GRCI NA ISTONOM JADRANU Literatura: Cambi Antika, pov.

. Umjetnosti u Hrvatskoj Sui Antiki grad na istonom Jadranu - EGEJA ishodite svega onoga to nazivamo antikom civilizacijom (priobalno podruje i otoje Egejskog mora) - prve se egejske civilizacije javljaju na Kikladima i Kreti, oko 3. i 2. tis. pr. Kr., zatim se ire na vei dio Grke i Male Azije, a kasnije prodiru i u mnoge druge krajeve - Grci zbog oskudice prirodnih resursa u matinoj zemlji bili prisiljeni traiti nova podruja za uspjeniji gospodarski ivot pripomogli nezaustavljivom sveopem napretku Sredozemlja - grka je kultura najdublje pustila korijene u junoj Italiji, posebno na Siciliji. Proirivi se juno, istono i zapadno od ishodita dolazi i do najudaljenijih dijelova Sredozemlja - u doba ahejske civilizacije, sredinom 2. tisuljea pr. Kr. poloeni su temelji religije, mitologije i ikonografije, dakle, itave grke kulture, dogaaji iz mikenske (ahejske) prolosti veliaju grki junaki spjevovi Ilijada i Odiseja - iz Grke se civilizacija irila i na zapadne negrke narode Etruane i Rimljane sredinom 7.st.pr.Kr. - Ti su narodi postupno unosili svoja vlastita iskustva i nadahnua odstupajui od izvora - grka kolonizacija zapoinje oko 750. pr. Kr. - antika civilizacija tako prodire daleko na sjever i jug, te je udarila temelje ne samo europskoj nego i arapskoj civilizaciji koje e se meusobno nekoliko stoljea boriti za prevlast na Sredozemlju - kraj antike odreuju prodori tzv. barbarskih naroda: Huna, Gota, Vandala, Avara, Slavena i Arapa te ostalih sudionika Velike seobe naroda - oko 600. god. se rui rana kranska civilizacija - razdvajanje poganske i kranske kulture - Jadran spaja Sredozemlje sa srednjom Europom, a plovidba je, zbog razvedenosti, pravaca vjetrova i struja, najpogodnija u istonoj obali kojom e se iz tog razloga kretati civilizacijski tokovi GRKA KOLONIZACIJA - grka civilizacija u neke dijelove Hrvatske postupno prodire u doba izmeu 7. i 6. st.pr.Kr. - prodor Grka je isprva neizravan, odvija se preko trgovaca i njihovih proizvoda - veze s istonim dijelovima Sredozemlja intenziviraju se od poetaka arhajske civilizacije (780. pr.Kr.), to potvruju importirani predmeti (grke crnofiguralne vaze, korintske posude, toreutiki predmeti, kacige i knemide, koroplastika i sl.) dokaz gospodarskih veza centara antike civilizacije i ilirskih naroda na Jadranu

ARHAJSKO DOBA - prva grka kolonija na istonoj obali Jadrana tek krajem 6. st.pr.Kr. - etruani znatno blie istonoj obali Jadrana, pogotno otkad su na uu Poa uspostavili svoju lukotrgovaku ispostavu (Spina), predmeti etrurske produkcije rijetki, izuzetak je bucchero vaza iz Visa - u nae krajeve arhajske izraevine stizale i ranije, trgovakim putem - crnofiguralna grka keramika istiu se posude korintske produkcije 1. dvije ouvane posude iz Blata na Koruli 2. jedna piksida iz Salone 3. posude iz Visa, Pule, fragment iz Zadra - pokazuju majstorstvo lonarske proizvodnje - dekorirana korintska keramika derivira jo iz protokorintske produkcije, to pokazuje jednolino nizanje istih ivotinja ili fantastinih bia jedno za drugim i pretjerano ubacivanje dekorativnih elemenata, najee vegetabilnih motiva u svim slobodnim povrinama

- ukraavanje shematizirano - Korintska keramika pronaena na istonoj obali Jadrana loije je kvalitete od vrhunskih vaza izvorne produkcije - posue je stizalo preko korintske kolonije Korkyre (Krf) crnofiguralni proizvodi rad su dobrih lonara i osrednjih slikara to potvruju skladni oblici posua, ali nezgrapne figure, nesigurni crte i crni firnis koji se lako runi ini se da je vrhunska antika roba zaobilazila istonu obalu Jadrana i zavravala na bogatoj etrurskoj trnici u Spini na uu rijeke Poa primjeri osrednje keramike su lekitosi iz Visa, Nina, najkvalitetniji primjerak jedna oinohoe iz Nezakcija ta je vaza svojim sigurnim i dugim linijama te sloenom ikonografijom najljepi primjerak crnofiguralnog slikarstva

