TEORiK

FtziK

DERSLERi

Dizinin Kurucusu : AHMED yOKSEL OZEMRE Dizinin Yon eticisi ~EHSUV AR ZEBtTA Y
«Teorik Fizik Dersleri» simdilik 3 ii Lisans ve 9 u Lisansiistu dtizeyinde 12 cild metin kitabi iIe 15 cild ~6zi.imli.i problem kitabmdan olusan bir dizi olarak

planlanrms bulunmaktadir,

METiN KiTAPLARI:
Lisans Diizeyiode
1. 1.
3A. 3D.

Fizikte Matematik Metotlar; A.Y. 6zemre (1. baskin ITO Yaytnlart No. 826, 1971; 2. basktst, lst. Ilniv, Fen Fakidtesi Yaytnlan No. 173. 1983). Klisik Teorik Mekanik; A.Y. Ozemre (1st. Univ. Fen Fakultesi Yaytnlan No. 132, 1976; 2. baskt No. 158. 1981). Kuvantum Mekanigi, Birinci Kitap; C. Cansoy (lst. Univ, Fen Fakidtesi Yaytnlart No. 228, 1994). Kuvantum Mekanigi, :lkinci Kitap; C. Cansoy (HAZIRLANIYOR).

Lisansiistii Diizeyinde
4. S. 6. 7. Klisik EIektrodinamfge Giri§; A.Y.6zemre (lst, Univ, Fen Fakiiltesi Yaytnlari No. 180, 1983). lsi Teorisi; A.Y. Ozemre (1st. Univ, Fen Fakidtesi Yaytnlart No. 140, 1977; 2. bask! No. 198. 1987). cjzel Romtivite Teorisi. Gravitasyon ROiativist Teorileri; A.Y. Ozemre (lst, llntv, Fen Fakiiltesl Yaytnlart No. 168, 1982). Kozmolojiye Giri~; A.Y. Ozemre (1st. Univ, Fen Fakilltesi Yaytnlart No. 161. 1981). tleri Kuvantum Teorisi. Cekirdek Teorisi; C. Cansoy (Ist, Oniv. Fen Fakidtesi Yaytnlan No. 143. 1978). Alan Teorilerine Girh;. Temel Tanecikler Teorisi.

8.
9. 10. 11. 12.

c;<>zVMLU
IIll

PROBLEM KiTAPLARI :
halen yayimlanrms,

Dizinin tasarlanan 15 adet Cozumlu Problem Kitabmdan baslada ya da hazirlanmakta olanlar sunlardir:

Fizikte Matematik Metotlar C;oziimlilProblem Kitabt ; E. Rizaoglu (lst, tJniv. Fen Fakultes! Yaytnlart No. 169, 1982). 2/1 Klasik Teorik Mekanik C:oziimliiProblem Kitabl; A.Y. Ozemre ve $. Zebitay (HAZIRLANIYOR). 3A/I Kuvantum Mekani~i f;ozilmlii Problem Kitabl; E. Rizaoglu (lst. Univ, Fen Fakiiltesi Yaymlan No. 171, 1982; 2. baskt No. 202. 1987; 3. baskt haztrlamyor), 5/1 lSI Teorisi t:;(jziimlilProblem Kitabr; A.Y. 6zemre ve E. Rizaoglu (lst. tJniv. Fen Fakidtesi Yaytnlan No. 147. 1978). 10/1 f;ekirdek Teorisi Coziimlii Problem Kitabr; (1st. Uni», Fen Fakidtesi Yaytnlart No. 183.. 1983).

TEORiK FiziK DERSLERi

CiLD 31

KUV ANTUM
(BiRiNct

MEKANiGi
KtT AP)

Prof. Dr. <;ETiN CANSOY

tstanbul Cniversitesi Fen FakiUtesi

iSTANBUL ONiVERStTEst
FEN FAKOLTESt

===1994===

ISTANBUL ONtVERSITESt YAYINLARINDAN SaYI: 3807 FEN FAKOLTESt SaYI: 228 ISBN 975-404-333-7

--Sayi : 24

TEORlK. FiziK

© ~994-

Her hakkt Istanbul Oniversltesi Fen FakiUtesine aiUir.

Bu kitabm I. basum 4000 adet olarak istanbul Universitesi Fen Fakilltesi Matbaasmda Araltk 1994 te tamamlanrmsnr,

Bu Kitabtmt «Teorik Fizik Dersleri» Dizisinin Kurucusu

ve Bu Diziye ait Bu Giine Kadar Yaytmlanan

Kitaplartn Yartdan Fazlastnt Tek Bosma Yazmts Bulunan Aziz Meslektastm

Prof. Dr. AHMED yVKSEL OZEMRE'ye En Derin Sevgilerimie lthaf Ediyorum.

oNS0Z
Bu kitap 1980~1988yillan arasmda farkh iki ad altmda arka arkaya 10 kez okutmus oldugum bir yanyillrk bir dersin notlarmrn derlenip toparlanmasiyle meydana gelmistir. Soz konusu dersi, once 1980~1982bahar yanyrllannda "Kuvantum Mekanigi" adi altmda istanbul Universitesi Fen Fakiiltesi Fizik Boliimli VI. yanyrl lisans ogrencilerine haftada 4 saat ders ve 2 saat uygulama olmak iizere 3 kez okuttum. Daha sonra da aym dersi, 1982~1988 guz yanyillarmda "Kuvantum Fizigi J" adi altmda V. yanyil lisans ogrencilerine gene haftada 4 saat ders ve 2 saat uygulama olmak uzere 7 kez okuttum. Yedi bolumden olusan bu birinci kitap, hicbir orijinalligi olmayan bir ders kitabrdir ve sacilma teorisi dismda rolativistik olmayan kuvantum mekaniginin temel ilkelerini kapsamaktadrr. Bu kitapta islenen konularm, gerek kuvantum mekaniginin temel ilkeleri baknnmdan, gerekse kullamlan matematiksel formalizm bakimmdan miimkiin oldugu kadar aynntrh ve kolay anlasilabilir bir tarzda aciklanmasma ozen gosterilmistir. Kuvantum Mekanigi Derslerini okuturken bu kitaptaki bazi paragraflan zaman yetersizliginden dolayi atladim. Bu paragraflar okumasi icin ogrenciye brrakilabilirt"). Gte yandan, yedinci b6liimde perturbasyon teorisinin ZEEMAN olayina uygulanmasmda secim kurallart kullarulrmstir. Derslerde zaman yetersizliginden otilrii secim kurallanmn teorisi anlatrlamadigmdan, kitabm sonunda EK. 1 de ayrmtih olarak anlaulmistrr. Her boltlmiln sonuna konu He iIgili olarak, kitaptaki toplam sayisi 54 olan alrstrrmalar ve problemler eklenmistir, ate yandan, Kuvantum Fizigi I dersine ait ve Teorik Fizik Dersleri Dizisinden "Kuvantum Mekanigi <;oztimlii Problem
(*) Omegin, (III.18) deki ispatm ikinci krsrm, (IV.8.39) baginnsmm ispan, (IV.9) da (lV.9.2) bagmtismdan sonrasi, (Vll.5.26a) integralinin hesabr ve (VII.7) ilk okurna esnasmda atlanabilir.

VB

vm •

KUVANTUM MEKANtGt

Kitabr" Prof. Dr. Emine RIZAOGLU tarafmdan lem kitabmm ilk baskisi 1982 de, ikinci baskisi da kmda da iic;iincii baskisi yayrmlanacaktir. Prof. c;oziimlii problem kitabi, bu kitaptaki soz konusu kisrmm kapsamaktadir.

yazrlrmsnr. Bu c;ozUmlii prob1987 de yayimlanrms olup yaDr. Emine RIZAOGLU'nun c;oziihnemi§ problemlerin bir

1983 bahar yanythndan itibaren, VI. yanyil lisans ogrencilerine arka arkaya 12 kez okutmus oldugum "Kuvantum Fizigi II" dersinin kitabi, "Kuvantum Mekanigi, lkinci Kitap" adi altmda hazrrlanmaktadrr, Ikinci kitap esas itibariyle sacilma teorisi ve roliitivistik kuvantum mekanigi konulanru kapsamaktadir,
Bu kitabm yazrlmasrru kolaylastiran huzurlu ortamm varhgnn saglayan, basta Anabilim Dah Baskanuruz Prof. Dr. ~ehsuvar ZEBiTAY olmak tizere Matematiksel Fizik Anabilim Dalmm biitiin elemanlanna samimi tesekkurlerimi burada ifiide etmeyi bir bore bilirim. FormiiIlerinin dizgisi cok zor olan bu kitabi sabir ve gUler yiizle dizen miirettip Ismail Binnaz'a, Atolye Sefi ve bask! operatoru Sakir Celik'e ve Fen FakUItesi Matbaasmm emekleri gecen diger personeline en kalbi tesekkurlerimi ifade etmekten bUyiik haz duymaktayim.

Vezneciler, Ekim 1994

Cetin CANSOY

Jf.

KUVANTUM MEKANtGi

ERRATA
(* i~aretli satirlar sayfamn altmdan itibaren sayzlacaktrr).

Sayfa

Sahr

Yanhs
vektori;

Dogru
vektor V2mE/h =k

32
89

10 3 14 14 2* 10* 2*
13* r
[C1

v2mE/n = k
(II.S)
'VI (r)

120 125 132 137

138

(III.S)
(r)]

+ C2 'lit

C1 'VI

(r)

+ Cz ~'z (r)] =

Bif
=p2 x

lineer .. ,

Bir A lineer ...

+ p2v + p2z
=

= p2 + p2 + p2 x J' z
anti- HER M1Tse!

at i-HER M1Tse!

141 143 162 163 173 203 224 239 312

c+

c-

iB

C-'- = A

-l

'B

14 13*
7* 11 5*
8

(P.Q)=

...

(P. Q)+ = ...

operatortinun ortonormallik pariteye
J2

operatorimfin ortonommalllk partiye

J2 'I'im = j (j)

+ 1)h2 'V}m

'Vim

= j(j

1)112

"'1m

martiste vektor

matriste

2 12

F11=3 'It ;aO

6e

f r··

ozvektor Fu =

Z6e2

'ttl ~

fI

...

I. BOLUM
TEK BiR PARCICIG1l AtT SCHBODtNGER DILGI DENKLEli
(1.1) KLAStK MEKANiGiN KISA BtR OZETI
Gerek klasik mekanik, gerekse kuvantum mekanigi dinamik degitkenler cin .. sinden in~a edilir. Klasik mekanikte reel sayilar araciligi He ifade edilen dinamik degi§kenler kuvantum mekaniginde lineer operatiirler aracJhAI ile ifarle edilirler. Fakat reel sayilar arasindaki carpma isleminin komiitatif olduguna dair aksiyom lineer operatorler iein gecerli degildir, Boylece kuvantum mekaniginde dinamik degiskenler klasik mekaniktekinden farklr bir cebire uyarlar. Daha ilerde gorecegiz ki, bu temel farka ragmen, kuvantum mekanigindeki dinamik degiskenler klasik mekanikteki karsihklan He ortak bircok ozelliklere sahiptirler ve boylece bu dinamik degiskenler aracihgi iIe klasik teoriye yalondan benzer bir teori in§a etmek ve klasik teorinin giizel bir genellestirmesini olusturmak miimkiindiir. Kuvantum mekaniginin klasik mekanikle olan yakm benzerliklerini yeti geldikce belirtebilmek amaci He klasik mekanigin kisa bir ozetini gozden geeirecegiz,

(I.tA)

DtNAMiK DEGi~KENLER

Mekanikte bir noktasal parcaciga ait bashca dinamik degiskenler koordinat (r), zaman (r), luz (v), momentum (P), enerji (E), acisal momentum (L) ve donme acisidir. Mekanigin kanunlan bu dinamik degiskenlerin bazilan arasmdaki matematiksel bagmtilar aracrhgi ile ifade edilirler. Bir kisun dinamik degiskenler dog .. rudan dogruya tammlamr, baska bir kisnn ise oncekiler cinsinden tarumlarur. Klasik mekanikte dinamik degiskenler reel sayilar aracihgi He ifade edilirler ve bu sebepten deneysel olarak ol'Yiilen degerleri ile dogrudan dogruya karsilasnnlabilirler. Boylece, hem deney sonuclan aracihgi ile mekanigin kanunlan smana .. bilir, hem de dogrulugu kabul edilen kanunlann uygulanmasi ile deney sonuclan onceden hesaplanabilir. Simdi bir noktasal parcaciga ait m ki.itlesi, r yer vektoru 1

1(-

TEK PARCACIGA AfT SCHR()DiNGER DALGA DENKLEMt

ve t zamam cinsinden diger dinamik degiskenleri tammlayahm. ~iiphesiz parcaciga ait m kUtlesi bir dinamik degisken degildir, r yer vektoru He yeri belirlenen bir noktasal parcacigm kartezyen koordinatian x = ql ,), = Q2' Z = Q3 oIsun. HIZ vektorunun koordinatlar ve zaman cinsinden ifadesi

v
seklindedir,

dcfdt

veya

Vi

dq.ldt

= q,

(i

= 1,2, 3)

Kiitlesi m ve hizi v olan bir noktasal par; acigm momentumunun

p = mv

ifadesi

veya 'Pi = mv, = mq, (i = 1, 2-, 3)

modulleri v=[v[, p=[pl

scklindedir.

HIZ

ve momentum vektorlerinin

olduguna

gore
v
2

= v.

2: V, V, = L qj qj'
3 3 1=1 1-1

p2 = p. p =

2PiP;
3 ;=1

bagmttlan yazrlabilir. Noktasa1 bir parcacrgm kinetik enerjisinui hizr veya momentumu cinsinden ifadesi T = m v2j2 = p2f2rn
sekli ndedir.

Bir noktasal parcaciga

etki eden kuvvet alaru

F=-VV

seklinde koordinatlann ve zamamn bir V (r , t) fonksiyonundan ttirctilcbiliyorsa bu VCr, t) fonksiyonuna noktasal parcacigm potansiyel enerjisi adi verilir. S6z konusu kuvvet alam bu ozel halde
VxF=-VxVV=O sarum saglar ve korunumlu kuvvet a/ant admr ahr.

(I.IB) NEWTON HAREKET KANUNU VE HAMiLTON FONKSiYONU

Bir F kuvvet alamnm etkisi altinda hareket eden bir noktasal parcaciga ait NEWTON hareket kanununun ifadesi
dpjdt lemi

=F

seklindedir. Eger kuvvet alam korunumlu ise hareket kanunu veya hareket denk-

NEW']'ON HAREKET KANUNU VE HAMiLTON

FONKSiYoNU

JI.

dpldt
parsak

= - VV

(I.IB.l)

seklini ahr. Hareket denkleminin her iki yamm dr = vdt ile skaler olarak carv. dp

=-

(VV). dr

bulunur. ()te yandan, V fonksiyonunun tam diferansiyelini veren

dV = (V V) . dr

+ av at
dV

dt

bagmnsnn kullanarak
- (V V) . dr

=-

+ -av at

dt

yazabiliriz. Aynca, v

= plm yazarak yukardaki

p. dp _ ----m
dV

bagmtt

aV +- d t

at

seklini ahr. p. p

= p2

bagmtisrmn

diferansiyelini ahrsak

p . dp bulunur ve yerine yazarak d(p2/2m) veya

= p dp = d (p2 /2)

=-

dV

av + ~dt

at

d(L
_!!_
dt

2m

+ v)

av at

dt

elde edilir. T = p2/2m oldugundan (T

+ V) = a V at
=

(I.IB.2)

sonucuna vanhr.

