Professional Documents
Culture Documents
ek a -i p t
EE T K V ELA I () LKRK U V T KM 8
K AD V E EA L R I E R H S PA I S
* D ve lr K a e r ei i s t e * D veA ei EkE e F klr Ka e r k s m z r e tid n a tr n e * D veA anD r n imei K a e r k r e el dr s s ml n e i l * D veA n F i Y n e A a ma K a e r k i i d n k n s s mn z k l * D veA anH s b K a e r k r ea s ml n * a aH t r H v al a *a llr K boa *e ka s o i R a tn B bn i * eiir Tk t l ce
T MMOB E kr M e ds r a lt e i h n iei k l Od s
E Y YNN E /0 11 MO A I O: 2 1 /1 K
Notlar Derleyen: Aydn Bodur Emre Metin Notlar Yayna Hazrlayan: Aydn Bodur Hakk nl M.Turgut Odabana Sayglarmzla
Elektrik Kuvvetli Akm Notlar, Turgut Odabann Elektrik Tesisat Mhendisleri Dergisinde yaynlad yazlardan, Elektrik Kuvvetli Akm Tesisat El Kitab ile her blmn sonunda belirtilen ABB, Schneider, Chevron, NAFVAC ve Siemensin hazrlad malat, Bakm, Montaj El kitaplarndan EMO iin derlenmitir.
621.31906BOD2011 ELEKTRiK KUVVETLi AKIM (8): KISA DEVRE HESAPLARI /ElektrikMhendisleriOdas1.bs Ankara,2011 181s.;24cmISBN9786050100617(EK/2011/11) Elektrik
NDEKLER
Giri ________________________________________________ 5 8.1. Ksa Devre eitleri _________________________________ 8
8.1.1 Fazl Simetrik Ksa Devre: ___________________________ 8 8.1.2. ki Fazl Ksa Devre: __________________________________ 9 8.1.3.Bir Fazl Toprak Ksa Devresi: __________________________ 10 8.1.4. Toprak Temas: ____________________________________ 11 8.1.5. 2-faz toprak Temas: _______________________________ 14 8.2. Hata Yerinin Beslenmesi ______________________________ 14
8.5. Ksa Devre Akmnn Fiziki Ynden Aklanmas _________ 23 8.6. Ksa Devre Olaynn Zamana Bal Olarak Gelimesi _____ 24 1
8.6.1. Subtransiyen Ksa Devre Olay ________________________ 24 8.6.2. Gei veya Transiyent Ksa Devre Olay _________________ 28 8.6.3. Srekli Ksa Devre Olay _____________________________ 29
8.8
8.8.1. Hava Hatlar ______________________________________ 61 8.8.2.Toprak iletkeni olmayan ift devre hava hatlarnda toprak evresine ait birim sfr empedans _____________________ 65 8.8.3. Yksek gerilim hava hatlar ounlukla bir veya daha ok toprak iletkeni ile donatlr________________________________ 66
Giri
Elektrik tesislerinde enerjinin alnd noktadan itibaren her cins elektrik ekipmannn her birinde veya her birine ait balantlarda elektrik yaltm bozulabilir. Bu bozulma sonucunda meydana gelen dier iletkenlerle temas durumuna ksa devre denilir. Sistemdeki faz says olup, yksek ve orta gerilim sistemleri adet, alak gerilim sistemleri ise drt veya be adet hat(lar)dan tekil edilirler. Normal ileyite bir elektrik sistemi, devreden enerji kaynann i empedansndan ve tketici empedansnn i kaynan ohm kanununa gre belirlendii bir akm eker. Enerji kaynann ve bu kaynaa bal hatlarn empedanslar, daima tketici empedansna gre ok kktr. Bir izolasyon hatasnn meydana gelmesinde iletkenler aras temas sonucu tketici, devreden kar ve enerji kayna i empedansndan ve hat empedansndan ibaret bir ksa devre kalr ki: devrede ok kk bir diren kalmasndan dolay, devreden sz konusu direncin veya empedansn belirledii ok byk deere sahip bir ksa devre akm oluur. Ksa devrenin elektrik tesislerindeki etkisi ok farkl olabilir. Ksa devre, ani olarak darbe eklinde balamsa; devreden geen ok byk darbe ksa devre akmlar tesis ekipmanlar zerine elektrodinamik kuvvetlerin tesir etmesine ve mekanik zorlamalara yol aar. Ksa devre akmnn devreden geiinin uzun srede olmas ise; ekipmanlarn snmasna ve termik zorlamalarn meydana gelmesine yol aar. Dinamik ve termik zorlamalarn etkisindeki 5
elektrik ebekesinde bulunan ekipmanlar ve cihazlar tahrip olabilir. Ksa devrenin bu etkileri ile beraber arza yerinde bir ark meydana gelmise evresine yapt ykc zararlar ihmal edilemeyecek boyutlara ulaabilir. Toprak ksa devresinin etkileri ebekedeki ntr veya yldz noktasnn yapsna grede deiir. Ntr topraklanm elektrik tesislerinde toprak temasl bir ksa devre ba gsterirse; canllar iin tehlikeli temas ve adm gerilimleri ba gsterir. Ksa devrenin etkileri ve iddeti, hata yeri ve tipine baldr.Arza yerini besleyen elektrik kaynann gc ne kadar bykse ve hatal yerin bu enerj kaynandan beslenme sresi ne kadar uzun olursa; ksa devre akmlarndan oluan etki ve zararn bykl o kadar fazla olur. Ksa devre hesaplar, tesisin projelendirme safhasnda yaplmaldr. Ksa devre hesabnn yaplmasndaki ama: ksa devrenn olutuu durumlarda meydana gelebilecek ksa devre akmlarnn deerini bulmak ve bu deerler esas alnarak ksa devre akmlarnn meydana getirebilecei termik ve dinamik zorlamalar tesbit ederek tesis ekipmanlarn buna gre boyutlandrmak ve ayrca koruma cihazlarnn atrtma akm deerlerini ve seicilii gerektiren durumlarda ama srelerinin deerlerini tesbit etmektir. Yksek gerilimli elektrik tesislerinin projelerinin hazrlanmasnda ve montajnda ksa devrenin btn etkileri gz nne alnr ve tesisin ksa devreye dayankl olmas salanr. Alak gerilim tesislerinde ise, ksa devre akmlarnn direkt tesirleri gz nne alnr. Btn tesislerde ksa devre akmlarnn deerlerinin bilinmesi gerekir. Bu sayede ksa devre zorlamalarna dayanacak malzeme seimi ile tesisin ve alanlarn zorlamalara dayanmas 6
ve harap olmamas iin uygun koruma elemanlar semek mmkn olur. Ksa devrenin zararl etkilerine kar hem tesisleri ve evresini hem de insan ve canl hayatn korumak iin hassas ve hzl alan koruma rlelerinden ve sratle bir ekilde devreyi kesen kesicilerden yararlanlr. Hereyden nce kesiciler, meydana gelebilecek en yksek ksa devre akmn kesebilecek kapasitede olmaldr. Elektrik tesislerinde hem teknik artlara uygun ve hem de ekonomik olan kesiciler ancak ksa devre hesaplar sonucu bulunan ksa devre akm deerlerine gre seilirler. Koruma sistemlerinin seilmesi ve koruma tesislerinin dzenlenmesi ile ayarlanmas iin bir tesiste ba gsterebilecek olan en byk ksa devre akmlarndan baka en kk ksa devre akmlarnn bilinmesi gerekir. Alak gerilim ebekelerinde bir arza halinde en yakn sigortann erimesini salamak iin seilecek sigorta kesme akm oluabilecek en kk ksa devre akmndan kk olmaldr. Ksa devre hesaplar sonucunda tesiste aada belirtilen hususlarn tesbit edilmesi ve buna gre tesisin boyutlanmas gerekmektedir. Tesisin mekanik ve termik zorlanmas G anahtarnn ve sigortalarn ksa devreyi ama ve kapama kapasiteleri Ksa devre akmn snrlandrmak iin kullanlmas dnlen direnlerin boyutlandrlmas Transformatrlarn ksa devre gerilimlerinin tayini Adm ve temas gerilimleri ebeke koruma sisteminin tayini ebeke stabilitesi... 7
bir gerilim dm olutuundan hata yerinde gerilim sfr olmaz. Eer ark direnci ihmal edilmeyecek kadar kk deilse bu taktirde artk fazl ksa devre simetrik bir ksa devre deildir. fazl ksa devrede her fazdan hata yerine doru eit ve sabit bir hata akm getiinden bu akmlarn ani deerlerinin toplam 8
sfrdr.Bundan dolay fazl ksa devrede yldz noktasnn nemi yoktur. fazl ksa devre akmnn hesab iin sisteme ait yalnz bir fazn gz nne alnmas yeterlidir.
ekil 8.2. ki fazl ksa devre halinde gerilim fazrleri. S ve T fazlar arasndaki ksa devre jeneratr ile hata yeri arasndaki gerilim deiimi
10
11
Yldz noktas reaktans bobini zerinden topraklanm ebekelerde toprak temas farkl bir zellik tekil eder. Reaktans bobini hattn toprak kapasitesi ile rezonans tekil edecek ekilde tayin edilmitir. Reaktans bobininin selfi L ve hattn topraa kapasitesi CT ise trafo ve ebeke empedans ihmal edilerek normal ebeke frekansnda 1 WL = dr 3L0 C T Normal iletmede yldz noktasnn gerilimi sfrdr ve topraklama bobini tamamen gerilimsizdir. Yldz noktas topraklama bobini zerinden topraklanan ebekede, T faznda bir toprak temas halinde geen kapasitif ve endktif akmlarn birbirini kompanze etmesi sebebi ile ebekeden byk bir akm akmaz. Toprak temas halinde btn ebeke gerilim sistemi kayar. Normal iletmede gerilimsiz olan yldz noktas faz toprak gerilimine eit bir kayma gerilimine ular. Topraklanma esnasnda kayan gerilimlerin tesiri ile (arzal fazn topraa kar gerilimi sfr olur, arzasz fazlarn faz toprak gerilimleri faz aras gerilim deerine ykselir)Arzasz S ve R fazlarna ait kapasiteler zerinden Icr ve Ics gibi kapasitif akmlar geer. Rezonans art gerekletiinde IL = ICR + ICS olacandan ve endktif akm ile kapasitif toprak akmlar arasnda yaklak 180 faz fark bulunacandan hata yerinde bu akmlarn toplam sfr olur. I = IL ( ICR + ICS ) .Bylece ark eklinde balayan toprak temas ksa zamanda sner ve toprak temasna ramen yeniden normal iletme durumu meydana gelir. Bu yzden kompanzasyonlu 12
IL Ic IL = Ic Ic Ic
ekil 8.5 Ntr noktas reaktans bobini zerinden topraklanan ebekelerde toprak hatasnda oluan akmlar
Normal iletmede yldz noktasnn gerilimi sfrdr ve topraklama bobini tamamen gerilimsizdir. Yldz noktas topraklama bobini zerinden topraklanan ebekede, T faznda bir toprak temas halinde, geen kapasitif ve endktif akmlarn birbirini kompanze etmesi sebebi ile ebekeden byk bir akm akmaz. Toprak temas halinde, btn ebeke gerilim sistemi kayar. Normal bir iletmede gerilimsiz olan yldz noktas faz toprak gerilimine eit bir kayma gerilimine ular. Topraklanma esnasnda kayan gerilimlerin tesiri ile (arzal fazn topraa kar gerilimi sfr olur, arzasz fazlarn faztoprak gerilimleri, faz aras gerilim deerine ykselir) arzasz S ve R fazlarna ait kapasiteler zerinden Icr ve Ics gibi kapasitif akmlar geer. Rezonans art gerekletiinde IL = ICR + ICS olacandan ve endktif akm ile kapasitif toprak akmlar arasnda yaklak 180 faz fark bulunacandan hata yerinde bu akmlarn toplam sfr olur. I = IL (ICR + ICS). Bylece ark eklinde balayan toprakla temas, ksa zamanda sner ve toprak temasna ramen yeniden normal iletme durumu meydana gelir. Bu yzden kompanzasyonlu ebekede, hatal ebeke parasnn derhal ayrlmasna gerek yoktur. 13
Bu hatann sebebi hatasz faz iletkenlerinde gerilim ykselmesi ile izolasyonun zorlanmasdr. Genellikle basit bir toprak temas eklinde balar ve toprak temasnn derhal almasna gerek grlmez. Ntr dorudan topraklanmayan ebekede, toprak temas durumunda, ebeke faz-toprak gerilimlerindeki kayma, bilhassa byktr. Byle bir durumda, topraa kar gerilimi ykselen hatasz fazn izalasyonunda delinme ve atlama meydana geldiinde ift toprak temas meydana gelir. Her iki temas yeri birbirinden ne kadar uzaksa arzann iddeti o kadar az olur. ift toprak temas, iki fazl ksa devreye gre iddeti daha az olmakla birlikte tesir tarz bakmndan ayndr.
ebekelerden; yada gzl ebekelerde, seri ve paralel hatlardan oluur. Kk ebekeler, genellikle tek santrallerden beslenir. Dall ebekelerde besleme bir taraftan olur. Enerji, besleme noktasndan hata yerine doru gider. Gzl ebekelerde ise paralel hatlar zerinden ok tarafl besleme imkan bulurlar.
IK T G IK K G T T T K IK G T T K T
IK1 K G
IK2 G
Ksa devre besleme yerine akmlar, paralel balant durumunda santralden hata yerine doru paralel kollar zerinden ise ters ynden akarlar. Byk ebekelerde iki veya daha ok santral mevcuttur hata yeri hem eitli santrallerden ve hemde paralel bal hatlar zerinden eitli yollardan beslenirler.
15
K T G
IK
ekil 8.8. Bir fazl besleme halinde ksa devrede hat boyunca gerilim deiimi ve ksa devre akm
G T K T
U1
U2
IK1
IK2
ekil 8.9. ki tarafl besleme halinde ksa devrede hat boyunca gerilimin deiimi ve ksa devre akm
Elektrik tesislerinde ksa devre yerleri, jeneratrden baka enerji depolayabilen; bu enerji ile ksa devre yerini besleyebilen; senkron ve asenkron motorlar ile g katsaysn dzeltmede kullanlan kondansatrlerden ibaret olan aktif tketiciler tarafndan beslenebilirler. Bunlarn arza yerlerini besleyen kapasite, srekli olmayp ok snrldr; ancak zerinde depo edilen enerji 16
tkeninceye kadar arza yerini beslemeye devam ederler ve ksa devre akmn da depo edebildikleri enerji orannda bir miktar bytrler. Senkron motorlar, ksa devrede aynen senkron jeneratrler gibi davranrlar. Asenkron motorlarn manyetik alan ok ksa zamanda yok olduundan, ksa devre yerini ok ksa bir sre iin beslerler. G katsaysn dzeltmek iin ebekeye balanan kondansatrle enerji nakil hatlarnda normal iletmede belirli bir miktarda kapasitif enerji depo edilmitir. Bu enerji, ksa devre yolu zerinden ksa devre yerini dearj olarak beslemeye devam eder. Bu akmlar, ok ksa sreli olduklarndan; yalnz balang ksa devre akmna tesir ederler. Srekli ksa devre akmnn deerini artrmalar sz konusu deildir.
