KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

BLM 4 ELEKTRONK ve MANYETK MALZEMELER (Malzemelerin Elektrik ve manyetik zellikleri) Malzemelerin fiziksel davranlar, eitli elektrik, manyetik, optik, sl ve elastik zelliklerle tanmlanr. Bu zellikler ounlukla, atomik yap(elektronik yap, bandlar), atomik dizilme ve malzemenin kristal yaps ile belirlenir. Atomik yapda, iletken ve valans bandlar, elektronlar arasndaki geileri belirleyerek, malzemelerin iletken, yar iletken ya da yaltkan olmalarn salamaktadr. Bunun yannda, ferromanyetik davran, yaynma ve saydamlk gibi zellikler de atomik yapya baldr. Fiziksel zellikler, atomlarn ksa mesafeli ve uzun mesafeli dizili dzenini deitirmekle ve de atomik dizilmede yabanc atomlar katmakla ve kontrol etmekle nemli lde deitirilebilmektedir. Metal ileme tekniklerinin, metallerin elektrik iletkenlii zerine byk etkisi bulunmaktadr. Gelitirilmi mknatslar, kafes hatalar ile ya da tane boyutu denetlemekle elde edilebilmektedir. Atom gruplarnn elektronik yaplar incelenerek, elektriksel zellikleri saptanmakta ve buna bal olarak elektrik ve elektronik malzemeler seilebilmektedir. Benzer biimde, bir malzemenin elektrik alanna ya da manyetik alana tepkisi saptanarak manyetik malzeme seimi yaplabilmektedir. Elektrik alana tepki dielektrik zellikler ve deerler yardmyla saptanmaktadr. Dielektrik malzemelerin dier zelliklerini kutuplama, piezoelektrik ve ferroelektrik zellikler belirlemektedir. Optik, sl ve elastik zellikler, bir malzemenin yayd ya da ald elektromanyetik enerji paracklarnn dalga yaps ve/ya da etkileimiyle ilgilidir. Frekans, dalga boyu ve elektromanyetik enerji kaynakla ilgilidir. Kaynan yayd enerji trne gre malzemede baz kalc ya da geici deiimler ortaya kar.
! !!!!!!! asetat el yazs notlar 2 sayfa

PROF.DR.M.EROL

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

ELEKTRONK MALZEMELER Bugn elektronik malzemeler denilince akla ilk gelenler elektronik seramik malzemeler olmaktadr. Bu konuda elektriksel zellikler temel rol oynamaktadr. Elektronik seramikler, ileri teknoloji malzemelerinin en fazla uygulama alan bulan grubunu oluturmaktadr. Bu amala seramikler kullanlmaktadr. 1985 ylnda retilen ileri seramiklerin % 90 ndan fazlasn elektronik seramikler oluturmaktadr. Elektronik seramikler en ok, integre devrelerin bir araya getirildii taban(substrate) malzemesi olarak tercih edilmektedir. Bu amala kullanlacak malzemelerde ohm yasas, band teorisi gibi temel konularn ok iyi anlalmas gerekmektedir. Bu amala kullanlacak malzemelerin ok saf olmas ve bunlarn ok iyi bir ekilde kartrlmalar gerekmektedir. Ayrca, zellikle ok ince ve ufak paralarn retimi iin gelimi ekillendirme yntemlerine gerek vardr. Bileimin yansra, kristal yapsnn, tane snrlarnn, boluk miktarnn ve yzey yapsnn ok iyi denetlenmesi gerekmektedir. Aadaki izelge 4.1 de belli bal yaplar ve kullanm alanlar gsterilmektedir. Bu blmde, izelge 4.1 de ad geen ve ok yaygn kulanlan baz malzemeler hakknda bilgi verilecek, elektriksel zellikler nedeniyle en ok kullanlan malzeme tr olduunda, temel elektriksel bilgiler incelenecektir.

PROF.DR.M.EROL

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

ZELGE 4.1 Elektronik seramikler ve snflanmas

lev zolasyon Dielektrik Piezoelektrik Malzeme ve durumu* Al2O3(st,sc) SiC(+BeO, st) C (elmas, sc, fl) BaTiO3 (st) Pb(ZrxTi1-x)O3 (st,pl) ZnO (fl,or) SiO2 (sc) PZT (pd, PVDF iinde gmlm) PZT (sc,pl) PLZT (sc,pl) SiC (st), LaCrO3 (st) SnO2 (st,po) Gei metal oksitleri (st) ZnO (+Bi2O3, st) BaTiO3 (+La2O3, st) -Al2O3 (st) ZrO2 (+Y2O3, st) LaB6 (sc) Y2O2S : Eu (pd) ThO2 : Nd (st) Al2O3 : Cr (sc) Al2O3 (+MgO, st) SnO2 (fl) PLZT (st, pl) Ba2NaNb5O15 (sc) SiO2 (b) SiO2-GeO2 (fb) Zn1-x.MnxFe2O4 (st,sc) -Fe2O3 (pd) SrO.6Fe2O3 (st) SrO.6Fe2O3 (pd, lastik iine gmlm) SnO2 (fl) TiO2 (fl) Ferrit (fl) Ugulama IC taban Kapasitr Piezoateleyici, piezofiltre Yzey dalga transducer Piezo-vibratr Esnek piezodedektr IR dedektr Optik kapak Optik bellek Istc, elektrot Gaz dedektr Termistr Varistr PTC-termistr Na-S pili O2 sensr Elektron n katodu Katod lminesans IR lazer VL lazer Sodyum lamba tp Translusent elektrot Optik kapak IR dedektr Optik fiber Manyetik kafa Manyetik band Mknats Mknats seal Enerji tasarrufu plaka cam salayan 3

Piroelektrik Ferroelektrik Yar-iletken

yonik letken Elektron yaynm Lminesans Translusans Polarizasyon Harmonik olmayan osilasyon Ik klavuzu Yumuak manyetizma Sert manyetizma Yanstma
PROF.DR.M.EROL

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

* fb = fiber, fl = film, po = tercihli ykleme, pd = toz, pl = polarize, po = gzenekli, sc = tek kristal, st = sinterlenmi kitle MALZEMELERN ELEKTRKSEL ZELLKLER Pek ok uygulamada malzemelerin elektriksel davran mekanik davranlarndan daha nemlidir. Uzun mesafelere akm ileten metal tel, snma sonucu oluan g kaybn azaltmak iin yksek bir elektrik iletkenlie sahip olmaldr. Seramik yaltkanlar, iletekenler arasndaki ark nlemelidir. Gne enerjisini elektriksel gce dntrmek iin kullanlan yariletken cihazlar, gne hcreleri uygulanabilir alternetif bir enerji kayna yapmak iin mmkn olduu kadar etkin olmaldr. Elektrik ve elektronik uygulamalar iin malzeme semek ve kullanmak elektrik iletkenlii gibi zelliklerin nasl retildiinin ve denetlendiinin anlalmasn gerektirir. Ayrca, elektriksel davrann, malzeme yapsndan, malzemenin ileniinden ve malzemenin maruz kald evreden etkilendii bilinmelidir. Bu nedenle malzemelerin atomik yap ve eletronik dzenlerinin iyi bilinmesi, temel elektrik yasalarnn hatrlanmas gerekmektedir. izelge 14.2 de baz element gruplarnn elektronik yaplar ve elektriksel zellikleri gsterilmektedir. Tablo 17-2 s.512 erdoan cilt 2 (1 sayfa) ZELGE 4.2 Bu amala elektrik iletimi ile temel kavramlar, zellikle metaller zerinde, incelenecektir. Daha sonra, katklarn, alam elementlerinin ve scakln elektriksel iletekenlik zerindeki etkileri ile katklarn ve scakln yar iletken malzemelerdeki elektrik iletkenliine etkisi incelenecektir. Metallerde elektrik iletimi Metalik katlarda atomlar kristal yapda (YMK, HMK, SDH) dizilir ve birbirlerine en d deerlik elektronlarnn oluturduu metalik bala balanr. Kat metallerdeki bada elektronlar belirli bir atoma bal olmayp birok atom tarafndan paylaldndan, metalik bada deerlik elektronlar serbeste
PROF.DR.M.EROL

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

hareket eder . Baz durumlarda elektronlarn bir elektron bulutu oluturduu, baz durumlarda ise elektronlarn kendi balarna serbest elektronlar olduu, herhangi bir atoma bal olmad varsaylr. Geleneksel modelde, malzemede yk tayc says denetlenerek elektriksel iletkenlik denetlenebilmektedir. Elektronlar (d deerlik elektronlar), iletkenlerde, yar iletkenlerde ve yaltkanlarda yk tayclardr. yonik bileiklerde ise, yk iyon tar. Hareketlilik, atomik baa, kafes dzensizliklerine, mikroyapya ve iyonik bileiklerde difzyon hzna baldr. ekil 17-2 s.507 erdoan Knkolu ekil 5.2 s.171 EKL 4.1 Oda scaklnda art ykl iyonlar kafes zerindeki yerlerinde titretiren kinetik enerjiye sahiptir. Scaklk arttka iyonlarn titreme genlikleri artar ve iyonlarla deerlik elektronlar arasnda srekli bir enerji deiimi vardr. Bir elektrik potansiyelinin yokluunda, deerlik elektronlarnn hareketi rastgele ve snrldr, dolaysyla, herhangi bir ynde net elektron ak ve elektrik akm yoktur. Bir elektrik potansiyelinin uygulanmas halinde elektronlar, uygulanan alanla orantl fakat zt ynde bir srklenme hz kazanr. Ohm yasas elektriksel iletkenlik Bir bakr telin ularna bir pil balandnda, R direncindeki telden, uygulanan V potansiyeline bal olarak, bir I akm geecektir. Elektriksel iletkenlik, ohm yasasndan yola klarak saptanabilir. V = IR Burada, V (gerilim fark) : volt(V), I (elektrik akm) : amper(A) ve R(telin direnci) : ohm() dur. Diren malzeme zelliine, yani elektrik zdirencine, baldr.
R= l l = A A