HAMiLTON fonksiyonu
H

= H(p,

r; t)

T(P)

+ VCr,

t)

veya
H = Hi p, , q, ; t) = T(p,) bagmtisi Be tammlamr. Bu tamm bagmtismm

+ V(qi'

t)

(I.lB.3)

zaman a gore kisml turevini ahrsak

4 • TEK PAR«;ACIGA

A1T

SCHRODiNGER

DALGA DENKLEMt

aH av --=-at at
elde edilir ve boylece hareket denkleminden elde ettigimiz

(I.IB.4) (l.lB.2) bagmtrsi (I.1B.S)

--=-dt

dH

aH at

seklini ahr. Eger potansiyel enerji fonksiyonu zamana acik olarak bag-It degilse HAMiLTON fonksiyonu da zaman a acik olarak bagh degildir, Boylece (I.IB.4) bagmnsmdan

an = av = 0

at

at

bulunur

ve (I.IB.S) bagmnsmdan dH =0 dt

veya integre ederek H= E= sabit

(l.IB.6)

sonucuna vanhr. Boylece, potansiyel enerji zamana acik olarak bagh degilse, HAMiLTON fonksiyonu veya toplam mekanik enerji bir hareket sabitieu, Bu da korunumlu kuvvet alanlannda toplam mekanik enerjinin korunumu ilkesinin ifadesinden baska bir sey degildir,

(I.le)

LAGRANGE FONKSiYONU VF· HAMiLTON VARYASYON iLKESt

fonksiyonu L

LAGRANGE

= L(r,

v; t)

T(v) -

VCr, t)

veya

(LIC.I)
bagmtisr ile tarumlarur, daki Bu fonksiyonun
It

zamana gore ve [tl

,Izl

zaman arahgm-

s=

'I

f L(q"q,;t)dl

(I.IC.2)

belirli integrali He tammlanan S bi.iyi.ikliigune aksivon ad! verilir. Parcacigm yorilngesi qj (t) fonksiyon takirm ile beIlidir. Yorungenin baslangici olan PI noktasi qi (r.) koordinatlan ve bitimi olan P2 noktasi da q, (tJ koordinatlan He bellidir. Sdbit tutulan PI ve P2 noktalan sonsuz sayida yorunge He birlestirilebilir. Bu

LAGRANGE FONKSlYONU

VE HAMlLTON

VARYASYON

nxzst

Jt.

yoriingelerden her biri belirli bir S degeri verir. Dte yandan, bu y6riingelerden biri ve yalmz biri NEWTON hareket kanununa uyan yortmgedir ve S degerlerinin en kii~iigiinii verir. tl < t < Iz olmak uzere belirli bir t anmda bir yortingeden ona sonsuz yakm olan bir digerine gec;i~ qj (t) fonksiyon takimmm sonsuz kucuk qj (t) varyasyonu yani degistm! ile belirlidir. Yorungenin qj (t) varyasyonu, aksiyonun as varyasyonunu verir. Biitiin yortmgeler PI ve Pz sabit nok .. talanndan gectikleri icin bu noktalarda yorungenin varyasyonu srfirdrr ve

(I.IC.3)
smir sartlan yazdabilir. Bir yorlingeden obiiriine gecerken zaman sabit oldugundan, zamamn varyasyonu sifrrdtr : = O. NEWTON hareket kanununa uyan yorunge icin S = minimum oldugundan, bu yortinge

at

ss = 0
mektedir. Bu ilke

I L(ql'
II

'I

If, ; t) dt =

(I.IC.4)

bagmttsi ile belirlidir. i§te bu bagmn HAMILTON

varyasyon ilkesi ad! He bilin-

t,

as = S /
11

L dt

= / st. dt = 0
11

I.

seklinde de yazdabilir. Buradaki nabilir ve = 0 oldugundan

ot

oL tam diferansiyel alma kurahna

gore besapla ..

bulunur.

Yerine yazarak

3S=

aL.) -aqJ+-.-oq, j~(aL 2: aqi aq,

3
fa

dt=O

i=1 tl

elde edilir. ate yandan,

Ogi = 0 ( dqi) dt
oldugundan, sag taraftaki toplamm

d('6q;)

dt

icindeki integrallerden

ikincisi

6 • TEK PARCAC}(iA AlT sCHRonlNGER

DALGA DENKLEMi

seklinde yazilabilir.

Bu integrale kismi integrasyon

metodu -.aqi

uygulamrsa

f
It

t.

-.-oq,dt
8q,

si:».

st. = [-.-Oqi ]tz

8Q,
11

ft~d (8L ) oqidt

-

dt

It

elde edilir. (1.1C.3) snur sartlanndan

6tUril

a~ [ aq,
olur ve kisml integrasyondan zarsk

oq,(t)]I~
tl

=0
yerlerine ya-

artan terimleri oS i veren bagmtida

bulunur,

Bu bagmti keyfi oqj varyasyonlan -

dt

d (8L) ~

icin dogru oldugundan (i = 1, 2, 3)

atj,

aL _ 0 -) (Jqi

(I.IC.5)

sonucuna

vanlrr. Bu denklemlere

LAGRANGE denk/em/eri adi verilir.

gercekten NEWTON hareket denklem-

denklemlerinin lerinden ibaret oldugunu gosterelim.

Simdi LAGRANGE

(I.IC.6)
oldugunu hatirlayarak (LIe.1) bagmtismdan

-.- = -.- = mq, aqj aqj

aL

aT

= Pi'

(i = 1, 2, 3)

(I.IC.7)

ve

--=---

aL

av av

(i = 1, 2, 3)

(LIC.S)

bagmtilan bulunur.

(I.IC.5) bagmtismda yerlerine yazarak

-=-dt •
veya

dp,

aq,

(i=I,2,3)

HAMiLTON HAREKET DENKLEMLERt • 7

dp dt

= -!.'vv

(I.IC.9)

sooucuna vanhr. Bu ise, (LIB.I) bagmnsi ite verilen NEWTON hareket denkleminin vektorel ifadesidir. (I.ID) HAMiLTON HAREKET DENKLEMLERt

(LIB.3) ve (I.IC.I) bagmtilanru yeniden yazahm : H=T+V, Bu iki bagmtiyi taraf tarafa toplarsak H+L
3

L=T-V 2T
3

bulunur, Ote yandan, (I.IC.6) ve (LIe.7) bagmtilarmdan 2T

yazilabilir

=m

Lq; 1f = ~P; ,-I

t

1ft

1=1

ve boylece
3

H= L,p,(j;-L
,. .. 1

(I.ID.l) gore kisml tiirevini

sonucuna vanhr, Bu bagmtmm her iki yammn zamana ahrsak

--=---

8H

aL

(I.1.D.2)

eide edilir. Simdi (I.ID.I) bagmtismm her iki yammn tam diferansiyelini alahm : dH= ~d(Piq,)-dL
i

Ote yandan, L

= L is, , q ; t) nin tam diferansiyelini olusturahm :

dL=
j

aL 8L.) 8L ( -dqj+-. aqidqj +-dt 8qj at

bulunur. Aynca, (I.IC.7) ve (1.1C.S) bagmtrlanndan

8ct, = Pi ve

8L

\aqi

8L

= dt

d (8L)

8q,

P,

yaztlabilir, Bu bagmtilan dL run ifadesinde yerlerine yazarak

8 .. TEK P AR(;ACl(iA

AlT

sCHROntNGER

DALGA DENKLEMt

bulunur.

Bu sonueu da dH nin ifadesinde

yerine yazarak

veya (1.10.3)

sonueuna vanhr. ~imdi de H = H (p, , ql ; t) nin tam diferansiyelini

olusturalrm : {I.I0.4)

dH=

2(
I

H 8-dp,+-dqj aH) (Jp, (Jq,

aH +-dt

at

bulunur.

{I.10.4)

iin (1.10.3)

iIe karsilastmlmasmdan -- = - P" fJql

8H

(i

1, 2, 3)

(1.10.5)

sonuclan ve aynea a§ikar olan (1.ID.2) bagmtisi elde edilir. {I.ID.5) bagmtilanna HAMILTON denklemleri veya kanonik hareket denklemleri adi verilir. P, ve ql bagimsiz degiskenlerine biribirlerine kanonik eslenik dinamik degi$kenler adt verilir. Kanonik eslenik degiskenlerin boyutlanmn carpnm aksiyon boyutundadir, Boylece, meseta, enerji ve zaman kanonik eslenik dinamik degiskenlerdir. Benzer sekilde, actsal momentum bileseni ve bu bilesenin ait oldugu eksen etrafmdaki donme acis; gene kanonik eslenik dinamik degiskenlerdir.

(I.1E.)

HAMiL TON - JACOBI

DiFERANSiYEL

DENKLEMi

S aksiyon biiyiiklUgiinii veren (1.1C.2) belirli integralinin gi§keni olarak alahm. Boylece

ust limitini t de-

S
yazilabilir. (1.10.1) bagmnsi

"

L(qi' ti, ; t) dt
(I.1E.I) bagmnsmdan hemen

(I. IE. 1)

kullamhrsa

HAMiLTON - JACOBt
3

DlFERANSiYEL

DENKLEMt

)I.

~
yazilabilir. Bu bagmtmin

=L=

~Plq,-H
;=1

her iki yam dt iIe carpihrsa

dS

LP;
3

dq, - H dt

1-1

veya
dS = p • dr - H dt
sonucuna

(1.1 E.2)

vanhr. Bu son bagmti S aksiyonunun

S = S(r, t)

([IE.3) bir fonksiyonu oldugunu

ifAdesi g6s-

seklinde sadece r yer vektorunun ve t zamamnm terir. Buna gore, aksiyonun tam diferansiyelinin

dS=(VS).dr+
seklindedir.

as

at

dt

(I. 1E.4)

(I.IE.2) ve (1.1E.4) bagmulanmn vS=p,

karsrlastmlmasmdan

-=-H

as

at

(lIE.S)

sonuclanna

vanhr.

Buna gore

H = H(p, r; t) = T(p)

+ V(r, t)
I

= _f!_

2m

+ V(r,

t)

bagmtisr H = H(VS, r; t) = -I VSI2 2m

seklinde yazilabilir. Ote yandan,

+ V(r, t)
ikincisi

(I.IE.5) bagmtilanndan

H(VS,r;t)+-=O

as

at

(I.IE.6)

veya
_1_ (VS)2

2m

+ V(r, t) + as
8t

=0

(I.IE.7)

seklinde yazilabilir. Bu kisml tiirevli diferansiyel denkleme HAM/LTON·JACOBI

diferansiyel denklemi adi verilir.

10 ... TEK PAR~A.CIGA A1T SCHRODiNGER

DALGA DENKLEM.t

(I.IF)

HAMiLTON - JACOBi TEORtStNE

- JACOBi teorisine

GORE DALGA DENKLEMi dalgasmm

HAMiLTON

gore bir aksiyon

yiizeyi, yani
(I.IF.I)

dalga cephesi S(r, t)

veya

C = sabit

dS

(VS) . dr

+ -as at

dt

(1.1F.2)

bagmtisr ile tarumlamr. Aksiyon dalgasmm yiizeyi zamanIa degisir, yani hareket eder. Bu da aksiyon dalgasmm uzayda yayrlmasi demektir. Belirli bir t = to anmda aksiyon dalgasmin yUzeyi

S (r, to)
veya f(r) bagmtisi He belirlidir. torU de

=C

(1.1F.3) (l.lF.4)
normal birim vek-

= C~ = sabit
bir noktasmdaki

Bu yilzeyin herhangi D=

I VII
bagmtisr ile belirlidir. (I.IF.4) bagmtismdan d, I

Vi

IVSI

vs

(l.lF.5)

(V I)

. d, r = 0

(1.IF.6)

elde edilir. Burada d, r vektorti (I.IF.4) yiizeyinin herhangi bir noktasmdaki teget duzlemi icindeki keyfl teget vektorlerinden biridir ve (1. I F.6) bagmtrsi d, r teget vektorunun soz konusu noktadaki V I normal vektorune dik oldugunu gostermektedir. (LtF .6) bagmttsi (I. IF .5) bagmtismm yardmn ile

(LIF.7)
seklinde yazdabilir. (I.1F.7) bagmnsi (I.IF.2) bagmnsi iIe karsilastmhrsa olabiImesi icin

dSedl S

dr=dtr

ve

-=0

as

at

olmasinm gerektigi goriillir. 0 halde, dalga yiizeyi uzayda yayilmiyorsa

dr vek-

torU d, r teget vektoriine cakrsir, Gene! hal de, yani daIga ylizeyi uzayda yayihrken
-

as

at

=1=

0" 19m

dr:;6 d 1 r

olmahdir, S aksiyon dalgasmm

yayilma htzi

HAMiLTON - JACOBi

TEORtsiNE

GORE DALGA DENKLEMt

• 11

u=-

dr dt

(I.IF.8)

bagmtisr ile tammlarur. Boylece (J.IF.2) bagmtismdan

(VS) . u

+ as
at
o
u

=0

(I.IF.9)

sonucuna vanhr, u dogrultusu ve yonilndeki birim vektor

q=-

(I.IF.I0)

bagmtisi iIe belirlidir. Aksiyon dalgasi yiizeyinin herhangi bir noktasmda, dalgamn q yayilma dogrultusu He n yiizey normali arasmdaki act a = <r (q, n) olsun. o halde, q . n = cos a (l.lF.l1) sonucuna vanhr. Dalga ylizeyinin soz konusu noktasmdaki dl r teget vektoruniin dogrultu ve yonimdeki birim vektor T olsun. 0 halde, q = T sin a yazilabilir. (I.IF.5), (I.IF.I0) ve (l.F.I.ll)
(V S) . u

+ n cos a
bagmtilanm kullanarak

(I.IF.12) (I.IF.13)

= I V S I u cos a as

bulunur. Bu sonuc (I.IF.9) bagmtismda yerine yazihrsa aksiyon dalgasmm yayilma luzmm genel ifadesini veren u = ....,...-----.,.-I VSI cosa bagmtrst elde edi1ir. Bu bagmti, her iki yamn karesini alarak

at

(I. IF. 14)

IVS

[2 =

1 ( u2 cos" a

as )2

at

(I.IF.15)

seklinde de yazilabilir. Aynca, (I.IE.5) bagmnlarrm (I.IF.I4) bagmtismda yerine yazarak H U=--(I.1F.16)

pcosa

veya V S = P = mv ve a = ~ (u, v) oldugunu hatrrlayarak H bagmnlan elde edilir.

= m U • v = m u v cos a

(J.IF.l7)

V S=mv bagmnsi noktasal parcacigm v hizmm dalga cephesine dik olduguuu gostermektedir. ~imdi S aksiyon dalgasmm u yayilma hizmm da dalga cephesine

12 .. TEK PAR<;ACIGA A1T SCHORlNGER

DALGA DENKLEMt

dik oldugunu farz edelim. 0 halde a = 0 olur ve (I.IF.lO) nan q birim vektorunu veren (I.IF.12) bagmtisi -=q=n

bagmtisi He tammla-

u u

(1.1P.lS)

seklini ahr. Aynca, (1.1 F .15) bagmtisi da 1 V S 12 = _1

u2

(as)2 at
da

(I.IF.19)

seklini ahr. Bu bagmti S aksiyon dalgasimn yayilma kanununu verir ve HAMILTON dalga denklemi adim ahr. Ote yandan, a = 0 icin S aksiyon dalgasmm yayilma luzmm ifadesini veren (1.1F .16) bagmtisi
U=-

H P

(I. 1F.20)

seklini abr. Simdi de a ~nttsma gore

at

=0

ozel hali icin u yaydma hiznu hesaplayahm.

