Bir koleksiyoncu gzyle fermanlar Byk devletler kuran ecdadmz, byk ve mull medeniyetlere de sahip olmutur.

Bunu aramak, tetkik etmek, Trkle ve cihana bildirmek bizler iin bir bortur. GAZ MUSTAFA KEMAL ATATRK Trk koleksiyonlarnda bulunan en gzel ve en nadir rneklerden oluan Osmanl Padiah Fermanlar Sergisini sunmak benim iin hem byk bir mutluluk, hem de bir gurur kaynadr. lk kez kronolojik bir sra gzetilerek dzenlenen bu ferman sergisinin bir zellii de, burada grlen eserlerin byk ounluunun daha nce sergilenmemi ve yaynlanmam olmalardr. Sergi, fermanlarn estetik deerini ve tarihsel nemini gstermesi yansra, Osmanl tura ve tura tezhibi sanatnn bilinen ilk rneinden son dnemine kadar nasl bir gelime izgisi geirdiini de ortaya koymaktadr. Bilinli olarak bir ferman grp incelemek frsat, dokuz yl nce Londra'daki Ahuan slm Sanatlar Galerisi'nde elime geti. I. Abdlhamid'e ait dev boyutlardaki bu grkemli ve ayn zamanda da zarafet dolu ferman beni adeta byledi. O anda beni saran bu tutku, bu olaanst sanat eserlerine kar duyduum gerek ilgi ve hayranln balangc oldu. Bir koleksiyoncu olarak, daha ok sayda ferman toplamak iin nne geilmez bir istek duymaya baladm. O gnden bu yana birok nemli ferman rneklerini ieren bir koleksiyon oluturabildiim iin kendimi ok ansl sayyorum. Bu esiz sanat eserleriyle birlikte yaamak ve onlardaki ssleyici zelliklerin tadna varabilmek bana gerekten byk mutluluk veriyor. Son derece zarif bir gzellie sahip olan bu deerli belgeler, ayn zamanda azamet dolu grnleriyle evrelerinde soylu bir atmosfer yaratyor. ou zaman anavatanmdan uzakta yaadm iin, bu sanat eserleri araclyla yurdumla aramdaki ban varln srekli olarak hissediyorum. Yine onlar yoluyla lkemin tarihine ve bu fermanlarn nemli bir blmn oluturduu kltr mirasna ne kadar kuvvetle balanm olduumu anlyorum. Bu zgn belgeler, Osmanllarn son derece gelimi ynetim sistemini yanstt gibi, Osmanl tarihinin diplomatik, ekonomik, din, askerye daha birok sosyal ynlerini kapsayan nemli bir bilgi kayna oluturmaktadr. Osmanl toplumunda fermanlara verilen nem, bu belgelerin sanat deeriyle de kendini gstermektedir. Osmanl ynetiminin kltr geleneini temsil eden fermanlar, ayn zamanda tezhip sanatkrlarna ve hattatlara hner ve ustalklarm gsterebilmek frsatm da vermitir. Padiah isimlerinin yazlmasnn bal bana bir sanat haline dnt turann esiz gzellii ile slm sanatlarnn en soylusu olan hatun zarafetinin birleimi, bu tarih belgelere ok gelimi birer sanat eseri kimlii kazandrmtr. Osmanl turasnn

izgilerinde hareket saflndan ve ahenginden kaynaklanan olaanst bir canllk ve ekicilik vardr. Bu nitelikleri, gereklii konusunda kuku olmayan, mevcut en eski Osmanl tural belgesinde bile grmek mmkndr (kat. no. 1). Orhan Gazi'ye ait bu vakfiye 1324 tarihini tamaktadr ve Osmanl Devleti'nin uluslararas adan byk nem tamad bir dnemde yaratlmtr. Bu belgeyi sergileyebilmekle kendimizi zellikle talihli sayyoruz, nk 1324 ile 1430 arasndaki dnem, sergide ancak gereklikleri uluslararas uzmanlarca tartlmakta olan iki belgeyle temsil edilebilmektedir (kat. no. 2 ve 3). XV. yzyl rneklerinde dnemin arbal zevkini yanstan bir sadelik grlr. Bu sadelik turaya bambaka bir g katmaktadr (kat. no. 6). XVI. yzylda ise fermanlar sanat deeri asndan doruk noktasna erimitir. Tura kompozisyonundaki aaa, kuvvet ve tezhip zenginliinin birleimi, padiahn ihtiamnn bir ifadesi olarak akseder. Turann uyumlu izgileri ve esiz zarafeti kompozisyondaki arpc atlganlkla tam bir kontrast yaratarak o dnemdeki Osmanl uygarlnn parlakln ortaya koyar (kat. no. 11). XVII. yzylda, bir nceki yzyln stn geleneklerinden ou srdrlrse de tezhip sanatnda kalite asndan belli bir dn balad grlr. Bu, nispeten zayf turalara karlk, hat sanatnda renk kullanmnn balamasyla zellikle cel divan tarz yazda ok yksek nitelikli rneklere rastlarz (kat. no. 35). XVIII. yzylda bat etkisinin kendini duyurmaya balamas ve ok ssl botanik desenlerin turalara eklenmesi fermanlara yeni bir canllk kazandrr (kat. no. 44). XIX. yzylda bu etkilerin zmlenmesi sonucu tezhipte yeni bir slp doar. Bol miktarda altn varak kullanlan bu slpta cokulu ssleme zellikleri gze arpar (kat. no. 64). Turalarda ise, daha evvelki devirlere nazaran daha yuvarlak bir form alarak ekililerinde yeni bir dzenleme tarz grlmee balar (kat. no. 61). Fermanlarda yzyllar boyunca Osmanl mparatorluu'nun geirdii farkl dnemleri yanstan slp ve nitelik deimeleri olmusa da bu belgeler, devaml olarak bize Osmanl padiahlarnn ve saraylarnn grkemini baaryla aktarmay srdrmlerdir. Fermanlar, genellikle divan hat ile yazlmtr. Divan hat, Divan- Hmyun tarafndan hazrlanan belgelerde kullanlan Osmanl mparatorluu'nun resm yaz tarzdr. Bu hatun daha sade bir eklinin Seluklu dnemi kadar erken bir dnemde kullanld grlmektedir. XII. yzyl airi Hakan, Divan adl eserinde bu tr yaz tarzna atf yaparak yle demektedir: 'Hrs gzm kapadm ve tamah diimi krdm, Ktiplerin yazsnda mm gibi, divan yazda sn gibi.'

