yanndaki lkelerinde gz kongrede verilecek mesajlardayd. Atatrk kongreyi a nutkunda; ktisadiyat

sahasnda dnr ve konuurken zannolunmasn ki ecnebi sermayesine hasmz, hayr bizim memleketimiz vasidir. ok say(emek) ve sermaye ihtiyacmz vardr. Kanunlarmza riayet artyla ecnebi sermayelere lazm gelen teminat vermeye her zaman hazrz. Mazide ecnebi sermayesi Tanzimat devrinden sonra mstesna bir yere sahipti. Devlet ve hkmet ecnebi sermayenin jandarmalndan baka bir ey yapmamtr. Trkiye buna muvafakat edemez, burasn esir lkesi yaptrmayz.[5] szleriyle tm dnyaya sava her ynyle bitirdiklerini Batyla ticarete ak olduklarn fakat siyasal bamszlk gibi iktisadi bamszlktan da dn verilmeyecei mesaj vermitir. Bu mesajn temelindeki ak ekonomi modeli, dnemim genel politikas olarak karmza kmaktadr. Bu temel politikayla al yaplan zmir ktisat Kongresi sresince katlmc kesimlerin sorunlar dinlenmi, grleri alnm ve kongre sonunda hkmete sunulmak zere bir rapor hazrlanmtr. Bu raporda; Lekesiz bir ihtilal

Milli hkimiyetinin hibir eye feda edilemeyecei Btn gayretlerin iktisaden memleketi ykseltme gayesine matuf olduu Trklerin irfan ve marifet ak olduklar Trklerin dman olmayan memleketlere dost, ecnebi sermayeye aleyhtar olmad gibi hususlara yer verilmitir.[6] Ayrca raporun ifti Tccar Sanayici ve i Guruplarna likin Esaslar blmnde ise;

Yerli retimin gelitirilmesine allacaktr Lks ithalattan kanlacaktr Ekonomik gelimeye katks olmak kouluyla yabanc sermayeye izin verilecektir Reji idare ve ynetimi kaldrlacaktr Ttn tarm ve ticareti serbest olacaktr Aar kaldrlacaktr Temett vergisi gelir vergisine dntrlecektir Koruyucu gmrk tarifeleri kabul edilecektir Sanayiciye kredi salamak amacyla bir banka kurulacaktr 1913 Tevik-i Sanayi kanunu gnn ihtiyalarna gre yenilenecektir Trk limanlarnda kabotaj hakk savunulacaktr Amele yerine ii kavram kullanlacaktr ilerin alma saatleri dzenlenecek ve sendika hakk tannacaktr[7]denilmitir. Bu dneme damgasn vuran bir dier gelime ise Lozan antlamasnn iktisadi hayatmza

etkileridir. Grmelere siyasi bamszl ekonomik bamszlkla talandrma parolasyla giren Trkiye Cumhuriyeti antlamada nemli baarlar elde etmesine ramen kendisine ekonomik anlamda ayak ba olacak baz kararlar da kabul etmek zorunda kalmtr. Antlamann 28. maddesinde Trkiyede kapitlasyonlarn her bakmdan kaldrld hkme balanmakla birlikte dier iki gelime lehimize sonulanmamtr. Antlama hkm gerei, gmrk tarifelerinin be yl sreyle 1916 ylndaki seviyede tutulmas sanayi retimini bir sre daha gmrk korumasndan mahrum brakmtr. [8]Ayrca Trk Devleti Osmanl borlarnn te ikilik ksm olan yaklak 85 milyon altn lira faiziyle birlikte yaklak 107 milyon altn liralk borcu yklenmitir.[9]