(l.lB.6)

ba-

H
yazilabilir. Bu bagmti

_!!_

2m

VCr)

=E

sabit

(1.1 F.2l)

yardmn

iIe (1.1F.20) bagmtisi

u=

--;-:====,12m (E -

V)

(I. 1F.22)

sonucunu verir. 0 halde, VCr) potansiyel enerjisine sahip noktasal bir parcaciga ait S aksiyon dalgasmin yayrlma hIZ! parcacigm yer vektorunun bir fonksiyonuduro Eger parcacigm potansiyel enerjisi stfirsa, yani parcacrk bir serbest parcaelk ise, bu parcaciga ait S aksiyon dalgasmm yayilrna hizr sabittir. Bu takdirde, serbest parcacigm kendi luzimn da v = sabit oldugu (1.1B.1) bagmnsmdan a§ikar olarak gorulebilir. (1.2) KLASiK MEKANiGiN YETERSizLi(;i

Klasik mekanik, veya daha genel olarak klasik teorik fizik, gerek yeryiizUndeki giinluk hayatta karsilasilan, gerekse dtinya dismdaki Evrende oIagelen makroskopik alandaki fiziksel olaylann buyiik bir cogunlugunu actklayabilir. Fakat atom fizigindeki ve ozellikle temel parcaciklann s6z konusn oldugu mikroskopik alandaki fizikseI olaylan klasik mekanik hemen hemen hie aciklayamaz,

KLAs1K MEKANiiiiN YETERStzLtGt + 13 Klasik mekanigin ve klasik optigin yetersiz kaldigi ve kuvantum mekaniginin bUyUk bir basan ile uygulanabildigi mikroskopik alandaki genis fiziksel olaylar toplulugu, iki temel kavram bakimmdan klasik fizige uymazlar : i) Klasik fizikte dalga ozeIligine sahip oldugu bilinen I~Ik parcacik ligine de sahiptir. ii) Klasik fizikte parcacik ozelligine sahip oldugu lar dalga Dzelligine de sahiptirler. ozel-

bilinen temel parcacik-

Bu kavramlardan birincisi 1900 yilmda MAX PLANCK In kara cismin radyasyon spektrumunu aciklamak tlzere yaptigi varsayima dayamr. PLANCK elektromagnetik radyasyonun kesikli (yani sureksiz) enerji kuvantumlan seklinde yutulup yaymlanabilecegini kabul etmistir. Bu enerji kuvantumIannm her birinin E biiyiikliigii radyasyonun v frekansmm PLANCK sdbiti adi verilen bir h evrensel sabiti He carpilmasi ile bulunur :

E=hv

(1.2.1)

Bu varsayim daha sonra 1905 te EiNSTEiN tarafindan fotoelektrik olaym acrklanmasi icin kullamlrmsnr. Boylece, l~lgtn foton adi verilen ve h» enerjisine sahip parcaciklar gibi davrandrgi anlasilmistir. Daha sonra COMPTON olaymm acikIanmasi da h'IJ enerjisine sahip bir fotonun p=-

h'IJ

(1.2.2)

momentumuna sahip oldugunu ortaya koymustur, p momentum vektorunun dogrultu ve yanii isik dalgasmm yayilma dogrultusu ve yonundedir, I~lgm J... dalga boyu v frekansma f..'IJ = c bagmnsi ile baghdrr, Burada c l~lgtn hizidir, Boylece, (1.2.2) bagmusi
p=J...

(1.2.2a)

seklinde de yazrlabilir, Yukarda soz konusu edilen ikinci kavram ise, DE BROGLiE nin 1924 te yaptigi varsayima dayamr. DE BROGLiE serb est hareket eden, yani potansiyeI enerjisi sifir olan temel parcaciklann her birine birer dalgamn eslik ettigini varsayarak, LORENTZ koordinat donusumu yardimi He p = mv momentumuna sahip bir parcaciga eslik eden dalgamn dalga boyunun

=~ =

__!!___

mv

(1.2.3)

bagmnsi ile belirlendigini bulmustur. Bu bagmnya DE BROGLiE formtilii adi verilir. 5ii.phesiz (1.2.2a) bagmust (1.2.3) bagmtisinm ozel bir halidir, yani foton

14 • TEK PARt;ACIGA

AtT SCHRODiNGER

DALGA DENKLEMt

icin yazilnns DE BROGLtE formiilfrdiir. Daha sonra elektronlann ve ndtronlann tipkr X ismlan gibi kristal sebckeleri yardimi iIe difraksiyona ugradiklan ve /... dalga boy Ian (1.2.3) bagmnsr ile hesaplanmak tizere e difraksiyon acismm

n'A = 2d sin e
BRAGG formultme uydugu deneysel olarak ispatlanrrustrr.

(T.2.4)

(1.3) PLANCK VARSAYIMININ VE DE BROGLiE FORMVLUNON HAMiLTON DALGA DENKLEMt ARACILIGI iLE ELDE EDtLMESi (I.IF.19) bagmtisi He verilen (V

Sf

= _1

u2

(as )2 at
a
2

(1.3.1)

HAMILTON dalga denkleminin VS = mv momentumuna sahip bir noktasal parcaciga eslik eden S aksiyon dalgasmm yayilma kanununu belirledigini gormiistilk. 0 halde, S aksiyon dalgasmm u hizi ile yaydan ve

V'JI

=~

u-

at 2

'I'

(I.3.2)

genel dalga denklemi He belirlenen bir 'V dalgasi He yakmdan iIgisi olmasi gerekir. Bilindigi gibi, 'V = 'V (r, r) daIga fonksiyonu CI> = CI> (r, t) faz fonksiyonuna (1.3.3) bagmtrsi ile baghdir, Burada A daIgamn genligi olup sabit bir buyilkluktiir, Simdi (1.3.2) dalga denklemini CI> faz fonksiyonu cinsinden yazahm. Gerekli tiirev alma islemlerini kisa yoIdan yapabilmek icin (1.3.3) bagmnsimn her iki yammn e tabamna gore logaritmasnu alahm : In 'V = InA

+ iell
• aCl>

(I.3.4)

eIde edilir. Bu bagmtmm her iki yammn t ye gore kisml turevini alahm :
---=1--

1 'V

oW

at

at

0·3.5)

bulunur. 0.3.5) bagmtrsrmn tekrar _1_ 0 'V __

'If
2

ye gore kisml tlirevi ahmrsa

1_ ( oW ",2

at

at

)2 = i

0 CI>

at

bagmnsi ve (1.3.5) bagmtismm her iki yammn karesi almirsa

PLANCK VARSAYIMININ

VE DE BROGLtE

FORMOL'ONVN ... "'" 15

~2

(~~r =-(:r
=i

bagmttsi bulunur. Son iki bagmti taraf tarafa toplamrsa

_!_
'V

a2 lJf
at2

a2 <I>

~ ( 8<1> at2 at

)2

(1.3.6)

sonucuna vanhr. ~imdi de (1.3.4) bagmtismm her iki yamnm gradyamm alahm :

lv'¥
'V

= i v~

(1.3.7)

bulunur. (1.3.7) bagmtismm her iki yamrun diverjansi ahrursa

veya
_1 V2,¥ __

'V elde edilir. (1.3.7) bagmtisimn

1_ (V'V)2 = i v2 <I> 'V2

her iki yamnm skaler karesi ahmrsa

_!_ (V'V)2 = - (Vct»2

l{I2

bulunur. Son iki bagmn taraf tarafa toplamrsa

_!,_ VZ 'I' = i V q, :_ (V cf»2

\fI Sonucuna vanhr. Bger (1.3.2) bagmtisi

(I.3.8)

.L V 'I' = _I
'V ,;.

_1
'V

a2 'tf
atl

seklinde yazthr ve (1.3.6) ve (I.3.8) bagmnlan bu bagmtida yerlerine yazihrsa i V <1> _ (V<l»2

= J_
u2

2 [i aat <1>
2

a<l> )2]

at
a

(V

<1»2 __

l. ( 0<1»2
t(2

at

i [V2 <I> __

,;. at2

<I> ]

(1.3.9)

sonucuna vanhr. Belirli bir anda es fazh noktalann smm dalga yiizeyt adr verilir.

geometrik yerine 'V dalga-

16

Jf.

TEK PAR<;ACIGA MT SCHRODiNGER

DALGA DENKLEMt

DE BROGLIE dalgalan bir serbest parcaciga, yani potansiyel enerjisi sifir olan bir parcaciga eslik eden dalgalardir. Bir serbest parcacik icin faz fonksiyonunun ifddesi ise

<1>= k , r - wt seklindedir.

(1.3.10)

Sliphesiz bir DE BROGLiE dalgast icin Cl>= sabit dalga ylizeyi bir duzlemdir. (1.3.10) bagmnsmda k dalga saytsi vektoru ve W aasal frekanstss, Bu bUyiikliikIer dalgamn A dalga boyuna ve v jrekansma

It I =k=-.;:-,
bagmtilart

2,;

= 2'Jtv
\I

(1.3.11)

iIe baghdir. Bilindigi gibi I.. dalga boyu,

frekansi ve u yayilma luzi (1.3.12) olduguna gore (1.3.10)

arasmda I.. v
bagmtrsi vardir, bagmtismdan k ve w biiyiikllikleri

=u

sabit buyukltikler

VCl>
ve boylece
j

= k,

-=-w

8Cl>

at

V <1>=
bulunur.

0,

0 halde, bir DE BROGLiE

dalgasi icin (1.3.9) dalga denklemi

(V CP)2 __ I (a<l»2

u2

at

=0

(1.3.13) ile (I.3.13) DE BROGLIE

seklini ahr. Simdi (1.3.1) aksiyon dalgasr denklemi dalgasi denklemini karsilastirahm :
(V S)2

= _1
=

(as)2 u2 at
at

(I.3.14)

(V <1»2

. u2

_!_ ( 8<1> )2

Goruluyor ki S aksiyon fonksiyonu ve (J> faz fonksiyonu aym dalga denklemini saglarlar, 0 halde, bu iki fonksiyon orantih olmahdir, yani Ii bir sabit orann katsayisi olmak mere

S=liib
baginnsi gerceklenmelidir. tayin edilecektir. Aksiyon boyutunda olan Ii sabitinin

(1.3.15)
degeri asagida

PLANCK VARSAYlMININ

VE DE BROGLlE

FORMOr;t1NON...

Jf.

17

(1.1B.6) bagmnsmm yardimi ile (1.1 E.2) bagmtismdan aksiyon nunun dS diferansiyelini ve (1.3.10) bagmtismdan faz fonksiyonunun ransiyelini alt alta yazahm :

fonksiyodcI> dife-

dS = p • dr - E dt ( d<l> = k • dr - w dt )
(1.3. I 5) bagmtisma gore

(1.3.16)

dS
olmasi gerektiginden p = Ii k,

= Ii d(J)
E=nw
yararlanarak E = 21tnv (1.3. 17) (1.3.17) bagmtilanndan (1.3.18)

bagrntilan bulunur. (1.3.11) bagmnlanndan

!p!=P=T'

2rt1i

sonuclanna vanhr. Bu bagmtilar, (1.2.3) DE BROGLIE PLANCK varsayimmi veren bagmtilardir : A. = -,

p (1.3.18) ve (1.3.19) bagmtilarmm h

formulunu ve (1.2.1)

E = hv Ii sabitinin degeri

(1.3.19)

karsilastmlmasmdan h Ii - -27t -

(1.3.20)

seklinde PLANCK sabiti cinsinden

elde edilir.

dalgasmm (1.3.10) bagmtist ile verilen faz fonksiyonu, bu dalgaya ait (1.3.13) bagmtisi ile veri len faz dalgasi denk1emini ozdes olarak sag-

DE BROGLIE

Iamahdir. 0 halde, V<Il bagmnlanru

yerlerine yazarak
=

k,

8<1l -=-w

at

veya
toJ -=U

(1.3.21) (13.12)

sonucuna vanlrr. Ote yandan, (1.3.11) bagmtilan taraf tarafa oranlamrsa bagmtist yardmu ile

18

Jf. TEl{

PARCACIGA AiT SCHRODiNGER w

DALGA DENKLEMt

- = A.V = u,
k
y~ni (1.3.21) bagmtist tekrar bulunur.

(1.4) SCHROOiNGER

DALGA DENKLEMi

Bir onceki paragrafta HAMiLTON vey~ DE BROGLiE daIga denklemlerinin PLANCK ve DE BROGLiE bagmnlan ile uyum icinde oldugu gortildti. Fakat bu dalga denklemleri ancak potansiyel enerjisi sifir olan serbest bir parcaelk icin gecerlidir. Klasik mekanigin gecerli oldugu makroskopik alandaki fizikseI
olaylarda oldugu gibi kuvantum mekaniginin gecerli oldugu mikroskopik alandaki fizikseI olaylarm cogunda, ornegin atom fiziginde, parcaciklarm potansiyel enerjileri sifirdan farklidir. 0 halde, serbest olmayan parcaciklar icin, yani genel halde HAMiLTON dalga denklemi yetersizdir. Aksiyon fonksiyonunun sagladlgt denklem,

V2", seklindeki genel dalga denklemine 'II donusumu uygulandiktan

1 = --2 u

02 \11

at

(1.4.1)

= A tiS/ii
=
_I

(I.4.2)

sonra elde edilen

(VS)2 u2

(E...)2 at
at
=0

(1.4.3)

seklindeki HAMiLTON dalga denklemidir. Ote yandan, parcacigm potansiyel enerjisini hesaba katmasi bakimmdan (I.IE.7) bagmttsr He verilen _1_ (VS)2

2m

+ VCr, t) + as

(1.4.4)

seklindeki HAMiLTON - JACOBi diferansiyeI

denklemi 90k daha elverislidir, Fakat bu denklemin mikroskopik alanda, mesela atom f'iziginde gecersiz oldugunu biliyoruz. 0 halde, (1.4.4) denklemi mikroskopik alanda gecerli olacak sekilde genellestirilmelidir. Bu genellestirmenin once bir serbest parcacik icin yaprlmasi daha kolaydir, Potansiyel enerjisi sifrr alan bir serbest parcacik icin HAMiLTON diferansiyel denklemi
(VS)2 = _ 2m

- JACOBi

as

at

(1.4.5)

SCHR()DtNGER DALGA DENKLEMl • 19

seklinde yazilabilir, Bu denklemdeki kisml turevi yerine (1.4.3) denkleminde bu tiirevin karesi yer almaktadir. (1.4.3) ve (1.4.5) denklemleri arasmdaki bu fark (1.4.1) dalga denkleminde zamana gore ikinci mertebeden 02 'Vlo/2 tiirevinin bulunmasmdan oti.iriidiir. 0 halde, (1.4.1) dalga denklemi yerine zamana gore birinci mertebeden turev ihtiva eden
2 • V'P'=-lU- 0'"

as lat

at

(I.4.6)
U

seklindeki bir dalga denklemi kabul edilmelidir. Buradaki

edilecektir. ~imdi (1.4.6) bagmnsr (1.4.6) denklemine 1:1 (1.3.3) donii~iimiinii • 1

sabiti asagtda tayin uygulayahm. Eger

-V'I'=-lU-'I' 'If
seklinde yazihr ve (1.3.5) ve (1.3.8) bagmtilan i V2 yeya
~ -

0'1'

at

bu son bagmtida i
U

yerlerine yazihrsa

(V~)2

=-

i 8~

at

(1.4.7) sonucuna vanhr. Burada <D bir serbest parcaciga faz fonksiyonu oldugundan ~ = k.r - wt ait DE BROGLiE

dalgasmm
(1.4.8)

bagmnsi He belirlidir.

0 halde,
V<D = k,
-=-w

aq.

at

(1.4.9)

ve boylece

V24> = 0
elde edi1ir ve (1.4.7) denklemi de

(V<bf = - a 84>

at

(1.4.10)

seklini ahr. Goriiluyor ki S aksiyon fonksiyonunun qJ faz fonksiyonunun sagladlW (1.4.10) denkleminin fonksiyon orantih olmahdir, yani

sagladigr (1.4.5) denklemi, aymdir. 0 halde, bu iki

(1.4.11)

seklindeki yazihrsa

(I.3.15) bagmusi

gene gerceklenmelidir,

(1.4.10) bagmtismda

~ = Sf"

20 •

TEK PARCACIGA A1T SCHROD1NGER DALGA DENKLEMt

veya (VS)2 = bulunur. (1.4.12) denklemi

an as

at

(1.4.12) a Ii = 2m veya (1.4.13)

(1.4.5) denklemi
U=-

ile karsilasnnhrsa

2m
ft

bulunur

ve (1.4.6) dalga denklemi

2

de
.