Mm harfi, hattatlar tarafndan yazlnda ortasnda aklk braklmad iin

'kr' olarak bilinir. Sn harfi yazlrken de harfin iindeki di dzletilerek tek bir izgi halinde yazlr (Baknz, A. Schimmel, Calligraphy and Islamic Culture, New York, 1984, s. 15). Divan yaz, Fatih Sultan Mehmed zamannda gelierek zarif ve ayn zamanda enerjik bir hat tarz haline gelmitir. Bylece ortaya kan gzel formlar ve yazda sanki kayp giden akc izgiler sol tarafta ykselerek bir 'sefine' (kayk) ekline dnmtr. Divan yaznn el tarz, XVI. yzylda kullanlmaya balanmtr (kat. no. 23). Yaz girift, skk ve son derece ssl bir ekil almtr. Kelimelerin birbirinin iine girercesine kaynaarak yazlmas bir yandan okumay gletirirken, bir yandan da metin ierisine sonradan kelime ilvesini ve bu resm belgelerin sahtelerinin dzenlenmesini engellemitir. Cel divan tarz yaznn ihtiam, Osmanl Devleti'nin gcn, yceliini ve iradesini temsil ediyordu. Bu hat tarz XVII. yzylda daha da gelitirilerek XIX. yzyln sonuna kadar kullanlmaa devam etmitir. Divan krmas ise divan hattn daha basitlemi bir eklidir. XVII. yzyl balarnda ortaya kan bu yaz tarz (kat. no. 31), XVIII. yzylda daha da yaygnlamtr. Bu sergi uzun zamandr takdir edilmemi ve gerekli bakm yaplmam olan fermanlarn gerek deerlerinin anlalmasn desteklemek amacyla almtr. Yzyllardr arivlerde kilitli kalan bu nemli belgeler, uzmanlar tarafndan restore edilerek sergilenebilecek hale getirilmitir. Onlar sanatseverlerin ilgisine ve hayranlna sunmak, bu sanat eserlerine yepyeni bir canllk kazandracaktr. Bir lkenin fertleri, insanln kltr mirasna kendi toplumlarnn yapt katknn bilincinde deilse, dier toplumlarn onlar tanmasna hemen hi imkn yoktur. 1983'teki Anadolu Medeniyetleri Sergisi, dnyann baka hibir yerinde bulunmayan pek ok nemli sanat eserini bir araya getiren esiz koleksiyonlar sunarak bilhassa Osmanl sanatnn olaanst inceliinin anlalmasn salad. Yaynlanmay, grlmeyi ve deerlendirilmeyi bekleyen daha nice hazinelerimiz ortaya karlabilir. 1923'de Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunu ve sona eren Osmanl mparatorluundan yeni ynetime geii bar ve uygar bir biimde gerekletirmeyi baaran Gazi Mustafa Kemal Atatrk sayesinde esiz zenginlikteki kltr hazinelerinin hemen hemen olduu gibi korunmas da salanmtr. Kltr tarihimizdeki deer ve gzellikleri daha ok sayda insana duyurmann ve varl bizim iin byk bir vn kayna olabilecek bu esiz miras koruyup gzetmenin grevimiz olduuna inanyorum. Mzelerimiz ve ktphanelerimiz, bizden her trl ilgiyi ve toplum adna ele alnmay beklemektedir. Bu kurululardaki grevliler, btn iyi niyetlerine ramen, mal kaynak sknts yznden, zellikle el yazmalarnn onarm konusunda, yapabileceklerinin pek azn yapabilmektedir.

Bu serginin bakalar iin de bir ilham kayna olmas, ve Trkiye'deki mill koleksiyonlar tekil eden zengin sanat eserlerinin nemli sergiler hazrlanarak dnyaya gsterilmesine, yaynlanmasna ve bunlarn uzmanlarca restore edilmesine destek olma abalanma katlmalar en iten dileimdir. Bu vesileyle bu projeyi dzenlemenin ve gerekletirebilmenin bana byk sevin ve memnuniyet verdiini de burada belirtmek isterim. Kltr ve Turizm Bakan Sayn Mkerrem Taolu ile Kltr ve Turizm Bakanl Mstear Sayn Prof. Dr. Olu Ark'a ilgi ve destekleri iin teekkr bir bor bilirim. Mzeler ve Eski Eserler Genel Mdr Sayn Dr. Nurettin Yardmc'ya sergiyi destekledii ve birok konuda bize yardm ettii iin, stanbul Kltr ve Turizm Blge Mdr Cengiz Taner'e de almamza gsterdii ilgiden dolay teekkr ederim. Trk ve slm Eserleri Mzesi Mdr sevgili dostum Dr. Nazan ler'e en iten teekkrlerimi sunuyorum. Bu sergi, aramzdaki uyumlu ibirlii sonunda gerekleti. Yaratcl ve tkenmez enerjisiyle mze yneticiliindeki stn baarsna zel bir hayranlk duyduumu da burada belirtmek isliyorum. Belediye Ktphanesindeki Orhan Gazi vakfiyesinin sergilenmesini salayan stanbul Byk ehir Belediye Bakan Sayn Bedrettin Dalan'a ve vakfiyenin bulunmasna yardm eden Sayn Niyazi Adgzel'e de ayrca kranlarm sunuyorum. ok sayda nemli fermann bu sergide yer almasn saladklar iin Topkap Saray Mzesi Mdr Sayn Sabahattin Trkolu'ya ve ayn mzenin Ariv Uzman Sayn lk Altnda'a, Millet Ktphanesi Mdr Sayn Mehmet Serhan Tayi'ye ve Divan Edebiyat Mzesi Mdr Yardmcs Sayn Kvan Arman'a, teekkr borluyum. Ellerindeki fermanlar sergilenmek zere cmerte dn veren Sayn Mnevver Ayal'ya, Nadide Tregn'e, idem Simavi'ye, Bay ve Bayan Tevfk Kuya'a, Nuri Arlasez'e, Cneyt ler'e ve Muvaffak Akit'e kranlarm sunuyorum. Kymetli vaktim bu kataloga ayrarak ek kaynaklan hazrlayan ve giri yazsnda, derin bilgisi ve tecrbesiyle bize sonsuz yardmlar dokunan Prof. V.L.Menage'a teekkrlerimi sunuyorum. Bu serginin ve katalogun hazrlk almalarna katkda bulunan herkese, zellikle de bu almalarn her aamasnda bilgisini, grgsn ve zamann esirgemeyen, ok deerli nerileriyle ve tantrd geni sanat evresiyle beni destekleyen Ahuan slm Sanatlar Galerisi'nin sahibi Mr. Oliver R. Hoare'a; almalarn balang aamasnda deerli nerileri ve fikirleriyle yardmc olan ayn kurumun orta Mr. David A. Sulzberger'e; Trk sanat ve kltr alanndaki engin bilgi, grg ve abalarn her zaman olduu gibi bu serginin hazrlanmasnda da cmerte vakit ayrarak bizden esirgemeyen Sayn Kemal Elker'e; sergi katalogunun giriini yazan, metinleri hazrlayan ve serginin dzenlenmesinde yardmc olan Trk ve

slm Eserleri Mzesi Elyazmalar Blm efi Sayn ule Aksoy Kutlukan'a; btn hazrlk aamalarnda byk bir aba gsteren ayn Mzenin Mdr Yardmcs Sayn Serap Ayko'a; metinler zerinde alp evirileri hazrlayan, deerli nerileriyle bu katalogun hazrlanmasnda bana byk yardmlar olan Mr. Tim Stanley'e; evirilerde ok byk kalklan olan Sayn Dr. Bengisu Rona'ya ve Prof. Cevat apan'a; almalara srekli ilgi gsteren Sayn Erol Akyava'a; fermanlar byk bir uzmanlkla restore ederek onlara yeniden hayat kazandran Miss Jane McAusland a; ok g koullar altnda fermanlarn baarl fotoraflarn eken Mr. P.J. Gates'e; katalogun hazrlanmasnda ve baslmasnda byk katklar olan Mr. Rowley Atterbury'e; grafik dzeni hazrlayan Mr. Don Martin'e; dizgilerin okunmasnda ve dzeltilmesinde bana yardmc olan Miss Julia MacKenzie'ye ve aabeyim Mehmet Tanju Tecimer'e teekkrlerimi iletmek isterim. Ve nihayet, sonsuz destek ve cmertliiyle bu sergi ve elinizdeki bu katalogu gerekletirmekle bana en byk hediyeyi veren eim Asil'e gnlden teekkr ediyorum.