Bu dnem iinde 1.ktisat kongresinde alnan karar gerei 1925te Aar Vergisi kaldrlmtr. Btenin nemli bir ksmn tekil eden Aarn kaldrlmasndan sonra 1926 yl ile birlikte Aarn kaldrlndan doacak aklar kapatmak adna dolayl vergilerde arttrma gidilmitir.[10] Trkiye Cumhuriyeti Devleti prensip olarak yabanc sermayeye kap aralasa da Osmanl dneminden kalma yar smrge iletmeleri de devletletirmitir. Bu uygulamalardan bazlar; 1924 ylnda Haydarpaa liman ve rhtm ile birlikte Haydarpaa-Ankara, Eskiehir- Konya ve Arifiye-Adapazar; 1928de Mersin-Tarsus-Adana demiryolu hatlar devletletirilmitir. Yine 1925 ylnda Osmanl dneminin ar miraslarndan ttn rejisi 4 milyon liraya satn alnarak devletletirilmitir [11] zmir ktisat Kongresinde gndeme getirilen bir dier husus ise ekonomik olarak gl lkelerde olduu gibi yatrmclara kredi salayacak gvenilir, ulusal bir banka meydana getirme fikriydi. Gerekten de bu dnemde lkede bankaclk ve kredi alannda oturmu bir sistem olmadn gzlemleyebiliyoruz. 1924 yl sonunda 19 ulusal, 15 yabanc banka faaliyette bulunmaktayd. Ulusal bankalarnn 12sinin merkez dnda ubesi yoktur. ok czi bir sermaye birikimi olan bu bankalar ancak yerel lekte faaliyet gsteren kredi kurulularyd. Alan kredilerin %73 ubelerinin ise % 96s Ziraat Bankasna aitti. [12] Bu duruma bir zm bulmak zere Atatrkn tevikiyle Celal BAYARn nderliinde 20.08.1924 tarihli Bakanlar Kurulu kararyla 35 kurucu ortakl anonim bir irket olarak Bankas kurulmutur.[13] Ayrca bankann grevleri arasnda her trl banka muamelesi yapmann yan sra ziraat, madencilik teebbsleri kurmak ve itirak etmek de vardr. Kurulu aamas ok zor[14] geen Trkiye Bankas Trk bankaclk hayatnn nemli bir kilometre ta olmutur. Banka eker fabrikas gibi kurulularn meydana getirilmesi ve lke hizmetine sunulmasn salamtr. Ama dnemin genel politikas olan yap-devret ile zel sektre aktarma asndan bir baar elde edilememitir. Bankann en byk yarar ise bir nevi bir bankaclk okulu gibi almas ve nemli sayda bankacnn yetimesine nclk etmesidir. Takip eden ylda devlet eliyle Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas kurulmutur. Bu bankann kurulu kanununda ise u hususlara yer verilmitir;Sanayinin kurulmas iin gerekli ilk unsur sermayedir, memleketimizde ise bir sermaye birikimi mevcut deildir ilerlemi lkelerde mteebbislere yol gsterecek bilgi ve sermaye salayacak tekilatlar bulunmaktadr. Memleketimizde ise hkmet kapsndan baka bir kap yoktur[15].denilerek kurulu amac ortaya konmutur. Bu banka 1932 ylnda Sanayi ve Kredi Bankas adn alm sonra da 1933 ylnda Smerbank bnyesine alnmtr. Bu dnemde bankaclk adna atlan admlar ulusal bankalarn sektrdeki payn arttrmtr. 1924 ylnda yabanc bankalarn pay % 78 iken 1924-1929 aralnda bu oran % 57 ye kadar dmtr[16] Gen Cumhuriyetin kurucu kadrolar kalknmann merkezine sanayi sektrn koymulardr. Bunda Osmanl dneminin tecrbeleri daha nce de belirttiimiz gibi ok nemli rol oynamtr. Yukarda bahsi geen tm admlar bir bakma sanayi alt yapsnn olumas iin yaplmtr diyebiliriz. Alt yap eksiklikleri ile mcadele eden sanayimize bir darbe de mbadele ile Yunanistana giden zanaatkarlarmz tarafndan vurulmutur zira milletimizin byk ounluu tarmla uramaktadr. O yllarda sanayi iin gerekli ortamn olmadn ekonomik yapmzdan olduu kadar halkn ura alanlarndan da analiz edebiliyoruz. Kurucu kadro bankaclk sektrnn yan sra sanayiye zemin hazrlamak adna 1913 tarihli Tevik-i Sanayi kanununun kapsamn geniletmek ve o tarihe gre uyarlamak olmutur. 1927 ylnda yeni Tevik-i Sanayi kanunu yrrle konulmutur. Kanunun kapsamna giren baz hususlar unlardr;

Uygun grlen teebbslere on hektara kadar karlksz arazi tahsil edilecektir. letiim iin gerekli telefon-telgraf balantlar ile kullanlacak motor gcnn devlete bil bedel tahsisi salanacaktr. Teebbslere gmrk ve kazan vergisinde baklklar yaplacaktr.