V'V=-l-seklini ahr. (1.4.14) denklemi, bolunmesi ile

2m
fz

a", at
- li2/2m ile carpilmasr

(1.4.14) ve 'V ile

her iki yanmm

1i2 1 ---V 2m 'V

seklinde de yazilabilir.

iii aW lJI=--'"

at

(1.4.15)

DE BROGLiE dalgasmm (1.4.8) bagmtisi ile verilen faz fonksiyonu, gamn fazmi veren

bu dal-

(V<I»2
denklemini zarak

=_

2m
Ii

a<l>

at

(1.4.16) yerlerine ya-

ozde~ olarak saglamalidir.

0 halde, (1.4.9) bagmulanm 2mw Ii

k2
bulunur.

Bu bagmtmm her iki yamm fz2/2m ile carparak I1.w

=--

fz2 k2

2m

(1.4.17)

elde edilir. Serbest parcicik icin

E=T= p2 2m
bagmtismm gerceklendigini biliyoruz. Serbest parcicik icin p bagmusi da gerceklendiginden (1.4.17) bagmtisi

= fzk

DE BROGLiE

SCHRtODtNGER

DALGA DENKLEMl

JI.

21

p2 hW=-=E 2m
sonucunu verir ve bu da PLANCK varsayinudir. gore logaritmasnn Simdi (I.4.2) bagmusnunm alahm : her iki yanmrn e tabanma

In '" eIde edilir. Bu bagmtmm

= In

+ -Ii
i

is

(1.4.18)

her iki yanmm t ye gore ktsml tiirevini alalun :

---=---

a", '" at
1

Ii

as at
as

veya
--=--

iii

0'"

'" at
i

at

(1.4.19) gradyamm alahm : (I.4.20) ahmrsa

bulunur.

Simdi de (I.4.18) bagmtisuun 'If

her iki yammn

1 -V'l'=-VS bulunur. (1.4.20) bagmtismm IIi

Ii

her iki yanmm diverjansi V2 'I' - _(V'I')2

",2

'"

= - V2 S Ii

elde edilir. (I.4.20) bagmtismm

her iki yammn skaler karesi ahmrsa

_1_ (V",)2 =

'1'2

__ 1_ (VS)2
1t2

bulnnur.

Son iki bagmti taraf tarafa toplamrsa - V2 '" 'I'

=-

Ii

V2 S - -

fz2

(V S)2

(1.4.21)

sonucuna

vanhr. ~JACOBi diferansiyel V denklemi (1.4.22)

(1.4.4) ile veri len HAMiLTON

_1_(VS)2

2m
seklinde yazilabilir,

= _ as -

at

Serbest bir parcacik

icin bu denklem (I.4.23)

22 • TEK PARCACIGA MT SCHRODiNGER

DALGA DENKLEMt

seklini ahr, Ote yandan, serbest bir parctcik icin eide ettigimiz (1.4.15) denkleminde (1.4.19) ve (1.4.21) bagmtilan yerlerine yazihrsa

_ !!_ [_!_ V2 S __
2m
Ii

/j2

1 (VS)2] = _

as

at

veya _~V2S+_!_(VS)2 2m 2m
=_

as

at

(1.4.24)

sonucuna vanhr, Serbest bir parcacik icin (1.4.11) bagmtisma bakarak V2 S

= Ii VZ «I> = 0

oldugunu biliyoruz. 0 halde, serbest bir parcacik icin yazilmis klasik mekanige ait (1.4.23) denklemi ve kuvantum mekanigine ait (1.4.24) denklemi biribirlerinin aymdrr. Ote yandan, klasik mekanikte serb est parcacik icin yazilnns (1.4.23) denkleminden serbest olmayan bir parcacik icin yazilmrs (1.4.22) denklemine, oncekinin sag yamna - V terimini ekleyerek gecildigini gortiyoruz, Benzer sekilde, kuvantum mekaniginde serbest parcacik icin yazilnns (1.4.24) denkleminden serbest oimayan parcacik icin yazilrms denkleme gene sag yana - V terimini ekleyerek gecilebilir. Fakat serbest olmayan bir parcacik icin

v2S

olduguna dikkat edilmelidir. 0 halde, kuvantum mekaniginde serbest olmayan bir parcacik icin yazilmis olan S aksiyon dalgasmm denklemi _ iii V2 S 2m

+ _1_
2m

(VS)2

= _ as - v

at

(1.4.25)

seklindedir Benzer sekilde, (1.4.24) denkleminin elde edildigi ve serbest bir parcacik icin 'If dalga fonksiyonunu veren (1.4.15) denkleminin sag yamna - V terimi eklenirse
liZ 1Z iii ---V'V=---v 2m 'V 'If

8V

at

(1.4.26)

sonucuna vanhr. (I.4.26) denklemi, kuvantum mekaniginde serb est olmayan bir parcacik icin 'V dalga fonksiyonunu veren SCHRODINGER dalga denklemidir. :}iiphesiz bu denkleme (1.4.2) donusumu uygulamrsa, (1.4.19) ve (1.4.21) bagmtilanru (1.4.26) da yerIerine yazarak (1.4.25) bagmnsi tekrar bulunabilir.
(1.4.25) bagmusi
_1_ (VS)z

2m

+ V(r, t) + as at

=!!!_

2m

V2 S

(1.4.27)

DALGA FONKS1YONUNUN

YORUMU

Jf.

23

seklinde yazilabilir ve HAMiLTON· JACOBi ,denklemininin kuvantum mekanigindeki genellestirilmis seklinin ifadesidir. Klasik mekanikteki (1.4.4) HAMiL~ TON· JACOBi denklemi bu bagmtidan farkh oldugu icin S yerine So koyarak _1_ (VSO)2
2m

+ VCr, t) + aso = 0 at

(1.4.4)

seklinde yaz.Imalrdir. Kuvantum mekaniginden klasik mekanige, yani (1.4.27) denkleminden (1.4.4) denklemine iki farkh yoldan gecis yapilabilir. Birincisi Ii PLANCK sabitini sifir yaparak elde edilen gecistir ve boylece
Ii-O

lim S = So

(1.4.28)

yazilabilir. ~iiphesiz bu gecis mikroskopik alandan makroskopik alana gecisi inide eder. Obilrtl ise V potansiyel enerjisini silk yaparak elde edilen gecistir ve serbest parcaciga ait olan bu gecis V2 So = 0 sartnu da birlikte getirir. ~iiphesiz bu gecis mikroskopik alanda devam eder. (1.4.26) SCHRODiNGER dalga denklemi cok kere
in-

aw

at

=-

_V2 'V 2m

fz2

+ VCr, t) 'V

(1.4.29)

alisilnus seklinde yazihr. (1.5) DALGA FONKSiYONUNUN YORUMU 0·5.1) scklindcki SCHRODiNGER dalga denkleminde V dalga fonksiyonunun yorumlanmasi gerekir. Bu maksatla (1.5.1) denkleminin her iki yamm iii ile bolerek -V 'V 2mi
Ii
2

V + -in

'V=

a'V

at

(1.5.2)

bulunur. Bu deoklemin her iki yanmm kompleks eslenigi alrrursa

Ii -V 2mi
2

V 'V * --'V

iii

* =-a \1'*

at

(1.5.3)

elde edilir. Burada '1'*, 'I' fonksiyonunun kompleks eslenigini gostermektedir. (1.5.2) bagmusuun her iki yannu \1'* iIe ve (1.5.3) bagmtismm her iki yamm da '" ile carpahm :

- -ve

Ii

2mi

v* V2 'V + -

in

v* v

= v*

a", at

(I.5.2a)

24 • TEK P ARCACIGA MT SCHRODiNGER DALGA DENKLEMt

--

2mi

'V V2

v a~* v* - -'V* 'V = 'I'~i Ii

at

(1.5.3a)

elde edilir. Bu son iki bagmnyr taraf tarafa toplayarak

- _Ii_ ('V* V2 'V - 'V V2 '1'*) 2mi

veya

= \(1*

a'V

at

+ 'V o'V*

at

(1.5.4)
sonucuna vanhr.

ate yandan,

v . ('VA)
vektorel ozdesliginde

= 'VV . A
A

+A

. V'V

= V'I'*

yazthrsa

olacagmdan

v . ("'V'II*) v . (w* V'I')

= 'If V2 0/*

+ (V'll *) . (V'V)
kompleks eslenigini

ozde§ligi elde edi1ir. Simdi bu ozde§ligin her iki yammn alahm:

=

0/* V2 '"

+ (V'V*)

. (V'll)

eIde edilir. Eger son iki bagmti taraf tarafa crkanhrsa

V· (\jI* V'V - tV V'V*)

ozde~ligi bulunur.

= tV* V2'1'

- 'VV2 ",*

(I.5.5)

(1.5.5) ozdesliglnin yardnm ile 0.5.4) bagmnsi

_!}_ V . ('1'* VtV - 'VV '1'*)

2mi
seklini ahr. Bu son baginti, elektrodinamikte namikte ki.itIenin korunumunu veren

+ _i. ('V* V)

at

=0

(1.5.6)
veya hidrodi-

ytikun korunumunu

v . (J.1v) + -all at

=0

(1.5.7)

siireklilik denklemine cok benzemektedir. hte bu benzerlikten otiirii MAX BORN 1926 da '" dalga fonksiyonunun yorumunu veren asagidaki hipotezi yapti :

DALGA FONKSiYONUNUN

YORUMU

Jf-

25

'1'* (r, t) '" (r, t) d't

= I'll

(r, t)

12 d-r:

bliyUklligU, bir parcacigm t anmda r noktasi civanndaki bir d't hacim elemam icerisinde bulunma ihtimalini verir. 0 h.alde,

P (r, t)
fonksiyonu ihtimal yogunlugunu
J (r, t)

= 1 'I' (r,

t) 12

(I.S.8)

ifade etmektedir. Ote yandan,

= --

11

2mi

(\{!* V'fI- 'fIV'fI*)

0·5.9)

bagmnsi He ihtimdl aktmt yogunlugu vektorii tammlamrsa (1.5.6) bagmusi

V. J

(JP = 0

at

(1.5.10) (1.5.10) bagmtismda akrskanm J.l kUtle yogunlugu

seklini ahr. Bu son bagmti (1.5.7) bagmtrsr ile karsilastmlirsa

hidrodinamikteki stireklilik bagmtismda bulunan yerine P ihtimal yogunlugunun ve akiskanm J.lV kutle akirm yogunlugu yerine de J ihtimal akirm yogunlugunun yer aldrg; gorUli.ir Boylece (1.5.10) bagmtisi ihtimalin korunumunu ifade eder. Simdi parcacigm kapah bir S yUzeyi ile smirlanrms olan sonlu bir V hacmmm icerisinde hapsedilmis oldugunu farz edelim, 0 halde,

P (r, t) d't

f 1 '"

(r, t)

12 dx

=1

(1.5.11)

bagmtisr gerceklesmelidir, 9UnkU parcacik V hacmmm icerisinde hapsedilmis ise bu hacrm icerisinde bulunma ihtimali 1 dir, yani kesindir. Bu takdirde, '" dalga fonksiyonu sonlu V hacmma gore normlanmtsttr denir. SCHRODiNGER denklemi v fonksiyonuna gore lineer homogen oldugundan, keyfi bir N sabiti ile carpilrms NW fonksiyonu da bu denklemin 'Yozlimiiolur. Bu sebepten, (1.5.11) normlama bagrntismr gercekleyecek sekilde bir N sabiti tayin edilebilir ve bu belir1i N sabitine normlama sabit! adi verilir. Fakat (1.5.11) normlama bagmnsmm gercekIenebilmesi icin V dalga fonksiyonunun uzaym V bolgesinde soniu olmasi ve bdylece integralin yakmsak olmasi gerekir. Aynca, normlama integra1i zamanla degismemelidir, Simdi de normlama integrali bir sonsuz hacim, yani btitun U9 boyutlu uzay i.izerinden almsm. 0 takdirde (I.5.11) bagmtisi

f Per,

t) d'T: =

fI

\jI(r, t)

12 dr: = 1

(1.5.12)

seklini ahr ve \jI dalga fonksiyonu normlanmisui denir. 'II dalga fonksiyonu btittin li9 boyutlu uzayda sonlu olsa bile (I.5.12) bagmtismdaki integral iraksak olabiiir, Ozellikle
'II = exp [i(k.

r - wt)]

(1.5.13)

26 Jf- TEK PAR«;ACI(}A AfT SCHRODiNGER

DALGA DENKLEMt

seklindeki bir DE BROGLiE dalgasi icin soz konusu integral iraksaktir, Bu sekildeki fonksiyonlarm normlama bagintilan (III.24) ve (111.25) numarah paragraflarda incelenecektir. $imdi parcacigm kapah bir S yi.izeyi ile srmrlantms olan sonlu bir V hacrmnm icerisinde bulundugunu, fakat bu kez hapsedilmemis oldugunu farz edelim. o halde, (1.5.11) normlama bagmtisi artik gecerli degildir ve

P (r, I) d-r

= f(l)

integrali zamamn bir fonksiyonudur. Bu integralin zamanla degisimi, (1.5.10) bagmtisun ve GAUSS teoremini kullanarak

:r I
y

P(r, t) d't

III ~~= - IfI v.

d't v
II

J d-r

=-

II
s

J. DdS

(1.5.14)

sonucunu verir. Parcacigm V hacmi icerisinde bulunma ihtimalinin birim zamandaki azalma miktan, parcacigm S kapah yiizeyinden gecerek birim zamanda dtsan cikma ihtimaline esittir. 0 halde,
D.

J (r, t) dS

(1.5.15)

bUyUklUgii,parcacigm t arunda r noktasi civanndaki bir dS yuzey elemamndan birim zamanda gecme ihtimalidir ve boylece
D.

J (r, I)

(1.5.16)

fonksiyonu da yUzeyin n normali dogrultusunda ve yonunde birim yiizeyden hirim zamanda parcacigm gecme ihtimalinin bir ol<;i.isUdi.ir. P (r, t) ve J (r, I) her yerde sanlu ve surekli olmahdir. B5ylece, 'V (r, t) dalga fonksiyonu ve bu fonksiyonun gradyam her yerde sonIu, surekli ve tek degerli olmahdir. (1.6) ZAMANA BAGLI OLMAYAN SCHRODiNGER DFNKLEMi

(1.4.29) bagmtisi ile verilen SCHR5DiNGER dalga denkleminde V potansiyel enerji fonksiyonu zamana bagh degilse bu denklem sadelesebllir. Cilnku bu takdirde ct> (r, t) dalga fonksiyonu icin yazilmis olan

i Ii -

a<I> = - -IF·

at

2m

V2 ct>

+ V (r) ¢l

([,6.1 )

denkleminin genel r;ozUmii. r ve t nin ayn ayn fonksiyonlanmn bir toplami olarak yazilabilir, Simdi (1.6.1) denkleminin <I> (r, t) = 'V (r)f(l)

carpunlanrun
(1.6.2)

ZAMANA BAGLI OLMAYAN SCHRODtN'GER

DENKLEMt

• 27

seklindeki bir carpim olarak yazilabilen bir ozel ~oziimiinii dusunelim, Denklemin genel 90ziimii sonradan bu seklildeki farkh 90zfrmlerin bir toplami olarak elde edilebilir. (1.6.2) bagmtisr (1.6.1) denkleminde yerine yazihrsa

df ilnvdt
bulunur. Bu bagmtmm

= - _fV2V
2m

1i2

+ Vvf
iIe bolunurse (1.6.3)

her iki yam lJ1f carpimr =_

!!!_ df

f dt

.!!_ _1 V2'1'
2m
'I'

+ V(r) = E

elde edilir. (1.6.3) bagmtismm sol yam sadece t ye ve sag yam da sadece r ye bagh oldugundan, her iki yamn ortak bir E ayrtlma sdbitine esit olmasi gerekir. ~iiphesiz bu E aynlma sabiti enerji boyutundadir. Boylece, <Il yi veren (1.6.1) denklemi yalmz f yi ve yalmz V yi veren iki denkleme aynhr. f(t) yi veren denklem hemen integre edilebilir ve C keyn bir sabit olmak Iizere f(t) bulunur.