PROF.DR.M.EROL

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Burada; l = iletkenin boyu, m; A = iletkenin kesit alan, m2 ; = iletkenin zdirenci, ohm.m = 1/ = ziletkenlik, ohm-1.m-1 Elektrik iletkenliinin birimi (ohm-metre )-1 = (.m)-1 dir. SI birimiyle ohm un tersi siemens tir. izelge 4.2 de grld gibi saf altn, gm ve bakr en iyi iletken, 107(.m)1 , metallerdir. Buna karn polietilen, polistiren gibi elektrik yaltkanlar 10-14 (.m)-1 civarnda ok dk bir iletekenlik gsterirler. Silisyum ve germanyum, metaller ve yaltkanlar arasnda bir iletkenlik gsterdiklerinden yar iletkenler diye adlandrlrlar. Bu iki eitlikten ohm kanunun ikinci biimi elde edilir.
l V = A l

J(akm younluu,A/cm2 ) = I/A ve (elektrik alan, V/m)= V/l ise (Baz kitaplarda yerine E kullanlmaktadr) J = elde edilir. J = nq v Burada; n = yk tayclar says (tayclar/m3 ) , q = her tayc zerindeki yk (1.6x10-19 C) ve v = ortalama srklenme hz, m/s
= nq
v

;
2

ve

= nq

elde edilir.

(letkenlik yk says) Burada; = hareketlilik [m .(V/s) -1 ] olup, elektriksel iletkenliin lsdr. Bu son eitlikler ohm yasasnn boyutlu biimi olarak adlandrlmaktadr. Metallerin enerji kua modeli (Band kuram) Metallerde elektrik iletiminin mekanizmasnn anlamaya yardmc olduundan, nce kat metallerdeki elektronlarn kuak modelini(band kuram) gzden geirelim.

PROF.DR.M.EROL

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Atomlarn elektronlar, pauli ilkesine gre, farkl enerji seviyelerini doldurmaktadr. 1 atom, 2 atom ve N atom iermesine gre, enerji bandlar birbiri iine kararak geniler. ekil 17-3 s.509 erdoan EKL 4.2 Na(sodyum) atomu iin durum ekil 4.3 de zetlenmektedir. Knkolu s. 179 ek.5.10 ekil 17-4 ve 17-5 s.510 erdoan EKL 4.3 Burada, glgeli alanlar, enerji seviyeleri elektronlarla tamamen doldurulmu band ksmn gstermektedir. 1s2, 2s2, 2p6 eletronlar ekirdee sk baldr ve sodyumun ekirdek elektronlardr. En dtaki 3s valans bandnn en dk enerjili yars doludur. Bu nedenle 3s1 elektronu deerlik elektronu adn alr. Bir kat metal parasnda metal atomlar birbirine deecek kadar yakndr. Deerlik elektronlar sadece kendi atomlarna ait olmakla kalmazlar, birbirlerini etkilerler(ekil 4.4), KINIKOLU S. 180 EK.5.11 EKL 4.4 ve birbirlerinin arasna karrlar; bu nedenle, balangtaki keskin enerji dzeyleri enerji kuaklar haline geniler. Deerlik elektronlar tarafndan evrilmi iteki elektronlar kuak oluturmaz. Metale doru hareket eden bir elektron, valans bandnda yksek bir seviyeyi doldurmak iin yeterli enerjiyi kazandnda elektriksel yk iletir. Elektron, elektrik alannn hareketi ve dayanm ile belirlenen bir hzda hareket eder ve devrenin pozitif ucuna doru hzlanr. Alkali metallerin, iyi elektrik iletkenlii yar dolu s bandndan kaynaklanr(izelge 4.2). ekil 4.5, metalik sodyumun enerji kua izgesinin bir kmn, atomlar aras mesafenin bir fonksiyonu olarak vermektedir.
PROF.DR.M.EROL

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Knkolu s.181 ek.5.12 ekil 4.5 Kat sodyum metalinde 3s ve 3 p enerji kuaklar birbiri zerine biner. Fakat sodyum atomunda sadece bir 3s elektronu olduundan bu kuan yars doludur(ekil 4.6). Knkolu s.181 ek.5.13 EKL 4.6 Bunun bir sonucu olarak sodyumdaki elektronlar, dolmu en yksek durumdan bo en dk duruma uyarmak iin ok az enerji gerekir. Dolaysyla, iinde elektron akn salamak ok az enerji gerektirdiinden sodyum iyi bir iletkendir. Bakr, gm ve altnn d s kuaklar da yar doludur. Metal magnezyumda her iki 3s durumu da doludur. Fakat, 3s kua 3p kuayla st ste geldiinden (aktndan) baz elektronlar 3p kuana geerek ksmen dolu bir 3sp bileik kua yaratrlar (ekil 4.6). Bunun iindir ki dolu 3s kuana ramen magnezyum iyi bir iletkendir. Ayn ekilde, alminyumun hem 3s hem de 3p durumlar dolu olduu halde, ksmen dolmu 3p kua dolu 3s kuayla aktndan alminyum iyi bir iletkendir. izelge 4.2 den grld gibi, dier metallerin iyi elektrik iletkenlikleri ise, dolu olan s bandlar yannda, dolu olmayan p ya da d bandlarnn enerjilerinin s bandlar zerine binmesi ve bir birlemenin olumas nedeniyledir. ekil 17-7 s.513 erdoan EKL 4.7 ekil 4.8 de ise bir elektronun deiik kristal yaplarda, scakln etkisiyle, hareketi zetlenmitir. s.515 ekil 17-9 erdoan EKL 4.8 nk, scaklk arttka atom titreimlerinde de art sz konusudur. Ve zdiren scakla aadaki eitlikle baldr.
= r (1 + aT )
PROF.DR.M.EROL

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Burada; a = bir katsay, r = 25 oC deki zdiren tir. Yaltkanlarn enerji kua modeli Yaltkanlarda, deerlik elektronlar iyonik ya da ortaklam bayla atomlarna sk bir ekilde bal olduklarndan, yksek dzeyde enerji Ea verilmedii takdirde serbest hale geerek elektrii iletemezler. Bir yaltkann elektrik kua modeli, aada bir dolu deerlik kua ve yukarsnda bir bo iletim kua eklindedir ve deerlik kua iletim kuandan yaklak 6-7 eV deerinde bir enerji aralyla ayrlmtr. Bu nedenle, bir yaltkann elektrii iletebilmesi iin deerlik elektronlarnn aral atlamasna yetecek kadar byk bir enerji altnda olmas gerekir. Knkolu ek.5.14 EKL 4.9 Katksz yar iletkenler Katksz yar iletkenler elektrik iletimleri kendine ait iletim zellikleriyle belirlenen saf yar iletkenlerdir. Saf silisyum ve germanyum bu tr iletekenlerdir. IVA grubunda bulunan bu elementler yksek ynlenmilikteki ortaklam balaryla kbik elmas yapsndadr. Bu yapda her bir silisyum ve germanyum atomu drt deerlik elektronunu verir. ekil 4.10 da durum izgi resimle zetlenmitir. Knkolu s.182 ek.5.15 ekil 5.16 s.183 knkolu EKL 4.10 Katksz yar iletkenlerde, deerlik ve iletim kuaklar arasnda 0.7 ile 1.1 eV arasnda deien, nispeten kk bir enerji aral bulunur. Katksz yar iletkenler katk atomlaryla katklanarak katkl yar iletkenler haline getirildiklerinde elektrik iletimin salamak iin gerekli enerji byk apta azalr. Katkl yar iletkenler Katkl yar iletkenler ok seyreltik asalyer kat zeltileridir ve znen katk atomlar zen atom kafesinden farkl deerlie sahiptir. Bu yar iletkenlere
PROF.DR.M.EROL

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

katlan katk atomlarnn deriimi ounlukla 100-1000 para/milyon(ppm) arasndadr. Katkl yar iletkenler n-tr ya da p-tr olarak iki trdr. n-tr(eksi) yar iletkenlerin ounluk tayclar elektronlardr. P, As ve Sb gibi grup VA katk atomlar silisyum ya da germanyuma katldnda elektrik iletimi iin kolaylkla iyonlaan elektron verirler. Bu atomlar verici katk atomlar olarak bilinir. Knkolu s.190 ek. 5.21 S.191 EK.5.22 EKL 4.11 Bor gibi deerlikli bir IIIA grubu elementi silisyumun drtyzl bann kafesine asal yer olarak girecek olursa ba yrngemsilerden birisi eksi olacak ve silisyumun ba yapsnda bir delik meydana gelecektir. p-tr (art) yar iletkenlerde delikler (yerinde olmayan elektronlar) ounluk tayclardr. Yeterli enerjiye sahip bir dier elektron bu bolua hareket edecektir. Knkolu s.192 ek.5.24 ve s.193 ek.5.25 EKL 4.12 Yar iletken devre elemanlar Elektronik sanayinin gelimesinde en nemli pay yar iletken kullanmndan dolaydr. Bilgisayarlarda bu uygulama ile, 1994 ylnda gelitirilmitir, 1 cm2 lik ve 200 m kalnlkta bir yongaya silisyum asll yar ileteken elektrik devrelerin binlercesinin konulmas bu iin temelini oluturmutur. Silisyum gibi bir yar iletkenden tek kristalde pn eklemleri oluturularak eitli yar iletken devre elemanlar yaplabilir. Bu elemanlar p-tr ve n-tr malzemeler arasndaki snrn zelliinden yararlanmaktadr. rnein pn eklem diyotlar ve npn transistorlar bu tr eklemler kullanlarak retilir. Bir pn eklam diyotu, bir katksz silisyum tek kristali bytlerek ve daha sonra bu kristali nce n-tr bir malzemeyle, ardndan p-tr bir malzemeyle katklayarak retilebilir(ekil 4.13).
PROF.DR.M.EROL