Ykn Tesiri
Jeneratr yknn zellikle endktif bileenin byk olmas, EMK ve zellikle buna bal ikazn byk olmasna yol aar. Bu yzden jeneratr yknn byk olduu; yani ikazn yksek olduu gndz saatlerinde ksa devre akm daha byk ve ykn az olduu yani ikazn dk olduu gece saatlerinde ksa devre akm daha kk olur. En byk ve en kk ksa devre akmlarnn tayini bakmndan santrallerin en byk ve en kk yk durumlarnn byk nemi vardr.
edilir. Bir ebeke ksa devresinde ise bu empedans deerleri ebeke empedansna ilave olur.
Uzakln Tesiri
Uzak deyimi corafi yani mekan bakmndan deil daha ziyade elektrik bakmndan anlalmaldr. Besleyici ebekenin i empedans Zi ise ve buna bal transformatrden ve hatlardan meydana gelen ebekenin toplam Z ebeke empedansnn iki katndan bykse; yani Z > 2 Zi ise; bu taktirde ksa devre uzaktr. Birok jeneratr tarafndan beslenen bir ksa devre durumunda, ksa devre yerinde: IKG/ ING >1.3 olmas mmkndr, fakat jeneratrden birinde ING / ING< 1.3 art gereklemiyorsa bu durumda da yine uzak bir ksa devre sz konusudur. Jeneratre yakn olan yerlerde ksa devre akm byk olur.Yakn ksa devre ve uzak ksa devre olarak iki kavram tanmlanmaktadr. Sz konusu yaknlk veya uzaklk bir mesafe lsnden ok besleme noktas ile ksa devre yeri arasndaki toplam empedans ile ilgili bir durumdur. fazl bir ksa devrede, ksa devre akm, jeneratr normal akmnn iki katndan bykse; buna yakn ksa devre denir. Aksi halde uzak ksa devre veya ebeke ksa devresi denilir. Yakn ksa devrede balang ksa devre akm IK ile srekli ksa devre akm IK birbirinden ok farkl deerlere sahiptir, buna karlk uzak ksa devrede; ksa devrenin bu iki deeri, yaklak olarak birbirine eittir.
19
IS
2 2 IK t
GENERATOR YAKINI KISA DEVREDE KISA DEVRE AKIMININ ZAMANA BALI OLARAK DEM
K
GENERATOR TARAFINDAN KISA DEVRE YERNN DREK BESLENMES
IG =Jeneratrn verdii ksa devre akm IN = Jeneratrn normal akm ekil 8.10 Jeneratr tarafndan yakn ksa devre yerinin beslenmesi
20
21
balang ksa devre akm IK dan bir hayli kktr ve tesisin yapsna gre nominal akmn mesela turbo alternatrlerde 0,3-2,1 kat; kk kutuplu jeneratrlerde 0,5-5 kat arasnda deerler alr. Fakat srekli ksa devre akm tesisten bir sre daha gemeye devam ettiinden; bu akm tesis elemanlarnn snmasna ve termik ynden zorlanmasna yol aar. Tesis, Plan ve Proje evrelerinde, IK srekli ksa devre akmnn termik zorlamasna dayanacak ekilde dizayn edilir. Baz zel iletme hallerinde, mesela gece alma saatlerinde ebeke yklerinin en dk seviyede olmasndan dolay dk uyarma deeri ile alan jeneratrler, bir arza sonucu nominal akmdan daha dk bir srekli ksa devre akm verebilirler. Bu bilgiler, arza akmlarnn bulunmasnda koruma rle ayar iin nem tamaktadr.
Tam gerilim altnda iletmede bulunan tesiste izalasyon hatas sebebi ile ani olarak oluan ksa devre 2- ok dk, hatta sfr gerilim altnda istenen bir yerde faz iletkenlerinin isteyerek (kasti olarak) birbirine balanmas ve bundan dolay ksa devre yerini besleyecek jeneratrn ikaz yava yava artrlarak meydana getirilen ksa devre Bunlardan birincisi arza durumudur dieri ise lme maksad ile yaplan ksa devredir.
23
devre olursa jeneratre bal ebeke empedansnn bir blm tketici empedansnn tamam ortadan kalkar ve geriye jeneratr i empedans ile hata yerine kadar olan ebeke empedans kalr. Jeneratr i empedans ksa devre balangcnda ok kk olduundan bu durum jeneratrn ani olarak ok byk bir ykle yklenmesine tekabl eder; bu olaya Darbe Ksa Devre olay denir. Darbe Ksa Devre olay belirli safhada zamana bal olarak incelenebilir. Bu yzden darbe annda arza yeri byk bir ksa devre akm ile beslenir. Darbe balang veya subtransiyen ksa devre olay sresince geerli olan reaktans, Stator ve Rotor kaak reaktanslarnn toplamna eit olan Xd Subtransiyen reaktans (balang reaktans) dr. Jeneratrn bota alma faz gerilimi U0, ise darbe ksa devre akmnn Is amplitd deeri
IS =
2 2 .U 0 dr. X "d
"d
Is
olmak zere
"d
"
d dir.
25
In. Xd olduundan Is U0
Jeneratrn omik direncide gz nne alnarak darbe ksa devre akm yukarda verilen deerlerden biraz kk deerler alr.
Is
2.I N "d
= normal jeneratrlerde yaklak = 1.8 dir. Nisbi darbe kaak geriliminin 12 mertebesinde olduu kabul edilirse, darbe akmnn nominal akmn amplitd deerinin 15 kat veya nominal akmn 21.2 kat gibi bir deer ald grlr. 2.I N Is 1.8 2.15.I N 21.2.I N 15I N max 0.12 IEC nin tavsiyelerine gre jeneratrlerin darbe ksa devre akmlar nominal akmn amplitd deerinin 18 katndan fazla olmaldr. Darbe ksa devre akm ykl bir jeneratrde meydana gelirse U0 yerine E balang EMK olmas gerekir. Jeneratrn yk durumuna yani cos ye bal olarak
E 1.1 U GN 3
alnabilir.
Is darbe ksa devre akm, ksa devre akmnn en byk ani deeri olup yarm periyot (10ms) sonra bu deere ular. Bu akm elektrik 26
tesislerinin mekanik zorlamalarnn tesbiti iin ve buna gre tesis elemanlarnn daynmn belirleyerek malzemenin seimi iin temel tekil eder. Ayrca Is darbe ksa devre akm kesiciler ile yk ayrclar iin gerekli kapama gcn tayin eder. Zira bu anahtarlarn mevcut bir tam madeni ksa devre zerinden kapanmalarn daima gz nne almak gerekir. Darbe ksa devre akm IK balang ksa devre akmnn amplitd deeri olup ile en byk deeri Ig ile ifade edilen ve zamanla snen bir doru akm toplamna eittir.Doru akm bileeni ebekede toplanm bulunan enerjinin ksa devre nedeni ile dengelenmesi zorunluluu sonucunda meydana gelir.ksa devrenin meydana gelii arzal tesiste bu durum deiikliliine yol aar ve gerilimlerle akmlarn zamana gre deiimlerine neden olur. Arzasz olan ilk durumdan ksa devre durumuna gei tesiste depo edilmi bulunan enerjinin (selfteki akm ve kapasitelerdeki gerilim) srama yapmayp srekli olarak deimesi nedeni ile ani olarak meydana gelmez.
t
akm devresinde diren olduundan dengeleme akm ia Ia.e T (dengeleme akm : darbe ksa devre akmnn doru akm bileeni) ile ifade edilir. T, zaman sabiti T=L/R (sn)
a akm bir doru akm olduundan ksa devre akm olay incelemelerinde ia = ig ve Ia = Ig olarak alnr. Ksa devre olan jeneratr saf endktif yke tekabl ettiinden ksa devre akm gerilime gre 90 geri kalr.Arzann balama an akm sfrdan yani gerilim maksimumdan getii ana tekebl ederse doru akm bileeni sfra eittir ve darbe ksa devre akm 27
" 2 2 I K olur.Gerekte
" jeneratr direnci sfr olmadndan ksa devre akm 2I K deerinin iki latndan kktr. 2 alarak darbe ksa devre " akmn Is= . 2 I K olarak bulunur.jeneratr yakn ksa devrelerde ve byk gl devrelerde darbe katsays en fazla =1.8 deerini alr.
" Akmn getii iletkendeki azalma sebebi ile I K balang ksa " devre akm ve Is ksa devre akm ok sratle der. I K akm " bileeninin tayini iin X d balang (subtransiyen) reaktans geerlidir.
Jeneratrde bulunan amortisman sarglarnn gei olay esnasndaki Ik alternatif akm bileeninin zamana bal olarak deimesi zerine pek etkisi yoktur. Bununla beraber geici olayn daha abuk snmesine yardmc olur. Geici olay esnasnda geerli olan Xd reaktans ayrca jeneratrn btn geici olaylarnda mesela yk deimesi esnasndaki gerilim deimeleri iin geerlidir.
29
Srekli ksa devre akmnn deeri uyarma akmna bal olduundan ykn byk olduu gndz saatlerinde endvi reaksiyonunu karlamak ve jeneratrn gerilimini sabit tutmak iin uyarma artrldndan bu gibi hallerde meydana gelen srekli ksa devre akm byk olur.Bunun aksine dk ykl gece saatlerinde ba gsteren ksa devrede Ik nominal akmdan daha kk olabilir.
S w R S T
A2
A0
30
A1 bileenini (RST) faz srasna gre giden simetrili fazl sisteme; A2 bileeni de simetrili (fakat ters fazl) bu ayn fazl sisteme ve nihayet A0 bileeni de eit fazlar haiz bir sistem olarak alnmas durumunda; bu adet simetrili bileenle, herhangi bir simetrisiz fazl sistemi gstermek imkan vardr. Bu bileenlere gre her faza ait byklk iin AR = A1R + A2R + A0 AS = A1S + A2S + A0 = a2 A1R + a A2R + A0 AT = A1T + A2T + A0 = a A1R + a2 A2R + A0
Burada kullanlan a operatr (120 ) lik dnmeyi; a operatr de (240 ) lik dnmeyi gstermektedir.
2
1 a
a2 , 1 a2
a olmaktadr
verilen simetrik olmayan bir sitemde simetrili bileenlerin hesab iin metot yledir.
A1R
1 ( AR 3 1 ( AR 3
aAS
a 2 AT )
A2 R
a 2 AS
aAT )
31
1 ( AR 3
AS
AT )
A1R A2 R A0
IS
a 2 I1R
IT
aI 2 R
aI1R
U 2R
I0
a2 I2R
U0
I0
UR
U 1R
US UT
a 2U1R aU1R
aU 2 R a 2U 2 R
U0 U0
U 2R
U0
Z 2 .I 2 R
Z 0 .I 0
bantlar bulunur.
Burada 32
ekil 8.13:
fazl ksa devre simetrili bir ykleme olup her fazn ksa devre yerindeki gerilimleri sfr olmaktadr.
UR US UT 0 simetri bileenleri
3U IR
UR
aU S
2
a 2U T
0 0
3U 2 R U R a U S aUT 3U 0 U R U S U T 0 Bu nedenle
U 1R E Z 1 I 1R 0
U 2R U0
U R Z Z I 2R 0 Z 0 I 0 0 olur.
33
IR
IR
I 1R
IS
a 2 I R ve I T
aI1R dr.
E E E IS a2 ve I T a Z1 Z1 Z1 sonular elde edilir. Elde edilen her faz akmlar mutlak deerce ayn fakat 120 faz farkldr. Bylece fazl ksa devre hesab iin genel olarak: I K3 E bants kullanlmaktadr Z1
US US
U T ve I S U T ve I S
IT IT
US UT
aU1R a 2U1R
a 2U 2 R a U 2R
U0 U 0 ve
34
IR 3I 0
I 1R IR
I 2R IS
I0 IT
0 0
U S ve U T gerilimlerini veren bantlarn birbirinden kartlmas ile U0 0 olduundan U 0 0 olur U1R U 2 R bulunur. Ayrca I 0 Z0
ayrca I S
a I1R
aI 2 R
I0
0( I 0
0)
IT
IS
a I1R
a 2 I 2R
j
I0
0( I 0
0) dan
(a 2 a) E Z1 Z 2 (a
3.E Z1 Z 2
a 2 )E 3.E IT j Z1 Z 2 Z1 Z 2 Faz akmlar mutlak deerce ayn olup aralarnda 180 elektriksel a faz fark vardr.Bylece toprak temassz iki fazl ksa devre durumunda genel olarak IK2 ksa devre akm iin 3 .E IK2 bants yazlmaktadr birok durumda Z1 Z 2 Z1 Z 2 olduundan 3.E olmaktadr.Bu durumda fazl ksa devredeki I K 3 2Z 2 akm bantsna gre IK2
35
3 I K 3 olmaktadr. Salam R fazna ait U R geriliminin Z deeri de: 2Z Z UR E ayet Z 2 Z1 ise U R E olmaktadr. Z1 Z 2 IK2
ekil 8.15:
Bu durumda U S
UT
0 ve I R
IR
IR
I 1R
I 2R
I 2R
I0
I 0 bulunur.
36
Gerilim bileenleri:
3UI R 3UI 2 R
3U 0
UR UR
UR
aU S a 2U S
US
a 2U T a UT
UR
UR UR
bulunur
UT
I IR , I 2 R ve I 0 akm bileenleri
I IR E (Z 2 Z E Z0 Z E .Z Z Z Z0 )
I 2R
Z1 .Z 2
Z 2 .Z 0
Z 0 .Z1
I0
IS
1 3E (1 a 2 ) Z Z Z
Z0 .
IT
1 3E (1 a ) Z Z Z
Z0 .
37
3E bu durumda Z 0 ok byk Z1 ( ) 2 Z0 olmas halinde toprak temasl ksa devrede salam faza ait gerilim yklemesinin en fazla 1,5 E olaca grlmektedir.
ayet Z1
Z 2 ise
UR
IS
IT
0 dr.
3I R
IR
aI S
a 2 IT
I R 3I 2 R
38
IR
a2IS
a IT
IR
3I 0
IR
IS
IT
IR
olduundan
Z1 I 1R
E Z2 I 2R
Z0 I0
ile hesaplanr.