- istona obala Jadrana u stalnom trgovakom dodiru s junom Italijom, otkuda stie, geometrijski oslikano, tzv. daunijsko posue iskazuje visoke oblikovne vrijednosti i znatne dekorativne kvalitete, ali nema figura i ne posjeduje vrsnou atike i korintske robe grki novac: - eginski - atenski - novac drugog podrijetla - umjetnika vrsnoa prikaza na averskima i reversima

izrastanje produkcijskih centara u kojima su se poeli izraivati umjetniki predmeti prema grkim i italskim uzorima (vanije od importa) 3 sredita: - Istra - podruje Japoda (Lika i zapadna Bosna) - srednja Dalmacija (osobito otoci)

- u Istri razvila se produkcija kamene plastike, upuuje na arhajski utjecaj, najvie takve kulture otkriveno u Nezakciju (ishodite i glavno produkcijsko sredite) - repertoar plastike sastoji se od ploa ukraenih geometrijskim ukrasima, sepulkralnih antropomorfnih stela shematiziranih oblika te stojeih mukih i konjanikih figura - skulpture su EX VOTO (zavjetne) ili NADGROBNI SPOMENICI - figure pokazuju da se se majstori ugledali na etruansko-italsku arhajsku plastiku, no neke posebnosti ukazuju na to da lokalna produkcija nije robovala izvornim shemama nego da je stvarala vlastita rjeenja i inaice (npr. itifalinost nagih likova) - likovi mukaraca s rukama na prsima pokazuju poloaj kakav nije poznat i uobiajen u Grkoj, ali se zato esto javlja na podruju sjeverno od Tibera - meu figuralnom plastikom posebno mjesto zauzima ensko boanstvo, po svojoj prilici boica plodnosti, to irei vaginu pomae raanju djeteta, iako se ono ve nalazi na grudima majke - proizlazi da je motiv univerzalan ne samo u tom dobu nego uope - izravniji arhajski oblici nagi kurosi, konjanike statue, reljefi s ljudskim figurama lokalna interpretacija etrursko-italskih uzora - konjske glave i konjanike statue pokazuju da su lokalni majstori ovladali izradom sloenih kipova to potvruje da su i drugi arhajski statuarni tipovi nalazili svoje mjesto - likovi konjanika potvruju da se drutvo raslojilo konj je izraz statusa pokojnika - u razmjerno bogatoj kamenoj produkciji nema mnogo ouvanih glava (sauvana je samo jedna shema nepoznatog podrijetla) - iako se ne zna tono mjesto nalaza, nema dvojbe da je glava autentina jer je srodnost s nezakcijskom skulpturom u formalnom i tehnikom pogledu sasvim jasno rasporeena - stilske odlike: nadolje sputeni krajevi oiju, oblik kose (kapa?) upuuju na utjecaj etrurskoitalske arhaike - nezakcijskoj plastici teko je odrediti vrijeme nastanka, razvila se u razdoblju izmeu 6. i 5. st. Pr.Kr., izravan utjecaj italskog podruja u kasnije odba nije vjerojatan, jer se poslije oblici mijenjaju

u Nezakciju je ouvano nekoliko visokovrijednih toreutskih predmeta (situle, pojasne spone ..) na kojima su takoer nazone arhajske karakteristike predmeti s ugraviranim prikazima iji su ljebovi bili ponekad ispunjeni inkrustacijom repertoar motiva ine prizori utrka dvokolica, nizovi ivotinja, borbe, lov, erotske scene ikonografski najzanimljivija fragmentalna situla s prikazom pomorske bitke vano naglasiti da ti predmeti nisu nastali na istarskom podruju nego su importirani iz alpskog kruga ili sjeverne Italije, to potvruje ve spomenutu povezanost kraja s etrurskim i limitrofnim civilizacijskim krugovima, kao i pojavu arhajskih forma skulpture Iste i Nezakcija