Ayegl Nadir Londra, Nisan 1986

Topkap Saray'nda, Divan' Kubbe al'nda toplant halinde gsteren bir minyatr. Kasr- adl'da oturan Padiahn yannda iki saray grevlisi bulunuyor. Daha aada oturan Vezir-i azm'n sanda drt vezir, solunda iki kazasker yer alyor. Nianc ise beinci vezirin nnde grlyor. Hnernme, Topkap Saray Ktphanesi (MS. Hazine 1532, f. 19r). On altnc asr sonu.

Giri
ule Aksoy Kutlukan Anadolu Seluklu Devleti'nin yklmas sonucu ortaya kan beyliklerden biri olan Osmanl Beylii, 1300 yl civarnda Bat Anadolu'da St kasabas ve evresinde kurulmutur. Bu kk beylik, ksa bir srede siyasal ve kltrel ynden byk atlmlar yapm, Anadolu snrlarn aarak, yzyllar ierisinde Avrupa, Asya ve Afrika'nn eitli blgelerine kadar egemenliini yaymtr. Osmanllarn merkeziyeti, otoriter ve dil bir devlet ynetimine sahip olmas, kk bir beylikten byk bir imparatorlua dnmesinde en nemli etken olmutur. Osmanl ynetim sisteminin ileyiini gsteren ve serginin konusunu tekil eden tural belgeler, btn devlet ilerinde birinci derecede sorumlu olan Divan- Hmyun toplantlarnda verilen kararlarn kt zerine geirilmesi sonucu yazlmtr. Divan- Hmyun Seluklu mparatorluunun bir u beyliinden kurulmu olan Osmanllarn, devlet tekiltlarn Anadolu Seluklular ve lhanllarn etkisinde kalarak kurduklar ak bir gerektir. Anadolu Seluklularnda 'Byk Divan' ya da 'Divan- Saltanat' diye adlandrlan kurula gerektiinde Vezir-i zam yerine hkmdar da bakanlk yapard. 1 lhanllarda Divan- Kebir-i lhan ya da Divan- lhan adn tayan Byk Divan, tm devlet ilerinde yetkili kuruldu.2 Osmanllarda ise Divan, Orhan Bey (lm 1362) zamanndan itibaren vard. On drdnc yzyln sonunda Msr'l tarihi bn Hacer el-Askaln tarafndan yazlm bir kitapta, Osmanl bakenti olan Bursa'da yer alan Divan toplantlarndan bahsedilmitir.3 Bu toplantlarda takip edilen ilemler, sonradan 'Kanunnme-i l-i Osman' ad altnda bir kitap haline getirilmitir. Bu kitap, genellikle Sultan II. Mehmed'in devrine (1451-1481) atfedilirse de elimizdeki ekliyle en az bir yzyl veya daha sonra yazlm olmas ihtimal dahilindedir. Bu esere gre Divan, Fatih'in ilk yllar da dahil olmak zere her gn sultann bakanlnda toplanmaktayd.4 Ancak daha sonralar Fatih Sultan Mehmed, sultanlarn Divan'a bakanlk etmesi geleneini kaldrarak bu grevi brakm ve Divan-i Hmyun mzakerelerini bir perde arkasndan dinleyerek oturumlara katlmamtr.5 Bu yllarda her gn toplanmakta olan Divan, daha sonralar gerek bu toplantlarn ve gerekse arz gnlerinin saysn azaltm, ancak hibir zaman tamamiyle terk etmemitir. Divan- Hmyun, Topkap Saraynda 'Kubbe alt' adl binada toplanrd. Kubbe alo, Kanun Sultan Sleyman (15201566) zamannda Vezir-i zam Makbul brahim Paa tarafndan ina ettirilmitir.6 kubbe zerine yaplm olan Divanhane'deki kubbelerden birinin alt Divan Heyetinin topland mzakere salonuydu ve padiahlarn mzakereleri dinledikleri 'Kasr- adi' veya 'Kasr- Sultan' denilen kafes pencereli yer de burada bulunuyordu. Sadaki kubbe altnda Divan- Hmyun hocalaryla halife ve rencileri

otururdu. Bu kubbeye bitiik nc kubbe altna 'Defterhane' denilirdi. Burada asker, mal, idar ve dier eitli devlet ilerine ait esas defterleri ve kaytlar sandklar ierisinde muhafaza edilirdi. Divan, din, ulus ve toplumsal snf fark gzetilmeksizin kadn erkek herkese akt. lkenin herhangi bir yerinde hakszla urayan, zulm ve bask gren veya mahall kadlarn haksz ve yanl yarglarna uradn ileri sren, valiler ve asker yetkililerden ikyeti olan, vakf mtevellilerinin haksz ilem ve davranlarna urayan kii ya da kiiler divana bavurabilirdi.7 Vezir-i zam bakanlnda toplanan Divan srasyla u yelerden olumaktayd: Kubbe vezirleri, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, defterdar ile tevki veya nianc. Bu yeler divanda kendilerine ait yerlere oturur ve alrlard. Divan'da bir de ayakta hizmet grenler vard. Sergideki birok belgeler, verildikleri gnde divan yelerinin hepsi veya ou tarafndan imzalanmtr (kat. no. 15,19,25, v.s.) Divan- Hmyun'da Vezir-i zam, Kasr- adi denilen meknda pencerenin altnda bir sedir zerinde oturur, sa tarafnda kdem srasyla kubbe vezirleri, sol tarafnda nce Rumeli, sonra Anadolu kazaskeri yer alrd. Nianc veya tevki yalnz bana Vezir-i zam'n sa ilerisinde, defterdar ise sol ilerisinde otururdu.8 Herhangi bir i dolaysyla stanbula gelen beylerbeyi Divan'a katlr ve en kdemsiz vezirin alt yannda otururdu. Defterdarn arkasnda, ikinci kubbe altnda da eitli grevleri olan kalem reisleri bulunurdu. Sabah namazndan sonra toplanan Divan, mzakerelerine en nemli ilerden balard. ncelikle, varsa elilerin nerileri ve verilecek cevaplar ile balayan grmeler, eyaletlerin ihtiyalar, dier devletler ile olan ilikiler, halkn ikyet ve dilekleri ve arazi davalaryla devam ederdi. Dva grlrken dvl ve davac konularn kendileri savunur, eer Trke biliniyorlarsa Divan tercman gerekli evirileri yapard. Dva grlrken tezkireciler yksek sesle Vezir-i zam nndeki dilekeleri okuyup, verilen kararlan kaydederlerdi. Kazaskerler, kendilerine havale edilen dvalar dinlerler ve gerektiinde kendi mahkemelerine gnderirlerdi. Nianc, tura ekilmesi gerekli olan ferman, berat, menur gibi belgeler zerine tura eker, defterdarlar da Divan'da Vezir-i zam'n kendilerine havale ettii ilere ait belgelere 'kuyruklu imza' denilen iaretlerini koyar, gereken durumlarda da mal iler hakknda bilgi verirlerdi. 9 Divan toplantlarna katlan, ba defterdar adn alan ancak bazen 'kk- evvel' unvann da kullanan merkezdeki defterdar dnda, 16. yzyldan itibaren 'kk- sni' unvan ile devlet merkezinde bir ikinci defterdarlk daha kurulmutur.10 Divan- Hmyun yesi olmayp ancak bu kurulda ayakta hizmet eden, niancnn maiyetinde olan 'Reis-l Kttab'in grevi, Fatih Kanunnmesi'ne gre Divan toplantlarnda Vezir-i zam'n nnde durarak ilem grecek evrak okumakt.16 Dier grevlerinden biri Divan'da verilen hkmleri ve beratlar tashih ettikten sonra resid etmek,