3I 1R olduundan
I K1
IR
Z1
3E Z2
Z0
US
E (a
Z 0 a 2 Z1 aZ 2 ) Z 0 Z1 Z 2 Z0 a Z1 a 2 Z Z ) Z 0 Z1 Z 2
UT
E (a
I L1
I L3
U L2
3I1L 2 3I 2 L 2
3I 0 L 2 I 1L 2
a 2 I L1 a I L1
I L1 I 2L2
I L2 I L2
I L2 I0
a I L3 a 2 I L3
I L3 I L2
I L2 I L2
ekil 8.17:
I L1
I L2
U L3
3I1T
a I L1
a 2 I L2
I L3
I L3
40
3I 2T
3 I 0T I 1T
a IR
IR I 2T IS I 0T
a IS
IT
IT
IT
IT
U1SA U 2 SA
U 0A
a2E
Z1C ( I1S
Z ZC ( I 2 S
Z 0C ( I 0 S
a 2 I 2T ) Z ZA .I 2 S
I 0T ) Z 0 A .I 0 S
U1TB
a E
Z1C ( I1T
U 2TB
U 0B
Z 2C ( I 2T
Z 0 C ( I 0T
a I 2 S ) Z 2 B .I 2T
I 0 S ) Z 0 B .I 0T bantlar geerlidir.
Dier taraftan ,
U SA U TB
a2E
U 1SA U 1TB
(Z1C
U 2 SA U 2TB
Z ZC
U 0A U 0B
Z 0C
41
a E
(Z1C
Z ZC
Z 0C
Z1B
Z 2B
Z 0 B ).I 0T
(a 2 Z1C
a Z ZC
Z 0C ).I S
bu iki denklemin zmnden X ve B noktalarndan akan akmlarn I 0 S .veI0 AT bileenleri elde edilir.
I S 3I 0 S .veIT 3I 0T olduu gz nne alnrak A ve B ksa devrelerinde topraa akan akmlar,
IS
3E (a 2 1) Z ZC NS
(a 2
a) Z 0C
a 2 ( Z 1B
Z 2B
Z 0B)
IT
NS ( Z1 A
3E (a NS
3( Z1C .Z ZC Z2A Z0A
1) Z ZC
Z1C .Z 0C Z 1B
(a
a 2 ) Z 0C
a ( Z1 A
Z ZA
Z1A
Z0A )
Z 2B Z 0B )
Z 2C .Z 0C ) ( Z1 A Z 0 B ).(Z1C
Z 0 A ).(Z1B
Z 2B
Z 2C
Z 0C )
dir Topraklanm olan sistemin sfr noktasnda 3E I S IT 3Z ZC a ( Z 1 A Z 2 A Z 0 A ) a 2 ( Z 1B Z 2 B Z 0 B ) NS akm akmaktadr.Bu akm genellikle toprak temasl 2 faz ksa devresi ve tek faz toprak ksa devresi akmlarndan byk deildir.Dier taraftan Z 0C durumu iin A ve B ksa devre noktalar arasnda meydan agelecek ksa devre gz nne alnmaldr.Burada Z 0C durumu izole yldz noktasna sahip bir ebeke vaya ebeke vastas ile tam kompanze toprak ksa devresi sndrc bobin kullanm demektir. Bu durumda A ve B ksa devre noktalarnda topraktan meydana gelen akmlar
42
IT
IS Z 1C Z 2C
(a a 2 ) E NT
ZB
Z 2 iin ve (a a 2 )
j 3 iin
IT
IS 2Z1C
j 3E 2 ( Z1 A 3 1 Z 1B ) (Z 0 A 3 Z 0B )
olacaktr.
8.7.2. Omik veya empedans Metoduna gre Ksa Devre hesabnn Yaplmas
8.7.2.1. Ksa Devre Yolunun Edeer emas
Bir enerji retim ve datm sisteminde herhangi bir yerinde bir izalasyon hatas sonucu ksa devre meydana geldiinde oluabilecek ksa devre akmnn hesab iin ncelikle akm kayna ile hata yerine kadar olan ksa devre yolu zerindeki btn iletme elemanlarn ihtiva eden bir edeer ema izilir. Ksa devre yolu zerindeki edeer ema, iletme aralarna ait bir kutuplu edeer emalardaki karakteristik empedans deerlerini ihtiva eder.
43
IK
Xk
Rk
IK ZK
XK RK
XR R
ZK
X 2K
R2K
X )2
R) 2
ZK
RK
JX K
Plan ve proje safhasnda olan tesiste gerek g anahtarlar seimi ve gerekse de dier iletme elemanlarnn ksa devreye kar mukavetlerinin kontrol ve izole ayar deerleri yaplrken, tesisin en uygunsuz ve en yksek ksa devrenin oluabilecei yerde ksa devrelerin olduu kabul edilerek, meydana gelebilecek en byk ksa devre ve en kk ksa devre akmlar hesaplanr. Ksa devrenin zaman bakmndan gelimesi gz nne alnarak balang, gei ve srekli ksa devre halleri iin tesirli gerilim olarak E,E ve alnrve buna grede IK balang (subtransiyen) IK gei (transiyen) ve IK srekli ksa devre akmlar elde edilir. Ksa devrenin eitli safhalarnda meydana gelen ksa devre akmlar hesaplanrken XG jeneratr reaktans olarak balang ksa devre akm IK hesaplanrken Xd, gei ksa devre akm Ik hesaplanrken Xd ve srekli ksa devre akm Ik hesaplanrken Xd 44
deerleri alnr; buna karlk enerji transmosyonu yapan transformatrlerde ve enerji nakli yapan hatlarda reaktans deerleri ksa devre olaynn her safhasnda ayn alnr. Buna gre, Balang Ksa Devre Akm. (XG =Xd)
" IK
E" ZK
IK
E ZK
devrelerde basit ve yaklak hesaplar yeterlidir. Stator sarglarnn omik direnci ihmal edilerek byk yksekliklerde
E"
UG
UG 3
" I . X d sin
UG 3
(1
" I G . X d . sin ) UN
3 Jeneratr balama ucu gerilimi U N ebeke iletme gerilimi c ebeke gerilimi ile tesirli gerilim arasndaki fark gz nnde tutmaya yarayan katsay I G Ksa devre balamadan nceki jeneratrn yk akm Faz asdr.
UG
ise 0,6 /
" Xd . sin ise makinann Z NG cinsine gre 1,06 ile 1.12 arasnda deerler alr. En byk ksa devre akmlarnn elde edilmesi iin jeneratr yakn ve jeneratrden uzak ksa devrelerde c.U N iin 1.1 .U N deeri alnabilir. Bylece
" IK
1.1U N 3.Z K
46
c=1.1 katsays ile E EMK nn jeneratr arasndaki gerilime gre 5 kadar yksek olmas ve jeneratr geriliminin ebeke geriliminden 5 daha yksek olmas hesaba katlr. Jeneratrlerin yk durumuna gre dk uyarlamalarda ksa devre akmlar daha dk deerler olacandan koruma rlerinin ayar bakmndan ksa devre akmlarnn en kk deerileri de nemlidir.Bu bakmdan ve zellikle de alak gerilim ebekelerindeki ksa devreler iin c = 0.95 katsays ile U E " 0.95 N alnr. 3
DORU EMPEDANS=Z1 Dru empedans, fazl alternatif akm ebekelerinin hata yerinden bakldnda grlen birim iletken bana simetrili gerilim sisteminin simetrili yklenmesi durumunda; doru sistem akm bileenine kar gsterilen empedanstr. Bu suretle hatlarn her bir faz empedans, trafolarn ve bobinlerin ksa devre empedans ve ksa devre anndaki jeneratr empedansna eit olmaktadr. TERS EMPEDANS = Z2 Ters empedans, fazl alternatif akm tesislerinde hata yerinde bakldnda grlen her faz iletken bana ters sistemdeki empedanstr. Z2 ters empedans bileeni, hatlar, trafolar ve bobinler iin doru empedans bileenine eit olmaktadr. Sistemin bu elemanlarnn empedanslar, simetrili gerilim sisteminin ters dnmesi durumunda deimektedir. Jeneratrlerde ise ters 47
empedans, makina senkron hzda dnerken; buna zt ynde dnen bir gerilim sistemi tatbik edilmesi durumundaki empedanstr. Bu sistem rotara gre iki misli bal hza sahiptir. Turbo Alternatrlerde ters empedans bileeni, pratik olarak ksa devre balang annda doru sistemle elde edilen empedansa eit olmaktadr.Ters empedans bileeni kk kutuplu ve amortisman sargl jeneratrlerde balang reaktansndan 20 kadar, amortisman sargs olmayanlarda ise 50 kadar daha byktr.Asenkron makinalarn ters empedans yeter derecede yaklaklkla ksa devre empedansna yani sfr hzndaki empedanstr. SIFIR EMPEDANS = Z0 Sfr empedans, fazl alternatif akm ebekelerinin hata yerinden bakldnda grlen her faz iletkeni bana sfr sistemdeki empedansdr. Z0 sfr empedans bileeni fazl sistemlerde fazn paralel balanmas ve buna tek fazl alternatif gerilim uygulanmas ile hesap ve lme ile elde olunur.
48
letme aralarnda, yksek gerilimde reaktif direnler yannda omik direnler genellikle ok kk olduu hallerde bal empedans yerine (Z=X) bal reaktans verilir. Nominal reaktans deeri ile X aracnn sanal gcnn S N
xX N
xU N 3.I N
veya S N iletme
2 xU N yazlabilir. SN
Z .I N .100 X .I N .100 ve bal reaktans X UN UN 3 3 eklinde yazlmalar halinde I N .Z veya I N . X arpmlar empedans veya reaktans zerinde nominal akm sebebi ile meydana gelen gerilim dmn verirler.Bu deerin nominal gerilimin U 3 deerine blnmesi ile sz konusu iletme aracnn bir faz sargsna ait empedans ve reaktans zerindeki bal gerilim dmn verir.
Bal Empedans Z
Bal empedans,Bal reaktans veya bal gerilim dm yerine jeneratrlerde , transformatrlerde UK ve bobinlerde XB iareti kullanlr.Havai hatlarda ve kablolarda faz bana reaktans iin X h ( ) ve omik diren iin Rh ( ) kullanlr
49
balang ksa devre akm ile Xd gei reaktansnn geerli olduu Ik normal akmdan ok byk olduklarndan Xd ve Xd doymu deerlerdir. Enine Gei Reaktans, Xq Xq Xq alnr
Senkron Reaktans, Xd Srekli ksa devre iin geerli olan senkron reaktans deeri jeneratrn bota alma ve ksa devre karakteristikleri yardm ile 2 X d .U NG elde edilir. X d yazlabilir. S NG Enine Senkron Reaktans, Xq Turbo alternatrlerde Xq 0,9 Xd kk kutuplu jeneratrlerde Xq 0,67 Xq alnr Bota alma Ksa Devre Oran, k Jeneratrn kararl almalar bakmndan nemli bir byklk 1 olup esas itibar ile senkron reaktansn tersine (k ) eittir. Xd Jeneratr Direnci, RG RG nin Ik balang ksa devre akmna katlmasa da (RG 0,3 Xk olan deerler) IS darbe ksa devre akm hesabnda gerekli olan darbe katsays tayin edilirken gerekli R X orannda RG hesaba katlr. Bu nedenle jeneratrn fiftif direncinin bilinmesine gerek vardr.Bu fiktif diren nominal gc 100MVA dan byk olab jeneratrlerde RG =0.05 Xd ve daha kk olan jeneratrlerde RG =0.007 Xd olup 0,05 ve 0,007 katsaylar ilk yar periyot esnasnda balang ksa devre akmnn snmn hesaba katarlar.
51
gibi bir ebeke empedans varsa zaman sabiti ok deiir. Ksa devre yeri jeneratrden ne kadar uzaksa ksa devrenin snm o 52
kadar az belirlidir ve olayda o kadar yava geliir; yani Ik srekli ksa devre akmnn deeri ile Ik balang ksa devre akmnn deeri birbirine yaklar ve belirli empedans deerinde yaklak olarak eit alnr. ebekede bu durumda balang zaman sabiti
" d
XS XS
Bu ifade fazl ksa devreler iin geerli olup iki ve bir fazl ksa devrelerde balang zaman sabitleri ok az fark ederler.
' d
' Xd dir ve ebeke ksa devresinde omik direncin ihmal T . Xd ' d0 ' d ' d0
' Xd XS edilmesi ile T T . dir. Xd XS Td0 bota alma gei ksa devre zaman sabitesidir.
Kablo ebekeleri ve alak gerilim ebekelerinde ve bu gibi ebeke empedansnn omik karakterde olduu durumlarda yani RS X S ise bu durumda ksa devre iin:
Td'
Td' 0 .
2 RS 2 RS
' (X d ' (X d
X S ).( X d X S ).( X q
XS ) XS)
53
Genel olarak RS
Td' 0 .
' Xd Xd
ZS yazlabilir. XS
ZS: ebeke empedansnn mutlak deeridir.Yukarda Td ile verilen 3 fazl ksa devreler iin geerlidir. Klemenslerin ksa devre edilmesi durumunda yani X S 0 ise Td deeri, turbo jeneratrlerde 1 sn, kk kutuplu jeneratrlerde ise 2 sn olmaktadr. Transiyen olay, ebeke ksa devrede iken en erken 3 ile 6 saniyede snmektedir. ki kutuplu jeneratr ksa devresinde X ' XS Td' 2 Td' 0 . d Xd XS X2: Jeneratr ters reaktansn gstermektedir. ebeke ksa devresinde ' X d X S 2Z S ' ' Td 2 Td 0 . X d X S 2Z S X2 jeneratr ters reaktans olup, bu ters reaktans etkisi ile Td2 zaman sabitesi fazl arza durumundaki Td zaman sabitesinden 50 daha byk olmaktadr. ebeke devresinde bu fark daha azalr. Bir fazl ksa devrede: ' X d (X S X 0 2X S ) ' ' Td 1 Td 0 . X d (X S X 0 2X S ) X0: ebekenin sfr empedansdr.
54
Jeneratr klemens ksa devre durumunda iken doru akm bileeni, 0,3 0,6 saniye sonra snmektedir. ebeke ksa devresi durumunda ve ksa devre yolunun R X oranna gre, bu zaman sabitesi 0,01 saniyeye kadar inmektedir.
8.7.5 Transformatrler
Transformatrlerin doru ve ters empedans bileenleri ayndr. Byk gl transformatrlerde, transformatrn XT kaak reaktans yannda, RT sarg direnci de, balang ksa devre akm IK nin hesabnda gz nne alnmayabilir.