10

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Knkolu s.199 ek.5.28 s.200 ek.5.29 EKL 4.13 Fakat, pn ekleminin daha yaygn bir retim yntemi, bir tr katknn (rnein ptr) varolan bir n-tr malzemeye kat halde yayndrlmas eklindedir(ekil 4.13). Si ve Ge bugn elektronik sanayinde kullanlan esiz birer yar iletkendir. 1990 l yllardan sonra inanlmaz bir atlm gerekletirilmitir. ELEKTRONK MALZEMELER ve KULLANIM ALANLARI Belli bal kullanm alanlar, 1) 2) 3) 4) 5) 6) Seramik taban malzemeleri Piezoelektrik seramikler Taneleri ynlendirilmi seramikler Piezoelektrik ince filmler Piroelektrik malzemeler Seramik kat elektrolitler

eklinde yaygndr. Seramik taban malzemeleri (substrate ler) Gnmzde, integre devrelerin bir araya getirilerek monte edildii zemin, ya plastik ya da seramiktir. Son yllarda gelitirilen integre devreler klm ve hzlar artm olup, bunun sonucu aa kan s da artmtr. Bu nedenle seramik taban malzemelerinin nemi artmtr. yi bir seramik malzemede(4 zellik); iyi elektrik izolasyonu, kimyasal kararllk, yksek s iletimi ve dayanm, yar-iletken malzeme ile sl genleme katsaylarnn uyumlu olmas gereklilii gibi zellikler n plana kmaktadr. Bir malzemede tm bu zellikleri salamak olanakl deildir.
PROF.DR.M.EROL

11

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Bununla beraber, (1)% 94-99,5 saflktaki Al2O3 bu zellikleri ok byk oranda karlayabilmektedir. Ancak, ok gelimi sistemlerde aa kan snn ok olmas bu malzemenin de yetersiz olmasna neden olmaktadr. Bu nedenle, Al2O3 yannda,(2) % 5 ten ok olmamak kouluyla, BeO kullanlarak bu saknca azaltlabilmektedir. BeO s iletkenlii yksek, elektrik zellikleri ok iyi bir bileiktir. Daha yeni uygulamalarda da, (3)alminyum nitrr ve (4)silisyum karbr karmlar kullanlmaktadr. izelge 4.3 de baz taban seramikleri ve zellikleri gsterilmektedir. izelge 4.3 Baz taban seramikleri ve zellikleri Malzeme Yeni SiC Yapsal SiC BeO (% 99,5) Al2O3 ( % 92) AlN Al Si Is letkenlii, W/m.K 270 60-80 240 17 100 239 125 Isl genleme Elektriksel diren, katsays, -6 x10 /K .cm 3,7 > 1013 4,2 < 103 7,5 > 1014 6,5 > 1014 4,5 > 1014 26,5 2,7x10-6 3,5 10-3 - 103 Dielektrik sabiti, 1 MHz de 45,15 6,7 8,5 8,8 12

BeO in sl iletkenlii % 99 saflktaki alminyumdan sekiz kat daha iyidir. BeO seramiklerinin sl genlemesi, yar-iletken silisymunkinden iki kat fazladr. Bu nedenle BeO taban zerine yerletirilen Si yongasnn balant yerlerinde genlemeler, deformasyonlar olumaktadr.

Piezoelektrik seramikler Piezoelektrik malzemeler, sktrldklarnda, mekanik enerjiyi elektrik enerjisine ya da, elektrik gerilimi uygulandnda, elektrik enerjisini mekanik enerjiye eviren akustik aygtlardr. Piezoelektrik aygtlar, ivmemetreler, basn sensrleri, otolarn antiknock ve ok sayda dier sensr uygulamalarnda kullanlmaktadr.
PROF.DR.M.EROL

12

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Akustik uygulamalar, transmitterleri, alclar, ultrasonik uygulamalar ve baz mikrofonlar iermektedir. PbTiO3, kurun titanat dk dielektrik sabite (190), yksek mekanik kalite, kararllk ve Curie scaklna (490 oC) sahip olmas nedeniyle, yksek frekans ve yksek scaklk uygulamalar iin arzu edilen piezoelektrik malzemedir. PbTiO3 ierisinde Ti yerine az miktarda Nb ya da Ta eklenmesi, nispeten youn ( % 90 teorik) PbTiO3 seramiklerin retiminde etkin bir rol oynamaktadr. Bunun yannda, kbik yapdan tetragonal yapya dnmde oluan ani deformasyon nedeniyle PbTiO3 seramikleri poroz ve gevrektir. Poisson saysnn dk olmas nedeniyle PbTiO3 seramikler nc harmonik mod da vibrasyon enerjisini yutabilmektedir. Bylece yksek frekans rezonatrlerinde kullanlmaya uygundur. Taneleri Ynlendirilmi Seramikler Antimon slfr iyodr (SbSI) gibi baz kristaller, c-ekseni ynnde ince ine biiminde byr ve bunlar doktor-blade dkm ynne paralel ve scak presleme ynne dik olacak ekilde ynlenerek kuvvetli anizotropik ve piezoelektrik zellik gsterirler. Bu malzemeler, elektromekanik transdzerler iin ok kullanldr. Taneleri ynlendirilmi seramikler, Bi tabaka tipi ferrolektrik malzemeler (PbBi2Nb2O9) ve volfram-bronz yapsna sahip oksitler (Sr,Ba)Nb2O tarafndan retilmektedir. Piezoelektrik ince filmler CdS, ZnO, PbTiO, AlN, PLZT, LiNbO3, Bi12PbO19 ve K3Li2Nb5O15 gibi eitli piezoelektrik filmler gelitirilmitir. Bunlardan ZnO ve AlN, ya tek-kristal olarak ya da c-ekseni ynlendirilmi piezolelektrik film olarak retilmelidir. Bu nedenle, CVD ya da reaktif molekler film epitaksi yntemleri ile retimleri sz konusudur. Ynlendirilmi ZnO filmleri, cam, ergimi kuvars, silisyum, safir ve metal substrate zerine sentezlenebilmektedir. nce film halinde AlN, surface acoustic wawe (SAW) gibi yksek frekans uygulamalar iin en uygun malzemelerden birisidir.

PROF.DR.M.EROL

13

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Piroelektrik seramikler Trigliserin slfat, infrared n hedefi olarak, LiTaO3, Pb(Zr,Ti)O3 infrared sensr olarak mutfak frnlarnda, otomatik kap sistemlerinde ve gizli giri alarmlarnda kullanlmaktadr. Seramik kat elektrolitlerin metallurjik ilemlerde kullanm Oksijen iyonunun tanmasna dayanan kat elektrolitler, oksijen ieren sistemlerde, termodinamik ve kinetik zelliklerin saptanmasna ynelik temel aratrmalarda geni biimde kullanlmaktadr. Kat elektrolitler, yksek scaklk yakt hcrelerinde, yanma kontrolunda ve oksijen sensr olarak tpta ve metallurji sanayinde kullanlmaktadr. ekil 9-4 s.204 gekinli EKL 4.14 Kat elektrolitler, kbik yapda olan ZrO2, HfO2, ThO2 ve CeO2 kat eriyikleridir. Bu kat eriyiklerden herhangi birinin kullanmnda, sistemde toprak alkali, nadir toprak ya da Y+3 iyonlar ile dop edilerek oksijen boluklarnn olumas salanr. Metallurjik uygulamalarda aada belirtilen Zirkonya temelli elektrolitler kullanlmaktadr. a) Ksmen stabilize edilmi, ierisinde % 2.5-3 MgO bulunan Zirkonya. Bu problar, ergimi metaller iin uygundur. b) erisinde % 5-7.5 MgO bulunan tamamen stabilize edilmi Zirkonya. Bu prob, zellikle ticari gaz analizrlerinde kullanlmaktadr. Dier taraftan, % 5 CaO ile stabilize edilmi HfO2 ve % 5-10 Yitria katlm ThO2 elektrolitler laboratuvar koullarnda ok dk oksijen potansiyelini lmede kullanlmaktadr.