yani ilemlerini tamamlayarak tura ekilmek zere niancya gndermekti. Daha ileriki tarihlerde Resi-l Kttab, Dileri Bakan olarak grevlendirilmitir. Divan'da grlecek sorun ve konular Topkap Saray'nn nc avlusundaki 'Arz Odas'nda, arz gnlerinde padiaha sunulurdu.11 Bu toplantda padiah, Divan'da grlen ve kendi onaynn da alnmas gereken iler hakknda grn bildirirdi. Divan- Hmyun Kalemleri Divan- Hmyun toplantlarnn gndemi, Divan'a iletilecek gerekli belgeler, Divan- Hmyun kalemleri tarafndan dzenlenirdi. Bunlar srasyla Divan veya Beyliki Kalemi, Tahvil Kalemi ve Rus Kalemi'dir. Bu kalemlerin banda 'Beyliki' ad verilen bir ynetici bulunurdu. Divan kalemleri dnda kalan, ancak yapt grev ve sahip olduu yetkiler ile ok nemli bir yer tutan Defterhane, Divan almalarn tamamlard. Beyliki'nin gzetiminde olan ve onun bakanlnda alan Divan- Hmyun kalemlerinin grevleri srasyla yleydi. Divan Kalemi Ayn zamanda Beyliki Kalemi de denilen bu kalemin grevi, Divan kararlarn tutmak, mzakere edilen evrak gerekli yerlere havale etmek ve buyruklar yazmakt.12 Yazlan belgeler, beylikinin mmeyyizi tarafndan incelenir, sonra beylikiye gnderilirdi. Beyliki yazlan tertip ve kompozisyon asndan inceler, uygun grdklerinin zerlerine 'sah' iareti koyard. Sah iareti sergideki baz belgelerde grlmektedir (kat. no. 22,25, v.s.). Daha sonra belge niancya gnderilir ve turas ekilirdi.13 Divan kaleminde beylikiden baka mir daha bulunmaktayd. Bunlardan 'Kanuncu'nun grevi, devlet kanunlarn iyi bilmek, yazmalarn kanuna uygun olmasn salamakt. 'lmc'nn grevi ise kendi dairesindeki iler hakknda rapor dzenlemek, 'Mmeyyiz' in grevi de daha nce belirtildii gibi kalemden kan yazlan inceleyip denetlemekti. Tahvil Kalemi Bu kalemin dier bir ad da 'Nian Kalemi' idi. Vilyet kadlarnn, beylerbeylerin, sancak beylerinin beratlar, tahvilt denilen tmar ve zeametlerin tevcihim gsteren tahvil tezkereleri bu kalemde hazrlanrd.14 Rus Kalemi Vezir, beylerbeyi ve tmar sahipleri dnda devlet ve vakf grevlilerinin maa kaytlar ve tayinleri bu kalemde yazlrd. Btn dairelerin reisleri ve mmeyyizleri, kale kumandanlar, mderrisler, vaizler ve mtevelliler, v.s. gibi hazine ve evkafdan maa alanlarn maa ilerine ve ilemlerine bu kalem bakard.15

Turann Blmeri 1. Sere 2. Beyzeler a) b) 3. 4. Dbeyze beyze Tular Kollar

Tura
Divan- Hmyun'da hazrlanan belgelerde en gze arpan unsur olan tura, Osmanl sultanlarnn yazl almeti ve bir tr imzasdr. Farsa karl 'nian' ve Arapas 'tevk' olduundan dolay turay belgelere tatbik eden Divan yesi 'Nianc' veya 'Tevki' diye adlandrlmtr. nceleri ferman, berat, vakfiye gibi yazl belgelerin ba ksmna konulan turann kullanm alanlar zamanla yaygnlam, mhrler, paralar, pullar ve kitabelerde kullanlmaya balamtr. Onbirinci asrda Dvn- Lgat t-Trk'n yazan Kgarl Mahmud 'tura' kelimesini yle tarif etmektedir: 'hakann mhr, buyrultusu, Ouzca, bunu Trkler bilmez, ben de asln bilmiyorum'. Mahmud iin 'Trkler', kendi halk olan Dou Trkleriydi; 'Ouzca' ise Bat Trklerinin diliydi. Bat Trkesinde kelimenin sonundaki '-' harfi kural olarak dtnden dolay Osmanlca'daki ekli 'tura' dr. Turann ekli hakknda eitli teorilere rastlanmaktadr. Bunlarn bazlarna gre tura, 'tur' adl efsanev byk bir doan kuunun eklini temsil etmektedir ve Ouzlarn totem iaretidir. Ayrca slm Ansiklopedisi'nde 'tura'n tudan tredii ve bunun Trke'nin yapsna en uygun izah ekli olduu' yazldr.18 Turalar zerinde ilk cidd aratrmalar yapan Paul Wittek, 'turann ekli ve okunmasndaki btn gelime ve farklar, 'Orhan bin Osman'n turasna yaplm olan bir takm deiikliklerden ibarettir', diye yazmtr.19 Osmanl tarihi yazarlarndan smail Hakk Uzunarl ise bu konuda yazd makalesinde Byk Seluklular ve Anadolu Seluklularnda turann resim ve eklinin tarifi hakknda kk kaytlar olduunu sylemekte ve turann kavisli olup sultann almetinin bu tura kavsinin altnda bulunduunu yazmaktadr.20 Ayrca bu kavisli tura eklinin Anadolu Seluklu Devleti'nin yklmasndan sonra ortaya kan kk beyliklerin hepsinde kullanldn da belirtmektedir. Yine Uzunarl'ya gre Byk Seluklulardan Eyyubler yoluyla Memlklu'lara geen turalarn Anadolu Seluklu ve Osmanl turalaryla hemen hemen hi bir benzerlii yoktur. Memlklu'larda sultann isminin yazl olduu tura tek bir satr zerine dzenlenmi olup kelimeler iindeki keidelerin okluuyla dikkati ekmektedir. Sha Umur, btn Osmanl padiahlar ve baz ehzadelerin turalarnn

fotoraflarm ve her turann nasl okunduunu gsteren grafik analizleri ihtiva eden bir kitap yaynlamtr.21 Bilinen ilk Osmanl turas, Orhan Gazi tarafndan Rebiylevvel 724 (Mart 1324) tarihinde verilmi bir vakfiye zerindedir (kat. no. 1). Kendi ad ve