UKN = Transformatrn IN nominal akmna tekabl eden nisbi ksa devre gerilimidir. Herhangi bir I akm gemesi halinde transformatrn nisbi ksa devre gerilimi :
U KT I dr. IN Nispi omik gerilim dm U KN .
Ur RT UX UK
RX
2 U NT UR. S NT
2 2 UK UR UX UK Genellikle ksa devre deneyinde lmelerle RT direnci ve Ur ise transformatrn bakr kayplar PCU ile hesaplanr. PU S PCU RT U R RT . NT 2 2 2.I NT U NT S NT
Daha sonra transformatr kataloglarnda verilen deerlere dayanarak UX nispi kaak gerilim dm U X
2 UK 2 UR
2 U NT S NT Transformatrn nominal akm INT ise transformatrden geecek I NT srekli ksa devre akm deeri I K olur. UK
UK.
56
57
kaynak gerilimi U0 ve her faz sargsndan geen akn I0 ise sz U0 konusu transformatrn sfr empedans Z 0 dr. I0
YILDIZ YILDIZ BALI TRANSFORMATOR GEN YILDIZ BALI TRANSFORMATOR
I0 I0 I0
I0 I0 I0
U0 Zb 3I0 Zb 3I0
U0
I0 I0 I0
U0 Zb 3I0
ekil 8.19:
YILDIZ YILDIZ BALI TRANSFORMATOR
ekil 8.20
Yldz Yldz bal trafolarda bir faz toprak ksa devresi halinde sfr akm bileeni sekonder tarafndan primer tarafna geer. Bu tr transformatrler bu nedenle hibir kayda ve arta bal olmakszn nominal akm iddetine kadar bir faz yklenirler. Yldz 58
I01 Z01
I' 2 0
U01
U02
ekil 8.21:
ZH
H
J .X H X arctan . H RH
XH RH XH RH XH RH 1 2
4
RH
ZH
2 RH
2 XH
Normal bir iletkenli hatlarda ki demet iletkenli hatlarda Drtl demet iletkenli hatlarda
8 10
59
Kablolarda ise
XH RH
Hava hatlarnn omik direnci L L m iletken uzunluu RH .q Birim hat uzunluuna ait diren
Rt R20 1
0
R'
1000 .. .q
km
(t
20)
1 20 .t 1 20 .20 Alternatif akmda meydana gelen cidar etkisi [:skin effect] olay yaknlk olay [:proximety effect] ve kablolarn zrh tesislerindeki tesirler nedeni ile alternatif akm direnci, yukarda verilen forml ile hesaplanan doru akm direncinden byktr. Hassas hesaplarda hat kesitine bal olarak deien R deerinde bir diren ilave edilerek alternatif akm direnci bulunur. 16mm2 den byk kesitte olan kablolar ok telli olarak imal edilirler ve ince teller birbiri zerine sarlarak bulunurlar. Bu tr iletkenlere rgl iletken ad verilir. Gerek hava hatlarnda gerekse kablolarda rgl iletkenler kullanlr. Belirli bir uzunluktaki rgl iletkeni tekil eden ince tellerin gerek uzunluklar, sarlma ve burulma sebebi ile rgl telin boyundan daha uzun olduundan rgl iletkenin direnci, hesaplanan deerden %1 - % 2,5 kadar daha byktr. Rt R0
karlk rgl hava hatl direnleri sarlma ve burulma yznden diren deerleri biraz yksektir. Rh 1 km uzunluuna tekabl eden birim diren km uzunluu olmak zere faz iletkeni bana den hat direnci: R ' L.R ' ifadesi ile hesaplanr. hat
Hava hatlarnda demet iletkenlerinin omik direnci her bir faz tekil Rh eden iletken diren edeerine eittir. Rd n n bir faz tekil eden ksmi iletken says hatlarn sfr empedans bileeni fazl bir sistemde her faz iletkeni paralel balanp buna drdnc bir iletken mesela toprak zerinden bir fazl alternatif gerilim uygulandnda llen empedansa sfr empedans denir. Normal iletmelerde simetrik hatlarda ve faz-faz ksa devresinde sfr empedans bileeni sz konusu olmad halde toprak zerinden bir akm gemesi halinde sfr empedans bileeni kendini hissettirir.
Eer hava hattna ait koruma iletkeni yoksa hat ile toprak arasnda basit bir devre vardr ve hattan geen sfr akm aynen toprak zerinden geri gider. Eer toprak iletkeni varsa, geri dnen sfr akm toprak ile toprak iletkeni arasnda blnr. Toprak akm ve dolaysyla sfr empedans zerine topran zgl direncinin etkisi de byktr. Topran zgl direnci ne kadar bykse akm o kadar derinlie girer ve sfr empedans da o kadar byk olur. Hava hatt ile topran tekil ettii devre zerine toprak iletkeni ile topran meydana getirdii devrenin manyetik etkisi vardr. Bu yzden sfr empedans byr. letken apnn klmesi ile sfr reaktans artar bundan dolaydr ki: ii bo hava hatlarnda iletken ap byk olduundan hem iletme reaktans ve hem de sfr reaktans kk olur. Hattn yerden olan yksekliinin sfr reaktans zerine etkisi yoktur.
R0
0
' R0
3Rt '
Rt '
U0 R1' I0 . 0 .f 4
3R ' t
' j. X 0
4 .10 4.. H
f=50 Hz
km R ' t 0,05.
km
62
Rt
3I0
Sfr reaktans, 3 faz iletkenin paralel balanmas ile elde edilen iletken demeti ile toprak arasndaki devrenin reaktansdr. Sfr endksiyon katsays birim d ve birim i sfr endksiyon katsaylarnn toplamna eittir. L' 0 L0d L' 0i L0d hesaplanrken Bir fazl bir devre varm gibi hesaplanr G,d, hatt paralel bal 3 hat iletkeni ve dn hatt toprak Hava hatt toprakla temas halinde olduundan hava hattnn yeryzne olan h ykseklii hesaba katlmaz.Akmn topraktan getii St derinlii gz nne alnr Gidi hatt 3 hat iletkeninin paralel balanmas ile tekil olduundan bu hat bir demet iletken gibi kabul edilir.Buna ait rd edeer iletken ap olarak n=3 iin d olduu gz nne 3 alnarak d yerine d0 geometrik ortalama iletkenler arasndaki uzaklk gz nne alnarak
re
3
r.d 02
63
L'0 d
L0i
2. (3Ln .
X0
S re
Bylece basit hat sistemi iin sfr empedans: S ' ' Z 0 I Z 0 R1' 3Rt J 6. .10 4.Ln . . 2 3 0,779.r.d 0 Sfr akmnn topraktan getii:
km
185.
Pt 2 .f.
ve S
....... m
0
4 .10 4... H m
f=50Hz
93 pt dir.
Toprak Cinsi Bataklk Killi Toprak Rutubetli Kum Rutubetli akl Kum veya akl Tal Zemin
64
8.8.2. Toprak iletkeni olmayan ift devre hava hatlarnda toprak evresine ait birim sfr empedans
' Z 0 II ' Z 0I
3Z1' II
' Z 0I
' Z 1II I.sistem toprak ksa devresi ile II sistem toprak ksa devresi arasndaki karlkl empedans: S 0 Z 1' II Rt ' J . .Ln .. km 2 d1II
d 1II
d1II
65
8.8.3. Yksek gerilim hava hatlar ounlukla bir veya daha ok toprak iletkeni ile donatlr
8.8.3.1. bir toprak iletkeni ile donatlm tek devre hat sistemi
S 3RS 3X' S IS 3 IS 3 I0 G U0 3X'S I R'1 X'0 I0 It 3
t 3Rt It = I0 - IS 3 3
ekil 8.23:
S I0
' X0 ' XS R ' X IS
Toprak iletkeni Sfr akm bileeni Hattn birim sfr empedans Toprak iletkeninin birim reaktans Toprak letkeninin Birin Omik Direnci Hava hatt ile toprak iletkeni arasndaki karlkl reaktans
U0
66
TOPRAK LETKEN TOPRAK DEVRES N IS ' ' ' I S .( RS j. X S ) ( I 0 ).3R ' t 3I 0 . X IS 0 3 ' ' ' ' I 0 .( R1 3R t jX 0 ) I S ( R ' t j. X IS U 0
3I 0 .( R ' t
' ' jX IS ) I S ( RS
R 't
' j. X S
' 1
3R t
'
j. X
' 0
Z 0 .I
' S
'
Rt
j. X
' IS
' IS
'
j. X
' S
ZS
U0
Rt
Z IS
' S
' I 0 .Z 0 S
' I S .Z IS
I 0 .Z
km
' Topraklama iletkeni olmayan tek devre hava hattna ait Z 0I birim sfr empedans
' Hat sistemi Toprak devresi ile toprak iletkeni toprak Z IS devresi arasndaki karlkl empedans
' Z IS
R' t
j.2 .Ln
S ' d IS
km
Hava hattna ait iletkenlerle S toprak iletkeni arasndaki d IS uzaklklarn geometrik ortalamasdr.
d IS
d1S .d 2 S .d 3S .....m
67
ZS
RS nS
R 't
j.2 .( Ln .
S rS
4n S
)...
km
Z 0 IIS
' Z 0 II
6.
'2 Z IS ' ZS
km
' Toprak hatt olmayan ift devre hava hatlarna ait birim Z 0IIS sfr empedans ' Z IS daha nce verildi fakat
' d IS
) rS .d S1S 2 SONU: Hava hatlarnda sfr empedansnn sfr reaktans bileeni yannda omik bileeni ihmal edilebilir.Toprak iletkensiz bir tek hat sisteminde sfr reaktans 1.2/1.8 / km ift devre sisteminde 2,1/2,4 / km ve bir devre toprak iletkenli tek devre sisteminde 1.3/1.4 / km arasnda deerler alr. 3 FAZLI ENERJ NAKL HATLARI 8
' ZS
RS 2
aT a aT rT aT b
ekil 8.24:
68
a 4 hatl demet 2 hatl demet b kullanlan semboller iletken rg aral aT r iletken yarap re Demet iletkenler iin edeer ap (tekli iin re
r)
rgl demet iletkeninin dairesel evresine tekabl eden rT yarap 3 fazl sistemlerin 3 hatt arasndaki aklklarn ortalama d geometrik uzaklk
1 d12
2 d23 d13
3'
2'
1'
1'
2'
3'
ekil 8.25:
rS
0
Toprak hatt yarap Hava permabilitesi 4 .10 4.. H km iletken relatif permebiletesi (Genelde Toprak hattnn relatif permabiletesi
L
S
1)
Asal frekans s 1 Toprak akmnn topraktan getii derinlik m zgl toprak direnci 69
letken direnci RL RS Toprak hatt direnci (elik hatlar ve elik zl hatlar iin akma baldr) Her bir iletkenin endktans LB L1 LB Hesaplama XL endktif diren (simetrik tek devre ve ift devre tertipler iin) d 1 Tek devre hat X L .Lb . 0 Ln . .. km 2 re 4n
.Lb
Ln .
1 .. 4n
km
d'
d"
d12 .d 23 .d 31
d11 .d 22 .d 33
' ' '
'
'
'
Edeer yarap
re
n
n.r.rTn
rT
aT 2. sin n
Buna gre 4 l demet iletken iin aT aT rT 2 2. sin 4 Pozitif ve negatif bileen empedans: R1 Z1 Z 2 XL n 70
Sfr Empedans Hesaplamas ' Toprak hatsz tek devre hat Z 0 Toprak hatl tek devre hat Toprak hatsz tek devre hat Toprak hatl ift devre hat Sfr Bileen direnci:
R0 RL
3
' Z 0S
R0
' Z0
j.X 0
3
2 Z aS ZS
" Z0
" Z 0S
' Z0
" Z0
3Z 0b
6
2 Z aS ZS
. 8 d12 .d 23 .d 31
3.
. 3 Ln .
S
3
L 2
r.d
4n
1,85
0
1 . .
Tal zemin 8000 3,33 5100
Bataklk
Balk
Killi toprak
. .m
1
80
50 20 660
s cm 333
510
..m
71
Z ab
j. .
.L n .
d ab
d ab
d'
3
d ' .d "
' ' ' d12 .d 23 .d 31
d"
d11 .d 23 .d 33
'
'
'
j.
.Ln. .
d as
d as
6
d1S .d 2 S .d 3S
d as
ZS
j.
Ln .
r
n=1
4n
r=r s =Rs
Rs 2 d S 1S 2 simetrik olarak dzenlenmil toprak hatlar arasndaki mesafe 25 elik hatlarda ortalama olarak S 5 10 Al / st hatlarda S Al / st hatlarda kesitler oran 6:1 ise S 1 alnr 1 A-st hatlarda (kesit oran 6:1) S
n= r
rS .d S1S 2
72
8.9 Kablolar
Kablo hatlarnda sfr akmlar sadece topraktan gemez, kablo klflar, ekranlar, zrh ve elik bandaj gibi iletken d kablo muhafazalar zerinden ve kablo hatt boyunca elik aksamndan da geerler. Bu nedenle kablo tesislerinde sfr akmnn dn yolu belirli olmadndan sfr empedanslarnn hesab kolay olmayacaktr. En iyisi kablo yollarnda sfr empedans l yolu ile hesaplanmaktadr. Eer sfr akmnn tamamnn kablo muhafazasndan getii kabul olunursa, kablo hattnn sfr reaktansnn 0,1-0,15 /km olmas beklenebilir. Fakat kurun muhafazasnun omik direnci 0,25 /km mertebesindedir. Bu deer kablo muhafazasna paralel olan topran 0,05 /km mertebesindeki direncinden ok yksek olduundan; akm, kablo muhafazasndan daha ok topraktan geer. Bu duruma gre akm geri gtren iletken olarak kablo muhafazas ihmal edilecek olunursa, sfr akmnn toprak iindeki dalm, hava hatlarnda akland gibi olur. Kablolarda iletkenler aras aklk (d), ok dk olduundan; re edeer yarap, hava hatlarndakine gre ok daha dktr. Buna gre kablolardaki faz bana birim reaktans olarak 2-2,25 /km alnabilir. Sfr akmn bir ksmnn topraktan bir ksmnn da hava hatlarndaki toprak iletkeninde olduu gibi kablolarn d muhafazalarndan getii kabul edilirse, kablo-toprak devresinin sfr empedans iin: Z' Z 0 km Z 0 k 3 km ' Zm
' madeni muhafazas olmayan kablolarda fazl kablo Z 0k iletken demeti ile toprak arasndaki devreye ait sfr empedans olup
73
Z ' 0k
R'
R1'
3.R ' t
Kablonun faz bana birim omik direnci Topran birim omik direnci 3 fazl kablo iletken demeti ile toprak devresine ait birim sfr empedans KabloToprak devresi ile muhafaza toprak devresi arasndaki karlkl empedans
R' t j. X km
Rt ' X0
' Z km
' Z km
X km
2 .Ln.
d IS
e gre yaplr.