Yllk retimin %10una kadar blmnn sat devlet garantisindedir. Kamu rnleri bu iletmelere indirimli satlacaktr. Nitelikli ii gerektiinde bunlar lke dndan ksa sreli ve Trk iilere ayn ii retmek zere getirilebilecektir.[17] Bu dnem sanayi kollar dalm ise u ekilde kaydedilmektedir;

Tarm sanayi (tarm rnleri ve deirmencilik gibi) %43,59 Dokuma sanayi %23,83 Madencilik %22,61[18] 1927 yl itibariyle Trkiyede 65,245 iletme ve 265,855 alan bulunmaktadr. [19]Ayrca bu

dnem sanayinin istenilen bymeye ulaamamasnn bir nedeni olarak da ithalat mallar iinde sanayinin paynn dkln gsterebiliriz.1927 ylna ait 211 milyon liralk ithalatn iinde sanayinin pay 29,3 milyon TLdir.[20]Bugnn rakamlar dikkate alnrsa 1927de tketim mallar arlkl ithalatn gerekletirildii grlebilir. Bunun da d ticaret an arttrdn syleyebiliriz. Ancak tm bu duruma ramen kk sanayi iletme saysndaki art, Tevik-i Sanayi Kanunu ile giriimcilerin cesaretlendirilmesi hedefine ksmen ulatn grebiliriz. Zira 1928 ylnda 157, 1928 ylnda 118 ve devamnda ok sayda kk apl iletme kurulmutur.[21] Tarm ise dnemin en nemli sektr olarak nitelendirilebilir. Zira dnyada yaanan sanayileme hareketine ayak uyduramayan Osmanl Devletinin ekonomik anlamda tutunduu sektr tarm sektrdr. Dolaysyla Osmanl miras zerine ina edilen Trkiye Cumhuriyetinin de ilk yllarnda ekonominin lokomotifi olarak tarm sektr gze arpmaktadr. Halkn %70inden fazlas iftilikle uramakta nfusumuzun ise %80i krsal kesimde yaamaktadr.[22]Tarmn nndeki en byk engellerden birinin Aar vergisi olduunu daha nce belirtmitik.1925te aarn kaldrlmasndan sonra dnem iinde devam eden eksikliklerin banda ise nfus yetersizlii, dk dzeyde toprak kullanm ve retim tekniklerinin gerilii gelmektedir. Dier yandan teki iki nedeni dk dzeyde toprak kullanmnn sebebi olarak da grmemiz mmkndr. lk etapta gze arpmasa da bir dier nemli eksiklik ise ulamn yetersizliidir. Ulatrma ve tamaclktaki bu yetersizlik tarm rnlerinin ulusal ve uluslararas pazarlara almasnn nnde ciddi bir engel tekil etmitir. Tarmmzn iinde bulunduu durumu grdkten sonra buna ilikin politikalarmza baktmzda ise tarma byk nem verildiini grebiliriz. zmir ktisat Kongresinin ifti Grubunun Ekonomik Esaslar bal altnda yaymlanan raporunda aadaki hususlara yer verilmitir; iftilere tarmn eitli alanlarn retecek kitap ve dergiler basmak ve cretsiz datmak

lk ve ikinci derece okullarda uygulamal tarm eitimi vermek iftlik-okullar yaplmas Yksekrenim dzeyinde bir tarm okulu amak iftilere mteselsil(karlkl) kefil ile ahs kredisi salanmas Ziraat Bankas kontrolnde kurulan yardmlama irketlerinin bir an evvel ie koyulmas iftilerimize hayvan hastalklar konusunda bilgilendirici brorler datlmas Sulama projelerinin ivedilikle uygulanmas Memleketimizde yetien rnlerin ithal rnlere kar korunmas [23]