PROF.DR.M.EROL

14

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

MANYETK MALZEMELER (MIKNATISLI MALZEMELER) Bugn manyetik ve mknatsl malzemeler eanlaml olup, malzemelerin manyetik alandaki davran zellikleri ile belirlenmektedir. Bu amala dikkate alnan en nemli zellik dielektrik sabiti dir. Manyetik malzemeler 1930 lu yllardan beri kullanlmaktadr. nceleri, demir metal ve -Fe2O3 tozlar kaydedicilerde manyetik malzeme olarak kullanlmtr. Video kaydedicileri gibi youn bilgi kayd gereksinimi nedeniyle bu amaca uygun olarak CrO2 ve Co ile modifiye edilmi -Fe2O3 partiklleri gelitirilmitir. Son yllarda ise, baryum ferrit partiklleri manyetik malzeme olarak ortaya kmtr. Klasik kaydedicilerde kayt ortam uzunlamasna olup, kaydetme younluu mknatslarn uzunluuna baldr. Oysa, baryum ferrit malzemelerde kayt ortam dikine olup, kaydetme younluu, hegzagonal yapda ubuk eklindeki partikllerin boyutuna baldr. Bu nedenle, kayt etme zellii daha youndur. Yaplan aratrmalar daha ok partikl boyutlarnn mikron altna dmesi ve 0.1 m nin altnda ok ince metal (kobalt) film kaplamalarn kullanlmas zerine younlamtr. Manyetik malzemeler, zellikle elektrik mhendislii alanndaki mhendislik tasarmlarnn ounda kullanlan nemli endstriyel malzemelerdir. Genel olarak iki ana snfa ayrlrlar: - Yumuak mknatsl malzemeler ya da yumuak mknatslar - Sert mknatsl malzemeler ya da sert mknatslar Yumuak mknatsl malzemeler, g transformatrleri gbekleri, kk elektronik transformatrleri, motorlar ve retelerin stator ve rotorlar gibi, kolaylkla mknatslanabilen ve mknatsl giderilebilen malzemelerin gerektii yerlerde kullanlr. Buna karlk, mknatsl kolayca giderilemeyen sert mknatsl malzemeler , kalc mknatslk gerektiren yerlerde, rnein hoparlr, telefon alclar, ezamanl ve frasz motorlar, otomotiv balatc motorlarnda kullanlr.
PROF.DR.M.EROL

15

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

TEMEL KAVRAMLAR Mknatsl Alanlar Manyetik malzemeler zerindeki almalar mknatslk ve mknatsl alanlarla ilgili temel zelliklere dayanmaktadr. Demir, kobalt ve nikel, oda scaklnda mknatslandnda, evrelerinde gl bir mknats alan yaratan metalik elementtir ve asal mknatslar diye adlandrlr. Altnda mknatslanm bir demir ubuk bulunan bir kadn zerine serpilen kk demir tozlarnn dalmas mknats alann varln gsterir. Mknatslanm ubuk iki kutba sahiptir ve mknats izgileri bir kutuptan kp dierine girer. *Genel olarak, doada mknatslk ift kutuplu olup, bugne kadar tek kutuplu mknats bulunamamtr. * Bir mknats alann, birbirinden belirli bir uzaklkla ayrlm iki mknats kutbu ya da merkezi vardr ve bu ift kutup davran, baz atomlarda bulunan, kk, mknatsl ift kutuplara kadar gider. Mknatsl alanlar akm tayan iletkenler tarafndan da oluturulur. Sarmal (solenoid) ad verilen, uzunluu yarapna oranla ok uzun bir bakr sarg etrafndaki mknatsl alann nasl olutuu aadaki ekilde gsterilmektedir.

ekil 11.3 s.621 knkolu EKL 4.15

Sarm says n ve uzunluu l olan bir sarmaln H mknatsl alan iddeti

H=

0.4 ni l

eitlii ile tanmlanmaktadr. Burada, i akmdr. H nin birimi SI sisteminde amper/metre (A/m) , cgs birimi ise oersted(Oe) dir.
PROF.DR.M.EROL

16

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

1 A/m = 4 x10-3 Oe

Mknats aks younluu(manyetik endksiyon) Mknatsl giderilmi bir demir ubuk, yukardaki ekilde olduu gibi, sarmal iine yerletirilirse ve akm uygulanrsa, sarmal dndaki mknats alann, sarmal iinde demir ubuk varken daha gl olduu grlmektedir. Burada sarmal alan ile mknatslanm demir ubuun mknats alanlar toplam etkisi gzlenmektedir. Bu toplam mknats alan mknats aks younluu ya da ak younluu diye adlandrlr ve B simgesiyle gsterilir. B, uygulanan mknats alan H ile, sarmal iindeki ubuun mknatslanmas sonucu oluan alann toplamdr. ubuk nedeniyle birim hacimde oluan mknats momenti mknatslanma iddeti ya da sadece mknatslanma diye adlandrlr ve M ile gsterilir. SI birim sisteminde, B = oH + oM = o(H+M) o = boluun geirgenlii = 4 x 10-7 tesla-metre/amper (T.m/A) dir. o sadece bu eitlikte kullanlabilen ve fiziksel anlam olmayan bir simgedir. SI birim sisteminde, B, Weber/metrekare ( W/m2 ) ya da T dir. (1 Wb = 1 V.s) H ve M iin, birim A/m dir. Cgs birim sisteminde ise, B iin, gauss(G), H iin (Oe) kullanlr. Genel olarak, asal mknatslarda, M >> H olduundan, B oM eitlii geerlidir. Bu durumda B ve M deerleri birbiri yerine kullanlabilmektedir. Mknats Geirgenlii Bir asal mknats mknats alan iine konulduunda mknats alann younluu artar. Mknats alandaki bu art mknats geirgenlii ad verilen nicelikle llr ve mknats aks younluunun uygulanan alana oranyla bulunur.

PROF.DR.M.EROL

17

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

B H

Uygulanan alanda sadece boluk varsa,

o =
B H

olur. o = 4 x10-7 T.m/A olarak boluk geirgenlii olarak bilinir. Mknats geirgenlii iin bir baka tanm,
b = ve B = o b H o

ile verilir.

b boyutsuz bir gruptur. Asal mknatslarn bal geirgenlii malzeme mknatslandka deiir. Bu nedenle, genellikle, bal geirgenlik ya balang geirgenlii i ya da en byk geirgenlik enb cinsinden llr. Bu deerler B - H mknatslanma erisinin eimlerinden bulunur. Kolayca mknatslanan mknatsl malzemeler yksek mknats geirgenliine sahiptir. Mknats duyarl Mknats malzemenin mknatsl uygulanan alanla orantl olduundan, orant faktr mknats duyarl m, boyutsuz bir byklktr ve eklinde tanmlanr.

m = M / H

Malzemelerin zayf mknatsl tepkileri ounlukla mknats duyarl cinsinden llr. MIKNATISLANMA TRLER Mknats alanlar ve kuvvetleri, temel elektrik yk olan elektronun hareketinden kaynaklanmaktadr.
PROF.DR.M.EROL

18

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Elektronlar iletken bir telde hareket ederken, yukardaki ekilde olduu gibi, bir mknats alan oluturur. Malzemelerdeki mknatslanma elektronlarn hareketlerine de baldr, fakat, bu durumda, mknats alanlar ve kuvvetleri 1o elektronlarn kendi etraflarndaki dnlerinden ve 2o ekirdek evresindeki yrngesindeki dnlerinden, kaynaklanmaktadr. ekil 11.5 s. 624 knkolu EKL 4.16

Eksi duyarl mknatslk(diamanyetizm) Bir malzemenin atomlarn etkileyen bir d mknats alan, yrngede dnen elektronlarn dengesini hafife bozar ve atomlarn iinde uygulanan alana zt, kk mknats iftkutuplar yaratr. Bu olay eksi duyarlk diye adlandrlan eksi bir mknats etki yaratr. Eksi duyarlk, m -10-6 deerinde, ok kk bir eksi mknats duyarl oluturur. Tm malzemelerde eksi duyarlk bulunmakta, fakat ounda art mknats etkiler tarafndan yok edilir. Bu olay mhendislik asndan nemsizdir. izelge 4.4 Baz eksi duyarl ve art duyarl elementlerin mknats duyarlklar Eksi duyarl Mknats duyarl, elementler m x -10-6 Kadmiyum -0,18 Bakr -0,086 Gm -0,20 Kalay -0,25 inko -0,157 Art duyarl Mknats duyarl, elementler m x -10-6 Alminyum +0,65 Kalsiyum +1,10 Oksijen +106,2 Platin +1,10 Titanyum +1,25

Art duyarl mknatslk (paramanyetizm)