' Zm
' Zm ' Rm
R 't
' j. X m
' m
Z 0k
' 3Z km dir
Un
Uk
Ik .Rb. cos k
Ik .Xb.sin k
InX b U1
I U1 Ub U2 K C Zy
b
Uh U2
U2 In
k
IkRb Ik
ekil 8.26:
Eer ksa devre akmnn nominal akmn k kat olduu (Ik / In =k) kabul olunup ve omik diren ihmal edilirse:
sin n
Un Uk
Nominal iletmede reaktans bobinindeki gerilim dm ok kk olduu halde; ksa devrede hem akmn hem de faz asnn ok bymesi sebebi ile gerilim dm, byk deerler alr. Bir reaktans bobinindeki nominal gerilim dm, nominal akmla ve normal frekansla iletmede bunda ba gsteren Ub gerilimi olup bu deer bobin iin karakteristik deerlerdir. 3.Ub Ekseriye %Ub 100 ile ifade olunur. Un 75
Pratikte buna yzde cinsinden bobin reaktans denildii halde gerilim dm anlalr. Bobinin nominal akm In ise bobin reaktans veya empedans faz bana
Xb Zb .Ub In Ub.Un 3.100.In Ub.Un 2 100.Sb
Bobinin her faz iin grnen g Sb 3.Ub.In.10 3 kVA Bobin her fazndan geen toplam g Sq 3.Un.In.10 3 kVA Bir reaktans bobinin Rb omik direnci ok kktr ve genellikle Xb reaktans deerinin %3 nden byk deildir. Bu nedenle ksa devre hesaplarnda Rb daima ihmal edilir; bundan dolay U gerilim dm yani bobinden evvelki ve sonraki ebeke gerilimlerinin fark iin, U In.Xb sin , yazlabilir. Bu ifadeden ebekedeki gerilim dmnn belirli bir reaktans ve akm deerinde g katsaysna bal olduu anlalr. ebeke gerilim dmnn yzde cinsinden deeri 3 Un .100 Ub.sin Un Nisbi gerilim dm: Ub%5 olan bir reaktans bobini iletmede, %3lk bir gerilim dmne sebep olurken, ksa devre halinde ksa devre akmn nominal akmn 20 katna snrlandrr. Eer bir tesiste Sk1 ksa devre gcnn reaktans bobini yerletirerek, Sk2 deerine drlmek istenirse; bu taktirde bobinin % cinsinden reaktans: 76
Ub 1.1. .a
rnek:
"
Un=6kV In = 600A Sk1 = 600 MVA Sk2 = 100 MVA Bobin gei gc Sq 3.6.600 6250.kVA Bobinin % cinsinden gei reaktans: 600 100 Ub 1.1.100. .6250 %5.72 600.100 Ub %6 seilir.
8.10.1.
Gerilim (Un) 3, 5, 6, 8 (%) Akm (In) 100, 160, 200, (250), 315, 400, 500, 630, (800), 1000, (1250), 1600, 2000 A Gerilim Dm (Ub) 3, 6, 8 (%)mevcut empedanslar sebebi ile srekli ksa devre akmnn nominal akmn 20 katnn stne kmad hallerde kullanlr. Darbe Akm (Is) reaktans bobinin sarglarnda bir deformasyon olmadan dayanabilecei ksa devre akmnn ilk tepe deeri olup, nominal ksa devre akmnn 1.8 2 2.5 katna eittir. Ikn 1.8 2.Ikn
Sre: Bobinler nominal ksa devre akmlarna en az 6 sn sre ile dayanmaldrlar. Isnma: Q a. j 2 k .t.0 C ifadesine gre hesaplanr a faktr Bakr iin nominal gerilim dm %3 olan bobinler, ancak ebekede n
C mm 2 0,008 S
Jk=Ksa devre akm younluu t = Ksa devre sresi (sn) Bir tesiste reaktans bobinin kullanlmasna karar vermeden nce bunun ekonomikliinin aratrlmasnn gereklilii vardr.Modern tesislerde mmkn olduu kadar reaktans bobininin kullanlmasndan saknlr.Bylece hem yatrm hemde bakm masraflarndan tasarruf salanr,ayrca ok nemli miktarda yer ve hacim kazanlm olunur.Bunun yerine ksa devre akmn snrlayc daha baka basit arelerden yararlanlr.Mesela kaak gerilimi %20 ye kadar olan transformatrler kullanlr. Bir ksa devrede jeneratrlerin senkronizimden kmalar iin normal iletme gerilimlerinin te ikisinin en fazla yarsnn altna dmemeleri gerekir.Modern jeneratrler seri reaktans bobinlri ile donatlmazlar fakat bunlarn kaak reaktanslar byk yapldndan ksa devre akmlar belli snrlarn stne kmazlar Ksa devre akmlarn snrlamak iin modern santrallerde hzl alan gerilim reglatrleri ksa devre esnasnda kartld gibi geici olarak uyarma devresi otomatik olarak zayflatlr veya kaldrlr.Bylece ana g anahtarnn grevi hafifletilir.
Kondansatrlerde depo edilen enerji sebebi ile gerilimde ani oluan deime. Jeneratr EMKnin zaman gre deiimi: e 2.E. sin .t ise Ksa devre akmnn ve kondansatr geriliminin zamana gre deiimleri: Ik 2Ik . sin .t I .d .e t / 2n . sin t
Uc 2 Ik . cos .t I .d L .e C
t / 2n
cos(
S)
1 LC
S L C
R 2L
1 LC
Xc XL
Sin
R elde edilir 2S
Ksa devre yolundaki R omik direncinin ok kk olduu gz onne alnrsa bunun s frekansna ve Ik stasyoner ksa devre akmna tesiri pratik olarak ok kktr. Bu nedenle
900
Dengeleme akmnn Id balang deeri ile faz as ksa devrenin balad ana baldr. En elverisiz halde ksa devrenin jeneratr EMKnn sfrdan getii anda balad ve ksa devreden 79
evvel tesisin bota alt kabul edilir. Buna gre snr artlar t=0 iin Lk=0 ve Uc=0 buradan 2 Ik sonucu kar. 900 ve Id Eer seri kondansatre bir eklatr paralel bal ise, eklatr ularndaki gerilim, belirli bir deerin stne kar kmaz bir atlama meydana gelir. Ark tutuur tutumaz kondansatr kprlenir. Bu andan itibaren Xc = 0 olur. Devrede sadece XL varm gibi tesir eder ve sonuta dengeleme akm bir titreim eklinde deil snml bir doru akm eklinde olur ve buna bal olarak ksa devre akm klr. Onun iin paralel eklatrlerle donatlm seri kondansatrl tesiste Is darbe ksa devre akm seri kondansatr olmayan bir tesistekine gre biraz kktr. Bunun sebebi, ksa devre akmnn daha yava artmasdr. Zira ksa devrenin balanmas ile seri kondansatr dolar ve bylece burada bir gerilim dm meydana gelir. Bu gerilim dm ise ksa devre akmnn klmesine yol aar; EMK nn ters ynde tesir edip ksa devre akmn frenlemi olur. Bu durum, ksa devrenin balad ana ve kondansatrn kompanzasyon derecesine bal deildir. Buna karlk ksa devrenin balamasndan hemen sonra kprlenmesi arttr. Seri kondansatrle donatlm btn tesislerde bu art hemen hemen daima yerine geldiinden ksa devre zorlanmalarnn tayininde seri kondansatr iin Is ve Ik nin bulundurulmasna gerek yoktur.
8.12. ebeke
Ksa devre hesaplarn kolaylatrmak iin bir ok hallerde sabit bir EMKli ve Z empedansl bir ideal jeneratr alnr. EMKnn sabit olma art Ik=Ik olmasn dourur. Bunun anlam udur: sz konusu edeer ebekenin verdii ksa devre akm da Ik ile Ik arasnda hi fark yoktur. Byle bir ebekenin ksa devre akmn veya i reaktansn hesaplayabilmek iin Sk balang ksa devre gcnn bilinmesi gerekir. 80
1,1.Un
8.13. Tketiciler;
8.13.1. Aktif Tketiciler
8.13.1.1 Senkron Motorlar
ounlukla kk kutuplu yapldndan, bunlara ait reaktans deerleri kk kutuplu jeneratrlere ait reaktans deerleri gibidir.
Emot
1.1.Un 3
81
XM
Un 3.I M I MS
1 I MN
Un 2 SM
Un = Motorun normal gerilimi IMS = Nominal gerilim altnda ve ksa devre edilmi rotor da yol alma akm SM = Motor nominal gc PM = Motorun nominal mekanik gc Motor verimi M cos M Motorun nominal ykte g katsays olmak zere
ZM
XM
UN SM
UN . PM
I MN I MS
. cos
ZM .
XM
0.2.Z M
kutuplu ksa devrede asenkron motorun verdii balang ksa devre akm: 1.1.U N I "SC 3M 3. X M
. 2.I "SC 3M Darbe ksa devre akm: Is Motorda srekli ksa devre akm Ik=0 dr.Darbe ksa devre akmn R tayin iin gerekli olan katsays M oranna bal olarak XM bulunur; RM =0,07.XM
Asenkron motorda uyarma olmadndan srekli ksa devre akm sfra eittir. Asenkron motorun Ia ama akm: Ia
82
Eer ksa devre yeri ile motor arasnda ZN gibi bir ebeke empedans bulunursa motorun verdii ksa devre akm: 1,1.Un I"k 2 3. R 2 N XN XM Motor ile devre yeri arasnda ebeke empedansnn bulunmas motor geriliminin kutuplu ksa devrede derhal sfra dmemesine yol aar; bu durumda asenkron motor ularndaki Uu gerilimi ile orantl bir srekli ksa devre akm verebilir. Bir ebekenin ksa devre zorlams zerine ancak 100 kWdan byk gl asenkron motorun katklar gz nne alnr. Hatal ebeke ile transformatrler zerinden bal bulunan motorlar PNM 0,8 olmas halinde bu motorlarn ksa S NT 100. S NT 0 .3 S "SCN devre akmna katks ihmal edilir. PNM Btn YG motorlarnn ve hesaba katlmas gereken AG motorlarnn nominal glerinin toplam S NT Bu motorlar besleyen btn transformatrlerin nominal glerinin toplam SSCN= ebekenin balang alternatif ksa devre gc (Bu motorlarn tesir hesaba katlmadanki durumu) ekle gre transformatrler zerinden beslenen ve nominal gerilimleri 1000 V a kadar olan asenkron motorlar iin santral i ihtiya ebekelerinde ve sanayi tesislerinde, Petrokimya tesislerinde, maden ileyen byk sanayi tesislerinde transformatrlerin yksek gerilim taraflarndaki ksa devrelerinde 83
Balama ularndaki ksa devre Balama ucundaki ksa devrede asenkron motorlarn ksa devre akmlarnn kesaplanmas
Tablo 8.2: kutuplu Balang ksa devre akm Ksa devre ki kutuplu
I SC 3M
1,1.U N 3. X M
I SC 2 M 3 .I K 3M 2
XM
Darbe ksa devre akm
UN 1 . I MS I MN 3.I MN
I S 3M
..I SC 3 M
I MS motorun yol alma akm, I MN Darbe katsays ift kutup bana < 1MW motor glerinde 1,65 ft kutup bana 1MW motor glerinde 1,75 Alak gerilim motorlarnda ise 1,4 alnr.
Motor empedanslarnn hesaplanmasnda X M yukarda verilen ifadeye gre hesaplanr. Yksek gerilim motorlarnda 84
RM XM
0,15
1MW DA
RM XM
RM XM
0,10
ekil 8.27.a:
85
ekil 8.27.b: Kompanzasyon Maksadyla Paralel Bal Kondansatrlerin Ksa Devre Akmlar zerine katklar
Paralel bal kondansatrlerin ksa devre akmna olan katks, ksa devrenin meydana geldii yere; yani ksa devre yeri ile kondansatr arasndaki empedans deerine baldr. Ksa devre yeri ile kondansatr bataryalar arasndaki empedans yksek ise kondansatrn larndaki deer fazla dmeyeceinden, ksa devre akm zerindeki katks az olur. Sz konusu empedans kk ise kondansatr ksa devre zerinden dearj olacandan ksa devre akmn; kondansatr kapasitesine bal miktarda ve ksa devre yolu zerinde bulunan elemanlarn belirledii snm zaman sabitesinin belirledii sre kadar arttrr.
86
ekil 8.28:
1. F1 ksa devre yeri ile kondansatrn arasndaki empedansn byk olmas durumunda ksa devre akmlarnn hesab: Bu durumda kondansatr ile ksa devre yeri arasnda X TR 2 transformatr reaktans vardr ve ana transformatrn X TR1 reaktans, datm transformatrnun X TR 2 reaktansndan genellikle ok kktr ve bu nedenle kondansatrn ularndaki U C geriliminde ksa devre esnasnda ok kk bir dme olur. Kondansatr sadece ksa devre yolundaki empedansn dmesine neden olur ve kondansatr ksa devre yolu zerinden boalmaz.
87
Transformatrlerin X TR1 , X TR 2 reaktanslarnn art iaretli ve kondansatrn X C kapasitif reaktanslarnn eksi iaretli olduu gz nne alnarak TR1 transformatrnun verdii ksa devre akm: UN X C X TR 2 I K1 . 3 X TR1 . X C X TR 2 X TR 2 . X C ve kondansatrn verdii ksa devre akm: UN X TR 2 IC . olup ksa devre yerinden 3 X TR1 . X C X TR 2 X TR 2 . X C geen akm bu iki akmn toplamna eittir. Ksa devre yerinden geen akm: UN XC I1 I K1 I C . 3 X TR1 . X C X TR 2 hesaplanr.
X TR 2 . X C
ifadesiyle
X C 20. X TR 2 ise kondansatrn ksa devre akm zerine olan katks ihmal edilir.
2. F2 ksa devre yeri ile kondansatrn arasndaki empedansn kk olmas durumunda ksa devre akmlarnn hesab: Bu hata eklinde K ksa devre akmnn X TR1 transformatr reaktans zerinde meydana getirdii gerilim dm byk olduundan kondansatr ularndaki gerilim hemen hemen sfra der. Kondansatrde toplanan enerji W ksa devre yerine boalr.