te yandan ikinci Fethi Okyar hkmeti programnda (27 Kasm 1924) tarma ilikin u szlere yer verilmitir; Memleketimizin balca servet kayna olan tarmn desteklenmesi, rnlerimizde retimin arttrlmas, gerekli aralarn oaltlmas, hayvan ve bitkilere zararl olan hastalklarn giderilmesi, tarm okullarmzn pratik hale getirilmesi ve saylarnn oaltlmas emelindeyiz.[24] Tarma ynelik bu politikalar erevesinde bakldnda ksmi baar salandn grebilmekteyiz. zellikle sava sonras askerlerin arazilerine geri dnmesi, tarma ynelik eitime nem verilmesi, tarma bal sanayiler kurulmas (1926 Alpullu ve Uak eker Fabrikalar), aarn kaldrlmas bu dnemde(1923-1929) GSMHde yaanan %9,3lk art iinde tarmn payn %39,8den %45,8e kadar karmtr.[25]Siyasi ve sosyolojik boyutu itibariyle ayr bir inceleme konusu olan kylnn topraklandrlmas mevzusunun baarszl ise dnemin en byk eksiklii olarak saylabilir. Yine bu dnem iinde inceleyeceimiz bir dier konu da d ticaret dengesidir. thalat-ihracat rakamlar erevesinde d ticaret amza baktmzda her yl yaklak 50 milyon TL civarnda bir ak gze arpmaktadr. Bu durumun balca sebepleri olarak da uzun sren savalarn lkenin retim gcn fazlasyla zayflatmas ve 1916 gmrk tarifelerinin yabanc mallarn ulusal piyasada yerli mallarna kyasla daha avantajl hale getirmesi olarak deerlendirebiliriz.1923-1929 dnemi d ticaret yapmza baktmzda tketim mallarnn %50 dolaylarnda bir rakamla ithalatmz iinde nemli bir yer tuttuu grlmektedir[26].Dnemin en yksek ticaret a ise 1929 ylnda yaanmtr. Bunun nedeni Lozan ek protokolnde yer alan gmrk tarifelerinin(1916daki ekliyle) be yl uzatlmas kararnn bu yl iinde sona erecek olmasdr. Trkiye Cumhuriyetinin bu engelin kalkmamasnn ardndan ithalat zerine ciddi oranda vergiler koyabilecei ihtimali zerine ithalatlar 1929 ylnda 256 milyon TLlik ithalat yapmlardr. Ayn yln ihracat rakamlar ise 155 milyon TLde kalmtr. Dolaysyla bu dnem 19231929 periyodunun en yksek d ticaret a olan 101 milyon TLlik ticaret a meydana gelmitir. Bu dnem paramzda greli bir istikrar gzlemlenmesine ramen bahsi geen ticaret aklar gibi unsurlarn etkisiyle dnem sonuna doru paramzda deer kayplar olmutur. Rakamlarla ifade etmek gerekirse; 1923 ylnda 763 Kuru olan ngiliz Sterlini 1928 de 956 Kurua, 168 Kuru olan ABD Dolar ise 195 Kurua ykselmitir[27] Saysal veriler erevesinde son olarak dnem iinde GSMH oranlarmza baktmzda; 1923 ylnda; 952.6 1924 ylnda; 1,203,8 1925 ylnda; 1,525,6 1926 ylnda; 1,650,5 1927 ylnda; 1,471,2 1928 ylnda; 1,632,5 1929 ylnda 2,073,1 olarak kaydedilmitir.[28] 1923-1929 aralnn Trkiye Cumhuriyetinin her bakmdan en kritik yllardr, sava sonras yeni kurulan lkenin siyasi durumu olduu kadar iktisadi durumu da byk nem arz etmektedir. Bu dnemin temel politikas; siyasi bamszln ekonomik bamszlk olmadan gerekleemeyecei tezi zerinedir. Lozan grmelerinde bu konu iddetle savunulmu, zmir iktisat Kongresinde tm dnyaya ayn mesaj tekrarlanm bunun yannda ticari i birlii iin de kap aralanmtr. Ancak ahsi teebbse imknlar tannmas, yabanc sermayeye dmanlk gdlmememesin bu dnemi liberal ekonomik dnem olarak nitelemek iin bizce yeterli deildir. Bu yaklammzn balca sebepleri daha nce bahsettiimiz gibi lke de birikmi bir sermaye olmamas, kredi kurumlarnn yetersiz olmas, lkenin savalarda byk g kaybna uramas olarak sayabiliriz. Ayrca dnemin idarecilerinin de demeleri bu yndedir. ktisat Vekili Mahmut Esat BOZKURT, zmir ktisat Kongresinde yapt konumada kurucu kadronun genel felsefesini u ekilde aklamtr; Yeni Trkiye iktisadiyat mevcut iktisadi sistem ve siyasetlerin hi birinin ayn olamaz. Memleketimizin iktisadi mana ve ihtiyacna iktisat tarihimizin ruhiyatna muvafk bal bana bir iktisat siyaseti takip eylemek mecburiyetindedir. Biz iktisat tarihinde mevcut mekteplerin