Kat. no. 1 babasnn ad, yani 'Orhan bin Osman' yazl olan turada, metinde geen elif harfi yukarya doru uzatlm, nn harfi ise solda iice yerletirilmitir. lk dzenlemesi bu ana temel zerinde olan tura, yava yava gelimi, metninde ve istifinde deiiklikler olmutur. Tura metninde yaplan deiiklikler srasyla yledir:
1.

I. Bayezid'in turasnda 'han' kelimesi unvan olarak yer almtr. 'Bayezid bin

Murad Han'. II. Murad turasnda 'muzaffer' kelimesi ilk defa kullanlmaya balanmtr. 'Murad bin Mehmed Han muzaffer' (kat. no. 4).
2.

Fatih Sultan Mehmed turasnda 'daima' kelimesi muzafferden sonra yazlmaya balanmtr. 'Mehmed bin Murad Han muzaffer daima' (kat. no. 5,6).
3.

Sultan I. Selim'den itibaren muzaffer kelimesi 'el' tanm edatm almtr. Ayrca Sultann isminin Selimah olmas dolaysyla tura metnine giren 'ah' kelimesi, Sultan III. Mehmed'e kadar unvan olarak kullanlacaktr. 'Selimah bin Bayezid Han el-muzaffer daima' (kat. no. 10).
4.

Sultan III. Mehmed'in saltanat sresince tura metninden karlan 'ah' unvan, I. Ahmed'in turasnda tekrar grlmektedir. 'ah Ahmed bin Mehmed Han elmuzaffer daima' (kat. no. 29).
5.

Sultan I. Mahmud turasnda ise evvelce baba ismine bal olarak yazlan 'han' unvan padiah ismine bal olarak yazlmaya balanm ve 'ah' unvan turadan karlmtr. 'Mahmud Han bin Mustafa el-muzaffer daima' (kat. no. 44).
6. 7.

16 yl ay sren saltanat sresince iki ayr tip tura kullanan Sultan III.

Mustafa'nn saltanatnn ilk be ylnda grlen 'han' unvan karlarak yerine 'ah' unvan konmutur. 'Mustafa Han bin Ahmed el-muzaffer daima' ve 'ah Mustafa bin Ahmed elmuzaffer daima' (kat. no. 51,52). Sultan I. Abdlhamid'den itibaren daha nce tura metninden karlan 'ah' unvan yerine 'han' unvan alnm ve son Osmanl padiah VI. Mehmed'e kadar mahlaslar dnda hi bir deiiklik yaplmadan sregelmitir, 'Abdlhamid Han bin Ahmed el-muzaffer daima' (kat. no. 54).22
8.

Tura metni hakknda verdiimiz bu ksa bilgilerden sonra turann blmleri hakkndaki genel bilgileri u ekilde sralayabiliriz.23 Turann seresi: Turann metin ksm olup krs olarak da adlandrlr. Tam anlamyla Fatih Sultan Mehmed turasnda belirmeye balayan bu blmde srasyla sultann ve babasnn ad, han, ah unvanlar, bin kelimesi ve el-muzaffer daima deyimi bulunur. Sultanlarn isimlerinde geen harfler dolaysyla bazen geometrik bir dzenleme grnm veren sere ksm nceleri dz bir izgi zerindeyken yava yava bir kavis ierisinde yazlmaya balam ve Sultan II. Mahmud'un turalaryla son eklini bulmutur. Turann beyzeleri: Turann sol tarafnda yer alan ve tura metninde geen han ve bin kelimelerinin son harfi olan 'nn' harfi uzantlaryla, bazen de baka bir kelimedeki 'dal' harfi uzantlaryla oluan i ie iki kavise verilen isimdir. Arapa 'yumurta' anlamn tayan 'beyza' dan gelen bu kelime, beyzelerin yumurtaya benzemesiyle de dorulanmaktadr. Beyzeler, baz turalarda metinde geen harflerin uzantlar olmayp tura eklini tamamlamak amacyla yaplmlardr (kat. no. 44,49,54,56,57). Turann i ve d beyzeleri genellikle muzaffer kelimesinin 're' harfinin uzantsyla kesilmektedir. 'Daima' kelimesi ise i beyzede grlmektedir.

Turann tular: Turann st ksmnda yer alan ve metinde geen 'elif harflerinin uzatlmasyla oluan tular, Emir Sleyman'n turas haricinde tanedir. Ancak beyzelerde olduu gibi bazen bunlar da ekli tamamlamak amacyla yapldktan gibi elif harfi dndaki 'lam' veya 'z' harflerinin uzantlar da olabilir. Baz erken tarihli turalarda grlen ve tularn zerinde yer alan kk oval ekillere vasla ad verilir (kat. no. 2,3). Kavisli birer dnle tular kesen ksmlar ise zlfe adn alp turay tamamlayc bir unsur olarak yerlemitir. Turann kollar: Dier bir ad 'haner' olan kollar, beyzelerin devam olup muzaffer kelimesinin stnden birbirine paralel olarak turann sana doru uzanmaktadr. Padiah turalarnn sa st kesinde yer alan ve Sultan II. Mahmud'dan sonra grlmeye balayan 'mahlaslar' (baz isimlerden veya unvanlardan ibaret ilveler), belgelerdeki turalardan ok kitabe, para ve hattatlarn ss olarak yaptklar levha eklindeki turalarda kullanlmtr. Ancak ender olarak baz belgelerde de grlmektedir (kat. no. 68). II. Abdlhamid'e ait bu beratta yazl El Gazi mahlas, V. Mehmed'in son senelerindeki

turalarnda da mevcuttur (kat. no. 69). V. Mehmed'in ilk senelerindeki turalarnda asl ismi olan Read ilvesi vardr. II. Mahmud'un saltanatnn son devirlerinde ise Adl mahlasna rastlanr. Turalar, Osmanl padiahlarnn tahta getii gn kendisine gsterilen rneklerden birinin seilmesi sonucu kullanlmaya balanrd. Ancak, eidi sancaklarda veya vilyetlerde valilik ile grevlendirilen ehzadeler, bu dnemlerinde tura ektirir ve bulunduklar blgede hkm srerlerdi. (Babasnn lm zerine kendisini Sultan iln eden ehzade Cem'in tural bir belgesi iin baknz, kat. no. 7).