PROF.DR.M.EROL

19

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Bir mknats alan altnda, kk bir art mknats duyarl gsteren malzemeler art duyarl malzemeler, gsterdikleri mknats etki ise art duyarlk diye adlandrlr. Art duyalk, atomlarn ya da molekllerin mknatsl ift kutup momentlerinin uygulanan alanla ayn ynde dizilmeleri sonucudur. Uygulanan alan kaldrldda malzemedeli art duyarlk etkisi yok olur. Art duyalk, malzemede, 10-6 10-2 arasnda bir mknats duyarl oluturur ve pek ok malzemede grlr. Asal mknatslk Eksi duyarlk ve art duyarlk, uygulanan mknats alanla ortaya kar ve alan olduu srece varolur. Asal mknatslk diye adlandrlan, mhendislik asndan ok nemli, nc tr bir mknatslk daha vardr. stendii zaman oluturulan ya da kaldrlan byk mknats alanlar, asal mknatslar tarafndan yaratlr. Sanayide en nemli asal mknats elementler demir (Fe), kobalt (Co) ve nikel (Ni) dir. Bir nadir-toprak elementi olan gadolinyum (Gd), 16 oC nin altnda asal mknats olmasna ramen sanayideki uygulamalar ok azdr. Fe, Co ve Ni geci elementlerinin asal mknatslk zellikleri, i kabuktaki iftlenmemi elektronlarn dnlerinin kristal kafeslerinde ayn ynde dizilmelerinden kaynaklanmaktadr. Her atomun i kabuu birbirlerine ters ynde dnye sahip elektronlarla dolu olduundan, bunlardan doan net mknats ift kutup momenti sfrdr. Katlarda, d deerlik elektronlar birbirleriyle birleerek ba olutururlar, dolaysyla nemli bir mknats momenti yaratmazlar. Fe, Co ve Ni in iftlememi 3d elektronlar, bu elementlerin mknatslnn nedenidir. Demir atomu drt, kobalt ve nikel iki tane iftlenmemi 3d elektronu ierir. ekil 11.6 s.625 knkolu EKL 4.17 Oda scaklnda, kat Fe, Co ve Ni rnekte, komu atomlarn 3d elektronlarnn dnleri birbirlerine paralel dizilir ve buna istemli mknatslanma ad verilir. Ancak, atomlarn mknats ift kutuplarnn bu ekilde paralel dizilmesi, mknatsk ad verilen mikroskobik mknatsl blgelerde grlr. Eer
PROF.DR.M.EROL

20

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

mknatsklar rastgele ynleminde ise ktlede net bir mknatslanma grlmeyecektir. Fe, Co ve Ni atomlarnn mknatsl ift kutuplarnn paralel dizilmesi, aralarnda oluan art deiim enerjisi sonucudur. Bu paralel dizilmenin olmas iin atomlar aras uzakln, 3d yrngesinin apna orannn 1.4 2.7 aralnda olmas ile olanakldr. ekil 11.7 s.626 knkolu EKL 4.18 Bu nedenle, Fe, Co ve Ni asal mknats iken, manganez(Mn) ve krom(Cr) deildir. SICAKLIIN ASAL MIKNATISLIA ETKS 0 K zerideki her hangi bir scaklkta, sl enerji, asal mknats bir malzemenin mknatsl ift kutuplarndaki mkemmel paralel dizilmeyi bozar. Asal mknats malzemelerde mknatsl ift kutuplarn dizilmesine neden olan deiim enerjisi, sl enerjinin dizilmeyi rastgele hale getiren etkisini dengeler. ekil 11.9 s. 629 knkolu EKL 4.19 Sonu olarak, scaklk arttka asal mknats bir malzemede asal mknatsl tamamen yok olduu bir scakla ulalr ve malzeme tmyle art duyarl mknats haline gelir. Bu scakla Curie scakl denir. Curie scaklnn stndeki bir scaklktan soutulursa, asal mknatsn mknatsklar yeniden oluur ve malzeme tekrar asal mknats haline gelir. Fe, Co ve Ni iin Curie scaklklar, srasyla, 770, 1123 ve 358 oC dir. ASAL MIKNATIS MALZEMENN MIKNATISLANMASI ve MIKNATISLIININ GDERLMES Fe, Co ve Ni gibi asal mknats malzemeler, bir mknats alana konulduklarnda byk miktarda mknatslanr ve mknats alan uzaklatrldktan sonra mknatsl az da olsa korurlar.
PROF.DR.M.EROL

21

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Bir asal mknats malzemenin mknatslanmas ve mknatslnn giderilmesi srasnda, aadaki ekilde H kar B erisiyle verildii gibi, uygulanan H alannn B mknats aks younluu zerinde etkisi vardr. nce, demir gibi asal mknats malzemeyi Curie scaklndan zerinden yavaca soutarak mknatsln giderelim. Daha sonra rnee mknats alan uygulayarak, uygulanan alann rnein mknats aks younluuna etkisini grelim. ekil 11.18 s.636 knkolu EKL 4.20 Uygulanan alan sfrdan ykseldike, B, sfrdan balayarak OA erisi boyunca ykselir ve A noktasnda doyma aks younluuna ular. Uygulanan alan sfra drldnde dn balangtaki mknats erisini izlemez., kalnt ak younluu Bk (C noktas) denen bir mknats aks younluu malzeme zerinde kalr. Mknats aks younluunu sfra drmek iin, Hb miktarnda, bask kuvveti denen ters(eksi) bir alan uygulamak gerekir (D noktas). ayet uygulanan eksi alan daha da arttrlacak olursa, sonunda malzeme ters alanda, E noktasnda tekrar doyma aks younluuna ulaacaktr. Ters alann kaldrlmas halinde mknats aks younluu F noktasndaki kalnt aks younluuna ulaacak ve art alann uygulanmasyla, B k H erisi FGA noktalarnn takip ederek halkay kapatacaktr. Ters ve dz alanlarn doyma aks younluuna kadar tekrarlanmas halinde ACDEFGA halkas tekrar tekrar izilir. Mknatslanma erisi ya da halkasna histerezis halkas ad verilir, halkann i alan mknatslanma ya da mknatsln giderme evriminde kaybolan enerjinin ya da yaplan iin bir lsdr. YUMUAK MIKNATISLI MALZEMELER Yumuak mknatsl malzeme kolayca mknatslanr ve mknatsl giderilir, buna karlk sert mknatsl bir malzemenin mknatslanmas ya da mknatslnn giderilmesi gtr. lk yllarda yumuak ve sert mknatsl malzemeler fiziksel olarak yumuak ve sert olduklarndan bu terimler yerlemitir. Bugn, bu malzemelerin fiziksel olarak yumuak ya da sert olmalar zorunlu deildir. Ancak, mknatslanmann kolayl ve gl anlamndadr. Demir - % 3-4 Si alam gibi yumuak mknatsl malzemeler ya da yumuak mknatslar, transformatr ekirdeklerinde, motorlarda ve jeneratrlerde kullanlmakta olup, dk bask kuvvetli dar bir histerezis halkasna sahiptir.
PROF.DR.M.EROL

22

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

ekil 11.19 s.637 knkolu EKL 4.21

Dier taraftan, kalc mknatslarn yapmnda kullanlan sert mknatsl malzemeler ya da sert mknatslar, yksek bask kuvvetli geni histerezis halkasna sahiptir. Yumuak mknatsl malzemelerden istenen zellikler Bir asal mknats malzemenin yumuak olmas iin bask kuvvetinin mmkn olduu kadar dk olmas istenir. Yani, malzemenin kolayca mknatslanabilmesi ve yksek mknats geirgenliine sahip olabilmesi iin histerezis halkas mmkn olduu kadar ince olmaldr. Birok uygulamada, yksek bir doyma aks younluu da yumuak mknatsl malzemelerde istenen bir zelliktir. Buna gre, ok ince ve yksek bir histerezis halkas yumuak mknatsl malzemelerin ou iin istenen bir zellik olmaktadr. Yumuak mknatsl malzemelerin enerji kayplar Histerezis enerji kayplar : Nedeni, mknatslanma ve mknatsln giderilmesi srasnda, mknatsck snrlarnn ileri geri hareketi iin gerekli enerjinin harcanmasdr. Yumuak mknatsl malzemelerdeki katklar, kristal dzensizlikleri ve keltiler mknatslanma evrimi srasda mknatsck snrlarnn hareketine engel olduklarndan, histerezis enerjisi kayplarn arttrrlar. Yoruk gerinme, mknats malzemenin aykr yerleim younluunu arttrdndan yine histerezis kayplarn ykseltir. Genel olarak, histerezis evrimi srasndaki enerji kayplarnn bir lsdr. Elektromknatsl cihazlarn elektrik giri frekansnn ykselmesi (rnein 50 den 60 evrim/s ye) histerezis enerji kayplarn arttracaktr. Girdap akm enerji kayplar : Mknatsl bir iletken ekirdee dalgal akm elektrii giriiyle oluan dalgalanan bir mknats alan, elektrik akm yaratan geici gerilim eimceleri oluturur. Yaratlan bu akmlara girdap akmlar ad verilir ve elektrik direnli stmadaki enerji kayplarnn nedenidir. Elektrik transformatrlerindeki girdap akm kayplar mknats ekirdei katmanl ya da salardan yaplarak azaltlabilir. letken mknatsl malzeme arasndaki yaltm tabakas, girdap akmlarnn bir katmandan dierine gemesini nler.
PROF.DR.M.EROL

23

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Girdap akmlarnn azaltmann, zellikle yksek frekanslarda kullanlan bir dier yolu, bir yaltkan olan yumuak mknatsl bir malzeme kullanmaktr. Baz yksek frekans elektromknats uygulamalarnda, art kutuplu mknats oksitler ve ileride anlatlacak olan dier baz tr mknats malzemeler kullanlmaktadr. nemli mknats malzeme trleri 1) Demir-Silisyum alamlar En yaygn kullanlan yumuak mknatsl malzemeler demir - % 3-4 silisyum alamlardr. 1900 ylndan nce transformatrler, motorlar ve jeneratrler gibi dk frekansl (60 frekans) g makinelerinde, dk karbonlu alamsz karbon elikleri kullanlmaktayd. Fakat, bu tr mknatsl malzemelerdeki ekirdek kayplar olduka yksekti. Demir-silisyum alam yapmak amacyla demire % 3-4 silisyum katlmas mknatsl malzemelerde ekirdek kayplarn azaltc etkiler yapmaktadr. 1. Silisyum, dk karbonlu eliin elektrik direncini arttrmakta, dolaysyla girdap akmlar kaybn azaltmaktadr. 2. Silisyum, demirin mknats ynelim enerjisini azaltmakta, mknats geirgenliini arttrmakta, dolaysyla histerezis ekirdek kayplarn azaltmaktadr. 3. % 3-4 silisyum katlmas ayn zamanda mknats gerinmesini azaltarak da histerezis kayplarn drmekte ve transformatr uultusunu hafifletmektedir.