JAPODSKA UMJETNOST - znaajno civilizacijsko podruje, u dolini rijeke Une, razvija se specifina japodska umjetnost, s jasnim arhajskim odbljescima - kamena plastika svoj iskaz zasniva na grafikom likovnom jeziku grebanje po ravnoj kamenoj povrini - sredite produkcije nadgrobnih spomenika stela, urna i sarkofaga, nalazilo se u okolici Bihaa - na hrvatskoj strani Une jo nije otkrivena produkcija skulptura pod arhajskim utjecajima - jantarne figurice u Kompolju, jasne arhajske odrednice, vjrj importirana iz june Italije - slini arhajski oblici od jantara otkriveni otkriveni i u Crnoj Gori rasprostranjenost takvih ukrasnih predmeta (put od obale prema unutranjosti) - japodska umjetnost graviranja u mekom kamenu je vrlo zanimljiv primjer periferne recepcije arhajskog stila - visokovrijedna kamena plastika na ovom se podruju razvila i prije poetka utjecaja arhaike, o emu svjedoi fragment jedne jako stilizirane figure djevojke, oito nadgrobnog karaktera. Ona je izdanak drevnih ilirskih idola to se pojavljuju u velikom broju u svim dijelovima unutranjosti hrvatskih prostora, ali stilski nema veze s arhaikom - u japodskoj umjetnosti prisutne su lokalne ikonografske inaice, npr. itifalinost mukaraca - postojala je prahistorijska predispozicija na koju se arhaika lake nadograivala. Takva predarhajska faza zasada ne postoji u nezakcijskoj skulpturi, novi izraz koji pokazuju ostale skulpture po svoj prilici bio posredovan - primjeri kasnije skupine spomenika: - ikonografski najbogatija i umjetniki najdotjeranija urna iz Ribia istie se iskaz adoracije pokojnika - vrlo je znaajan sarkofag s prikazom konjanika iz Zaloja - konjanici i ene su najee koriteni motivi japodske plastike - razlike u odnosu drugih krajeva Sredozemlja zapaaju se samo po nainu upotrebe motiva - svojstva: okrugal forma glave, okruglo oko i poput mrkve izduen nos - vrijeme trajanja priblino od 6. do 4. st.pr.Kr - nema dokaza da se taj stil odrao i kroz helenistiko doba - zanimljivo je da je graverski stil ponovno oivio u rimsko doba, ali rimskodobni reljefi su ikonografski i stilski drukiji pa se mogu jasno razlikovati - rimski reljefi su morfoloki, stilski i ikonografski razliiti od japodskih, povezuje ih samo rezanje u mekom kamenu SREDNJA DALMACIJA - takoer se javlja arhajska umjetnost - importirana roba grke, junoitalske provincije - srednja Dalmacija unato tome bila receptivna i kreativna, to potvruje jedna glava kurosa koja tipoloki pripada sredini 6. st.pr.Kr. - fragment kurosa domae umjetniko ostvarenje prema junoitalskim uzorima, a to potvruje lokalni kamen - specifinost je to da je glava bila privrena o emu svjedoe dvije rupe, moda se radilo o tzv. akrolitu (skulptura koja ima drveno tijelo, a kamenu glavu) - vjrj je pozadina glave bila drvena dok je kameno lice neka vrsta fasade - najstarija skulptura u Dalmaciji - o starosti glave svjedoi duga kosa, neznatno zategnuti obrazi koji stvaraju dojam arhajskog osmijeha - skulptura nastala u ilirskoj sredini Dalmacije, gdje su grki utjecaju bili najdublji, nema nikakve veze sa sjevernom Italijom

nema drugih tragova kamenarske produkcije arhajskog doba u srednjoj Dalmaciji

posebno zanimljiva glava koja se uva u Dubrovniku, oko ije se autentinosti i podrijetla razvila diskusija Richter ju je pripisala produkciji grkih kurosa otoka Melosa Glava je mogla doi kupovinom, donacijom neke kolekcije ili na neki drugi nain iz Isse potjee jedna mala keramika glava bradatog tzv. htonikoga Dioniza, vjrj importiranom iz Taranta, koji takoer svjedoi o prodoru arhajskih stilskih tendencija prije osnutka grke kolonije