88
UN 3
1 XH XC
Titreim frekans v
XC XH
RH 2. X H
1 XH . RH
UN 3
1 X H .X C
Balang kondansatr akmnn tepe deeri 2 .I C 50 Hz balang ksa devre akm omik direnler ihmal edilerek 1,1.U N ifadesiyle belirlenir. IK 3. X TR1 X H rnek: Yukardaki ekil 8.28de verilen tesiste
F1 ksa devresi: 1. Kondansatrsz durumda F1 ksa devresi : 1,1.U N 1,1.6000 IK 1006,5 Amper 3. X TR1 X H 3. 0,186 3,6 2. Kondansatrl durumda F1 ksa devresi: TR1 Transformatrn verdii ksa devre akm 89
Toplam ksa devre akm: UN XC I1 I K1 I C . 3 X TR1 . X C X TR2 F2 hata yerindeki ksa devre: Titreimfrekans:
6000 X TR2 . X C
v
f
XC . XH
f .v
RH 2. X H
4,8 . 0,021
1 XH . RH
0,038 2.0,021
15,1.
50.15,1 756Hz
10910Amper
Balang kondansatr akmnn 2.I C 2.10910 15430Amper 50 Hz 1,1.U N balang ksa 1,1.6000
tepe
deeri
devre
akm:
IK
3. X TR1
XH
3. 0,186 0,021
18408Amper
Balang ksa devre akm kondansatrn akm ile ilk peryodun yar sresi boyunca sperpoze olur ve kondansatr akm bu peryodun sonunda kendiliinden sner. 90
Omik metodla yaplan ksa devre hesabna ait rnekler: rnek 1: ekil 8.29da verilen sistemde AG tarafndaki F noktasnda meydana gelen 3-kutuplu ksa devrede ksa devre balang akm bulunacaktr
ekil 8.29
ebeke
reaktans
X SCN
2 N
0,88miliohm
0,1.0,88 0,088miliohm
91
reaktans:
9,4miliohm
direnci:
2,1miliohm
ekil 8.30:
92
max
ve
min faktrleri
93
max
ve
min faktrleri
94
95
96
ekil 8.34
97
rnek 2: ekil 8.35deki sistemde F1, F2, F3 hata yerlerindeki ksa devre akmlar bulunacaktr.
98
0,507ohm
jX d
0,0355
j 0,507 ohm
ZG
X G2
0,03552
0,5072
0,508ohm
I SC 3
c.U N 3. Z G
1,1.10 3.0,508
12,52kA
gz
nne
alnarak
yukarda
verilen
99
.I SC 3
0,645.12,52 8,075kA
1,376kA 3.U NG 3.10,5 I SC max 3 12,52 9,1 I NG 1,376 ekil 8.27.bden t M=0,1 saniye iin
I NG
S NG
25
0,1
=0,645 bulunur.
100
max
1,9 bulunur.
101
Sistem kesme gc S a 3
3.U N .I a 3
F2 hata yerindeki ksa devre akmlar: Ksa devre yolu zerindeki ekipmanlarn empedanslar: Jeneratr empedans Z G
RG jX d 0,0355 j 0,507 ohm
Kablo empedans: Z K L. RK jX K 2km. 0,1965 0,0975 ohm / km Transformatre kadar hata yolu empedans: Z1 Z G Z K 0,4285 j.0,702 ohm
F2 hata yerindeki ksa devre akmn hesaplamak iin Z 1 empedansn transformatrn AG deerine dntrmek gereklidir.
U Z 1 . NS U NP
2
Z1
Transformatr direnci RT 1
2 u rT 1 .U NS 100.S NT1
0,9.0,4 2 100.3,15
0,000457ohm
102
reaktans:
5,932.0,4 100.3,15
0,003013ohm
Transformatr empedans: Z T 1 0,000457 j.0,003013 ohm F2 hata yeri toplam empedans: Z 2 Z1 Z T 1 0,001143 j.0,004136 ohm
Z2
2 R2 2 X2
0,0011432
0,0041362
0,004292ohm
Balang 3-kutuplu ksa devre akm: c.U NT .U NS 0,4 I SC 3 58,87kA 3. Z 2 3. Z 2 3.0,00429 Maksimum asimetrik ksa devre akm (darbe ksa devre akm): I S max 3 . 2.I SC 3 1,45. 2.53,87 110,45kA Ksa devre yolu diren reaktans oranndan R2 0,001143 0,276 X 0,004136 Ve ekil 8.27.adan
103
1,45 olarak belirlenir. Simetrik kesme akm I a 3 Ksa devre akm jeneratrun nominal akmnn 2 katndan fazla deilse jeneratrdan uzak ksa devre kabul edilir. Bu durumda azaltma faktr 1 alnr. Jeneratr nominal akmnn 0,4 kV sekonder taraftaki deeri: U 10 I NG I NG . NP 1,376. 34,4kA U NS 0,4 F2 hata yerindeki ksa devre akmnn jeneratr ksa devre akmna oran: I SC 3 53,57 1,56 2 olduundan 1 alnr. I NG 34,4 Bu nedenle I SC 3
I a3 53,87kA alnr.
104
F3 hata yerindeki ksa devre akmlarnn bulunmas: Transformatr ana datm panosu arasndaki bara diren reaktans ve empedans:
ZB
Z3
LB . RB
Z1 ZT1
j. X B
ZB
Z3
0,0012132
0,0056362
0,00576ohm
=1,535 bulunur.
Minimum Ksa Devre akmlar F1 hata yeri iin Minimum balang simetrik ksa devre akm: U 10,5 I SC min 3 I SC max 3 . NG 12,52. 11,95kA 1,1.U N 1,1.10 Minimum asimetrik ksa devre akm:
105
I S min 3
I S max 3 .
U NG 1,1.U N
31,87.
10,5 1,1.10
30,42kA
0 ,1
=0,655 alnr ve
I a min 3
rnek
106
ebeke empedans Z N
RN 0,1. X N
2 RN 2 XN
ZN
1,005. X N
XN
ZN
ZN 1,005
RN
62
0,052
5,98
RTR1
0,2ohm
X TR1
2,37ohm
107
8.14.1
Sistem tek fazl devre olarak faz ntr U LN ile beslenen devre eklinde modellenir.
ekil 8.36:
Z EQ
108
Hata akm I F , X S ve R S hata yerine kadar olan toplam reaktans ve diren zerinden akarak jeneratrn ntrnden devresini kapatr. Hata yerinde faz-ntr gerilimi, hemen hemen sfra yakn olduundan I L akm genel olarak gz nne alnmaz. 109
ekil 8.40:
110
TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ekil 8.41: Ksaltlm faz-ntr modeli Tipik empedans diyagram
ekilde jeneratr, balant ykleri ve motor yklerinden oluan 3-faz ksa devre sistemi gsterilmektedir. Sz konusu sistemde hata meydana geldiinde; hata yerinde gerilim, byk bir yaklaklkla sfr olacandan ve ayn zamanda motorun dn hz yava yava azalacandan; bu yavalama esnasnda motor asenkron jeneratr gibi etki gsterecek ve ilave I M akm ile hata yerindeki ksa devre akmn arttracaktr. Bu sisteme ait faz-ntr modelinde 2-adet besleme kayna olduundan ksaltlm faz-ntr modeli, Thevenin teoremi kullanlarak hazrlanr. Standart hata hesaplarnda motorlar, X M per-unit reaktans kullanlarak gsterilir. Bu deer motor imalatsndan alnabildii gibi motorun katalog verilerinden de hesaplanabilir. Motorun subtransiyen reaktans yaklak olarak: I MN XM I MS I MN Motorun nominal tam yk akm I MS Motorun yol alma akm
Per Unit.say
Herhangi.bir.say Baz.say
rnek: Baz say 250 ise 17 saysnn baz sayya gre per-unit deeri 17/250=0,068 dir. 111
%.say
Yukardaki rnekteki saynn % deeri 0,068x100=%6,8 olacaktr. % deeri haiz bir say per-unit deere evrilmek istendiinde 100 ile blnecektir.
112
S B (kVA) , Baz g
S B (kVA)
2 U B (kV ) 2 S B ( MVA)
3-Fazl sistemlerde Per-Unit ifadeler: Baz gcn deimesine bal olarak per-unit empedansn deimesi
Z yeni baz gteki per-unit empedans (pu-ohm) Z nceki baz gteki per-unit empedans (pu-ohm) S B Yeni baz g S B nceki baz g
Z ( pu ohm)
Z ( pu ohm).
S B (kVA) S B (kVA)
113
Z ( pu ohm)
Z ( pu ohm).
U B (kVA) 2 U B (kVA) 2
2
Baz gcn ve baz gerilimin her ikisinin birden deimesi durumunda per-unit empedansn deimesi: 2 U (kV ) 2 S B (kVA) Z ( pu ohm) Z ( pu ohm). B 2 . U B (kV ) 2 S B (kVA) ebeke Empedans: S N (MVA) ebeke ksa devre gc olmak zere ebeke ksa devre empedans ve
ZN S B ( MVA) S N ( MVA)
Transformatr empedans:
S TR u K S B ( MVA) . 100 S TR ( MVA)
Jeneratr
Z G ( pu ohm) S B (kVA) S G (kVA) x G Jeneratr subtransiyent reaktans S G Jeneratrun nominal gc xG .
Baz Gerilimin ve Baz Gcn Seimi: Sistemin her bir gerilim seviyesinde baz gerilim ,baz akm ve baz empedansler iin tablo hazrlanr. Hata yerinin Belirlenmesi: Kesicilerin , ayrclarn ve koruma elemanlarnn bulunduu her bara iin ksa devre akm hesab yaplmaldr. Empedans verilerinin toplanmas ve dntrlmesi: Ksa devre akmlar hesabnda etkili olacak elemanlarn empedanslar ele alnr ve uygun baz gerilim ve baz gte per-unit empedanslara dntrlr. 115
Empedans diyagramnn hazrlanmas: Sistemde bulunan ve ksa devre akmnn deeri zerinde etkili olan her ekipman ve elemann per-unit empedanslar diyagramda gsterilir. Empedanslarn kombine edilmesi: Sonsuz bara ve hata yeri arasndaki empedanslar toplanarak tek empedans olarak ifade edilir. Ksa Devre Akmnn Hesab:
U PU ifadesi kullanlarak ksa devre akm per-unit deeri Z PU cinsinden bulunur. Bulunan bu deer, baz akmn deeri ile arplarak simetrik hata akm amper cinsinden hesaplanr I KPU
116
PM 1
xM 1
1900kW
I M1 I MS 1
U MN
I M1 5,3.I M 1
0,19 , I MS 1
117
PM 1
xM 2
850kW
IM2 I MS 2
U MN
IM2 5,3.I M 2
0,19 I MS 2
5,3.I M 2
M3 ve M4 motoru iin
PM 3 PM 4 1313kW U MN 6,3kV n 1500devir / dakika
xM 3
IM3 I MS 3
IM3 6.I M 2
0,17
400Volt
IM5 IM5 0,15 I MS 5 6,5.I M 5 3x3/0 AWG enerji nakil hattnn km bana empedans z ENH 0,348ohm / km dir.
8.14.4.2. zm Admlar
1. Adm Sistemde bulunan transformatrlerin boyutlarn ve ksa devre empedanslarn, asenkron motorlarn boyutlarn ve subtransiyen reaktanslar ile g faktrlerini ve ksa devre akmnn deerini etkileyecek nemli uzunluktaki kablo ve hatlarn empedans deerlerinin gsterildii tek hat diyagram hazrlanr. 118
2. Adm Baz gler (MVA)ve baz gerilimler seilir. Genellikle 100 MVA gcnde baz gerilim seilir. Baz gerilimler ise sistemin baralarndaki nominal gerilimlerden seilir. rnekte baz gerilimler, 154 kV; 31.5 kV; 6,3kV ve 400Volttur. Seilen baz gce ve baz gerilimlere ait baz akmlar ve baz empedanslar bulunur. 1. Barada 154 kV baz gerilim ve 100 MVA baz gte Baz akm
I B1 S B ( MVA).106 3.U B1 .103 100.106 3.154.103 375Amper
Baz empedans Z B1
154.1000 3.375
237ohm
Baz empedans Z B 34
6,3.1000 3.9164
0,397ohm
5. Barada 400 Volt baz gerilim ve 100MVA baz gte Baz akm I B 5
S B ( MVA).106 3.U B 5 .103 100.106 3.0,4.103 144338Amper
0,4.1000 3.144338
0,0016ohm
Baz empedans 237 ohm 9,92 ohm 0,397 ohm 0,0016 ohm
3. Adm Ksa devre akm hesab yaplacak yerin tayini rnekte TR4 transformatrnun sekonderinin baland 5. Barada ksa devre olmas halinde oluabilecek ksa devre akmnn deeri bulunacaktr. 4.Adm Empedans verilerinin dnmlerinin yaplmas ebeke empedans: S B ( MVA) 100 ZN S N ( MVA) 3000 toplanmas ve per-unit
0,033 pu
Transformatr empedanslar:
120
TR1
S TR1
empedans:
TR2 ve TR3 transformatr empedanslar: u K 2,3 S B ( MVA) 5,75 100 S TR 2,3 . . 0,913 pu 100 S TR 2,3 ( MVA) 100 6,3 TR4
S TR 4
empedans:
0,348.0,63 0,219ohm
0,219.
100 1542
0,001pu ?
121
I MS ( Amper ) , Motorun nominal gerilim altnda ebekeden ektii yol alma akmdr
M1 Motoru iin: Motorun ebekeden ektii yol alma akm: I M 1S 5,3.I MN 5,3.204( Amper) 1081( Amper ) Motorun yol alma esnasnda ebekeden ektii yol alma gc:
0,19.
1,7 pu
Motorun ebekeden ektii yol alma akm: I M 2 S 5,3.I M 2 N 5,3.95( Amper) 504( Amper) Motorun yol alma esnasnda ebekeden ektii yol alma gc:
0,19.
3,45 pu
Motorun ebekeden ektii yol alma akm: I M 3, 4 S 6.I M 3, 4 N 6.146( Amper) 876( Amper)
122
0,17.
1,77 pu
devrede
olacandan
Z M 3 / 4 PU
1,77 2
0,89 pu
M5, M6, M7, M8, M9 Motorlar iin Motorun ebekeden ektii yol alma akm: I M 5 S 6,5.I M 5 N 6,5.58( Amper) 348( Amper) Motorun yol alma esnasnda ebekeden ektii yol alma gc
S M 3, 4 S 3.U MN (kV ).I M 3, 4S ( Amper) 3.0,4(kV ).348( Amper) 241(kVA) 0,241(MVA)
0,15.
62,24 pu
motorlarn bei birden devrede olacandan 62,24 Z M 5 PU 12,45 pu 5 5.Adm Per-Unit Empedans diyagramnn hazrlanmas Bulunan deerlere gre aada grlen per-unit empedans diyagram hazrlanr. Burada dikkat edilmesi gereken motor empedanslarnn motor balama baras ve sonsuz gl bara arasna balanmasdr. Zira motorlar asenkron jeneratrler gibi davranarak ksa devre yerini besleyeceklerdir. 123
6. Adm Empedans diyagramndaki empedanslarn devrede seri ve paralel bal olmas durumlar gz nne alnarak toplama suretiyle kombine edilmesidir Yaplacak ilem sonsuz bara ve ksa devre akm hesab istenen yer arasndaki empedanslar toplayp tek empedans haline getirmektir.