hi birine mensup deiliz. Ne braknz yapsnlar, braknz gesinler ne de sosyalist komnist veya himaye mekteplerinden deiliz. Bizim de yeni bir iktisat mektebimiz vardr, buna ben Yeni Trkiye ktisat Mektebi diyorum. ktisadi teebbs ksmen devlet ksmen de teebbs-i ahsi tarafndan deruhte edilmelidir.[29] Bu szlerden de anladmz zere belirlenen yol haritas tamamen lkenin ihtiyalarndan doan dengeli bir politikadr. 1930-1938 Korumac Dnem zmir ktisat Kongresiyle balayan sre 1929 ylna kadar srmtr. Ksmi da ak ekonomi modelinin hkm srd bu yllarda hedeflenen bymenin uzanda kalnmtr. rnein sanayi iletmeleri kurma hedefiyle kurulan Sanayai ve Maadin Bankas 1932 ylnda faaliyetleri son bulurken ancak Osmanldan kalan drt fabrikaya sahipti[30]Ksaca bu dnemde istenilen hzda ve oranda ilerleme kaydedilememitir. Bu durumun yan sra 1929 ylnda yaanan buhran ve gmrk snrlamalarnn bu tarihte kalkyor olmas sebebiyle 1930lu yllarn banda yaanan hazrlk dneminin ardndan Trkiye Cumhuriyeti lml da olsa korumac-devleti kalknma devrine gemitir. ncelikle devletilie geiimizin en nemli nedeni olarak gsterebileceimiz 1929 ekonomik buhran zerinde durmay dnemin daha iyi anlalmas asndan elzem gryoruz. 1929 buhran diyebiliriz ki kapitalist-liberal iktisadi dzenin sava sonras iyimserliinin bir faturas olmutur. Her arz kendi talebini yaratr mant sonucu talebin ok stnde retim yapan firmalar borlarn deyememeye ve iflas etmeye balamlardr. lkemiz ise hammadde ihracats snai mallar ithalats olarak krizden ok byk zarar grme potansiyeline sahipti. nk buhran hammadde fiyatlarn snai madde fiyatlarna nazaran daha yksek dzeyde drmtr. Nitekim ihra ettiimiz tarm rnlerinde 1929-1933 dneminde %60-70 arasnda d yaanrken ithal ettiimiz rnlerde bu d %10-27 dzeyinde kalmtr.[31]Bu dnemde ak ekonomi koullarnda devam etmenin ekonomimize verecei zararlar ngrldnden devlet ekonomide byk bir aktr olarak sahneye kmtr. Bu yllarda ithalata snrlamalar getirilecek, yerli mal tevik edilecek, devlet eliyle byme politikas gdlecektir. nceki blmde belirttiimiz gibi dnem sonuna doru TL deer kayplar yaamtr. Krizle birlikte bu kayplarn artmas zerine ilk tedbir bu alanda alnm; 16 Mays 1929 tarihli ve 1447 sayl Menkul Kymetler ve Kambiyo Borsalar Kanunu ile 22 ubat 1930 tarihli 1567 sayl Trk Parasnn Kymetini Koruma Kanunu karlmtr.[32] Ardndan C.H.Fnn 13-14 Mays 1931 tarihindeki kurultaynda devletilik ilkesi parti programna girmitir. Programn ikinci ksmnda ferdi mesai ve faaliyetleri esas tutmakla beraber mmkn olduu kadar az zaman iinde milleti refaha eritirmek iin milletin yksek menfaatlerinin icap ettirdii ilerde bilhassa iktisadi sahada esaslarmzdandr. eklinde ierii belirtilmitir.[33] devleti fiilen alakadar etmek mhim

Bu dnemle birlikte oka tartlan husus; uygulamaya konan devletilik yapsnn nasl olaca zerinedir.1932 yl itibariyle bu konuda konuanlar ikiye ayrlmaktadr. Birincisi ncln Bayarn yapt mutedil(lml) devletilik, dier kesim ise nnnn arkasnda saf tutan mfrit(kat) devletilik anlaydr. Atatrk ise bu konuya dair fikrini Afet nana yle yazdrmtr; Bizim takibini muvafk grdmz devletilik fikri btn istihsal(retim) ve tevzii(datm) fertlerden alarak ferdi teebbs ve faaliyete meydan brakmayan sosyalizm prensibine bal komnizm gibi bir sistem deildir. Bizim takip ettiimiz devletilik; ferdi mesai ve faaliyeti esas tutmakla birlikte milletin umumi ve yksek menfaatlerinin icap ettirdii ilerde devleti fiilen alakadar etmektir. [34] Atatrk bu dnem Bayarn savunduu mutedil devletilik sistemine yakn durmu ve bu fikrin hayatta geirilmesi adna 1932 ylnda Bayar iktisat vekilliine getirmitir.