KASNOKLASINO DOBA I HELENIZAM

ranoklasino doba je, osim nekoliko crnofiguralnih posuda, ostavilo neznatnog traga u arhotekturi i skulpturi u to doba jo uvijek nema velikih grkih kolonija na istonom Jadranu (jedina postojea kolonija Korkyra Melaina) u helenistiko doba Etruani se opet pribliuju grkim umjetnikim tokovima, osobito klasicistike orijentacije

URBANIZAM I ARHITEKTURA - osnutkom Isse (4.st.pr. Kr.) i Pharosa (385. pr. Kr.) grka je civilizacija jo dublje penetrirala u autohtone ilirske sredine na Jadranu - nestaje agrafska civilizacija, javljaju se i druga dostignua koja su znatno unaprijedila razinu i kvalitetu ivljenja - s grkim kolonijama zapoinje i razvitak antike urbane civilizacije - prethodno na itavom hrvatskom podruju nema gradskih aglomeracija - ilirska naselja na uzvienjima, okruena nasipima i palisadama za obranu od neprijatelja Issa i Pharos spoj grkog modela i terenske dalmatinske situacije Oba su grada okruivale zidine izgraena od velikih kamenih blokova Matrica gradskih komunikacija pokazuje pravilnu mreu (ortogonalno postavljene ulice) s planiranim javnim prostorima i zdanjima U Issi uoljiv sistem ulica koje se sputaju niz strminu, te su ulice barem djelomino morale imati stepenice Poprene komunikacije se tekle pararelno sa smjerom terasa na odreenim razmacima (izohipse), no one nisu sigurno utvrene Uz obalu agora itav obalni rub uz more obzidan velikim kamenim blokovima koji su vidljivi u moru, to pokazuje da su znatna financijska sredstva bila usmjerena na sigurno pristajanje brodova Velika graditeljska vjetina zidanja u moru Kameni blokovi polagani bez veziva Luka od ivotne vanosti Zapadno i istono od grada nekropole Pharos se ipak razlikuje od Isse poloajem i urbanistiko-koncepcijskim pojedinostima Pharos se nalazi u ravnici, otuda proistjee potreba za drugaije rasporeenim urbanim sadrajem, trg (agora) se nalazi na spoju dviju temeljnih komunikacija, a ne uz more (kao u Issi) Poznat samo mali broj gradskih zidina, izgraen od velikih kamenih blokova Potreba za snanom obranom zbog neprijateljske okoline Gradske zidine slijede priblino pravilnu liniju, s neznatnim odstupanjima, bez kula kojih nije bilo ni uz sama gradska vrata (*Oanici kod Stoca, istona Hercegovina) U grkom svijetu su kule nezaobilazni element obrane gradova, pa je teko objanjovo zato ih nema u Pharosu i u Issi Grci na Jadran donose nove ideje o neselju i naseobinskom standardu