= C e-i EIJIi

'V (r) yi veren obiir denklem

-seklinde yazilabilir. lemi verilir ve

1i2
2m

V2 V

+ V (r) '" = EV

0..6.4)

am

Bu denkleme zaman a bagh olmayan SCHRODINGER

denk-

(I.6.5) seklinde de yazrlabilir. /(t) nin ifadesi (1.6.2) bagmtismda yerine yazihrsa

cD (r, t)

C 'V (r)e-i EI/Ii lineer homogen oldugundan

bulunur. (J.6.4) denklemi '" ye nazaran 'If almabilir ve

cJ)

Cv yerine
(1.6.6)

(r, t)

= 'If (r) e-i Et/Ii

ihtimal yogunlugu hesaplanirsa = 1 'If (r) 12 = P (r)

sonucuna

vanhr.

(I.6.6) bagmtismdan

I~ (r, t) J2

bulunur. Yani, eger potansiyel enerji zamana bagh degilse ihtimal yogunlugu da zamana bagh degildir, Bu sarti saglayan (1.6.6) dalga fonksiyonunun bir durakl: hdli temsil ettigi soylenir,

28 .. TEK PARCACIGA AfT SCHRODiNGER

DALGA DENKLEMI

(1.7)

KUVANTUM MEKANiGiNDE iii -

OPERATOR FORMALizMi V2'V'

o 'V' at

=- -

Ii?'

2m

+ VCr, t) 'V
denklemi

(1.7.1)

seklindeki

zamana

bagh genel SCHROniNGER V . (V'V)

= V2 'V

vektorel

ozdesligini

kullanarak

iii
seklinde yazilabilir, yonunun

a",

at

= _1_

2m

!}_ V
i

• (~V'V) i

+ VCr, t) 'If
sag yamm HAMiLTON

(1.7.2) fonksi-

~imdi (1.7.2) bagmtismm

H= seklindeki raloru

~~p

+ V(r,t)
cahsahm. Eger momentum

(1.7.3) vektiir ope-

tamm bagmnsma benzetmeye

Ii p=-v

(1.7.4)

bagmnsi ile tammlamrsa P'V

bulunur. Bu bagmtiya

= -.
l

V'If taraf tarafa uygulamrsa

(1.7.5)

(1.7.4) tamm operatoru

p2 '"

P • P'I'

n i

V . ( i V'V

.n

(1.7.6)

elde edilir. Bu son bagmtr yardimi ile de

[ p. 2m

+ VCr, t)]

'V =

__!__
2m

-4- V . (~V'V) + VCr? t) 'If I 1

H 'V

(1.7.7)

sonucuna vanhr, (1.7.3) ve (1.7.7) bagmtilanrun yardmu ile (I.7.2) bagmtisr, yani

zamana bagl: SCHRODiNGER

denklemi
ITl-=
• k.

8'V

at

(I.7.8)

seklinde yazilabilir. Kuvantum mekaniginde dinamik degi$kenler (1.7.4) bagmnsmda oldugu gibi lineer operatiirler aracihgr He if'ade edilirler ve her lineer operator temsil ettigi

OPERATORLERiN CARPIMI VE KOMOTATORLER • 29

dinamik degiskenin gosterildigi harf ile gosterilir. III. Bolumde lineer operatorlerin ozellikleri genel halde incelenecektir. Bu bolumde ise kuvantum mekaniginde kullamlan operatorlerin ozellikleri dogrudan dogruya incelenecektir. Kuvantum mekaniginde dinamik degiskenleri temsil eden operatorler ya r yer vektoru gibi basit bir carpma operatorildiir, ya da p = - in V momentum operatoru gibi bir diferansiyel operatorsiut. Boylece, klasik mekanikteki HAMiLTON fonksiyonu kuvantum mekaniginde HAM1LTON operatoriase donusur ve H =- -

liz'

2m

V2

+ V(r,
p2

t) operatortinun

(1.7.9) ilk terimi

seklinde yazilabilir. (1.7.9) bagmtismdaki bir diferansiyel operatorudiir ve

HAMiLTON

yazilabildiginden operatoriiniin ikinci terimi ise, yer vektorunun ve zamamn bir fonksiyonu oldugundan bir fidi carpim operatorudur ve klasik mekanikteki gibi parcacigm VCr, t) potansiyel enerjisinden ibarettir. (1.7.10) bagintismda p2 = p2 kisaltmasi kullamldi, Burada p bir diferansiyel vektor operator oldugundan modiilii, yani bilyuklugu, tammlanamaz ve bu sebepten p2 skaler operatorii p vektor operatoruniin modiili.intin karesi demek degildir, Nasrl k:i zamana bagh SCHR(jDiNGER denkiemi HAMiL TON operatorll aracilgi ile (1.7.8) bagmusi He veriliyorsa, benzer sekilde (1.6.4) bagmtismdaki zamana bagh olmayan SCHRODINGER denklemi de

2m 2m 2m bu terime kinetik enerji operatdril adz verilir. HAMiLTON

--vz=-=-

liz

pZ

(1.7.10)

H'V = E'I'

(1.7.11)

bagmnsi ile verilir. (1.7.11) tipindeki bir denkleme iizdeger denklemi adi verilir. Buradaki E sabit sayisma H operatorunun bir iizdegeri ve 'I' fonksiyonuna da H operatOriintin E ozdegerine ait bir iizfonksiyonu adi verilir. Gorultiyor ki, zamana bagh olmayan SCHRODiNGER denklemi HAMiLTON operatorunun bir ozdeger denklemidir. Boylece, E aynlma sabiti HAMiLTON operatoriiniln bir 6zdegeri ve '" dalga fonksiyonu da bu ozdegere ait bir ozfonksiyonudur. Bir onceki paragrafta (I.7.11) denklemindeki '" fonksiyonunun bir durakli hali temsil ettigini gorduk, Ote yandan, (1.7.11) denklemi klasik mekanikteki enerjinin korunumu ilkesine tekabul eder. (1.8) OPERATORLERiN p = - i Ii V momentum <;ARPIMI VE KOMUrATORLER

Px

=i

Ii

ax'

vektor operatorttnun

r, = i

Ii

By ,

p =--z i OZ

(1.8.1)

30 ... TEK PARCACIGA AlT SCHR{)D1NGER DALGA DENKLEMt

seklindeki tiQ kartezyen bileseninin her biri diferansiyeI operatordur. Ote yandan, r idi carpim vektor operatoruniln (x, y, z) seklindeki liQ kartezyen bileseninin her biri de idi carpim operatOriidiir. Keyfl bir 'JI = 'JI(x, y, Z, t) fonksiyonu yardimi He x ve p x operatorlerinin x p x ve p x x carpun operatorleri tarumlanabilir. x p x carpim operatorummun 'V fonksiyonuna etkisi

xp
seklindedir. Px x carpnn

'JI=-x-

Ii

a",
oX
tizerindeki etkisi ise

operatOriiniin

'" fonksiyonunun
=

px x V =~ ~
1

ax

(x",)

4- (x
I

oV

ax + 'If)
farkh (1.8.2)

seklindedir. Burada carpim srrasi degi§tigi zaman eide edilen sonueun oldugu gorilltlyor. Bu iki baginti taraf tarafa cikanlirsa (x P» - P x x) 'If = iii", bulunur. (x px - Px x) ifadesine x ve px operatorlerinin ve [x,Px] ile gosterilir. 'V keyfl oldugu icin vanhr. (1.8.3) bagmnsi r ve p operatorlerinin senleri icin de benzer islemlerie elde edilebilir ve sonucuna

komutatoru adr verilir

(I.8.3) ikinci ve ii9iincii bile(1.8.4)

yazilabilir. Goruluyor ki, momentum vektor operatorunun kartezyen bilesenleri kendilerine karsihk olan kartezyen koordinatlarla komiitatif degillerdir, Aneak Ii ~ 0 icin klasik mekanige gecildigi zaman komiitatiflik aksiyomu yeniden yiiriirliige girer. ~imdi de momentum vektor operatorunun kartezyen bilesenlerinin kendilerine karsihk olmayan koordinatlarla carpimlarmi dusunelim. Mesela x Py carpim operatOriiniin 'If fonksiyonuna etkisi

xp'V=-xY

Ii i

a",
ay
iizerindeki etkisi ise

seklindedir. Py x carpnn

operatorunun

'" fonksiyonunun

p x '" = _!_
Y

..i_ (xv)
OJ

_!_ x
i

aW oY
degismedigi

seklindedir. Burada carpim srrasi degisse bile eide edilen sonueun goriiliiyor. Bu iki baginti taraf tarafa cikanhrsa

(x P, - Py x) 'V = 0
veya

(1.8.5)

OPERATORLERiN

C;ARPIMI VE KOMOTAT()RLER
Py X

~ 31

[x,py] sonucuna vanhr. [x,Py] Benzer islemlerle

iii

XPy

=0
[Z,Px]

(1.8.6)

[y,p~]

[y,p,]

[z,py]

[X,Pz]

=0

(1.8.7)

sonuclarma vanhr.
Simdi momentum vektor operatorunun kartezyen bilesenlerinin kendi aralanndaki carpimlanm dusunelim. Kisml turev isleminin SIraSI degisebildigi icin

PxPy'V

= (i

1i)2

a2 \V ( ")2 ;j2 'V ax ay = i oyax = r,»,

'V'

yazilabilir. 0 halde, momentum operatortmtin Px, Py 'Pz kartezyen bilesenleri kendi aralannda komtitatiftir. Suphesiz (x, y, z) kartezyen koordinatlan da kendi aralannda komutatiftir, ctlnku adi carpim islemi komutatiftir. (1.6.6) bagmtisi, durakh kuvantum
'V (r, t)

hillerini

temsil eden (1.8.8)

= u (r) e-i Ellli

the
yandan, zamana

seklindeki bir dalga fonksiyonudur. ratorii aracihgi He

gore kisml tiirev ope-

W=ili-O
enerji operatiirii

at
baslayarak asagidaki E

(1.8.9)
islemler

tanimlansm.

(1.8.8) bagmtismdan i

yapdabilir

:
In 'V (r, /)

In u (r) - -

Iz

E/ ,

\II

aW _ -- --- i

at

Ii
(1.8.10)

In-=

'1:.

aW

at

E \11 He

sonucu veya (1.8.9) tamm bagmusi

yardmu

W\V = E\JI

(1.8.11)

ozdeger bagmnsi but unur. (I. 7.8), (1. 7.(1), (1.8.10) ve (1.8.11) bagmtilanndan bir duraklt hal icin HAM iLTON operatorilniin E ozdegerinin enerji operatorunun de ozdegeri oldugu gorulur. Ote yandan, t zaman operatoru bir adi ~arplm operatoru olarax tarumlanabilir. 0 balde, WI carpim operatoruntin 'V (r, t) fonksiyonuna etkisi WI seklindedir.
t
\jI

= i" _0_

at

(/'J') = t It

(t

0\11

at

+ 'V)
Ilzerindeki etkisi

carprm operatoruntin

\11 (r, t) fonksiyonu

32 lI- TEK PARCACIGA AfT SCHROniNGER

DALGA DENKLEMt

I W '"

= t Ii I

a'l' al

seklindedir. Bu iki bagrnti taraf tarafa cikanhrsa

(Wt - t W) 'I' = iii '¥

veyft
[W, I]

==

WI - t W = iii

(1.8.12)

sonucuna vanhr, Goruluyor ki, kuvantum mekaniginde p x ile x ve W ile t kanonik eslenik dinamik degiskenleri komiitatif degildir, (1.9) yO RUNGE At;ISAL MOMENTUMU VEKTOR OPERATORU
vektiiri; operatorii klasik

Kuvantum mekaniginde yoriinge acisal momentumu mekaniktekine benzer sekilde L

=r

=-

n
i

rXV

(1.9.1)

bagmnsi ile tarurnlamr. r ve p nin kartezyen bilesenleri cinsinden L nin kartezyen bilesenleri Lx
scklindedir,

= Y pz

- z Py ~ Ly

= Z Px

pz ,

L;

= x Py - Y Px
L
Z

(1.9.2)

=!!_(y~-z_i__). az ay
i

(1.8.1) bagintilarmm yardmn He (1.9.2) bagmtilan

L
Y

=ji_(z_!_-x~),OZ ax
i
xpz)

=!!_(x~-y~) ay
i

ax
(1.9.3)

seklinde de yazilabilir,
~imdi [Ly, LJ komutatorunu LyLz

hesaplayahm, (1.9.2) bagmtilanm kullanarak

(x p; - y Px)
Z

= iz p ;
= Px

x zp). - p;

Y - x2 P~Py

+ xpxYPz +px
X

ve
LZLy - YPx) (ZPx - XPz) = x P x Z P y - xl P y P z - p; y z
=

ix p;

Y Pz

bulunur. Bu iki bagmnyi taraf tarafa cikararak

LJ'Lz

- LZLy

= (Pxx - xp) = (x p ; - Pxx)

zP)'

+ (XPx

- Px x) Y Pz

(y pz - zp)

elde ediIir.

YORUNGE ACISAL MOMENTUMU VEKTOR OPERATORiJ ~ 33

x p x - Px X bagmulanm kullanarak
Ly

iii

ve y p:z - z p y
i Ii L;

Lx

i,- t.; Ly =

sonucuna vanhr, Bu son bagmtidan dairesel permiitasyon iki bagmti daha bulunabilir ve
[Ly, Lz]

aracihgi ile benzer

iii Lx,

[L:, L.J

= iii

Ly,

[Lx, L)J = iii

t,

(1.9.4)

elde edilir. Bu u9 komiitatiflik bagmusi LxL=iIiL vektor operator bagmtisma esdegerdir. L yortmge aeisal momentumu vektor operatoru [ex, e.l',ez] kartezyen birim taban vektorleri cinsinden
(1.9.6) (1.9.5)

seklinde yazilabilir, Kartezyen taban vektorleri sabit vektorler oldugundan, Lx, Ly .E; kartezyen bilesenleri iIe komUtatiftir. Bu sebepten (1.9.6) bagmtisr L = L; ex

+ Lyey + L,

ez

(I.9.6a)

seklinde de yazilabilir. (1.9.6a) ve (1.9.6) bagmtilan taraf tarafa skaler olarak carpihrsa (1.9.7) sonucuna varihr. Bu son bagmti yorunge acisal momentumu vektor operatorunun skaler karesinin kartezyen bilesenleri cinsinden ifadesidir. Simdi de [L2, L-,J komiitatorilnii kullanarak [L2 , Lx]
=

besaplayahm.

Once (1.9.7) bagmtisnu

L2 Lx - L; L2

= (L; + L; + L;) Lx - L; (L; + L; + L;) = (L; + L;) Lx - L; (L; + L;)

=

(L; Lx - LxL;)

+ (L~ Lx

- Lx L;)

(i)

elde edilir. Clte yandan, once L; Ly - Ly L,

= iii L,

bagmtismm her iki yamru sagdan ve soldan Ly ile carpip taraf tarafa toplayahm : LxL; { - LyLx t., = L;

c, z; Ly -

in LzL) \ i., = in Ly t., J

34

* TEK. PARCACIGA
Sonra da

AiT SCHRODiNGER

DALGA DENKLEMl

(ii) bulunur.