124
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
ekil 8.44 Empedanslarn bir araya getirilmesi
(6)
125
7.Adm. Ksa devre akmnn hesab U PU Ksa devre akm I KPU ifadesi kullanlarak hesaplanr. Z PU Buna gre ksa devre akm per-unit olarak: 1 I KPU 0,3154 pu 3,171 Ksa devre akm Amper cinsinden 400Voltluk 5. Bara baz akm esas alndnda: I K I KPU .I B 5 0,3154.144338( Ampar ) 45524( Amper) hesaplanr.
S K (MVA) ounlukla enerjinin temin edilecei elektrik idaresine sorularak renilir. Eer renmek mmkn olmuyorsa 154 kV ve daha yukar gerilim deerini haiz ebekeler iin sonsuz gte, 35 kV ebeke iin 500 MVA ve 6,3 kV iin ise 250 MVA alnabilir.
ebeke Ksa Devre Empedans:
ZK
2 U N kV . ohm S K MVA 2
(1)
S K , Ksa devre gc U N (kV ) , ebeke tarafndaki gerilim deeri (Bkz ekil 8.45)
Transformatrn
ksa (2)
devre
gc
127
(5)
128
Senkron
Ksa (6)
Devre
Gc
empedans:
Asenkron Motorlar
1. Motor Nominal Mekanik Gc PMN MVA : Motorun nominal gerilim ve frekans ve belirlenen evre artlar altnda srekli olarak milinden verebilecei motor plakasnda yazan maksimum mekanik gtr.
129
2. Motorun Milinden nominal mekanik gcyle yklendiinde nominal frekans ve gerilim altnda ebekeden ektii elektriksel g
(10) 3. Motorun Ksa Devre Gc S MN MVA : Motorun yol almaya balad anda ebekeden nominal gerilim ve frekans altnda ektii gtr.
(11)
(12) Motorun ksa devre empedans uygulanan gerilime gre deiim gsterir. Yol almay iyiletirmek amacyla datm transformatru kademesinde nominal gerilime gre deiiklik yaplrsa
I MN A , Motorun milinden nominal mekanik yk ekilirken nominal gerilim ve frekans altnda ektii akm olup
130
(14)
(16)
L ENH , Enerji nakil hattnn uzunluu rENH ohm / km , Enerji nakil hattnn birim omik direnci
131
Kablo Hatlar
1. Kablo Hatt Ksa Devre Gc : (18) U N , Hattn Nominal gerilimi 2 . Kablo Hatt Empedans:
(19)
rKAB ohm / km , Kablo hattnn birim omik direnci x KAB ohm / km , kablo hattnn birim reaktans
132
ebekelerde Belirlenmesi
Ksa
Devre
(MVA)
Glerinin
Belirleme ilemi yaplrken elemanlarn MVA olarak ksa devre gleri elemanlar baland blmdeki gerilim seviyeleri esas alnarak ilem yaplacak ve aada ispat ve uygulamas akland ekilde eleman empedanslarnn seri veya paralel balanmas durumuna gre toplanarak balant yerlerine gre ksa devre gleri belirlenecektir.
133
(21) Devre empedans ifadeleri (21) nolu ifade de yerlerine konulup gerekli ilemler yapldnda
(23) ifadesiyle belirlenen akm deeri (22) nolu ifade yerine konup S K iin dzenlenirse
(24)
(25) fadeden anlalaca zere ebekenin herhangi bir noktasndaki ksa devre gcn bulmak iin bu noktaya kadar seri bal elemanlarn ksa devre gleri paralel bal direnlerin toplama kuralna gre toplanacaktr. 134
(27) 3- fazl maksimum simetrik ksa devre akm (veya subtransiyen ksa devre akm) (28) 3- fazl minimum simetrik ksa devre akm
1,8 alnr.
rnek: ekil 8.45deki rnek sistemimiz (BTC-yumurtalk) 154/31,5 kV, 25 MVA, uK=%12 deerlerini haiz transformatrlerden meydana gelen indirici merkezdir. Sz konusu merkezin 154 kV tarafna ait ebeke ksa devre gc S K 3000MVA dr. 31,5 kV Sekonder barada oluacak ksa devre akmlarnn deerleri bulunacaktr.
135
3-fazl
I K3
3-fazl I K 3 max
devre
akm:
3.31,5 kV
3,751 kA ,
akm:
akm:
da:
136
8.16.3. MVA metodunda enerji nakil hatlar ve kablo hatlarnn bulunduu taraftaki gerilim deeri esas alnarak ksa devre gleri belirlenir ve bu sayede herhangi bir gerilim transformasyonu kesinlikle yaplmamaldr.
zm:
Z ENHP empedansna sahip transformatrn primer tarafnda bulunan enerji nakil hattna ait ksa devre gc sekonder gerilim cinsinden
137
(30)
Z ENHP enerji nakil hatt empedansnn transformatr sekonder gerilimdeki deeri
(32) Grlecei zere enerji nakil hattna ait ksa devre gc bulunurken ve toplanrken; bulunduu taraftaki gerilim deeri esas alnarak ilem yaplacaktr. Ayn ekilde Z ENHP empedansna sahip transformatrn sekonder tarafnda bulunan kablo hattna ait ksa devre gc primer gerilim cinsinden
(33)
Z ENHP enerji nakil hatt empedansnn transformatr sekonder gerilim deki deeri:
138
.(35) Grlecei zere kablo hattna ait ksa devre gc bulunurken ve toplanrken bulunduu taraftaki gerilim deeri esas alnarak ilem yaplacaktr. rnek : Aadaki ekil 8.48, yk datm sistemini gstermektedir. ekilde gsterilen yerlerdeki ksa devre gc ve akmlar bulunacaktr Hesaplar yaplrken motorlarn devre d olduklar kabul edilerek ksa devre yerine motor etkisi ihmal edilecektir. Sistem elemanlarnn ksa devre gleri ebeke empedans TEA dan alnan bilgiye gre S N TR1 TRANSFORMATR 154/31,5 kV, 25 MVA, uK=%12 deerlerini haiz olup ksa devre gc:
S TR1 S TR1 uK 25 0,12 208,33 MVA
3000 MVA
139
3.ZENH1 Enerji nakil hatt Tek devre 3x3/0 (PIGEON) hattn km bana birim empedans: 140
z ENH 1
0,338
0,63km dir
Hattn
Z ENH 1 0,63. 0,3382
toplam
0,3482 0,306.ohm
2
empedans:
31,5 0,306
3427.MVA
4. TR2,TR3, TR4 transformatrleri ayn gerilim, g ve nisbi ksa devre gerilimlerinde olup 31,5/6,3 kV; 6,3 MVA; uK=%6 degerlerini haizdir Ksa devre gleri:
STR2
STR3
STR4
5. ZENH2 Enerji nakil hatt Tek devre 3x2/0 (PIGEON) hattn km bana birim empedans: z ENH 1 0,338 j 0,348. ohm / km ve uzunluu LENH 1 2,2km dir Hattn
Z ENH1 2,2. 0,338
2
toplam
0,348
2
empedans:
1,682.ohm
2
S ENH1
31,5 1,0682
923.MVA
6. TR21, TR22, TR31, TR32, TR41 transformatrleri ayn gerilim, g ve nisbi ksa devre gerilimlerinde olup 6,3/0,4 k; 1,6 MVA; uK=%4,7 deerlerini haizdir Ksa devre gleri: 141
STR21
STR22
STR31
STR32
STR41
1,6 0,047
34.MVA
7 . ZKAB22 Kablo hatt 1,12km uzunluunda 6,3 kV 3x150/25 N2XSEYFGbY kablonun km bana empedans: z KABM1 0,124 j 0,092. ohm / km ve Toplam empedans: Z KAB22
1,12. 0,1242 0,0922 0,173. ohm
6,3 0,173
229 MVA
0,23km uzunluunda 6,3 kV 3x150/25 N2XSEYFGbY kablonun km bana empedans: z KABM 1 0,124 j 0,092. ohm / km ve Toplam empedans: Z KABM 1
0,230. 0,1242
2
0,0922
0,036. ohm
9. ZKAB32 Kablo hatt 1,12km uzunluunda 6,3 kV 3x150/25 N2XSEYFGbY kablonun km baina empedans: z KAB2 0,124 j 0,092. ohm / km ve 142
1,12. 0,1242
0,0922
0,173. ohm
6,3 0,173
229 MVA
0,35km uzunluunda 6,3 kV 3x150/25 N2XSEYFGbY kablonun km bana empedans: z KABM 2 0,124 j 0,092. ohm / km ve Toplam empedans: Z KABM 2
0,35. 0,1242 0,0922 0,054. ohm
6,3 0,054
735 MVA
11. ZKABM3 Kablo hatt 1,55km uzunluunda 6,3 kV 3x120/16 N2XSEYFGbY kablonun km bana empedans: z KABM 3 0,130 j 0,090. ohm / km ve Toplam empedans: Z KABM 2 1,55. 0,1302 0,0902
2
0,245. ohm
12 . ZKAB41 Kablo hatt 2,6km uzunluunda 6,3 kV 3x150/25 N2XSEYFGbY kablonun km bana empedans: 143
z KABM1
0,124
j 0,092. ohm / km ve
2,6. 0,1242 0,0922 0,40. ohm
6,3 0,40
191 MVA
SM
SM1
SM
SM1
1150kW ,.. 0,95,...Cos 0,85 1150 S M 1 5,3. 7,55 MVA 0,85.0,95 Ksa Devre Gleri
1.
SM
S K1
1 1 SN 1 STR1 1 3000
1 1 208,33
195. MVA
144
2.
SK2
1 SN
1 1 1 S T S ENH1
1 1 S K1 1 S ENH1
1 1 1 195 3427
184,5. MVA
3.
S K 21 S K 22 1 S K1 1 1 S ENH1 1 1 STR2 1 SK2 1 STR2 1 1 1 184,5 105 67. MVA
4.
S K 211 S K 221 1 SK2 1 1 S TR 2 1 1 S KAB22 1 S K 21 1 S KAB22 1 69 1 1 229 52. MVA
5.
S K 212 1 1 SK2 1 S TR2 1 S KABM1 1 S K 21 1 1 S KABM1 1 67 1 1 1102 63,2. MVA
6.
S K 222 1 1 SK2 1 S TR 2 1 S KABM 2 1 S K 21 1 1 S KABM 2 1 1 1 69 162 48,4. MVA
7. S K 3
1 1 SK2 1 S ENH 2
1 1 184,44 1 923
153,72. MVA
145
8. S K 4
62,3. MVA
9. S K 41
45. MVA
10. S K 42
47. MVA
ifadeler kullanlarak
146
SK2
SG
147
Devreden akan ksa devre akm: U NP U NP 1 1 IK . . S K1 2 U NP 3.Z 3 3.U NP S K1 S K 2 Hata yerindeki ksa devre gc: 1 SK 3.U NP .I K 3.U NP . . S K1 3.U NP
S K 2 (37)
SK2
S K1
S K 2 (38)
Elemanlarn devrede paralel balanmalar durumunda ksa devre glerinin toplam empedans seri balama toplama kuralna gre olacaktr. Ksa devre yerini ikiden fazla elemann beslemesi durumunda
(39) ifadesi kullanlacaktr. rnek: Bir nceki rnekte verilen devrede M3 motoru alrken S K 21 ksa devresi meydana gelsin. Ksa devre yeri seri bal S M 3 ksa devre gcne sahip M3 motoru ve bunu ksa devre yerine balayan S KABM 1 gcn haiz kablodan meydana gelen S M 3KAB1 ksa devre gc ve buna paralel bal S K 2 ksa devre gc ile bunu ksa devre yerine seri olarak balayan TR2 transformatrne ait STR2 ksa devre gcnden meydana gelen S K 2TR 2 ksa devre gc tarafndan beslenmektedir
S M 3 KAB1
1 1 SM 3 1 S KABM 1
1 1 1 12,47 1112
148
12,33 MVA
S K 2TR 2
1 1 SK2 1 S TR 2
1 1 1 184,44 105
67 MVA
S K 21 S M 3 KAB1 S K 2TR 2 12,33 67 79,33 MVA dr ve rnekte verilen artlar altnda : S K 21 67 MVA olarak bulunmutur.
8.16.3 Hata Noktasnda Ksa Devre Gcnn Hesab Tesisteki bir noktadaki ksa devre gcn bulurken admitanslarn toplanmasndaki kural uygulanacaktr. Seri bal elemanlarn ksa devre gleri paralel empedanslarn 1 toplamndaki gibi ters toplam olacak yani S K 1 Si ve devrede paralel bal olan elemanlarn ksa devre gleri de seri empedanslarn edeer toplamndaki kurala gre olacaktr, yani:
SK Si
Alak Gerilim ebekelerinde Ksa Devre Akmlarnn Hesab Hata Topolojileri 3-fazl sistemlerde aada belirtilen tiplerde hatalar meydana gelebilir. 149
3-fazl hata 2-fazl hata Faz-ntr hatas Faz-PE hatas Formllerde aada belirtilen semboller kullanlacaktr.
I K Ksa devre akm U r Nominal gerilim Z L Faz iletkeni empedans Z N Ntr iletkeni empedans
Z PE PE koruma iletkeni empedans
Aada 3-faz simetrik ksa devre, 2-faz ve 1-faz asimetrik ksa devre deerleri ile ilgili ifadeler jeneratrden uzak ksa devre hali iin zet olarak gsterilmitir.
150
151
Aada verilen tablo ksa devre akmlarnn yaklak deerlerinin abuk bulunmasn salar.
Tablo 8.6:
Burada S K Hata yerinde grnen ksa devre gc U r Hata yerindeki gerilim S K grnen ksa devre gcn belirlemek iin hata yerine kadar olan tm ebeke elemanlar gz nne alnr. Sz konusu elemanlar Ksa devre yerini besleyen ebeke, jeneratr, motor gibi elemanlar Ksa devre akmn snrlayan kablo, reaktans bobini, transformatr gibi elemanlardr. Ksa devre akm hesabnn ilem sras Tesisteki eitli elemanlarn ksa devre glerinin hesab Hata yerindeki ksa dever gcnn hesab Ksa devre akmnn hesab
S Knet
Enerji
al
noktasndaki
ksa
devre
gc
olup
S Knet
153
8.16.5. Jeneratr
Jeneratrun ksa devre gc S Kgen ifadesiyle bulunur. Xx% X d % : Ksa devre olayn deerlendirme ekline gre X d sub transiyen reaktans veya X d transiyen reaktans veyahut X d senkron reaktans olarak alnabilir.