Na uzvienjima je bilo teko primjeniti sisem grke gradogradnje s hipodamskim rasporedom ulica i gradskih sadraja Veinom ilirska gradinska naselja, a grki se utjecaj najlake prepoznaje po nainu podizanja gradskih zidina Prednost utvrivanja naselja megalitskim blokovima (Asseria, Varvaria, krip a otoku Brau, Salona) Neka od najrazvijenijih naselja ve imaju stanovite karakteristike grada pr. Oanii kod Stoca u Hercegovini zapaa se utjecaj grkog naina organizacije gradskog tkiva i zoniranja sadraja U Oaniima posebno zanimljivo da se utvreni dio (s kutnim kulama kvadratnog tlocrta, kakve nisu poznate ni u grkim naseljima na Jadranu) striktno odvaja od stambenog dijela Oanii vrlo napredno ilirsko zdanje. Unutar zidinama zatienog dijela nalazi se na terasama to se strmo obruavaju prema dolini samo nekoliko kua i jedan jednostavni hram s proirenim platoom. Naseljeni dio nalazio se istono, izvan fortificiranog dijela, a prostirao se na dosta velikom podruju. Unato odvojenosti, fortificirani i nefortificirani (stambeni) dijelovi naselja funkionirali su kao jedinstveno tkivo, jer su ih povezivala dvoja vrata i trg oko kojeg su bile smjetene jednostavne zgrade, bez posebnog rasporeda. Oba su dijela imala cisterne jedini mogui nain osiguravanja vode na krevitoj visoravni. Iliri su zbog sigurnosti nastavljali ivjeti na breuljcima, gdje je bilo teko primjeniti ortogonalnu matricu ulica. Oanii su iznimka (nalaze se na razmjerno prostranoj visoravni koja prua mogunost urbanistikog promiljanja, a oito je da je raslojeno drutvo nametnulo odvojenost pojedinih dijelova naselja Hibridnu urbanu strukturu pokazuju grka naselja, isejske kolonije Tragurij i Epetij smjetene na prirodno dobro zatienom podruju otok, poluotok Tragurij mijeanje dviju matrica. Komunikacije poput prstena okruuju sredinje uzvienje, s kojeg se utovi zrakasto pruaju prema periferiji, primjer susreta domae i grke gradogradnje na istoj lokaciji Epetij zbog izduenosti gradskog podruja smjetenog na poluotoku imao je brojne poprene (S-J) i malobrojne uzdune (I-Z) komunikacije I u Trguriju i u Epetiju su ouvani dijelovi gradskih zidina podignutih od megalitskih blokova Zidine najjae na mjestima koja su bila najizloenija i pri opsadi najranjivija Poloaj grada na otoku/poluotuku svjedoi da je obrana bila prrimarna zadaa Grci su na nae obale donijeli i podjelu zemljita sreene vlasnike odnose Vaan spomenik tog civilizacijskog dostignua natpis psefizma iz Lumbarde Natpis svjedoi o osvajanju isejskih naselja u Lumbardi na otoku Koruli i pokazuje kako je bilo podijeljeno zemljite u gradu i izvan njega Osim parceliranja zemljita spominje se i podjela estica za gradnju kua dokaz razvijenog urbanizma Grci su drali gradsko i izvangradsko podruje jedinstvenom cjelinom koja mora biti pravno sreena, oblikom logina i poteno podijeljena Arhitektura grkih kolonija na istonom Jadranu slabo je poznata u gradovima su osim trgova i trijemova postojali i hramovi te drugi javni objekti, a u Issi i teatar ostataka arhitekture gotovo da nema megalitski sustav gradskih fortifikacija su daleko najbolje ouvani ostaci koji su svrhovito pratili reljef terena i pruali najbolju moguu zatitu gradska su vrata djelomino ouvana samo u Epetiju

SKULPTURA - iz ranijeg klasinog doba ostalo malo skulptura - iz tog je doba minijaturna, dosta fragmentirana ara, s prikazima boanstava u profilu, u nizu jedan za drugim, iz Salone - profinjenost i vrsnoa reljefa rad je morao doi iz prilino dobre radionice - od mramora, importirana, potjee iz 5.- 4. st.pr.Kr., penteliki mramor pokazuje da bi mogla biti atiki import i u grkim kolonijama malobrojne skulpture

sauvani ostaci svjedoe o njezinoj vrsnoi i karakteru iz kasnijeg klasinog doba potjeu skulpture kao npr. bronana glava boice s dijademom, iz Isse, ali tijelo nije ouvano, iskazuje senzibilitet praksitelovske inspiracije izrazito joj slii glava Diane iz Versaillesa (po nekim bi se odlikama mogla pripisati kasnoklasinom Leoharesu, kiparu vremenski i stilski bliskom Praksitelu slinost: ljupki izraz i fini oval lica, izrez oiju, oblik ela i nosa, nagib glave i blagi eznutljivi pogled, bogata plastika valovite kose, frizura identina versajska skulptura rimska kopija, isejska glava je grki original