LzLx - LxLz
bagmtismm

ih L;

her iki yarum soldan ve sagdan L, ile carptp taraf tarafa toplayalun:

L; {

t; - i; i; z, = i Ii L~ Ly
- LxL;
=

l
r

LzLxLz

= ihLyL

L; i., - i., L;
bulunur. (ii) ve (iii) bagmtilan [L2, Lx]

iii (Lz Ly

+ Ly Lz)
(L .. t., + t., L) == 0

(iii)

(i) bagrntismda

yerIerine yaziltrsa

=-

iii (Lz Ly

+ Ly Lz) + iii

sonucuna vanhr. 0 halde, L2 operatoru L; iIe komutatiftir ve Lx, Ly ,L: smdaki simetriye gore L; ve L, operatorleri He de komtitatiftir :

ara(1.9.8)

Simdi Lx, Ly .E; operatorlerinin x, y, Z operatorleri ile olusan komutatorlerini hesaplayahm. L, nin x, y, Z He olusan komutatorleri : [Lz, x] = ix p ; - YPx) x - x (xPy - }Px) = xp y x - y p x
=
Xx

Py

+ x Y Px

Y (x Px - Px x) = iii y,
y Px) Y - Y (xp)" - J'Px) - YPxY
(y Py
-

[Lz' y]

= (xpy = XPyY
==X

- YXPy

+ y2px

Py y)

iii x
Y Px)
}'

ve
[Lz, z]

= (x P)I = x Py
Z-

ZZ-

Z Z

(x Py -

Px

x Py

y Px)
Z

Y P x ::::: 0

sonuclanm verirler. Bu bagmtilardan ki sonuclara vanhr :

dairesel permtitasyon aracihgi ile asagida-

tz,, x] = 0,
[Lx, y] [Lx'z]=

[Ly , x] [Ly ,y] [Ly ,z]

= i /l z,
-s

= - in = 0,
=i

z,

[L,. , x] [Lz'Y]= [Lz' z]

= i /l y,
=

i h x,

(1.9.9)

i Ii y,

Ii x,

= o.
:

Denzer sekilde, L, nin Px ,p), ,Pz He olusan komutatorleri

KVRESEL KOORDiNATLARDA

YORUNGE...

Jf-

3S

[Lz,Px]

(xPy -YPx)Px
2

-Px(xpy Px XP)'

-}Px)

= XP),Px - YPx = (XPx - Px X)P;V = inpy,

[Lz ,py] = (X Py - Y Px) Py
-

+ PxY

P»

Py (X P» - Y Px)

= Xpy
=-

- YPxPy

- p) XPy

+ PyYPx

(y Py - PyY)Px

= - i h p;
ve
[Lz ,pz] = (X Py
=
-

Y Px) Pz - pz (X p~ - y Px) - YPxP; - PZXPy

Xpypz

+ P;YPx

== 0

sonuclanm verirler. Bu bagmtilardan da dairesel permutasyon aracihgi ile asagldaki sonuclara vanhr :

[Lz,pyJ=

-ilipx,
=

(1.9.10)

tz, ,pJ
(1.10) KURESEL KOORDiNATLARDA MU VEKTOR OPERATORU Kiiresel koordinatlardan
x = r sin

o.

YORUNGE A<;ISAL MOMENTU-

kartezyen koordinatlara Y = r sin 6 cos q:>,

Z

donustim bagmtilan = r cos 9 (1.10.1)

e cos q:>,

seklindedir. Yer vektorunun vektorleri cinsinden ifadesi

kartezyen koordinatIarda

kartezyen birim taban (1.10.2)

seklindedir. (1.10.1) bagmtilan (1.10.2) de yerlerine yazihrsa r

=

r [sin e (cos q:> ex

+ sin q:> ey) + cosS ez]

(1.10.3)

eide edilir. (1.10.3) bagmtisi yer vektorunu (r, 6, <p) kiiresel koordinatlanmn bir fonksiyonu olarak verir. Kuresel koordinatlara ait taban vektorleri bu fonksiyonun kisrni tiirevlerinden ibarettir :

36 JI. TEK PAR~ACIGA

AlT

SCHR()DtNGER

DALGA DENKLEMi

r1 = 8r = sin

8r

e (cos

'

fP ex

+ sin fP e.r) + cos a ez

- sin

r2 =

af aa ar f3 = a<p

r [cos

a (cos fP ex + sin fP ey)

a ez]

= r sm

. a ( - sin fP ex + cos <p e)') .

modiilleri
=

[f1 , f2

,r3] taban vektorlerinin h,

fl

1, h2

1'21

r,

h3

'3 J

= r sin a

(1.10.4)

oldugundan, ktiresel koordinatlara ait [el ,e2 ,e3] birim taban vektorlerinin kartezyen koordinatlara ait [ex, e)' ,ez] birim taban vektorleri cinsinden ifadeleri

el = sin 8 (cos <p

ex

+ sin <p ex) + cos e ez

e2 = cos ~ (cos <p ex

e3 = - sm cp ex

+ sin cp e)
cp e_lr

- sin a ez

+ cos

(1.10.5)

seklindedir. (1.10.5) bagmtilanndan, reI' e2 , e3] birim taban vektorlerinin birlerine ikiser ikiser dik olduklan ve boylece (i, k = 1, 2, 3)

biri-

(1.10.6)

bagmnlanm sagladiklan kolayhkla gorulur, Bu son bagrntidaki 0ik KRONECKER sembolii kuvantum mekaniginde sikhkla kullamhr ve bilindigi gibi

i = k icin 8ik

I ve i

=F

k icin 8ik

ozeUigine sahiptir, [el• e2, e3l taban vektorleri kartezyen taban vektorleri gibi sabit degildir ve her biri kuresel koordinatlarm bir fonksiyonudur. Fakat bu vektorler r radyal koordinatma bagh olmayip her biri sadece (a, <p) acisal koordinatlanmn bir fonksiyonudur.

eel , e2 ,e3] taban vektorlerinin e ve <p ye gore ktsmi tiirevlerinin gene bu vektorlerin birer lineer kombinezonu olarak ifadeleri uygulamada cok elverislidir. (1.10.5) bagintilanndan e, ve e2 nin

ya gore kisml tlirevlerini sin

alarak

ae, = cos 8 (cos q> ex + sin cp ey) 08

e e,

ez e1

oe~ = _ sin e (cos <p + sin qJ e oa

ex

y) -

cos

a ez = -

sonuclan alarak

hemen bulunur.

Ote yandan,

e1 ve e2 nin q> ye gore krsml tiirevlerini

KURESEL KOORDiNA TLARDA Y()RONGE...

Jf.

37

1!L = sin e
o<p

(-

sin q> e ,

+ cos q> e

y)

sin 9 e]

ee2 = cos
oq>

e(-

sin <p ex

+ cos q> e)') = cos e e]

ve bu vek-

elde edilir. e] birim taban vektoru sadece q> nin bir fonksiyonudur torun q> ye gore ti.irevini alarak
_3_

de

dq>

=_

cosme
T

sin <p e,...

bulunur.

(1.10.5) bagmnlannm sin eel

ilk ikisinden
y

+ cos e ez = cos <p ex + sin q> e

d<p
SIn
•

bagmtisi bulunur

ve boylece
de -_3 = 9e 1
-

cos

e e2
:

sonucuna

vanhr.

$imdi buldugumuz

sonuclan

siralayahm =0

oe

=_

e
1

09

'as

oe

'

(1.10.7)

Kiiresel koordinatlarda

gradyan vektor operatarilntin

ifadesi

v = e1 - 1 - a + e2 - 1 - a + e3 - 1 - a
hl

ar

h2

as

h]

aq>

veya (1.10.4) bagmtilannm kullanilmast

V

ile

= et ~

nr

+e

_!_ ~
r

09

+ e]

r sin

o<p

(1.10.8) ile kiiresel (I. 10.9)

seklindedir. (he yandan, (1.1D.3) ve (1.10.5) bagmtilanmn yardum koordinatlarda yer vektoriiniln et taban vektoru cinsinden ifadesi r seklindedir, (1.10.9) bagmtrsr olarak carpihrsa

= ret
soldan taraf tarafa

iIe (1.10.8) bagmtisi

vektorel

rxV=e]--e1-bulunur. Burada

a se

1 sin 0

ocp
kolayca

(1.10.10) elde edilebilen

(1.10.5) veya (1.10.6) bagmtilarmdan

38

J#.

TEK PARCACIGA AlT SCHR{)DtNGER

DALGA DENKLEM1

(1.10.11) bagmtilan kullamldi. (1.9.1) bagmtistmn aracihgi ile (1.10.10) bagmtismdan yo· runge acisal momentumu vektor operatoruntin kuresel koordinatlar ve [e1, e2, e3l taban vektorleri cinsinden

L=~
i

(e _i_ - e ae
3

sin 9

_i_) ocp

(1.1C.12) ve bu ifadele-

seklindeki ifadesi bulunur. Bu bagintmm sag yammn r radyal koordinattna koordinata ait e1 taban vektorime bagh olmadigma dikkat edilmelidir. Simdi L nin kuresel koordinatlar cinsinden kartezyen bilesenlerinin rini yazacagiz. (1.9.6) bagmtismm yardmu He (1.10.12) bagmtismdan

Lx = e x . L =
L; L,
=

('x."

:a -. x . "
e

1
sin 9

.y . L
e, . L

=~

('y.

e, e,

oOa oOa -

y.e

o~)
()o'" )
00", )

1
sin

e e

= ~ (.,.

e, . e,

1
sin

bagmtilan bulunur (1.10.5) bagmtilanndan

ex . e2 = cos

e coso,
cp,

2)'.

e2 = cos
=

e sin <p,

ex' e3 = - sm

ey. e3

cos

cp,

ez• e2

=-

sin

e,
yerlerine

ez• e3

O.

bagmulan elde edilir. Bu bagmtilan Lx, L)' .E, yi veren bagmtilarda

yazarak

i; =

41

(Sin

cp __E_ + cotg e cos cp~)

39 __E_ -

acp

1
(1.10.13)
J

L)' = ~ (cos <p

I

ae

cotg

e sin cp ~)

Bcp

r
(1.10.14)

ve L
Z

=~~
i

B<p

sonuclarma vanlir.
Son olarak yoriinge acisal momentumu vektor operatoruntin L2 skaler karesinin ktiresel koordinatlar cinsinden ifadesini bulacagiz. Bu maksatla da (I.10.10) bagmnsmm yardimi ile r X V vektor -operatorilniln (r X V) . (r X V) skaler karesini hesaplayacagiz. Once (1.10.10) bagmtismm sag yanmdaki terimlerde e3 ve e2 taban vektorleri en saga kaydmlmahdrr.

KORESEL KOORDiNATLARDA

YORONGE ...•

39

rxV

=-

00

e3 -

sin 0

ez -

a
3<p

tiftir. Fakat ez' <p ye bagh oldugu icin 'V (r , e ,cp) fonksiyonu icin
~

bagmtist hemen yazilabilir. Cunkti e3, e ya bagh olmadrgi icin a /00 operatorti ile komutatiftir ve l/sin (} ile ez adi carpim operatorleri olduklan i\in komuta-

a/acp ile komUtatif degildir. Keyf] bir

2

atp

(ez'V) = ez

a'l' + ee
acp
B'V oCP

d<p

'V

veya (1.10.7) bagmtilanna

bakarak

(e,'1') ocp bulunur. 'Jf keyfI oldugu icin

= ez-

+ e cose '"
3

d a -e2=e2-+e3cos9 dCP ocp veya ez-=-ez-cosOe3

Bq>

OC:P

(1.10.15)

elde edilir. Bu sonucu yukardaki r x V m ifadesinde yerine yazarak rxV

veya r X V = (!:lOa
I:]

_l_e

ae

sin 0

.1

(_i_ez oc:p
3-

cos G e3)

+ cotg e) e

1 sin 9

_i_

oCP

ez

(1.10.16)

sonucuna vanhr. ~imdi arnk (1.10.16) bagmnsi (1.10.10) baginnsr He soldan taraf tarafa skaler olarak carpilabilir ve (r xv). (rxV)

= [(~ aO =

+ cotg e)e

3-

(_!_ + cotg a)~ + sin1 e 8e ae

V) • (r X V)

.1 _!_ ez] • sin 9 ocp

(e _!__ as
3

e2 .1 ~) sin 9 acp

aI 8cp sin e
aO

8cp
1

yazilabilir.

Boylece
(r

=-

(}2

a02

+ cotg e -

a + --

sinze

(I.10.17)

sonucuna vanlrr, Ote yandan, (1.9.1) bagmnsmdan

40 • TEK PAR<;ACIGA AiT SCHRODiNGER L2

DALGA DENKLEMt

= -- 1i2 (r

X V) . (r X V)

(1.10.18) if'adesi eide edilir. KURESEL

yazilabilir ve boylece L2 operatorunun (1.11) KLASiK MEKANiKTE

kiiresel koordinatlardaki ENERJtSt

POTANSiYEL

sf MET-

RiK OLAN BiR PAR~ACIGIN

Klasik mekanikte yer vektoru

HAREKETINiN

BELiRLENMESi

r ve momentumu

p=molan bir noktasal parcaciga

dr

dt

(1.11.1)

ait yortinge acisal momentumu L=rxp (1.11.2) her iki yammn zamana gore tiirevi dp p -+-

bagmttsi ile tammlamr. (1.11.2) bagmtismm alnur ve (I .. 11.1) bagm tISI kullaruh rsa tiL -=r
X

dt

dp dr -+dt dt

p=r X

dt

x p=r x-

dp dt

bulunur. Ote yandan, potansiyel enerjisi bilindigi gibi

V olan bir parcacigm hareket denklemi

dp dt
seklindedir ve boylece -=

= _ VV

(1.11.3)

dL dI

-r x VV

(1.11.4)

sonucuna vanlir. Kuresel koordinatlarda V = V(r, e, <p, t) oldugundan, parcaciga ait potansiyel enerji fonksiyonunun gradyam (1.10.8) bagmtismdan yararlanarak

VV
seklinde yazilabilir.

=-

av

ar

e1

aV + -1 -r

ae

e2

I
r sin

e oq>

-av

e3

(1.11.5)

~imdi parcaciga ait potansiyel enerji fonksiyonunun kuresel simetrik, V = V(r) seklinde oldugunu farz edelim. Bu takdirde (1.11.5) bagmnsi

yani

VV=
seklini alir. ()te yandan r

-e1
dr

dV

(1.11.6) (1.11.6) bagmtisr yardimi ile

= r e1

oldugundan,

KLAsiK MEKANtKTE POTANStYEL ENERJtSt...

J(.

41

r
bulunur ve (I.ll.4)

VV=r e1 X e1 dr

dV

=0
(I.l1.7)

bagmtisi da dL =0 dt

veya

rxp

= L=

sabit

(1.11.8)

seklini alrr. Bu sonuc L ye dik olan (r, p) duzleminin sabit bir dogrultuya sahip oldugunu gosterir. Aynca, (r, p) duzlemi koordinatlann sabit 0 baslangic noktasmdan ge9tigi icin sabit bir duzlemdir, 0 halde, parcacigm yorungesi (r, p) sabit duzlemi icinde bulunan dtizlemsel bir egridir ve I L I = L btiyiikltigti yorunge boyunca sabit kahr. (1.11.7) bagmtismdan dolayi L ye bir hareket sdbiti
adi verilir. (1.11.8) bagmtisi da acisal momentumun korunumuou ifade etmektedir. r = reI bagmtismdan yer vektorilnlln diferansiyeli hesaplamrsa

dr

dr e,

+ rd e, = dr e, + r ( ae
_I

as

dO

+ ae) dcp
_1

afJ)

veya (1.10.7) bagmtilanmn

yardmu

ile e2

dr = dr el

+ r (dO

+ sin 0 d<p e

3)

(1.11.9)

bulunur. (1.11.9) bagmtisr (1.11.1) bagmtisinda yerine yazihrsa dr p=m-el+mr dt

eide edilir. r = r el olduguna dikkat smda yerine yazihrsa L=mr sonucuna vanhr. Momentum taban vektorlerine gore

(de +smo-e) . dcp -e

dt
2

dt

(11.11.10)

ederek (1.11.10) bagmtisr (I.11.2) bagmti-

dO . ( -e3-sm9-e2 dt

dq> dt

(I.I 1.11) ait [el, e1 ,e3l

vektorllntln

kilresel koordinatlara Prp = e3 • P

p, = e1 • p,

Pe = e2 • p,

bilesenleri (J. 11.10) bagmtismdan yararlanarak

dr p =rn-, r dt
seklinde bulunur.