Bunun yannda, silisyumun baz zararl etkileri de bulunmaktadr. Demirin sneklii azalmakta ve ancak % 4 e kadar Si demirle alam yapabilmektedir. Ayn zamanda, doyma aks younluunu ve demirin Curie scakln azaltmaktadr. Transformatrlerin girdap akm kayplarn azaltmann bir dier yolu da st ste konmu salar kullanmaktr. Modern g transformatrlerinin ekirdekleri, aralarnda ince bir yaltkan tabaka yerletirilmi 0.025 - 0.035 cm
PROF.DR.M.EROL

24

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

kalnlnda, ince demir-silisyum salarn st ste konmasyla yaplr. Bu salarn her iki tarafna kaplanan ince yaltkan malzeme, girdap akmlarnn saca dik olarak hareket etmesini nlemektedir. 1940 ta elde edilen bir dier gelime sonucu, taneleri ynlenmi demirsilisyum salar kullanarak transformatr ekirdei enerji kayplarnda bir d daha salanmtr. Fe- % 3 Si salar, souk ilendikten sonra uygulanan yeniden kristalletirme sl ilemiyle tane ynelimli malzeme olarak sanayi boyutlarnda retilebilmitir. Ynlenmenin kolay olduu mknatslanma yn dikkate alnarak, san haddelenme yn bu yne paralel olacak ekilde ilem yaplmasna gerek duyulmaktadr. Bu nedenle, rastgele dokudaki Fe-Si sacna gre, taneleri ynlenmi mknats malzemenin geirgenlii daha yksek, histerezis kayplar daha dktr. izelge 4.5 Yumuak mknatsl malzemelerin baz mknats zellikleri
Malzeme ve bileimi Doyma aks younluu Bd, T 2,15 2,04 2,03 1,6 0,8 0,78 0,36 Bask kuvveti Balangtaki H b, bal A/cm geirgenlik i

Mnatsl demir, 0.2 mm sac M36 souk haddelenmi Si-Fe(rastgele) M6 (110)[001], % 3.2 Si-Fe (ynlenmi) 45 Ni-55 Fe (45 permalloy) 75 Ni-5 Cu-2 Cr-18 Fe (Mumetal) 79 Ni-5 Mo- 15 Fe-0.5 Mn (supermalloy) % 48 MnO-Fe2O3, % 52 ZnO-Fe2O3 (yumuak ferrit) % 36 NiO-Fe2O3, % 64 ZnO-Fe2O3 (yumuak ferrit)

0,88 0,36 0,06 0,024 0,012 0,004

250 500 1500 2700 30000 100000 1000 650

0,29

2) Metalik Camlar Normal metaller gibi kristal yaps olmayan, ibiimsiz ve nispeten yeni bir metal trdr. Normal metaller ve alamlar sv durumdan kat duruma geerken atomlar dzenli bir kristal yapda dizilir. Aadaki izelgede
PROF.DR.M.EROL

25

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

mhendislikte nem tayan sekiz metalik camn atom bileimleri verilmektedir. Bu malzemeler nemli mknats zelliklere sahiptir ve izelge 4.6 Metalik camlar : Bileimleri, zellikleri ve Uygulamalar Alam, % atom Doyma aks younl uu Bd, T 1,56 1,61 1,90 1,41 1,28 0,70 0,55 0,88 En yksek geirge nlik 600000 Uygulamalar

Fe78 B13 Si9 Fe81B13.5 Si3.5 C2 Fe67 Co18 B14 Si1 Fe77 Cr2 B16 Si5 Fe74 Ni4 Mo3 B17 Si2 Co69 Fe4 Ni1 Mo2 B12 Si12 Co66 Fe4 Ni1 B14 Si15 Fe40 Ni38 Mo4 B18

G transformatrleri, dk ekirdek kayplar 300000 Vurulu transformatrler, mknatsl alterler 4000000 Vurulu transformatrler, mknatsl alterler 35000 Akm trnasformatrleri,duyma ekirdekleri 100000 Yksek frekansta dk ekirdek kayplar 600000 Mknatsl duyarlar, ses kayt kafalar 1000000 Mknatsl duyarlar, ses kayt kafalar 800000 Mknatsl duyarlar, ses kayt kafalar

Fe, Co, Ni asal mknatslarna B ve Si metalsileri katlarak elde edilir. Son derece yumuak olan bu mknatslarn uygulama alanlarna, ekirdekleri dk enerji kaypl transformatrleri, mknatsl duyarlar(sensor) ve ses kayt kafalarn rnek olarak verebiliriz. Metalik camlar hzl katlatrma teknii ile retilir. Bu teknikle 0,0025 cm kadar kalnlkta ve 10-30 cm genilikte metalik cam eritler elde edilebilmektedir. Metalik camlarn ok ilgin baz zellikleri vardr. Yksek dayanmlar ( 4500 MPa kadar), eilebilir olmakla birlikte ok sert ve korozyona ok direnli olmalar en belirgin olanlardr. ok yumuak olduklarnda, kolayca mknatslanabilmekte ve mknatsl giderilebilmektedir. zellikle tane
PROF.DR.M.EROL

26

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

snrlarnn ve uzun mesafeli kristal ynllnn olmamas nedeniyle mknatsck snrlar son derece kolay hareket edebilmektedir. Histerezis halkas dar olduundan histerezis enerjisi kayplar ok dktr. Bu sayede, ekirdek kayplar geleneksel Fe-Si ekirdeklerinin % 70 i kadar olan, ok katl transformatrler yaplmtr. 3) Nikel-Demir alamlar Dk bir alan altnda, ticari saflktaki demir-silisyum alamlarnn mknats geirgenlii nispeten dktr. Bu durum g uygulamalarnda nem tar. Buna karlk, kk sinyalleri tama ya da saptrmada kullanlan yksek duyarlktaki haberleme cihazlarnda, dk alanlardaki geirgenlikleri ok daha yksek olan nikel-demir alamlar kullanlr. Ticari olarak ounlukla iki ana Ni-Fe alam retilmekte, birisi % 50 Ni, dieri % 79 Ni iermektedir.(Yukardaki izelgede baz deerler bulunmaktadr) %50 Ni alamnn geirgenlii ortada bir deerde (i = 2500, enb = 25000), doyma aks younluu yksektir.[Bd = 1.6 T (16000G)] % 79 Ni alamnn geirgenlii yksek (i = 100000, enb = 1000000), fakat doyma aks younluu dktr. [Bd = 0.8 T (8000G)] Bu alamlar ses ve cihaz transformatrlerinde, alet rlelerinde, rotor ve stator saclarnda kullanlr. Elektronik transformatrlerinde kullanlan erit sarml ekirdekler de Ni-Fe alamdr. Bu tr alamlarn geirgenliklerinin bu kadar yksek olmasnn nedeni, kullanlan bileimlerde mknats ynllk enerjisi ve mknats gerinmesi enerjisinin dk olmasdr. En yksek balang geirgenlik % 78.5 Ni- % 21.5 Fe alam ile elde edilmektedir. Ancak, bu alam, dzenli yap olumasn nlemek iin 600 oC nin altnda hzla soutulmaldr. Ni-Fe sistemindeki dzenli denge yaps, Ni atomlarnn yzeylerde Fe atomlarnn yzey kelerinde yer ald YMK birim hcreden kaynaklanmaktadr. % 78.5 Ni ieren alama % 5 Mo katlmas dzenli yap olumasn bastrdndan, 600 oC zerinden orta bir hzla soutmak ile dzenli yap oluumu engellenir. % 56-58 Ni ieren alamlar, olaan yksek scaklk tavlamasndan sonra mknatsl alan altnda tavlayarak balang geirgenliklerini 3-4 kat arttrmak olanakldr. Mknats alanda tavlama, Ni-Fe kafes atomlarnn ynlenerek dizilmelerine, dolaysyla alamlarn balang geirgenliklerinin ykselmesine neden olur. Mknatsl tavlamann % 65 Ni- % 35 Fe alamnda histerezis erisi zerinde etkisi aadakiekilde grlmektedir.
PROF.DR.M.EROL

27

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

ekil 11.23 s.643 knkolu EKL 4.22 SERT MIKNATISLI MALZEMELER Sert mknatslar ya da kalc mknatslar, yksek bask kuvveti Hb ve yksek kalnt mknats ak younluu Bk ile kendilerini gsterirler. Bu nedenle, sert mknatsl malzemelerin histerezis halkalar geni ve yksektir. Bu malzemeler, mknatscklarn uygulanan alan ynnde ynlendirecek kadar kuvvetli bir alan altnda mknatslanrlar. Uygulanan alan enerjisinin bir ksm, retilen kalc mknats iinde biriken potansiyel enerji haline dnr. Tmyle mknatslanm bir kalc mknats, mknatsl giderilmi bir mknats malzemeye gre daha yksek enerjili durumdadr. Sert mknatsl malzemeler bir kez mknatslanmlarsa mknatsl gidermek gtr. Sert mknatsl bir malzemenin mknatsln giderme erisi olarak histerezis erisinin ikinci drtte birinden yararlanlr ve bu ksm kalc mknatslarn kuvvetlerini karlatrmak iin kullanlr. Aadaki ekilde bu durum gsterilmitir.

ekil 11.24 s.644 knkolu EKL 4.23

Kalc mknats bir malzemenin kuvveti ya da d enerjisi, histerezis halkasnn boyutuyla dorudan ilikilidir. Sert mknatsl bir malzemenin mknats potansiyeli, B (mknats aks younluu) ile H nin (mknatsln giderildii alan) arpmnn en byk deerinden belirlenir ve malzemenin mknatsln giderme erisinden elde edilir. Aslnda, sert mknatsl bir malzemenin en byk eneji arpm, malzemenin histerezis halkasnn ikinci drtte birine sdrlabilecek en byk drtgenin alandr. BH nin birimi, SI sisteminde kJ/m3 dr.