- na podruju antike Dalmacije ouvano jo nekoliko primjera grke mramorne plastike nepoznatog podrijetla, mogue da su neki doneseni iz drugih krajeva grkog svijeta - najkvalitetniji od njih je reljef Kairosa iz Trogira, varijacija uvenog Lizipova kipa, jedan je od najznaajnijih tvorevina ranohelenistikog doba (3.st.pr.Kr.) - svrstava se u atiku skupturalnu produkciju (ishodite Lizip) - takvi reljefi pokuavaju otkriti slijed pokreta - slinost reljefa Kairosa i atenskih atleta u nainu modelacije tijela, dubini reljefa, patosu, mekoi prelaza planova i dr. - Trogirski Kairos najuspjenija ikonografska predaja Lizipova originala i jedna od najboljih interpretacija njegove umjetnosti drugi spomenik neutvrenog podrijetla stela s prikazom posmrtne gozbe iz Zadra tema takvih reljefa potvruje da je pokojnik pripadnik dionizijske religije koja obeava sretan zarobni ivot reljef je klasicistiki koncipiran, osobito glava glavnog sudionika gozbe, zanemareni su meusobni odnosi i dimenzije figura, eljeno je istaknuti pokojnika kao sredinjeg lika, pa je on najvei, dimenzijama su osobito naglaeni trup i glava potjee iz zbirke Danieli-Pellegrini trei spomenik neutvrenog podrijetla je mala pravokutna stela neko uzidana u Palai Cipico u Trogiru, na prednjoj je strani prikazana pokojnica na stolcu kako prede vunu, a taj je motiv poznat u grkoj sepulkralnoj umjetnosti plitki reljef, serijski rad, zanatski kvalitetan, on je zapravo reducirana varijanta neko monumentalnih grkih nadgrobnih stela koje se u kasnijem helenizmu drastino smanjujui dobijaju jednostavnije forme i ikonografiju spomenuti su reljefi najvrj doli u Dalmaciju trgovakim putem, trgovinom umjetninama ili kolekcionarstvom, bilo u srednjem vijeku ili kasnije neke skulpture su pouzdanog podrijetla reljef plesaica iz Narone, emporija na rijeci Neretvi do kojeg su dolazili Grci da bi trgovali s Ilirima taj je helenistiki reljef izraen od prokonekog mramora koji je bio importiran kao grubi blok izraen sredinom 2. st.pr.Kr., prikazuje pokrete plesaica u gracioznom kontraritmu, nastao u Dalamciji jer se mramor vadio na Prokonesu, izvorno upotrijebljen u Naroni meki prijelazi planova tipini su za helenistiki klasicizam plesaicama nedostaju glave, a ima i rupa na povrini spomenika atika stela iz Raba na njoj se nalazi glava mladia iz kasnog 5.st. ili ranog 4. st.pr.Kr., jasne kalsine inspiracije, nije mogao nastati na samom Rabu nego je doao importom ili kao antikvitet, vjerojatno tek u rimsko doba pigodom zatitnih radova na trogirskoj katedrali pronaena minijaturna skulptura, na maloj votivnoj ari je prikazana klasicistika bista Here, to potvruje natpis, reljef kvalitetan, lokalni rad klasicistike orijentacije s kraja helenistikog razdoblja

u Issi je djelovala radionica koja je izraivala vrijedne nadgrobne stele iji oblik prikazuje arhitektonsku koncepciju, neke od njih sadre elemente mauzoleja: stupove, vrata, metope, triglife, dentikule, zabat i akroterije postupno se arhitektonski oblici pojednostavljuju i odbacuju veina tih spomenika pripada srednjem ili kasnijem helenistikom razdoblju takav skromni tip stele poznat u kopnenoj Grkoj, Cipru i Maloj Aziji jedan fragment s glavom bradatog mukarca pokazuje da je u Issi bio poznat tip figuralne stele sa scenom opratanja od pokojnika u jednom helenistikom mauzoleju u Issi otkrivene glave tuka, iji je izraz pomalo udan i ukoen, pogled namjerno groteskan, ali se po frizurama i detaljima lica vidi da je rije o kasnohelenistikim derivacijama klasinih predloaka Praksitelovske reminiscencije odaju tzv. tanagra glinene figurice koje najee prikazuju djevojke ljupka lica, u bogato drapiranim haljinama koje spiralno omotavaju tijelo, katkad imaju atraktivne eirie ili vijence spletene od cvijea i plodova Njeni praksitelijanski pristup otkriva grupa Erosa i Psihe, dok Silen s manjim figuricama pokazuje satiriku crtu kasnije helenistike plastike Te su figurice ikonografski i stilski srodne pravim tanagrama, no nisu raene u Grkoj nego u junoj Italiji, a neki su se primjerci vjrj radili i u Issi