Yine bu dnemde en byk eksikliklerden biri de bir merkez parasnn yokluu ve dolaysyla aktif bir para politikasnn yrtlememesidir. Bu noktada 30.06.1930 gnl ve 1715 sayl yasayla ulusal ve gerek anlamda bir Merkez Bankas kurulmutur.[35]Bu tarih Trk Bankaclk sektrnde nemli bir dnm noktas olmutur. Bunun ardndan 07.07.1932 gnl ve 2064 sayl Sanayi ve Maadin Bankas kaldrlarak yerine Sanayi ve Kredi Bankas daha sonra da bu bankann yerine 03.06.1933 gnl ve 2262 sayl kanunla Smerbank kurulmutur. Yine 1933 ylnda bir amme messesesi olarak ve daha sonra ad ller Bankasna dntrlen Belediyeler Bankas kurulmutur.14.06.1935 gn ve 2805 sayl yasa ile madencilik alannda Etibank ve 30.11.1937 gn ve 3295 sayl yasa ile Denizbankn kurulmas,1938de Halk Bankasnn faaliyete gemesiyle Trk bankaclk sistemi nemli deime ve gelime gstermitir. [36] Bankaclk alannda bunlar olurken dnem iinde Devletiliin yerlemesi iin ok sayda kanun karlmtr. Bunlarn iinde;

Ziraat Bankasna mbayaa ettirmek buday hakknda kanun dn para verme ilemleri kanunu Endstriyel mamulatn maliyet ve sat fiyatlarnn kontrol ve tespiti kanunu Liman iletmelerinin hkmete iletilmesine dair kanun Ttn ve ttn inhisarlar kanunu MTA ve Etibank kanunu yer almaktadr.[37]Bu dnem iinde tarm sektrne baktmzda ise

1929 buhran gibi olumsuz artlar karsnda bile ilerlemesine devam ettiini grmekteyiz. Ancak bu ilerleme ilk dneme nazaran daha dk seviyede seyretmitir. Dier yandan bu dnem uygulanan bir dier sistem kliringtir (takas). 1933te ithalat ve ihracat canlandrmak adna uygulanan bu sistemin temel mant maln alann maln alma ilkesidir. Bu sistemde ithalat ihracata balandndan ihracat tevik edilmi oluyordu. Nitekim Trkiye Cumhuriyeti mmkn olduu kadar btn lkelerle kliring anlamas yapmaya almtr. [38] 1930-38 periyodunun en nemli uygulamalar ise 1. ve 2.sanayi planlardr. Planl ekonominin gerei olan bu kararlar dnemin yaps iinde uygulanmaya konmutur. Bu kararlar tetikleyen faktrler ise daha nce de belirttiimiz gibi 1929 buhran, sermaye birikimi olmadan ahsi teebbsn yeterli baarya ulaamamas ve beklide en nemlisi o tarihlerde liberal ekonomiyi benimseyen lkelerin yaad krizden SSCBnin planl devleti ekonomi sayesinde etkilenmemi olmasdr.[39]Dnem iinde ABD den ve Sovyetlerden gelen uzmanlarla fikir alverileri yapldktan sonra banda Bayarn bulunduu Trk uzman heyetinin de hazrlklar sonucu planl iktisat modelinin ilk rn olan 1.Sanayi Plan 8 Ocak 1934 tarihinde Bakanlar Kurulunca onaylanmtr. Plann esaslar u ekilde belirtilmitir; Esas ham maddeleri memlekette yetien sanayi kollar ele alnmtr,

Bu tesislerin kurulmas byk teknik destek ve sermayeye ihtiya duyduundan kurulular devlet veya milli messeselere braklmtr, Kurulmasna karar verilen sanayimizin retim kapasitesi, memleketin ihtiya ve tketimiyle orantldr(kendi kendine yeterlik)[40]

Bahsi geen maddelerden de anlalaca zere memleketin doal zenginlikleri zemininde kendin yeten ve ithal mallara ikame olabilecek bir sanayi yaplanmas amalanmtr.1.Sanayi Planna 31 milyon TLlik bir bte ayrlmtr[41] Ele alnan sektrler ise yledir;

Dokuma(pamuk, ynl, kendir) Madencilik(demir, bakr) Selloz(kt, yapay ipek)

Seramik(ie, cam, porselen) Kimya(zaya, klor) Kurulmas planlanan bu tesislere baktmzda Smerbanka grev olarak verilen dokuma sanayi