PROF.DR.M.EROL

28

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

nemli kalc mknats malzemeler 1)Alnico Alamlar zellikleri ve bileimleri. Alnico (Al-Ni-Co) alamlar, gnmzde en yaygn olarak kullanlan sert mknatsl malzemelerdir. Aadaki izelgede baz alamlar ve zellikleri gsterilmektedir. izelge 4.7 Sert mknats malzemelerin baz mknats zellikleri Malzeme ve bileimi Kalnt ak younluu Bk, T 0,72 1,28 0,72 0,90 1,10 1,17 0,38 Bask kuvveti Hb, kA/m 37 51 150 675-1200 510-520 46 245-240 En byk enerji arpm (BH)enb,kJ /m3 11,0 44,0 40,0 160 240 34,0 28,0

Alnico 1, 12 Al, 21 Ni, 5 Co, 2 Cu, kalan Fe Alnico 5, 8 Al, 14 Ni, 25 Co, 3 Cu, kalan Fe Alnico 8, 7 Al, 15 Ni, 24 Co, 3 Cu, kalan Fe Nadir toprak elementi-Co, 35 Sm, 65 Co Nadir toprak elementi-Co, 25.5 Sm, 8 Cu, 15 Fe, 1.5 Zr, 50 Co Fe-Cr-Co, 30 Cr, 10 Co, 1 Si, 59 Fe Mo.Fe2O3 (M=Ba,Sr)(sert ferrit)

Bu alamlar yksek enerji arpmlar [ (BH)enb = 40-70 kJ/m3 ] , yksek kalnt ak younluu [Bk = 0,7-1,35 T (7-13,5 kG)] ve orta bask kuvvetleri [Hb = 40160 kA/m] ile tannr Alnico ailesi alamlar Al, Ni, Co ve % 3 civarnda Cu ieren demir asll alamlardr. Yksek bask kuvvetli alamlara (Alnico 6-8) % 1-2 civarnda Ti katlr. lk alam Japonya da 1931 ylnda Mishima tarafndan kefedilmitir. Alnico 1 ile Alnico 4 arasndakiler izotropik(ynsz), Alnico 5-9 arasndakiler ise (anizotropik) ynldr. Anizotropik olanlar keltileri oluurken mknatsl alanda sl ilem grmektedir. Krlgan olan bu alamlar dkmle ya da toz metallurjisi ile ekillendirilir. Toz halinde, birinci derecede, ok saydaki kk paracklarn ve karmak ekillerin yaplmasnda kullanlr.
PROF.DR.M.EROL

29

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Yap. Alnico alamlar, yaklak 1250 oC deki zndrme sl ilemi scaklnn zerinde tek fazl HMK kristal yapsndadr. Souma srasnda, yaklak 750-800 oC arasnda, ve HMK fazlarna bozunurlar. Anafaz olan , Ni ve Al ca zengin ve mknatsl zayftr. kelti ise Fe ve Co ca zengindir ve mknatslanmas dier faza gre daha iyidir. faz, ynlenme eiliminde olup, 10 nm apnda ve 100 nm uzunluunda ubuksu bir ekil alma eilimindedir. 800 oC sl ilemi bir mknatsl alanda yaplacak olursa, kelti, anafaz iinde, mknats alan ynnde, ince uzun paracklar halinde biimlenir. Alnicolarn yksek bask kuvvetlerinin, biimsel ynlle sahip, tek mknatsckl faz paracklarnn dndrlme glnden kaynakland varsaylmaktadr. ubuklarn boy-genilik oran bydke ve yzeyleri dzgnletike alamn bask kuvveti artmaktadr. Bu amala, alnicolara Ti katlmas salanmaktadr. 2) Nadir toprak elementleri alamlar Mknats kuvvetleri ticari malzemelerin hepsinden stndr. En byk enerji arpmlar (BH)enb 240 kJ/m3 ve bask kuvvetleri 3200 kA/m deerlerine ulamaktadr. Nadir toprak elementlerinde mknatsln temeli hemen hemen tmyle, Fe, Co ve Ni elementlerindeki iftlenmemi 3d elektronlar gibi, iftlenmemi 4f elektronlardr. Ticari nadir toprak elementli mknatsl malzemelerin iki ana grubu vardr; Biri tek fazl SmCo5 asll malzeme, dieri yaklak Sm(Co,Cu)7,5 bileimindeki kelti sertletirmeli alamdr. En yaygn kullanlanlar SmCo5 tek fazl mknatslardr. Bu malzemelerdeki bask kuvvetinin mekanizmas, mknatsck snrlarnn yzeylerde ve tane snrlarndaki ekirdeklenmesi ve/ya da yzeylere ve tane snrlarna tutunmasdr. Bu malzemeler toz metallurjisi tekniiyle, 1-10 m inceliindeki tozlardan retilir. Presleme srasnda tozlar mknatsl alan iinde ynlenir. Daha sonra, preslenen paralar, tane bymesini nlemeye dikkat edilerek sinterlenir. Bu malzemelerin mknatslk kuvveti yksek olup, (BH)enb deerleri 130-160 kJ/m3 arasnda deimektedir. kelti sertletirmeli Sm(Co,Cu)7,5 alamnda, SmCo5 alamndaki Co atomlarnn bir ksmnn yerini Cu aldndan, dk yalandrma scaklnda (400-500 oC) ince keltiler (yaklak 10 nm) elde edilebilmektedir. Elde edilen kelti, SmCo5 yapsyla uyumludur. Buradaki uyum mekanizmas, birinci derecede, mknatsck snrlarnn kelti paracklarnda benzeik tutunmasdr. Bu malzemeler de, ticari olarak, toz metallurjisi tekniiyle ve tozlar mknats
PROF.DR.M.EROL

30

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

alannda ynlendirilerek retilmektedir. Kk miktarlarda demir ve zirkonyum katlmas bask kuvvetini glendirmektedir. Sm(Co 0,68 Cu 0,10 Fe 0,21 Zr0,01)7,4 ticari alamn rneksel deerleri, (BH)enb = 240 kJ/m3 ve Bk = 1.1 T (11000)G) dir. Sm-Co mknatslar implantable pompalardaki motor ve vanalarda ve gz kapa hareketli yardmclarnda, elektronik kol saatlerinde ve hareketli dalga tplerinde kullanlmaktadr. Boyutlar kk olabildiinden, doru akm motorlar, ezamanl motorlar ve jeneratrlerde bu tr mknats kullanmak daha uygundur. 3) Neodim-demir-bor mknats alamlar 1984 ylnda kefedilen Nd-Fe-B sert mknatsl malzemesinin (BH)enb arpm 300 kJ/m3 olup, gnmzde hem toz metallurjisi hem de eriyik srklemeli hz katlatrma yntemleriyle retilmektedir. Bu yapda, Nd2Fe14B anafaz taneleri, asal mknatsl olmayan, Nd ce zengin, ince, taneler aras fazla evrilmitir. Bu malzemenin yksek bask kuvveti ve ekil 11.29 s.650 knkolu EKL 4.24 (BH)enb enerji arpm, ounlukla anafaz tanelerinin tane snrlarnda ekirdeklenen ters mknatscklarn ekirdeklenmesindeki gln bir sonucudur. Malzemenin mknatsln tersine evirmek iin, asal mknats olmayan taneler aras Nd ce zengin faz, Nd2Fe14B anafaz tanelerini, kendi ters mknatscklarn ekirdeklemek iin zorlar. Bu sre, tm malzemenin Hb ve (BH)enb deerlerini en bye karr. Bu malzeme tm elektrik motorlar, zellikle de otomotiv balatma motorlar gibi arlk azaltmann ve kkln nemli olduu motorlarda, nem tar. 4) Demir-krom-kobalt mknats alamlar Metallurji yaplar ve kalc mknatslk zellikleri alnico alamlarna benzeyen, oda scaklnda souk ekillendirilebilen bir tr Fe-Cr-Co alam olup, 1971 ylnda gelitirilmitir. rneksel bileim % 61 Fe- % 28 Cr- % 11 Co ierir. Bk = 1,0-1,3 T, Hb = 150-600 A/cm ve (BH)enb = 10-45 kJ/m3 dolaylarndadr.
PROF.DR.M.EROL