UMJETNIKI OBRT - import grke keramike nastavio se u ilirskim sredinama i poslije arhajske, crnofiguralne faze slikarstva - u 6. i 5. st.pr.Kr., osim Korkyre Melaine, nema grkih naseobina a istonom Jadranu te su vaze grki moreplovci-trgovci izravno prodavali domorocima - meu crvenofuguralnom robom osobito zanimljiv fragmentirani krater sa stupovima velikih dimenzija, atike produkcije, iz Nina - u duhu klasinog zahtjeva za prirodnim nabiranjem haljina oslikan je lekitos iz Visa - grka je umjetnost teila prirodnom prikazivanju nabora - druga je vaza iz Radovina, obje iz 5 .st.pr.Kr. dionizijska tematika - manji import crvenofuguralnih od crnofiguralnih vaza, no veze s Grkom nisu prekidane grobovi u Issi i Pharosu - od prvih desetljea 4.st.pr.Kr. puni keramikih posuda u grobovima poivalo nekoliko pokojnika razliitih generacija, oteano datiranje keramike ubrzo po dolasku grkih kolonista u Dalmaciju poeo je import tzv. gnathia vaza koje su se proizvodile u junoj Italiji (ponajvie u Tarentu) obiluje raznovrsnim formama (amfore, hidrije, oinohoe, kiliksi, skifosi, pikside itd.) forme su na najvioj razini, ponekad i visoke umjetnike vrijednosti povrina je crna i sjajno glazirana, a ralanjena vertikalnim kanelurama i horintalnim pojasevima, uz grla su oslikane bijele i crvene ptice, groe, loza, teatarske maske, a na rukama i usnama su plastino modelirane glave djevojaka, mitolokih figura ili pak lavljih protoma. U kasnije doba gnathia keramika produkcija doivljava degenerativne promjene, crna boja prelazi u tamnosmeu, a nestaju slikane figure i plastina dekoracija rije o lokalnim imitacijama jer je import izvorne robe prekinut krajem 3.st.pr.Kr. u isto se odba pojavljuju drugi tipovi italske keramike koja je nastala na tradicijama grkoga crvenofiguralnog slikarstva najljepi primjer velika hidrija iz Isse s figurom pokojnice koja sjedi ispod edikule, oblika kakav esto imaju grke monumentalne nadgrobne stele lijepe vaze sa enskim likovima i drugim motivima koji su bojom, ali ne i ikonografijom, vezani za grko crvenofiguralno slikarstvo izdanak grkoga crvenofiguralnog stila su i tzv. gornjojadranske vaze

postoje jo i tipovi kampanskih posuda i tzv. megarske keramike s reljefnim ukrasima (na temelju aklupa utveno je da se proizvodila i u Dalmaciji) ukrasi su ablonizirani i niu se u skupinama dekoriranje stavlja u meusobni odnos figure i biljnu ornamentiku pojava grke keramike na ilirskim gradinama jasna je potvrda o trgovakim vezama grkih kolonista s ilirskim domorocima toreutikoj batini jadranskih Grka pripadaju 2 sjajne bronane vaze: askos iz Hvara s dionizijskim prizorima, koji su gusto nanizani jedan do drugog da se pozadina uope ne vidi, te oinohoe iz Visa, s prikazom krilate sirene sa koljkom u desnoj ruci (sirena je postavljena kao polufigura na usni posude, vaza je neto drugaijeg karaktera i manje dekorirana ali vrlo rafinirana, to pokazuje elegancija oblika i dobra modelacija) import iz veih sredita obje posude iz 1.st.pr.Kr zlatarski predmeti, istiu se zlatne naunice s erotima te one s negroidnim maskama nakit se najee izraivao u grkim kolonijama na Jadranu, ali radili su ga i putujui majstori o emu svjedoi vrlo fini i kvalitetan zlatarski alat s matricama za iskucavanje u zlatnom listiu