Pe=mr-,

dO
dt

Prp

. = m r sm 0 -dq>
dt

(1.11.12)

Boylece, (I. 11.10) ve (1.11.11) bagmtilan

42

Jf.

TEK PAR~ACIGA AtT SCHR6DtNGER

DALGA DENKLEMi (1.1 I.lOa)

ve (1.11.11a) sekillerinde de yazilabilirler. p, bilesenine momentum vektorunun radyal bileseni ve Po ve PIp bilesenlerine de momentum vektoriiniin acisal bilesenleri adi verilir. (1.11.1 Oa) ve (1.11.11 a) bagm trlannm her i ki yanlanmn skaler kareleri ahmrsa

(l.l1.10b) (I.l1.11b)
bagmnlan bulunur. (I.ll.llb) bagmtismdan p2+p2=_
til <P

eide edilen L2

degeri (I.l1.10b)

bagmtismda

yerine yazihrsa p2=p2

r

L2 +_ r

(1.11.13)

sonucuna

vanhr.

Kuresel simetrik bir potansiyel enerji fonksiyonu siyonu bir hareket sabitidir ve

i~in H HAMiLTON fonk-

=L +
2m

VCr) = E

sabit

(1.11.14)

seklindeki toplam enerjinin korunumu bagmtisim gercekler. Dtizlemsel hareketin = '!t/2 diizlemi icinde vuku buldugunu farz edersek (1.11.11) bagmttsi (1.10.5) bagmnlannm ikincisi yardimi He

dcp L= -mr2-e2=m,z-e
dt seklini ahr. Bu bagmtimn korunumu

dcp
dt ~

(I.l1.15)
acisal momentumun

her iki yarumn modiilti alnursa

..2 d<p m,-=

dt

LAb' =sa

It

(I.] 1.16) yerine

bagmtismt verir. Ote yandan, (1.11.13) bagmtisr (1.11.14) bagmtisinda yazihrsa toplam enerjinin korunumu (1.11.12) bagmtrsmm yardirru Be

-m -)
2 dt

(dr

\2

L2

2mr2

+ VCr)

= E= sabit

(1.11.17)

MOMENTUM

VEKTt>R OPERATt>RVNON

RADYAL BtLESENt

Jf

43

verir. (1.11.16) ve (1.11.17) bagmttlan bir arada parcacigm e = Te/2 diizlemi veya (x, y) kartezyen dtizlemi icerisindeki (r, <p) kutupsal koordinatlan cinsinden r = r (cp) bagintisr ile yorungesini belirler.
bagmtismi

(1.12) MOMENTUM VEKTOR OPERATORUNUN

RADYAL BiLE~ENi

Bir ~n.ceki paragrafta kla.~ik.mekanlkte momeommnn tad~at bile~ni p, = e, . p

= -I r
r

.p

bagmttsi ile tanrmlanrmsti. Kuvantum mekaniginde rlr ve p operatorleri komiitatif olmadiklan icin momentum operatorunun radyal bilesineni
p,

=-

1 (el . P 2

+ p.

e.)

veya

e. == _!_ [_1
2
r

(r. p)

+ p . _!_]
r

(I.12.1)

bagmnsi He tammlamr. Bu tsnun bagmtismda p = - iii V yazarak ve p, operatortinti keyfi 'I' (r, 8, cp) fonksiyonuna uygulayarak
p, V =

-i- [-;~i

(r . V'V)

V . (;

"')]

(1.12.2)

veya
p, V ~

[e

l.

YV

+ V . (e

V)]

(I.12.2a)

elde edilir. Ote yandan,

V • (el V) = ~ . (; r) = ; V • r

+ r . Y (;)

vektorel ozde~1iginde V . r rak

V.

3 ozdesligini kullanarak ve V ('I'/r) islemini yapa'I' = 3 -;-

-; ('V) r

+ r.

( -r- - r V'V 'I'

vr )

bulunur. ~imdi de

Qzde§liklerini kullanarak

44 Jf. TEK PAR«;ACIGA Atr SCHRODiNGER

DALGA DENKLEMt

veya V . (el 'V)

3-

'¥ + - - - = -oW + -2 O'¥ '¥

r

or·

or

'V

(1.12.3)

elde edi\ir. (1.12.3) ba~nt1stm. (L12.2a) bagtntlslnda Ii (OW p, '" = --:- 21

+ -o'V + -\If or or r
Pr = ~ (~
1

2)

yerine yazarak Ii
1

EO -.

(a'V
-

or +-'¥ r

1)

ve boylece

or + ..!...) r
hesaplayahm,

(1.12.4)

sonucuna

vanhr.

Simdi de p, operatoriintm karesi olan P; operatoriinii ye tekrar Pr operatorunu uygulayarak

Pr'l'

1 -+-'V 1) p;'V=-n2 (a -+-) ((J'V

or r or r
02\V =-n (-+2

2
r

0'1'

ar2

or

ve boylece p2 = _ 1i2 _ a2
r

( ar

2 r

or

a)

(1.12.5)

sonucuna

vanhr,

(1.13) p2 OPERATORUNUN iFADESi

Ii;

VE L2 OPERATORLERi: CiNSiNDEN

Kliresel koordinatlarda

LAPLACE

a 2a v =-+---+2 2

ar2

or

I
y2

la

operatOriiniin ifadesi

--+cotgf)~+

aa2

ae

I -a ] 2e sin ofP2
2

(1.13.1)

seklindedir.

(1.10.17) bagin tisi (1.13.1) bagm tismda

yerine yazihrsa

KtiREsEL siMETRIK

BfR POTANSlYEL..• ,.. 4S

V2 = ~

82

8r

a + -2 -- + -1
r

8r

(r X v) • (r X v)

(I.13.2) (1.7.10), (LI0.18)

bulunur. (1.13.2) bagmtisnun her iki yam ve (1.12.5) bagmtilanmn yardrmi He

- fz2 He earpilirsa

(1.13.3) sonucuna vanhr. Kuvantum mekanigine ait (1.13.3) operator bagmnsi mekanige rut (1.11.13) bagmttsi He karsilastmhrsa p, p, ve L dinamik kenlerinin aym cebirsel denklemi sagladiklan gortilur, klasik degis-

(1.14) KURESEL SiMETRiK BiR POTANStYFL DiNGER DENKLEMtNtN C;OZVMV

V (r) seklindeki ki.ireseI simetrik (I.6.5) bagmusi ile verilen V2",

ENERJi

tC;tN SeHRO..
icin

v=

bir potansiyel

enerji fonksiyonu

2m

If (E - V) '" = 0

(1.14.1)

seklindeki zamana bagh olmayan SCHRc>ntNGER denkleminin ki.iresel koordinatlardaki <;.ozi.imlerini arayacagiz, LAPLACE operatoruntin ki.iresel koordinatlardaki ifadesi (1.13.2) bagmtisma gore
V2 = -

02

ar!

+ -2 -0 + -1
r ar
r2

(r X V) . (r X V)

(1.14.2)

seklindedir.

Burada

(1.10.18) bagmtisma

gore (1.14.3)

L2 = - 112 (r X V) . (r X V)

oldugu bilindigine

gore (1.14.2) bagmtrsi

V2

=~

or

+ _3_
r

ar

- _ L..:._
112

(1.14.4) yerine yaztl.trsa

seklinde de yazilabilir. (1.14.4) bagmnsi (1.14. I) bagmnsmda

2 2m -a 'I' + -2 -;hl1 - -L2 '" + -(E2 2

ort

or

h r2

V)", 0 =

(1.14.5)

sooucuna

vanlir.
denkleminin Y(e, cp) gore (1.14.6)

Simdi (1.14.5) kisml turevli diferansiyel

",(r) = 'V(r

e, cp) = R(r)

seklindeki cozumlerini

arayahm.

(1.10.17) bagmtisrna

46

Jf.

TEK PAR~ACI(~A AfT SCHRODiNGER

DALGA DENKLEMt

L2 li2

a2 = -+ cotg9- a + ---1 aS2 ae sin- e

etki eder. 0

(1.14.7) halde,

oldugu icin L2 operatoru sadece Y(9, qJ) fonksiyonuna (1.14. 6) bagm tisr (1.14.5) denklem inde yerine yazihrsa

ydR
dr2

+~
r

y dR _ R L2 Y
dr

liz r

+ +

2m (E _ V) R Y = 0 fz2 R Y carpimma bolunurse

bu1unur. Bu denklemin

2 s: ( ddr'R R
2

her iki yam

ile carpihp

+~
r

dR) _ L2 Y dr liZ Y

2m.,2 (E _ V) liz

=0

veya

,2 [_1 (d
R

dr2

+~
r

dR)

dr

2m (E _ 1i2

V)]

L2 y h? Y

1(1 +

1)

(1.14.8)

sonucuna vanhr. (1.14.8) bagmtismm sol yam sadece r nin ve sag yam da sadece 9 ve <p nin fonksiyonu oldugu icin her iki yammn ortak bir l (/ + 1) boyutsuz aynlma sabitine esit olmasi gerekir. Boylece (1.14.8) denklemi dR
2

dr

+~
r

dR

dr

[2m (E _ V) _ 1(/

1i2

+
,2

1)]

(1.14.9)

radyal denklemine ve
(1.14.10)

casal denklemine aynhr. (1.14.9) radyal denklemi, yel enerji fonksiyonu

VCr) kiiresel simetrik potansi-

bilindigi zaman yoziilebilir. (1.14.10) acisal denklemi L2 operatoruntln ozdeger denklemidir ve Y bu operatorun h2 1(/ 1) ozdegerine ait bir ozfonksiyonudur. (1.14.7) bagintisinm yardimi ile (1.14.10) acisal denklemi

a -veya sin 9

092

+ cotg O- ar + ae

sin? 9

a2 Y + 1(1 + 1) Y = 0 a<p~

(1.14.11)

_!_

ae

(SiD 9 a Y) +
ae

sin29

ay --+I(I+1)Y=O
2

a<p2

(1.14.12)

seklinde yazilabilir,

(1.15) A(:ISAL DENKLEMiN

(:OZtiMti

Herhangi bir ktiresel simetrik VCr) potansiyel enerji fonksiyonu icin SCHRO~ DiNGER denkleminin acisal kismi olan ve (1.14.12) bagmttsr ile verilen

AOSAL DENKLEWN

<;i)zVMO

Jf.

47

1 --a sin e ae

(.sm e --ay) +--I ae sin2 e

Y(9, cp) =

(1.15.1)

kisml ti.irevli denkleminin

e (e)

ct> (cp)
(1.15.1) denkleminde

(1.15.2) yerine

seklindeki cozumlerini yazihrsa

arayahm,

(J .15.2) bagmnsi

---<J) - d (. sm9- de ) sin 9 d9 d9 bulunur. Bu denklemin

E> +--sin2

~cp~

+ I (I + I) a cI» = 0
E> <I> carpmuna
1 <I> d <f>
dfP2
2

her iki yam sin29 ile carpihp

bolunurse (1.15.3)

sin e dS . ---- d (.sme- ) +1(l+1)sm29=--e de de

=m2

elde edilir. (1.15.3) bagmtismm sol yam sadece e run ve sag yam da sadece cp nin fonksiyonudur ve m2 boyutsuz aynlma sabitidir. Boylece, (I.15.1) denkIemi

sin ve

.s: (Sin e dE>) + [I (l + 1) _ de d9

-d - <I>-+m2<I>=O
dq>2
2

sin2

e=0

(1.15.4)

(l.15.5) denkleminin genel ~ozijmii

denklernlerine

aynlir. (1.15.5) lineer diferansiyel

<f> (<p) = A eim~

+ B e-im~

(1.15.6)

seklindedir. ~i.iphesiz [0,2tt] arahgmda <I> ve d<P/d<p sonlu, stirekli ve tek degerli olmahdir. <I> nin tek degerli olabilmesi icin bu fonksiyon <p nin peryodu 21t olan bir peryodik fonksiyonu olmahdrr, yani <I> (cp bagmusi ozdes olarak saglanmahdir.

+ 21t) = <P (cp)

Boylece,

veya

ei2mn
olmahdir.

1;

cos 2m1t

=
=

1,

sin 2mrc = 0
uzere

0 halde, (1.15.6) bagmtisr <I> (cp)

0, ± 1, ± 2, ... olmak

= A eim~

(1.15.7)

seklini ahr, ~imdi x = cos

degisken donii§iimii yapihrsa

48 .If. TEK PAR<;ACIGA

AtT

sCHRoniNGER

DALGA DENKLEMt

a (e) yazilabilir

= Pi (x) = Pi (cos
denklemi 1) 1

e)

(1.15.8)

ve (1.15.4) diferansiyel

~ [(1- x>/Z] + [1(/ +

:'x>]Pi= 0

(LIS.9)

seklini ahr. Aynca, (1.15.7) ve (1.15.8) bagmtilannm

yardnm He (1.15.2) bagmtisi (1.IS.10)

seklinde yazilabilir, Y'm (9, <p) fonksiyonuna kiiresel harmonik adt verilir. Burada Nlm, I ve m boyutsuz sabitleri cinsinden ifade ediIebilen bir sabittir ve kuresel harmonigin normlanmasmm sonueu oIan bir degere sahiptir. Pi (x) fonksiyonuna da asosye LEGENDRE fonksiyonu adi verilir. (1.15.9) diferansiyel denkleminin

0 ozel hali icin 90zlimleri, (1.15.11) ve diferansiyel denklem bu ozel

PJ (x) bagmnsi ile tarumlanan

P, (x)

PI (x) fonksiyonlandir

hal icin d ~ [ (l-r)- dPr] +/(I+l)PI=O dx dx

veya (1.15.12)

(1 - xl) tP Pr_ - 2x dPt dx2 dx

PI (x) = veya

+ I (I +

1) P,

=0

(1.15.12a)

seklini ahr. ~imdi (1.15.12a) diferansiyel denkleminin

r (ao

+ a x + a2 x2 + ... , )
l
0:0 00

ao =# 0,

s~ 0

(1.15.13)

r, (x) = x' L ak Xk = L ak xs+k

k=O k-O

(1.15.13a)

seklindeki bir ~ozUmi.1nli bulrnaya cahsalim. (£'15.13a) bagmtrsmdan gore birinci ve ikinei mertebeden ti.irevlerini alarak

P, nin x e

:
ve

L:
k

(8

+ k) a. x<+k-I = x<
= x<

2:
k
k

(8

+ k) a. x"-I
+ k) (s + k yerlerine 1)akxk-1 yazihrsa

d;;, =
bulunur.

2:
k

(s+ k) (s + k -1) ak x<+k-l

2:

(s

Bu sonuclar

(I.15.12a) diferansiyel

denkleminde

ACiSAL DENKLEMiN

~oztJMC

Jf.