1937 ylnda retime balam ve ithalat iinde dokuma sanayinin payn %26,6dan %17,5e kadar ekmitir.1940 yl itibariyle bu alanda kurulan tesisler ise; Bursa Merinos(1938),Nazilli(1937), Kayseri(1936), Malatya(1939)dur.[42] Erganide bakr konusunda ciddi bir tesislemeye gidilmi ve 1937 ylnda ortalama dnya bakr ton fiyat 100 ngiliz Liras olduuna gre Erganideki bakr iletmeleri ylda 5 milyon TL d satm geliri salamtr.[43]Bu rnekler dnemin sanayilemedeki baarsn ortaya koyarken bata hedeflenen ithal mala ikame ve d ticaret an pozitife evirme hedefine de ulaldnn bir kantdr. Ayn dnem kurulan dier baz tesisler unlardr; Bakrky Bez Fabrikas(1934), Keiborlu Kkrt Fabrikas(1935), Paabahe Cam Fabrikas(1936), Gemlik Suni pek Fabrikas(1938), MTA(1935) Tarmda ise 1932 ylnda Ziraat Bankas bnyesinde kurulan Toprak Mahsulleri Ofisi(TMO),1938 ylnda bamsz bir kamu kuruluu yaplm ve yetkileri arttrlmtr. [44]Ayrca gene tarma dnk 1935te Tarm Kredi Kooperatifleri Birlikleri ve 1937de Zirai Kombinalar kurulmutur. Ulatrma alannda, TCDD ynetiminde; Ankara-Karabk-Zonguldak, Sivas-Erzincan-Erzurum, Malatya-Elaz-Diyarbakr demiryolu hatlar bu dnemde planlanm ve uygulanmtr.[45] Devletilik dnemi olarak nitelendirilen bu dnem iin nemle stnde durulan bir dier husus da zel sektr ve devlet arasndaki ilikidir. Devletiliin uyguland bu aralkta devlet ve zel sektr birbirini tamamlayc rol oynamtr. Devletin giremedii yan kollara, kk tesislere zel kesim mdahale etmitir. Tevik-i Sanayi kanunun hala yrrlkte olduu dnlrse zel sektr iin belli bir hareket alan brakld kansna varmak yanl olmaz. Nitekim dnemin kaytlarna baktmz zaman 1932-1939 yllar arasnda zel sektrn, cari fiyatlarla retim deerinde 2,4 katma deerinde 3 ve gayri safi karlarnda 3,2 misli art olduunu grmekteyiz.[46]Buradan hareketle devlet ve zel kesim arasnda paralel bir byme olduu ancak 1923-1929 aralnda ncln zel kesime verilmesi ngrlrken 1930-1939 arasnda devletin ekonomiye artlar gerei liderlik ettii sylenebilir. Be ylda bitirilmesi ngrlen 1.Sanayi Plannn verimli bir alma sonucu 33 ayda bitmesi zerine 2.Sanayi Plannn hazrlklar beklenenden daha erken bir zamana ekilmitir.2.Sanayi Plan 1936 ylnda hazrlanmaya balam ve 1938 ylnda yrrle girmitir. nceki plana gre ok daha fazla sayda tesis hedeflenen bu planda tesislerle ilgili ok ciddi n hazrlklar yaplmtr.2.Sanayi Plannda stratejik sektrler; enerji, petrol, azot, deniz rnleri ve afyon sanayi olarak ortaya kmtr.[47]112 milyon TLlik byk bir yatrm ngren ve kapsad sektrler itibariyle nem arz eden bu plan 2.Dnya Sava arifesinde artlar gerei rafa kaldrlm ve uygulanamamtr. Son olarak bu periyot itibariyle milli gelirdeki duruma baktmzda ise;1929 ylnda kii bana gelir 73 TL iken(cari fiyatlarla),1935 ylnda 82 TL,1938 ylnda 92 TL ve 1939 ylnda 95 TLdir. [48]Ayrca 1930-1932 dneminde yllk ortalama %3,5 1933-1939 dneminde ise %8lik bir byme sz konusuyken, alnan nlemler sonucunda 1938 yl hari d ticaret dengesi pozitiftir. Sonu ve Deerlendirme Gen Cumhuriyetin kurucu kadrolar bata M. Kemal ATATRK olmak zere, iktisadi hayatn nemini kavram, bu hususta gerekli analizleri yapm ve lazm gelen kararlar vermilerdir. Ancak gerek dnemin artlarna gerekse de lider kadronun deme ve uygulamalarna baktmzda ne ilk dnemi liberal dnem ne de ikinci dnemi tam devleti dnem olarak deerlendirebiliyoruz. ki dneminde ncln yapan sektrler farkl olsa da bu ideolojik bir alt yapnn rn olmam tamamen dnemin ve lkemizin ihtiyalar dorultusunda verilen kararlar olmulardr.