Nianc
Buyruklardaki turalar, Divan- Hmyun yesi olan nianc tarafndan veya onun talimat zerine ekilirdi. Devlet kanunlarn iyi bilen, er', hukuk kanunlar te'lif eden, Divan toplantlarnda bu konular hakknda fikirlerinden istifade edilebilen kiilerden seilen nianc, hkmdarlara yazlacak mektuplar ile vezirlerin berat ve menurlarm yazmak veya msveddelerini hazrlamakla da grevliydi.25 Nianclar, 16. yzyl balarna kadar ilmiye snfna mensup olup yaz dili, slbu kuvvetli olanlar arasndan seilirdi ki, bunlarn 'Dahil mderrisleri' ile 'Sahn- semn mderrisleri'nden olmas Fatih Kanunnmesi'ne gre gerekliydi.26 Ancak, 16. yzyldan itibaren Divan kaleminden yetimi kiiler ve reis lkttablar arasndan bu grevi yapabilecek olanlar varsa, onlar da nianc olabilirlerdi. Nianc tayininde bu grev kendilerine bir berat ile birlikte tevcih edilmez, padiahn szl iradesiyle olurdu. nk bunlar tura ekmekle grevli olduklarndan dolay, zellikle itimada lyk kiilerdi. Nianclar yalnz kendi dairelerinde deil gerektii hallerde Divan- Hmyun'da da tura ekerlerdi. Hatt ileri fazla olursa kubbe vezirlerinden en kdemsiz olan kendisine yardm ederdi.27 Ayrca niancnn birok yardmclar olduu muhakkakt ve divanda bu derece nemli yeri olan bir devlet adamnn, saysz belgelerin turalarn kendi eliyle ekmi olmas imknszd.28 Kaynaklarda, 18. yzyln sonlarna doru nianc ve onun yardmcs olarak 'Turake' grlmektedir. Byle bir grev ihdas edilmesine sebep, padiah cluslarnda

kanun gerei tm beratlarn yenilenmesi gerektiinden niancnn yardmcya ihtiya duymas olmaldr.29 1599 ylna kadar padiahlarn yannda bulunup rikb- hmyundan ayrlmayan nianclarn, bu tarihten itibaren Nianc Okuzde Mehmed ah Efendi'nin sadrazam ile beraber sefere memur edilmi olmas dolaysiyle, vezir-i zam ve serdar- ekrem (bakumandan) ile beraber sefere gitmeleri kanun olmutur.30 Padiah, sefer veya baka bir sebepten dolay stanbulda bulunmad zaman stanbul muhafz olarak kalan kiiye tural bo ktlar brakr ve bunlar gerektii hallerde kullanlrd. Serhatlarda bulunan vezirlere gerektiinde kullanmak zere tura ekme yetkisi verilmiken, bu yetki 1643 senesinde Kemanke Mustafa Paa'nn vezareti srasnda kaldrlmtr.31 Yetien pek ok deerli nianclar arasnda 16. yzyl banda yaayan Tcizade Cafer elebi'nin yazd ferman, berat ve menurlarn tertip ve terkiplerinde, iml ve inalarnda koyduu usl ve kaide uzun sre devam etmitir. Yine 16. yzylda yaayan 'Koca Nianc' lakabyla tannan Cellzde Mustafa Paa ile bunlardan sonra gelen 'Kk Nianc' Ramazanzde (turas iin baknz kat. no. 15) ve Okuzde de nemli nianclard. Sergilenen belgelerde ahit olarak imza atan tevkiflerin isimleri ise Tura Mehmed bin Ramazan (kat. no. 15), Tevki Mehmed bin Pir Ahmed (kat. no. 18), Tura Mehmed (kat. no. 24,25), Tevki Cafer (kat. no. 35) 'dir.

Tura Sslemesi
Turalar sadece Osmanl sultanlarnn nian olarak deil, Osmanl tezhip sanatn gnmze getiren sanat eserleri de olmular, verildikleri kiinin mevkii veya konulan dolaysiyle devrin ssleme sanatyla zenginletirilmilerdir. nceleri yalnz siyah mrekkep ile ekilen ilk Osmanl turalar zamanla altn yaldz ile de ekilmeye balanmtr. Daha sonra kobalt mavisi, krmz ve din konularda kullanlan yeil turalar da yaplmtr. Harf boluklarnn genellikle kobalt mavisiyle doldurulduu Sultan II. Bayezid turalarndan itibaren beyzelerin iine de devrin ssleme motiflerinin yerletirildii grlmektedir. Bu ssleme ekli II. Bayezid'den itibaren gelenek halini alm ve gelierek devam etmitir. Kanun Sultan Sleyman (1520-1566), II. Selim (1566-1574), ve III. Murad'n (1575-1595) turalarnda 16. yzyln tm sanatlara yansyan muhteemliini grmekteyiz. Saray Nakkahanesinin ustalar turalar da tezhiplemi, ini, seramik, kuma, kitap ve benzeri alanlarda kullanlan ssleme elemanlar turalarda da kullanlmtr. iek am bahar dallan, natralist karanfil ve smbller, in bulutlar, rumler, akayk ve hatayler ile zenginletirilmi kvrm dallar, tura sslemelerindeki yerlerini almlardr. 16. yzyln sonlarna doru beyzeler, sere ve tular arasndan deil, turann iki yanndan balayarak yukarya doru bir gen oluturacak ekilde ykselen sslemeyle turalar daha da grkemli bir grnm kazanmlardr (kat. no. 13,14,15,v.s.). yzylda bu sslemenin biraz yozlaarak devam ettii grlmektedir. Buna ramen, tularn zerinde sk sk rastlanan servi motifi gibi baz yenilikler, bu devre kendine
17.

has bir ekicilik kazandrmtr. 18.yzylda Bat'nn etkisi her alanda olduu gibi ssleme sanatna da yansm ve turalar Trk Barok-Rokokosu ad verdiimiz ekoln ssleme elemanlaryla bezenmitir. ok renkli olarak yaplan lle, akayk, gl, ssen buketleri, girlentler, stunlar, istiridye kabuklan bu devirde ok sk kullanlmtr (kat. no. 44,46, v.s.) Daha sonralar pembe, mavi ve altn yaldz ile yaplan halkr, turalarn vazgeilmez sslemesi olmutur (kat. no. 54,56, v.s.).

Bu arada 19. yzylda turay stten bir gen ereve iine almak ve bu gen erevenin iini deiik formlu paftalar ile sslemek de yaygnd (kat. no. 57,59,63, v.s.). Daha sonralar ise tura sslemesinde Sultan Abdlmecid'den itibaren altn yaldz k ualarnn kullanld grlmektedir (kat. no. 64,68).