31

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Bu alamlarn 1200 oC zerindeki yksek scaklk yaplar HMK dr. 650 oC zerindeki bir scaklktan yavaca soutulduklarnda (15 oC/h hzla), demirce zengin 1 faznn iinde, 30 nm byklnde, Cr ca zengin 2 faz oluur. Mknatscklar her iki faza da yayldndan, Fe-Cr-Co alamlarnn bask kuvveti mekanizmas, mknatsck snrlarnn kelti paracklar tarafndan bulunduklar yere ivilenmesidir. Son yalandrma sl ileminden nceki biim deitirme sonucu keltilerin uzamas bu alamlarn bask kuvvetini byk lde arttrr. Bu nedenle kelti paracnn ekli ok nemlidir. Oda scaklnda yksek hzda ekillendirmeyi gerektiren, snekliin nemli olduu uygulama alanlarnda Fe-Cr-Co alamlar zellikle nemlidir. Modern telefon alclarndaki kalc mkantsla, souk ekillendirilebilen kalc mknats alamna iyi bir rnektir. FERRTLER; ARTIK KUTUPLU MIKNATISLAR Ferritler ve seramik mknats malzemeler, demiroksit (Fe 2O3) toz haldeki dier oksit ve karbonatlara kartrlarak elde edilir. Tozlar daha sonra sktrlarak yksek scaklklarda sinterlenir. Bazen paralara son eklini vermek iin ilenmeleri gerekebilir. Ferritlerdeki mknatslk paralara ticari deer verecek kadar yksek olmakla birlikte doyma mknatslklar asal mknats malzemeler kadar yksek deildir. Ferritlerdeki mknatsck yaplar ve histerezisleri asal mknatslara benzer. Yumuak mknatsl ve sert mknatsl ferritler bulunmaktadr. Yumuak mknatsl ferritler Artk kutuplu mknatslanma davran gsterirler. Zt ynlerdeki, iftlenmemi iki takm i elektronun dn momentleri birbirlerini yoketmedii iin, yumuak ferritler net bir mknats momentine sahiptir. Kbik yumuak ferritlerin bileimi ve yaps : Kbik yumuak ferritlerin ou MO.Fe2O3 bileiminde olup, M iki deerlikli bir metal iyonunu (Fe, Mn, Ni ya da Zn gibi) gstermektedir. Yumuak ferritlerin yaplar, (MgO.Al2O3) spinel madeninin deiik bir ekli olan, ters spinel yapsndadr.

ekil 11.34 s.653 knkolu EKL 4.25

PROF.DR.M.EROL

32

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Hem spinel hem de ters spinel yap sekiz alt hcreden oluan bir birim hcreye sahiptir. Alt hcrelerin her biri bir MO.Fe2O3 moleklnden olumaktadr. Her bir alt birim, bir MO.Fe2O3 molekl ierdiinden ve bir moleklde yedi iyon bulunduundan her birim hcrede 7 x 8 = 56 iyon bulunacaktr. Her alt birim hcrenin, MO.Fe2O3 moleklnn drt iyonunun oluturduu bir YMK kristali yaps vardr. ok daha kk olan, yaklak 0,07-0,08 nm apndaki iyonlar (M+2 ve Fe+3) , daha byk oksijen atomlar arasndaki ara yerleri (iyonik yarap 0,14 nm) doldurur. Bir YMK hcrede, drt sekizyzl ve drt drtyzl ara yere edeer boluk vardr. Normal spinel yapda sekizyzl yerlerin yars doludur. Bu durumda 16 sekizyzl yeri doldurulmutur. Normal spinel yapda bulunan 64 drtyzl yerin sadece 8 i doludur.

izelge 4.8 MO.Fe2O3 bileimindeki bir spinel ferritin bir birim hcresinde metal iyonlarnn dizilimi Arayer tr Drtyzl Sekizyzl Mevcut yer says 64 32 gal edilen yer says 8 16 Normal spinel 8 M+2 16 Fe+3 Ters spinel 8 Fe+3 8 Fe+3, 8 M+2

Normal spinel yapda 8 adet MO.Fe2O3 molekl bulunur. Bu yapda 8 M+2 iyonu, 8 drtyzl yeri ve 16 Fe+3 iyonu, 16 sekizyzlyeri doldurmaktadr. Fakat, ters spinel yapda iyonlarn dizilim farkldr; 8 M+2 iyonu, 8 sekizyzl yeri, 16 Fe+3 iyonunun, 8 i sekizyzlyeri, kalan 8 i de drtyzl yerleri doldurmaktadr. Ters spinel ferritlerdeki net mknats momentleri : Her bir MO.Fe2O3 moleklnn net mknats momentini bulmak iin ferrit iyonlarnn 3d i elektron kurulumunu bilmemiz gerekmektedir. Aadaki ekil bu durumu gstermektedir. ekil 11.35 s.654 knkolu EKL 4.26
PROF.DR.M.EROL

33

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

Fe atomlar Fe+2 iyonu oluturduunda, iki 4s elektronu kaybolur ve drt elememi 3d elektronu kalr. Fe+3 iyonu olutuunda ise, iki 4s ve bir 3d elektronu kaybndan sonra geriye be elememi elektron kalr. Her bir elenmemi 3d elektronu 1 Bohr megatonu deerinde mknats momentine sahip olduundan, Fe+2 iyonunun momenti 4 Bohr megaton, Fe+3 iyonunun momenti de 5 Bohr megatondur. Uygulanan mknats alannda, sekizyzl ve drtyzl iyonlarn mknats momentleri birbirine kar kar. Bylece MO.Fe2O3 ferritinde, sekizyzl yerlerdeki sekiz Fe+3 iyonu, drtyzl yerlerdeki sekiz Fe+3 iyonunun mknats momentini yok eder. Bu durumda, bu ferritin sonutaki mknats momentini, sekizyzl yerlerde bulunan, her biri 4 Bohr megaton olan sekiz Fe+3 iyonu oluturur. Demir, kobalt ve nikel ferritlerin hepsi de ters spinel yapdadr. yonik yaplarnn net mknats momentleri nedeniyle, artk kutuplu mknatslardr. Ferrit karmlaryla daha yksek doyma mknatslanmas elde edilebildiinden, sanayide kullanlan ferritler genellikle karmdr. En yaygn kullanlanlar; nikel-inko ferriti (Ni1-x Znx Fe2-y O4) ve mangan-inko ferriti (Mn1-x Znx Fe2-y O4) dir. Yumuak ferritlerin zellikleri ve uygulama alanlar Mknats malzemelerde girdap akm kayplar : Yumuak ferritler, faydal mknats zellikleri yannda, yaltkanla ve yksek zgl direncine sahip olduklarndan, nemli mknats malzemelerdir. Mknats malzemenin iletken olmas halinde yksek frekanslarda girdap akmlar kayb ok yksek olduundan, yksek frekans uygulamalarnda, yksek elektrik zgl direnci nemlidir. Girdap akmlarnn nedeni, oluan gerilim eimcesidir, dolaysyla frekans arttka girdap akmlarndaki art byr. Yumuak ferritler yaltkan olduklarndan, yksek frekansta alan transformatr ekirdeklerinde kullanlr. Yumuak ferrit uygulamalar : En nemli uygulama alanlar, dk sinyalli hafza ekirei, ses ve grnt cihazlar ve kayt kafalardr. Dk sinyal dzeylerinde, trnasformatrler ve dk enerji indkleyicilerde yumuak ferritler kullanlr. Saptrma sargs ekirdei, geri uu transformatrleri ve televizyon alclarnn ayar sarglar ferritlerin en ok kullanld yerlerdir. Mn-Zn ve Ni-Zn spinel ferritleri mknatsl bantlarn kayt kafalarnda kullanlr. alma frekanslar, yksek girdap akm kayplar nedeniyle, metal alam kafalar iin ok yksek olduundan, kayt kafalar ok kristalli Ni-Zn ferrit malzemeden yaplmaktadr.
PROF.DR.M.EROL

34

KYM 345 2007-2008 DERS NOTLARI BL 4

0 ve 1 ikili mantk (logic) temelli mknats ekirdek hafzalar baz bilgisayarlarda kullanlmaktadr. Mknats kafalar g akm kesilmesinin bilgi kaybna yol amamas istenen yerlerde yararldr. Mknats ekirdek hafzalarn hareketli paras olmadndan, baz askeri uygulamalarda olduu gibi yksek darbe direncinin istendiyerlerde kullanlr. Sert mknatsl ferritler MO.6Fe2O3 yapsndaki sert ferritler kalc mknats olarak kullanlmaktadr. Bu yapnn hekzagonal kristal yaps vardr. En neml yap 1952 de piyasaya srlen BaO.6Fe2O3 dr. Bugn ise, zellikleri daha iyi olan SrO.6Fe2O3 yapsnda olanlar tercih edilmektedir. Bu ferritler hemen hemen yumuak ferritlerle ayn yntemle, ounlukla da kolay mknatslanma eksenlerini uygulanan alanla ayn hizya getirmek iin, mknats alannda, ya preslenerek retilmektedir. Hegzagonal ferritlerin maliyeti ve younluu dk olup bask kuvveti yksektir. Yksek mknats kuvvetlerinin birinci derecedeki nedeni, mknatsl kristallerin ynlldr. Tane boyutlar tek mknatsckl davran iin ok byk olduundan, bu malzemelrin mknatslanmalarnn mknatsck snr ekirdeklenmesi ve hareketi sonucu olduuna inanlmaktadr. (BH)enb deerleri 14-28 kJ/m3 arasndadr. Sert ferrit seramik kalc seramikler, jeneratrlerde, rlelerde ve motorlarda geni bir uygulama alan bulur.Hoparlr mknatslar, telefon zilleri ve alclarnda ok kullanlr. Kap kapama tutalarnda, contalarnda ve mandallarnda, oyuncaklarda da kullanm alan vardr.

PROF.DR.M.EROL

35