Mehmet Hanifi Benzer Gazi niversitesi alma Ekonomisi ve Endstri likileri

KAYNAKA Prof. Dr. M. Akif Tural, Atatrk Devrinde ktisadi Yaplama ve Celal Bayar(1920-1938),Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 848 Prof. Dr. Mustafa Yaynlar,6.Basm, Ocak 2000 Aysan, Atatrkn Ekonomik Grleri, Toplumsal Dnm

Prof. Dr. Afet nan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,16- say,14 Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas ve Trkiyenin Ekonomik Gelimesi Semineri, Ankara niversitesi, Siyasal Bilimler Fakltesi Yaynlar, say,513, 1982 Tevfik avdar, Trkiye Ekonomisinin Tarihi(1900-1960),mge Kitabevi 1.basm 2003 Korkut Boratav, ktisat Tarihi (1908-1980), Trkiye Tarihi Seti 4.cilt Yar. Do. Dr. Abdlkadir Bulu, Trkiye ktisat Politikasnn Tarihi Temelleri, Tablet kitabevi,1.basm 2003 Dumlupnar niversitesi Ar. Gr. zer zelik, Gner Tuncer, Atatrk Dnemi Ekonomi Politikalar Do. Dr. Nadir Erolu, Atatrk Dnemi ktisat Politikalar, Marmara niversitesi, ..B.F Dergisi, yl 2007,cilt 23,say,2 Do. Dr. Nadir Erolu, Atatrk Dnemi Para Politikalar, Marmara niversitesi, ..B.F Dergisi, yl 2010,cilt,28,say 23-26 Muharrem Tnay, Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, say 4, cilt 2, Kasm 1985 Prof. Dr. Okan H. Aktan, Ulusal Bamszlk Balamnda Atatrkn Ekonomi Politikas, Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi Dergisi Cumhuriyetin 75.Yl zel Says [1] Trk iktisat politikalarnn tarihi temelleri Yar. Do. Dr. Abdlkadir BULU s 33 [2] Trk iktisat politikalarnn tarihi temelleri Yar. Do. Dr. Abdlkadir BULU s 30 [3] ktisat Tarihi korkut BORATAV TRKYE TARH 4.CLT [4] Atatrkn Ekonomik Grleri Prof.Dr.Mustafa AYSAN OCAK 2000 s-46

[5] Atatrk Dneminin D Ekonomik likiler Politikas Do.Dr.Nahit TRE Atatrk Dnemi
Ekonomi Politikalar ve Trkiyenin Ekonomisinin Gelimesi Semineri Ankara ni.siy. bil.fak. yay. 513 [6] Atatrk Dnemi Trk Mali Sistemi Prof. Dr. smail TRK Atatrk Dnemi Ekonomi Politikalar ve Trkiyenin Ekonomisinin Gelimesi Semineri Ankara ni. Siy. Bil. Fak. Yay. 513 [7] Atatrk Dnemi Ekonomi Politikalar Ar Gr: zer ZELK, Gner TUNCER Dumlupnar ni. BF Fak. [8] Atatrk Dnemi ktisat Politikalar (1923-1938) Do.Dr.Nadir EROLU Marmara ni. BF Dergisi yl:2007 CLT XXIII Say:2 [9] ktisat Tarihi Korkut BORATAV TRKYE TARH CLT:4 s: 312 [10] ktisat Tarihi Korkut BORATAV TRKYE TARH CLT:4 s:320 [11] ktisat Tarihi Korkut BORATAV TRKYE TARH CLT:4 s:315 [12] Atatrk Dneminde Para-Kredi Siyaseti ve Kurumlama Hareketi Do. Dr. Grgan ELEBCAN Atatrk Dnemi Ekonomi Politikalar ve Trkiyenin Ekonomisinin Gelimesi Semineri Ankara ni. Siy. Bil. Fak. Yay. 513 S:23 [13] Atatrkn Ekonomik Grleri Prof. Dr. Mustafa AYSAN Toplumsal Dnm Yay. 6. Basm Ocak 2000 [14] Celal Bayar Mustafa Aysan ile yapt rportajda kurulu aamasna dair unlar sylemitir: Hazin bir olaydr. Anonim bir irket olarak kuracaz bankay, dostluu akrabal kullanarak hisse senetlerini satmaya alyoruz. Hatr gnl ilikileriyle sattk senetleri. Banka muvaffak olduktan sonra ise bunlar kendi hsm akrabalarn zengin etmek iin kurmular bankay propagandas yapld ve bu artlar iinde kurduk bankay. Atatrkn Ekonomik Grleri Prof. Dr. Mustafa AYSAN