NOVAC

vrlo vano civilizacijsko dostignue grkih kolonista kovanje novca novac prvenstveno gospodarsko znaenje, ali i umjetniku vrijednost grke kolonije Korkyra Melaina (u manjoj mjeri), Issa, Pharos i Herakleja kuju vlastiti novac jedno od pitanja o kojima se raspravljalo je i problem novaca Korkyre Melaine; znana su 4 primjerka koja bi se mogla pripisati kovovima jadranske Korkyre na tom novcu razmjerno primitivno oblikovana muka glava s petatosom novac se obino datira u helenistiko doba, likovni je izraz arhajski to potvruje oblik oka koje je, iako je glava u profilu, u en face poloaju, a arhajska svojstva pokazuju i drugi detalji lica kasnije se taj poloaj naputa tehniki skromni primjerci novca (dinastija Baleja) novac nema veze s likovnim izriajem korkirejskih primjeraka vrstan faroski novac, najbrojnijie su pak emisije isejske kovnice Issa gospodarsko znaenje Na averskima novca jadranskih Grka najei simboli mitolokog karaktera (boanstva, herosi, eponima gradova) Na reversima motivi koji aludiraju na karakter gospodarstva (koza, grozd, kantaros) Prikazi poinju klasicistikim oblicima, visoka kvaliteta prikaza (osobito novac faroske i isejske produkcije) Jonios novac raznovrsni prekovi koji nemaju jasan otisak pa su s ikonografskog i umjetnikog gledita slabo iskoristivi (kasno 4. ili rano 3. st.pr.Kr.) Neprekovani Jonios novac jedini ima vrijednost u rjeavanju problema linosti i karaktera prikaza Na aversu glava mladog mukarca, na reversu dupin iznad stiliziranih valova Glava klasicistiki idealna vee se za Lizipove ili Praksitelove prikaze mladia Razlike: glava mladia (ne stoji legenda IONIO kao ranije), glava pokazuje stanovite individualne i fizionomske detalje: iroke obraze, iroki vrat, izdueni nos i frizuru koja je razliita od prethodnih (portet ?) Novac tipoloki blizak Jonios seriji, nije velika vremenska razlika izmeu novaca Na tom aversu jedna od prvih realistinih fizionomija na grkom jadranskom prostoru, a potjee iz doba malo poslije Aleksandra i njegovih nasljednika koji prvi stavljaju svoje portrete na novac Ilirski dinasti Monunija i Mitilos takoer ovjekovjeili svoje likove na novcu Nerijeeno pitanje identifikacije osobe Ikonografski problem novac jadranske Herakleje (do danas nepoznato) Slini primjerci kao i na prije spomenutom novcu Mitilosa (lik s koom nemejskoga lava avers, te toljaga, luk i strijela - revers)

Na Mitilosovu novcu vladar Heraklo Isti sluaj s likom na aversu heraklejskog novca?, naziv Herakleja govori u korist herosa a ne vladara to potvruje i karakter prikaza koji su osrednje kvalitete, razmjerno uglati i otri, ne iskazuju niti jednu crtu portretne naravi za razliku od onih na Mitilosovu novcu Od 2. st. pr. Kr. i ilirski gradovi poinju kovati novac Pod utjecajem helenistikih monarha na averskima otkivaju svoje portrete, dok se na reversima nalaze boanski ili gospodarski atributi Najvrsniji prikazi ilirskih vladara Gencija, Baleja i dinasta plemena Daorsa nepoznatog imena, ti portreti su realistiki i fizionomijski strukturirani, a ne zaostaju u realistiko-patetikom iskazu od likova na helenistikom novcu iz drugih krajeva antikog svijeta Za neke matrice angairani vrsni rezai matrica koji u potrazi za poslom stiu iz znatno kvalitetnijih sredita novarske produkcije (umjetnika vrsnoa novca oscilira) novac dinasta Baleja Nestandardizirana kvaliteta Balejeva promjena monetarne politike, kovao je znatno vie novca od prethodnih vladara to je zahtijevalo vie kovnica i vei broj vrsnih majstora, no to nije bilo ostvarivo pa su matrice rezali i majstori koji nisu svladali osnove zanata

PISMO - s razvitkom grke civilizacije na srednjem Jadranu stiglo je i ranije nepoznato pismo - odluke, javni natpisi, povelje, nadgrobni spomenici svjedoe o solidnoj pismenosti - u upotrebi grki jezik i pismo - oblici slova jednostavni, dosta plitko klesani, redci su poslagani pravilno i simetrino - u doba kad je prodor italske kulture intenzivan, pojavljuju se i bilingualni tekstovi (grki i latinski) - pismo nije prodrlo u indigene sredine (nema potvrda o ilirskim natpisima) - ako ih ima, tad se nalaze u razvijenijim sredinama koje su blie kontaktu s grkom kulturom - grki natpisi pisani korektno i gramatiki ispravno, na jonskom ili dorskom dijalektu, sukladno podrijetlu kolonista (Issa dorski, Pharos jonski) - grka knjievnost -carski namjesnik Dalmacije za Augusta i Tiberija, Publije Kornelije Dolabela, dao izraditi kartu provincije