Tural Belgeler
Tural belgeler konularna ve yazl biimlerine gre deiik adlar almaktadr. Halk arasnda, gndelik dilde, tm tural belgeler ferman olarak adlandrlmaktadr. Bu husus, konulan deiik de olsa tural belgelerin d grnmlerinin benzer olmasndan kaynaklanmaktadr. Osmanl diplomatiinde belgeler iki ana snfta deerlendirilir: Lik karakterdeki belgeler: bunlar devlet idaresinin dnya ileriyle ilgili konularnn eitli alanlarna ait belgelerdir. Bu belgeler, padiah adna karlm olup ferman, berat, v.b. eklinde emir ve hkmlerdir.
(a)

Din karakterdeki belgeler: bunlar Osmanl toplumunun din hayatna ilikin kadlk sicilleri, vakfiyeler, fetvalar ve benzerleridir.32
(b)

Ferman
Ferman kelimesi Farsa kkenli olup, Farsa lgatlarda 'fermuden' mastarndan alnd, emir, irade, buyruk anlamna geldii yazldr. Ferman kelimesi, slmiyeti kabul etmelerinden sonra ilhanllar tarafndan kullanlm ve Osmanllara gemitir.33 Ayn sz Timurler, Karakoyunlu, Akkoyunlu devletleriyle, Atlnordu ve Krm hanlklarnda da kullanlmtr. Byk Seluklular ve Anadolu Seluklularnda ise ferman yerine 'tevki' kelimesinin kullanldn grmekteyiz. Ferman kelimesinin resm mns, herhangi bir i hakknda padiahn 'almet-i erif denilen tural emri demekti. Bu emir padiahtan sadr olduu iin 'ferman- hmyun' veya 'emr-i erif de denirdi. Osmanllarda divan hatla yazlmalar gelenek olan fermanlar u srayla kaleme alnmlardr. Kdn en st ksmna konulan da'vet, belgenin konusuna gre bir ya da iki dua kelimesinden olutuu gibi uzun, hatta satrlarca uzayan bir dua forml eklinde de olurdu. Da'vet ksmndan maksat, Allah'n adlar ve sfatlarnn zikredilerek onun yardmnn istenmesiydi.35 Da'vetin altnda yer alan turadan sonra gelen esas metin u sralamayla yazlrd:
1.

Fermann gnderildii kimsenin rtbe, derece ve sfatlarnn, bulunduu mevkii ve nemine gre dualar ve vc szlerin sralanmasndan sonra isminin yazlmas ki, isimden nce yer alan bu szler o kiinin elkabyd. Osmanl devletinde, elkab denilen resm hitap formllerinin daha imparatorluun kurulu devrinde tesbit ve tatbik edildii ve bunlara Kanunnme-i l-i Osman'da yer verildiini grmekteyiz.36 Konuya giri cmlesi: 'tevk-i ref -i hmyun vsl olacak ma'lm ola ki'.

2.

3. Fermann karlma sebebi.

4. 5. 6.

Padiahn ama ve isteinin yaplmasn emrettiinin ifadesi. 'Byrdm ki' ile balayan, yaplmas gereken iin aklanmas. Sz konusu olan i veya grevin yerine getirilmesi hususundaki srar ve ihtarlar.

7. Metnin son satrna yazlan fermann verili tarihi.

8.

Belgenin sol alt kesinde ve metnin dnda bulunan fermann yazld yerin ad.

Baz fermanlarda ayrca turann sa veya soluna, bazen de tular zerine, padiah kendi el yazsyla metinde yazlan vurgulayan cmleciklerden oluan bir yaz yazmtr. Byle fermanlara 'hatt- hmyun'lu ferman ad verilir. Hatt- hmyun, yaplmas emrolunan iin nemine binaen, ii tevik ve gnderilen ahs onurlandrmak zere veyahut padiahn olay ile ilgisi dolaysiyle ihtar gerekli bir valiye veya seraskere hitaben hazrlanan fermanlara yazlmtr.37 Hatt- hmyunlar, 'mucibince amel oluna' gibi ksa bir cmle olduklar gibi (kat. no. 43, 44,46, v.s.), 'vech-i meruh zere amel oluna, vzera, kazasker imza vursunlar' eklinde

uzun da olabilir (kat. no. 24). Hatt- hmyunlar sadece fermanlarda deil beratlarda da grlmektedir.38

Berat
Sergilenen eserlerin ounluunu oluturan beratlar da tural belgelerdir. Berat kelimesinin asl Arapadr. Burada 'yazl kt ve mektup' anlamnda olup Osmanl devlet tekiltnda baz vazife ve memuriyetlere tayin edilenlere, vazifelerini icra selhiyetini tevdi etmek zere padiahn turasyla verilen mezuniyet veya tayin emirleri ve mlkiyet konulan hakknda kullanlan tabirdir.39 Beratlar ierdikleri konulara gre: muafiyet, mukataa, imtiyaz, beylerbeylik, imamet, hitabet, feraset, mlkiyet veya serdarlk berat gibi isimler almlardr. 'Nian- erif, 'berat- erif gibi adlar ile de anlan beratlarn iinde bazen nian, biti, hkm gibi kelimelerin bir arada e anlaml olarak kullanldklar grlmektedir. Fermanlar ile ayn tertip srasyla yazlan beratlarda verilen hizmetin ad, yeri, maa veya varidat, verilen ahsn ad, hizmeti ve ne iin verildii geni ekilde aklanr. Bir grev tevcihi konusunu ileyen beratlar, 'menur' adn tar. Menurlar, nianc veya reisl kttabn kaleminden kar veya onlar tarafndan tashih edilirdi.40 Beratlarn fermanlardan en byk ayrl, turann altna yazlan 'Nian-i erf-i ln- smi-mekn- sultan ve rura-y garr-y cihn-sitn- hkan hkm oldur ki' ibaresidir. Beratlarda konu bir ky veya arazinin bir veya bir ka ahsa verilmesi olursa bunlara 'mlk berat veya mlknme-i hmyun' dendii gibi 'temliknme' ad da verilir. Mlknamelerde, 'Nian- erf-i ln ...' szcklerinden sonra mlk verilen kiinin elkab, ad, verilen yerin sanca, kazas, ky, gelir miktar, ne surette verildii, yeniden mi, mirasszhktan m, yoksa kt veya kanunlara aykr kullanmdan dolay birinin zerinden alnarak m, bunlar srasyla yazlr. Malikne olarak verilen arazinin snrlarn belirten tural belgelerden olan snrnmeler ounlukla mlknmeyle ayn vesika iinde bulunur. Daha nce verilen bir mlkn snrlarnn belirlenmesi iin yazlan snrnmelerde sadece arazi snrlarnn anlatld da grlmektedir. Sergilenen eserler, yukarda akladmz ekilde Divan- Hmyun toplantlarnda grlerek kararlar verilen konularn Divan kalemlerinden geip, gerekli tashihleri yapldktan sonra nianc, turake veya yardmc hattatlar tarafndan turas ekilip ilgili olduklar mercilere veya kiilere gnderilen ferman, berat, mlknme, menur ve benzeri buyruklardan olumaktadr.