2 U rgen
S gen .100
ifadesiyle verilen S rgen nominal jeneratr empedansnn % olarak ifade edilirler. Bu ifadede
U rgen jeneratrun nominal gerilimi
Normal olarak en kt durum gz nne alnmas gerektiinden X d subtransiyen reaktans deerlerine gre ksa devre akmlarnn hesab yaplr.
154
Aada verilen tabloda X d %12,5 deeri iin jeneratrlerin ksa devre gleri yaklak olarak verilmitir.
Tablo 8.8:
I Kmot 5 7.I rmot 5 kk gteki motorlar iin ve 7 byk gteki motorlar iin kullanlr.
8.16.6. Transformatrler Transformatrn S Ktrafo ksa devre gc:
S Ktrafo 100 .S rtrafo ifadesiyle bulunur. uk %
155
8.16.7. Kablolar
yi bir yaklaklkla kablolarn ksa devre gc S Kcable
U r2 dir ZL
Tablo 8.10 :
Bir fazda birden fazla n adet paralel kablo var ise tablodaki deerler n ile arplr. Eer devredeki kablolarn uzunluu (Lact) 10 10m den farkl ise empedanslar ile arplr. Lact Ksa devre akmlarnn hesab: 156
Ksa devre akmn belirlemek iin ksa devre yerine bakldnda maksimumum ksa devreti verecek durum ele alnr . rnein aadaki ekilde maksimum ksa devre CB1 kesicisinin ebeke barasna bal st tarafnda meydana geldii grlr.
ekil 8.54:
Ksa devre akmlarnn belirlenmesinde ncelikle hata yerindeki edeer toplam ksa devre gc bulunur, daha sonra bu g esas alnarak ksa devre akmlarn veren ifadeler yardmyla veya aada verilen diyagram vastasyla ksa devre yerindeki ksa devre akm bulunur.
157
Bu diyagramda S KUP besleme tarafndaki ebeke ksa devre gc S KEL hata yerindeki edeer ksa devre gcdr.
-fazl ksa devre akm hesaplandktan sonra tablo 8.10da verilen ifadeler yardmyla dier hata ekillerine ait hata akmlar bulunur.
158
U1r U 2 r 31500 400V Motor Prmot 220kW I Kmot I rmot 6,6 0,917 cos 0,9
Dier ykler I rL 1143,4 A
cos 0,9 Elemanlarn ksa devre glerinin hesab
ebeke
S Knet
500MVA
S Ktrafo
Pr . cos
CB1 Kesicinin en fazla zorlanaca hal ksa devre kesicinin hemen knda olmasdr. Sz konusu hata yerinde ksa devre edeer gc: S Knet .S Ktrafo S KCB1 25,35MVA S Knet S Ktrafo bulunur. Ksa devre akm I KCB1
36,6kA hesaplanr. 3.U r Devredeki dier hata cinsleri iin Tablo 1 de verilen ifadeler yardmyla belirlenir.
S KCB1
160
CB2 Kesicisini enfazla zorlayacak maksimum ksa devre akm CB1 ile ayn ve 36,6 kA deerindedir. CB3 de maksimum ksa devre kesicinin k tarafnda olup motor hata yerine ksa devre akm verme si durumunda meydana gelir.
S KCB3 S Kmot 1 1 S Knet 1 S Ktrafo 27,11MVA
I KCB3
S KCB3 3.U r
39,13kA
Bu metot yardmyla motorun yol alma esnasnda motor klemenslernde olan gerilim dmn de hesaplamak mmkndr. Yukarda verilen rnekte Motorun Nominal gerilimi U rmot 380V Motordan yol alma esnasnda ekilen g motorun ksa devre gcdr S Kmot 6,6.S rmot 1,76MVA (380 V nominal gerilimde) Motoru baraya balayan kablo 30 m uzunluunda ve 3 x 185/95 mm2 NYY kablodur. Kablonun 10m uzunluk iin ksa devre gc Tablo 8.10dan 128,5 MVA olarak bulundu 30m iin S Kkablo
128,5.
10 30
42,8MVA
161
380
luk
motorun
400
daki
ksa
devre
gc:
S Kmot .0, 4
1,76.
0,4 0,38
1,95MVA
Motorun balant terminallerindeki e deer ksa devre gc: S KCB1 .S Kkablo 25,35.42,8 S KEL 16,4kA S KCB1 S Kkablo 25,35 42,8 Yol alma esnasnda motor terminallerindeki gerilim dm: S Kmot 0, 4 1,95 U% .100 100 %10,6 S KEL S Kmot 0, 4 16,4 1,95 Motor klemenslerindeki gerilim: U M
400 1 0106
358V
380 V nominal gerilimdeki moturun yol almas esnasnda motorun nominal gerilimine gre gerilim dm: 380 358 U% .100 %5,8 olacaktr. 380 Ayn ekilde srekli alma halindede motor terminallerindeki gerilim dm iyi bir yaklaklkla bulunabilir. 380 Vluk motorun 400 Vda ektii g:
S rmot .0, 4
0,267.
0,4 0,38
0,296MVA
Motor terminallerindeki gerilim dm: S rmot 0, 4 0,296 U% .100 100 %1,8 bulunur. S KEL S rmot 0, 4 16,4 0,296
162
Bu metotla zellikle direkt yol alan motorlarda g sisteminin yeterliliinin analizi mmkn olmaktadr. Kablolarda enerji k tarafndaki ksa devre akmnn belirlenmesi 400 V sistemde 200C ortam scakl iin bakr kablo iin aadaki tablodan ksa devre akmlar belirlenebilir.
Tablo 8.11:
163
Eer her bir faz iin paralel kablo ekilmise kablo uzunluu paralel olan kablo saysna blnerek ilem yaplr. rnek Veriler Nominal gerilim Kablo kesiti Kablo uzunluu Enerji al tarafndaki ksa devre akm 400 V 120 mm2 29 m 32 kA
lem sras : 120 mm2 kesitindeki kabloya ait satrdan kablo uzunluunun 29 m olmas gz nne alnarak en yakn alt uzunlua (burada 24 mdir) bir hat izilir 24 m uzunlua ait stundan aa doru bir hat izilerek enerji al noktasndaki ksa devre akmnn 32 kA olduu gz nne alnarak 164
bu akm deerinin bir st deerine doru (burada 35 kAdir) getirilir ve 35 kA deerine ait satrdan izilen hat ile kesime noktasndaki deer 26 kA dir. Sz konusu kablodan gemesi muhtemel maksimum ksa devre akm 26 kA dir.
Not: Sistemde bulunan ksa devre akm deerlerini IEC veya VDE de belirlenen artlara getirmek iin Eer ksa devre jeneratr yakn ksa devre ise ya jeneratrun X d % subtransiyent reaktansn kullanmak veya elde edilen ksa devre akmn 1,1 katsays ile arpmak gerekir. Jeneratrdan uak ksa devre ise bu katsay ile arpmaya gerek yoktur. Minimum ksa devre akmlar bulunmak istenirse bulunan deerler 0,95 katsays ile arplr.
8.16.8.
Akmlarnn
ekil 8.56: Enerji Nakil Hatlarnn ve Kablolarn Diren ve Reaktans deerleri (Alimnyum iletkenler iin diaramdaki deerler 1.7 ile arplp bulunur)
165
166
ekil 8.58: 220 Vluk bir ebekede toplam hata yolundaki toplam diren ve reaktansna gre Ksa devre akmnn bulunmas iin nomogram
167
uk= %6 uR= %1
Alak gerilim nominal gerilimi 220 V Enerji nakil hatt Bakr iletkenli 80 m , 3x120 mm2 Kablo Bakr iletkenli 100 m , 3x150 mm2
Diren R m ekil 8.57den Transformatr iin Reaktans X m
0.45
1.8
12
26
12
Ksa devre yolu iin toplam
7.2 35.0
24.45
168
TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI ekil 8.59: VDE 0100e gre Koruma iletkenli 380/220 V , 50 Hz 3-fazl sistemde konsantrik iletkenli PVC izoleli kablolarn hata ve sigorta akmlar. (Konsantrik iletken koruma iletkeni olarak kullanlmaktadr.)
169
ekil 8.60 : VDE 0100e gre Koruma iletkenli 380/220 V 50 Hz 3-fazl sistemlerde konsantrik iletkenli PVC kablolarda Hata ve Sigorta akmlar
170
ekil 8.61 : VDE 0100e gre Koruma iletkenli 380/220 V , 50 Hz 3-fazl sistemde NYY ve NAYY tipinde PVC izoleli kablolarn hata ve sigorta akmlar.
171
ekil 8.62 : DIN VDE 0102 ye gre 4. iletken dn iletkeni olarak kullanlan drt iletkenli NYY ve NAYY kablolarda hata akmlar
ekil 8.63 : DIN VDE 0102 ye gre 4 iletken + Ekran 4. iletken ve ekran dn iletkeni olarak kullanlan NYCWY , NAYCWY ve NYCY , NAYCY kablolarda hata akmlar.
172
ekil 8.64 : DIN VDE 0102 ye gre 3- iletken + ayn kesitte ekran, ekran dn iletkeni olarak kullanlan NYCWY , NAYCWY ve NYCY , NAYCY kablolarda hata akmlar
ekil 8.65 : DIN VDE 0102 ye gre 3-iletken + ekran kesiti iletkeninkine gre dk ekran dn iletkeni larak kullanlan NYCWY, NAYCWY ve NYCY, NAYCY kablolarda hata akmlar.
173
FAYDALANILAN KAYNAKLAR
1. Electrical Installation Design Guide ........................Group Schneider 2. Electerical Installation Handbook ...........................Siemens 3. Industrial electrical Network Design Guide ...........Group Schneider 4. Electrical Installation Handbook ............................ABB 5. Elektrik Santrallar ve ebekeleri ...........................Prof.Dr. Mustafa BAYRAM 6. Switchgear Manual..................................................ABB 7. Short Circuit ABC...................................................IEEE, H.Yueen 8. Elektrikte Geici Olaylar.........................................R.Rudenberg 9. Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri El Kitab..............T.Odaba 10. ETMD Dergisi 2005-2006 dnemi saylar
174
SON SZ
Bu notlarn hazrlanmasnda 2009da yitirdiimiz Sayn M.Turgut Odabann deerli katklarn anmadan geemeyiz. Botata Elektrik Mhendislii yapmakta olan Turgut Odaba, eitli kaynaklardan hazrlad notlar nce Elektrik Tesisat Mhendisleri Dergisinin eitli saylarnda meslektalarna yararl olmak zere yaynlad. Nur iinde yatsn. Kendisinin hazrlad notlardan yararlanarak, notlarnn bir ksmn Bileim Yaynevi aracl ile yaynlamtk. Onun notlarndan ve dier kaynaklardan yapacamz dier derlemeleri ise EMO kanalyla yaynlanmas kendi isteiydi. Ancak bu isteini hemen gerekletirmek mmkn olmad. Elektrik Tesisat Notlar olarak, Sayn Odabann deerli almasndan da yararlanarak hazrladmz bu derlemenin EMO kanal ile yaynlanmas iin bandan beri desteini esirgemeyen Orhan (rc) Aabeyimize, derlemenin hazrlanmasnda katklarndan dolay Emre (Metin) ve Hakk (nl) kardelerime teekkr bor bilirim. Bu tr mesleki yaynlarn e-kitap olarak ok dk bedeller ile meslektalarna kazandrmak iin bu yayn portaln oluturma karar alan 42. Dnem EMO Ynetimini nc rlnden dolay kutlarm. E-Kitab Derleyen ve Yayna Hazrlayan brahim Aydn Bodur, Hakk nl
175
EE T K V ELA I () LKRK U V T KM 8
Ks d veH s pa e r e a lr a TR T A A I U GU OD B
E Y n t K rl 4 . e d (a 2 1 ) i a p r l l tru MO ei uu 2 D n meK s 0 0 br y ot u ud . m u m y n ao B y y p r l z r d ,a a c d srme t od mu, u a ot ei ed h n e e d r ke lu u z n a n b s eglr z tre srmlr b s i pa z tn ae a d ri i i nen t ei a k a lr a r l e min , l t mn t ml v vi iia amaoa a lrl d u a tre ei e bli y r e r st l m n ln k e o rd n nen t z r d n i s az a i n ga na i i blc n ek a lr o d kb d l r e i bl n r i e iz -i pa k e el l dn i de e i t ee e me oa a s h oa a s ln n a i lc kz a p n. tre se z z r d nek a d t h mei, a ah mee nen ti miei e -i p a i t i k d i t t n t z ny n m z grc koa E Y y P r l c l oa ,i miny y i e ln MO a ot n n ln se z a e n a n t i n b l n ey r lnek a lr uu c bre i ei ru . m d e aa -i pal zn a i rdr r od k t a s v y Y y lr zie e lr a y c k i ek a zE e i a a ly n h ta a a t l -i bm MO y s n m z e r l rk , t , Ai a " e e N k e S nrl r H y " i bn r K n r N d n l r a t l e a k a n f n e ae r t P F a k t A k y an k e s nrl umai d D b sy . k mei k u ud l ra t k r n sd H n e a a ma ls f aak ma t n eb smb k a h l ae e h l a d. ry c a t z u i p aa r l D l t g n e! . c l. . . E n ntre se i z r d nh meegrnb y n MOu nen ti sei e i t i t n z e u ei se z ey n ek a lr h meea ied v r y y lma i mi t d e i -i pal i t l . z re as a a k t a z d Sl a n ie iiz i paz n t r bz i tbl izB y y lr a s dn k a lr , ol z i l e is i u a a y y t i t n an e e in . r n n k ms o u zn d r n i s d ns nau g nb l us o i n muu e el dr i e o r y u u n r y e me n u a y y ln c kv e e s h i E rtai s eg r rt d n c ki a a a a e s ra i n MO ce tr i e ce e e e t n b e f n e r . EKtpa trf z a y y ln a eei z a r ae o t -i lraa d n a a dk a m n y lr e y p s mi c a i i t c ki l li e t e el e r . S y r z a gl l a ma E kr M e ds r a l t e i h n iei k l Od s 4 . e Y n t K rl 2 D n m ei uu m u
ek a -i p t
T MMOBE kr M e ds r a lt e i h n iei k l Od s Ia ro a N : K t K yA k r h mu S k k o1 a: a / n aa l 0 2 z l T l 3 2 4 5 2 2 a s(1 ) 1 3 1 e: 1 ) 2 3 7 F k:3 2 4 7 8 8 ( ht: t www.moogt EP s : mo moogt p e .r. -ot e @e .r. r a r
E Y YNN E /0 11 MO A I O: 2 1 /1 K