Sergi hazrlanrken esas amacmz, bugn arivlerimizde tural belgesi mevcut ilk Osmanl padiah Orhan Bey'den itibaren belgeleri tarih sreci iinde izleyicilere sunmakt. Ancak Osmanl mparatorluunun kurulu yllarna ait belgelerin ok az oluu

veya eldeki belgelerin durumlarnn sergilenmeye msait olmamas dolaysiyle, Sultan I. Bayezid (dnya ve Trkiye arivlerinde tural belgesi bulunmamaktadr), Emir Sleyman ve Sultan I. Mehmede ait olanlar sergileme imknn bulamadk. Bunlar dnda son Osmanl padiah VI. Mehmed Vahideddin'e kadar hkm sren tm sultanlarn tural belgelerine sergide yer verdik. Sergilenen belgeleri gerek konulan, gerekse turalarn ekili ve dzenlemesindeki deiiklik ve gelimeleri vurgulayan eserlerden semeye altk. Sergilenen eserlerin byk bir ounluu, Evkaf- slmiye Mzesi ad altnda kurulan Trk ve slm Eserleri Mzesi'nin koleksiyonlarndan seilmi olup vakf kkenli belgelerden mteekkildir. Ayrca Topkap Saray Mzesi'nden, zel koleksiyonlardan ve dier kaynaklardan alnan eserler ile sergiye kronolojik bir sreklilik kazandrlmtr. Bu sreklilii salamak amacyla konularnn ok farkl olmasna ramen bir ilm ve vakfiyeye de sergide yer verilmitir.

Notlar
smail Hakk Uzunarh, Osmanl devlet tekiltna medhal (bundan sonraMedhal eklinde geecektir) stanbul 1941, s.95.
1

2 3

Medhal,s.223. smail (bundan Hakk sonra Uzunarh, Osmanl Merkez eklinde devletinin merkez ve geecektir), stanbul sonra Kanunnme bahriye 1948,

tekilt s.l.
4

Kanunnme-i l-i Osman (bundan geecektir), M. Arif neri, istanbul A.H. 1330, s. 23.
5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

eklinde

Kanunnme, s. 27. Merkez, s. 8. Merkez,s.U. Kanunnme, s. 13, Merkez, s. 17-18. Merkez, s. 23. Merkez,s. 328. Merkez,s.3\. Merkez, s Al. Merkez, s. 42. Merkez, s. 42. Merkez,s. 15. Merkez, s.242-48. Kgarl M ahmud, Divn-Lgatt-Trk Besim Atalay tercmesi, c. I. s. 462. slm Ansiklopedisi, 'Tura' maddesi, cz 126, stanbul 1975, s. 6.

P. W ittek, 'Notes sur la tughra ottomane, (Bundan sonra Tughraottomane' eklinde geecektir), Byzantionxviii (Brksel, 1948), s. 311-34 ve (Brksel, 1950), s. 267-93. xx
20

. H. Uzunarh, 'Tura ve peneler ile ferman ve buyuruldularaBelleten v dair', (1941), s. 101-57. Suha Umur, Osmanl eklinde geecektir), stanbul 1980.
22 23 21

padiah

turalar (bundan

sonra Turalar

Fazla bilgi iin baknz, Turalar,s. 28-52.

eidi terimler iin baknz, slm Ansiklopedisi, 'Tura' maddesi, s. 9; ve Zarif Orgun, 'Tura, turalarda el-muzaffer daima duas ve ah unvan. ..', Trk Tarih Arkeologyave Etnografya Dergisi, v. (stanbul, 1949), s. 201-20.
24 25

Turalar,s. 93-7. Tughra ottomane, s. 314.

26 27 28 29 30 31 32

Merkez, s.214. Kanunnme, s.14. Merkez, s. 221. Afenfees, s. 222-3. Afcrte, s. 22. Abdurrahman eref, Tarih-iDevlet-i Osmaniyye, (stanbul,A.H. 1312), s. 247. ii Gkbilgin, Osmanl paleograjya ve diplomatik ilmi,

M. Tayyib stanbul 1979, s. 53.

33 34 35 36 37 38

slm Ansiklopedisi, 'Ferman' maddesi, c. iv, s. 571. Ayn madde, s. 572. Gkbilgin, a.g.e., s. 54. Gkbilgin, a.g.e., s. 59. . H. Uzunarl,Osmanl devletinin Saray tekilt, Ankara 1945, s. 282.

Trk ve slm Eserleri Mzesi'nde 2290 numarada kaytl, Sultan IV. Mehmed tural bir mlk beratnda yer alan hatt- hmyun yledir: 'Berat- erifem mucibince amel oluna, berveche temlik ve ihsan eyledim. Mutasarrf ola, kimesne dahitaarruz ve eylemeye'. eyh Mehmed Vani Efendi'ye Hdavendigr sancandaki baz topraklarn mlk olarak verildii konusundaki berat, 1081 Cemaziyelhr ortalarnda (Kasm 1670) Edirne'de yazlmtr.
39 40

slm Ansiklopedisi, 'Berat' maddesi, c. , s. 523. Saray, s. 285.

Osmanl Padiahlarnn saltanat sreleri

Hicr/A.H. Osman Bey Orhan Gazi Sultan I. Murad Sultan I.Bayezid Emir Sleyman Sultan I. Mehmed Sultan II. Murad 680-724 724-761 761-791 791-804 805-813 805-824 I. 824-848 II. 850-855 Sultan II. Mehmed I. 848-850 II. 855-886 Sultan II.Bayezid ehzade Cem Sultan I.Selim Sultani. Sleyman Sultan II.Selim Sultan III. Murad Sultan III. Mehmed Sultan I.Ahmed Sultan I. Mustafa 886-918 886-886 918-926 926-974 974-982 982-1003 1003-1012 1012-1026 I. 1026-1027 II. 1031-1032 Sultan II. Osman Sultan IV.Murad Sultan brahim Sultan IV.Mehmed Sultan II. Sleyman Sultan II. Ahmed 1027-1031 1032-1049 1049-1059 1058-1099 1099-1102 1102-1106 Mild/A.D. 1281-1324 1324-1360 1360-1389 1389-1402 1402-1411 1402-1421 I. 1421-1444 II. 1446-1451 I. 1444-1446 II. 1451-1481 1481-1512 1481-1481 1512-1520 1520-1566 1566-1574 1574-1595 1595-1603 1603-1617 I. 1617-1618 II.1622-1623 1618-1622 1623-1640 1640-1648 1648-1687 1687-1691 1691-1695

Sultan II. Mustafa Sultan III. Ahmed Sultan I. Mahmud Sultan III.Osman Sultan III. Mustafa

1106-1115 1115-1143 1143-1168 1168-1171 1171-1187

1695-1703 1703-1730 1730-1754 1754-1757 1757-1774 1774-1789 1789-1807 1807-1808 1808-1839 1839-1861 1861-1876 1876-1876 1876-1909 1909-1918

Sultan I. Abdlhamid 1187-1203 Sultan III.Selim Sultan IV.Mustafa Sultan II. Mahmud Sultan Abdlmecid Sultan Abdlaziz Sultan V.Murad 1203-1222 1222-1223 1223-1255 1255-1277 1277-1293 1293-1293

Sultan II. Abdlhamid 1293-1327 Sultan V.Mehmed (Read) 1327-1336

Sultan VI.Mehmed (Vahideddin)1336-1341 1918-1922