49

(1 - xl) ~
k

(s (s

+ k) (8 + k + k)
ak Xk-I

- 1) ak Xk-2

- 2x ~
k

+ 1(/ + 1)

L:
k

ak

xk = 0

veya

L: (s+k)(s+k-l)
k

ak Xk-2_

L: [(s+k)(s+k-l)+2
k

(s+k)-/(/+ 1)] Ok

Xk=O

veya

L:
k

{(s

+ k + 1) (s + k + 2) ak+2

- [(s

+ k) (s + k + 1) -

1(1

+ I)] ak}

XkEO

ozdesligi elde edilir. Bu sonuc (I.15.13a) serisinin (1.IS.12a) diferansiyel denklemini ozdes olarak sagladigrrn gosterir ve herhangi bir k icin Xk run katsayrsi sifrra esit olmahdir. Boylece (s

+ k + 1) (s + k + 2) ak-f.2 = [(s + k) (s + k + 1) -/
vanhr. k

(l

+ 1)] ak

(1.15.14)

sonucuna

= - 2 icin a_2 = 0 olduguudan

s (s - 1) ao
=

(llS.I5a)

bagmusi

ve k = - 1 icin a-I

=0
s(s

oldugundan

+ 1) a

(lI5.ISb)

bagmtis; bulunur. ao sifrrdan farkh oldugu icin (1.15.15a) bagmtisi S (s - I) = 0 indis denklemini ve boylece s = 0 veya s = 1 sonucunu verir. s > 0 olmasi gerektiginden, (Ll Sil Sb) baginusma gore s = 0 ve a1 .:p 0 olmahdir veya s = I ictn a1 = 0 olmahdir. ~iiphesiz s = 0, a, = 0 sonuclan bir arada gerceklesebilir ve sadece bu balin incelenmesi problemin ~oziimUniin bulunmasr icin yeter. s = 0 icin (I. 15.14) rekiirans bagm tZS1

ak+2

k(k+ = --------1)-/(1+
(k

+ I) (k + 2)
=

1)

ak

(1.15.16)

seklini ahr, Bu bagmti hemen

a1
sonucunu verir.

=::

a3 = as

a7 = ...= 0

Yarn

(L15.13a) serisinde sadece dereceIeri ~ift oIan terimIer bu-

Iunmaktadrr ve k

= 2q

almarak
PI (x) =

2 a2q x2q
co

(1.15.17)

q=O

so

Jf

TEK PARCACIGA AfT SCHRODiNGER

DALGA DENKLEMi

yazilabili r. x = cos {} oldugundan PI (X) in degisim arahgr - 1 < x <1 dir ve bu fonksiyonun degisim arahgmm smirlanna ait degerleri (1.15.17) serisinin en yuksek dereceli terimleri ile belirIenebilir. Bu maksatla

limitinin

mertebesi

arastmlmalrdir

(1.15.16) bagmtismm k(k+l)-I(l+I) (k

aracihgi

ile (1.15.18)

1) (k

+ 2)

bulunur.

0 halde (l.15.17) acilum

(1.15.19)

seklini ahr. (I.15.19) bagmtist PI (x) in x = ± 1 19m sonlu olmadigmr gosteriyor. Dalga fonksiyonunun her yerde sonlu olmasi gerektiginden PI (± I) sonlu olmahdir. 0 halde, k~ 00 olamaz ve (1.15.13a) serisi sonlu sayida terime sahip bir polin om olmahdir. Yani k = n icin : sartlan saglanmah

an

=1=

0 ve

a +2 = 0
ll

(1.15.20)

ve boylece (1.15.16) bagmtisma n(n+l)-I(l+I)=O

gore

veya (n - /) (n

+ I + 1) = 0

(1.15.21)

olmahdrr, Bu denklemin iki cozumunden n = I "oziimiinli seciyoruz. Boylece, k = n > 0 bagmnsi I > 0 bagmnsiru verir ve n = - I - I < 0 <;6ziimii gecersiz olur. 0 halde, Pi (x) fonksiyonu I inci dereceden bir polinomdur ve bu polinoma LEGENDRE polinomu adi verilir. k = n = 0, 1, 2,3, oldugundan, LEGENDRE polinomlan ailesinin dereceleri 1= 0, 1,2, 3 , ... , 00 duro (1.15.16) rekiirans bagtntlsmm yardimi He her I icin polinomun katsayilan hesaplanabilir. keyfi integrasyon sabitidir ve paragraf (1.16) da LEGENDRE polinomlanmn jenerator fonksiyonunun yarduru He belirlenecektir, Katsayilar hesaplandiktan sonra (l.l5.13a) bagmtismda yerlerine yazihr ve 1= <;ift tamsayi icin s = 0 ve 1= tek tamsayi icin s = 1 ahmr, $liphesiz 1= tek tamsayi icin (1.15.16) bagmnsmm yerine (1.15.14) bagmtismda s = 1 yazarak eide edilen

"0

a
rekiirans

t-2

(k

+ 1) (k + 2) - / (l + (k + 2) (k + 3)

1)

ak

(1.15.22)

bagmnsz kullamlmahdir.

LEGENDRE POLiNOMLARININ

DOGURAN FONKSiYONU

Jf.

51

(1.16) LEGENDRE POLiNOMLARININ

LEGENDRE polinomlan, kolaylikla 1

DOGURAN

FONKSiYONU
mumkun kilan (1.16.1) Do-

hesaplanabilmelerini
co

g (x, t)

= II1 -

2xt

+ 12

= "'" PI (x)
~
1=0

t! ,

<

seklindeki bir doguran (jeneratiir) fonksiyonunun yardmu He tanrmlanabilir, guran fonksiyonun e tabamna gore logaritmast ahmrsa In g (x, I) bagmtisi buIunur. turevi alnursa

=- -

In (1 - 2xt

(2)

(1.16.2) gore kismt

(1.16.2) bagmtismm

her iki yammn

x degiskenine

---=----2
g

ax

ag

1 - Zxt

veya
(1 - 2xt

+t

+ t2)

ag ax

tg = 0

(1.16.3)

bulunur. (1.16.1) bagmtismdan yararlanarak g ve Og/ax in LEGENDRE polinomlan ve ttirevleri cinsinden acihmlan (1.16.3) bagmtismda yerlerine yazrldrgi takdirde bu bagmnyi ozdes olarak saglamahdtr. Gerekli islemler yapihrsa : (l - 2xt

+t

L Pi
I
1

t' - t

.L
I

PI tl

=0
PI t1+1

.L Pi .L
I I

tl -

2x

P/+1 t1+1 - 2x

.L Pi L PI
I I
-

t1+

+ .L Pi + .L PI
I
J

tHZ -

t1+1

-l

t1+1-

2 .L
I I

=0
0
(1.16.4)

PI t1+1 =

L
I

(P1+1

2x Pi

+ PI-1

PI) tHI

:::: 0

sonucuna

vanhr.

Bu ozde~lik LEGENDRE

polinomIanmn

arasmdaki (1.16.5)

tiirevli rekiirans bagtnnsttxi verir. (1.16.2) bagmtismm

kenine gore kisml turevi ahmrsa 1 og x- t ---=----g at 1 - 2xt + (2 veya

her iki yammn

t degi~..

52

Jf.

TEK PAR~ACIGA AlT SCHR()DtNGER DALGA DENKLEMi

(1 - 2x1 bulunur. (1.16.1) bagmnsmdan linomlan cinsinden acilunlan islemler yapihrsa : (l - 2xI 2IPi
I

+ 12)

og

al

+ (I

X) g

=0

(1.16.6)

yararlanarak g ve (1.16.6) bagmtismda

ag/al

nin LEGENDRE poyerlerine yazihr ve gerekli

+ 12) 2IP1
I

11-1

+ (I 11

X)

2
I

PI II

=0
X

tl-1

2x

2
2
I
-

IPI t! (21

2
I

IPI

2
I

Pi

11+1 -

2 PI t = 0
i
I

2IPlll-l
I

+ 1) r, II + 2 (I + 1) r, 1 +
(21 I

11

=0

2 (I I

1) Pl+I Ii +t

+ I) PI II + 2 IP1-1
I PI

II

=0
(1.16.7) arasmdaki (1.16.8)

2 [(1 + I) P
I

(21

+ 1)

+ I PI-I]

I' :::: 0

sonucuna

vanhr.

Bu ozdeslik LEGENDRE (I

polinomlannm

+ 1) PHI + IP

1-t

= (21 + 1) X PI

tiirevsiz rekiirans bagtnttsuu verir. Biribirlerinden bagunsiz alan (1.16.5) ve (1.16.8) rekUrans bagmtilanndan, biribirlerinden bagunsiz olmayan fakat ifadeleri daha sade olan rekiirans bagmtilan bulunabilir. (1.16.8) bagmnsmm 2 (I

bulunur.

+ 2 (21 + 1) Pi Ote yandan, (1.16.5) bagmnsmin her iki yam (21 + I) iIe carpihrsa (21 + 1) P;+t + (21 + I) P;-t = (21 + I) P, + 2(21 + 1) Pi
+
1)
=

n.: + 21Pi-I

her iki yammn

tiirevi almip 2 ile carpihrsa

X

2 (21 + 1) PJ

bulunur.

Son iki bagmti taraf tarafa cikanhrsa

n.. - P;-l = (21 + 1) PI

sonucuna vanhr, (1.16.5) ve (1.16.9) bagmtilanndan P/+l ve P;+l ve Pl-l

(1.16.9) ~ozilliirse (1.16.10) (1.16.11) 1 ve (1.16.11) bagmti-

= X Pi + (I + 1) PI = X pi I Pi l yerine /-

Pl-l

bagmtilan elde edilir. (1.16.10) bagmtismda smda da I yerine I + 1 yazihrsa

LEGENDRE POLiNOMLARININ PARiTESt VE x =

± 1, 0

t<;1N ALDIGI

Jf.

53

Pi

x Pl-l

+ / P1-1 + 1) PHI
yararlanarak

ve
Pi = x Pl+1 - (I bul un ur. Bu bagm tilar (1.16.10)

ve

(1.16.11) bagm tilanndan

Pi
ve

x (x Pi - / PI)

+ / PI+

Pi = x [x Pi

+ (/ +

1) PI] - (I

1) PH1 (1.16.12)

veya ve
{I- X2)p; = (/ + 1) (x PIsekillerinde yazilabilir. her iki yammn turevi ahmrsa (1.16.12) bagtntismm PHI) (1.16.13)

[(1 - xl) bulunur. (1.16.11) bagmusmi

PIr = / (PI-I PI]'

Pi - PI)

kullanarak
= / (- / PI

[(1 - x2

- PI)

veya
[(1 - xl)

PIr + I (l

+ 1) PI = 0

(1.16.14) yardmn He aym

sonucuna vanhr. (1.16.13) bagmtismdan da (1.16.10) bagmtismm sonuc elde edilebilir. (1.16.14) bagmusi (1 - x2)

Pi -

2x Pi

+ 1(/ + I) P, = 0
polinomlanmn (I.15.12a)

(1.16.14a)
bagmtisi ile

seklinde de yazrlabilir ve LEGENDRE veri len diferansiyel denklemidir.

(1.17)

LEGENDRE

POLtNOMLARININ PARtTESi VE x

+ 1, 0

l<;tN

ALDIGI DEGERLER
LEGENDRE polinomlanmn yerine - t yazihrsa fonksiyonun
g (x, t)

doguran fonksiyonunda degeri degismez e 2 (-x) (-I)

x yenne

- x ve t

= g (-x,

-I)

= [l -

+ (_/)2]-112 =

L
co

PI (-x) (_1)1 {1.17.1)

1=0

yazilabilir.

(1.17.1) bagmtisi

(I.16.1) bagmtisr He karstlastinhrsa

S4 • TEK PAR<;ACJ(iA

Atr SCHRl>DtNGER DALGA DENKLEMt

L(1-0

1)[ PI ( - X) II =

L
1=0

PI (X) tl

yazilabilir
veya

ve boylece (- I)' PI (X)

= Pi (X)
(1.17.2)

sonucuna vanhr. Bu sonuc LEGENDRE polinomlannm paritesini belirlemeyi saglar, Yani, I bir cift tamsayi ise LEGENDRE polinomu bir cift fonksiyon ve I bir tek tamsayi ise LEGENDRE polinomu bir tek fonksiyondur. (1.16.1) bagmtisrnda
X

1 yazihrsa (1.7.I.3a)

bulunur.

Gte yandan,
co

1-1 oldugunu biliyoruz. (1.17.3a) bagmnsi

=~

L
1-0

t'

(I. 17.3b)

(1.17.3b) bagmtisr ile karsilastmhrsa (1.17.4)

X

PI (1) = 1

sonucuna

vanhr. (1.16.1) bagmtisrnda

simdi de
co

=-

1 yazilrrsa (l.17.5a)

bulunur.

Gte yandan,
co

_",-_1___ (l + 2t + t2)1/2

I+ t

=~

(_

~
1-0

IY II

(I. 17.5b)

oldugun u bili yoruz. (1.17.5a) bagm tisi (I.17. 5b) bagmtisi He karsilastmhrsa
p[(1)

= (x

1)1
=

(1.17.6)

sonucuna vanhr. Eger (1.17.2) bagmtismda gmtisr kullamhrsa

PI (-

1 yazihrsa ve sonra (1.17.4) ba-

1)

= (-

1)1 P, (1)

= (-

1)[

elde edilir, yani (1.17.6) bagmtisi tekrar bulunur.

LEGENDRE

POLiNOI\1LARININ

DiKLiK VE NORMLAMA

BAGINTlLARI

... 55

(1.16.1) bagmtismda

x = 0 yazihrsa (I. 17.7a)

l=O

buIunur.

Gte yandan,
(l

+ t rt/
2

= "" (-

s: n-O

I)" (2n - J)!! t2"

(2n)!!

(l.17.7b)

oldugunu

biliyoruz.

(I.17.7a) bagmtrsi (1.17.7b) bagmnsi 1= 2n

ile karsilastmlirsa (1.17.8a)

+I
P

icin

P2,,+ 1 (0) = 0

ve 1 = 2n icin : (0) = (_ I)" (2n 2n

1)1! ve x

(2n)!! I

(l.17.8b)

sonuclanna vanhr. Eger (I.17.2) bagmnsmda (1.17.8a) bagmtisi tekrar bulunur.

= 2n

+I

=0

yazihrsa

(1.18) LEGENDRE POLiNOMLARININ

GINTILARI LEGENDRE polinomlarma

niKLiK

VE NORMLAMA BA-

ait (1.15.12) bagintist dP1] +1(1+ dx

He verilen (I.18.1)

_!!_
dx

[(I-X2)

1)P1=O

diferansiyel denkleminin her iki yarnm P; ile carpahm arahgmda integre edelim:

ve - 1 < x < 1 degisim

.
-I

r {Pn
1

_!!_
dx

[(1 -

x2)

dPll dx

+ 1(1 + 1) P" PI}

dx = 0

(1.18.2)

elde edilir. Bu bagmtmm ile integrc ediIirse

I

sol yanmdaki

birinci terim kismi integrasyon

metodu

-I

./

. P,,- [ (l-x)-- dP/] d X= [ (I-x· p,,--. d .-2) dP[

dx

dx

dx

]1
-1

!(
1
-I

I-x

2) ---dP
I

dx

dP n d x dx yerine

bulunur. yazihrsa

Sag yandaki

ilk terim sifirdir.

Bu sonuc (1.18.2) bagmtismda

56 ~ TEK PAR~ACIGA
1

ill SCHROOtNGER

DALGA DENKLEMI

-1

(1

- £) dPt

dx

dP" dx = 1(/

dx

+ 1)

/p"
I

Pi dx

(I.I8.3a)

-1

edilir. (1.18.3a) bagmtrsmm

1

her iki yamnda dP; dx

=

I yerine n ve n yerine de I yazilirsa

I

-1

(1

- x2) dP"

dx

dx

n (n

1)

-1

Pi Pfldx cikanhrsa

(I.I8.3b)

bulunur.

(l.18.3a)

ve (I.18.3b) bagmulan

tarafa
t

tarafa

[/(/+ l)-n(n+l)]/
-1

PiPndx=O

veya

(/sonucuna vanhr.

n) (/

+n +

1)

I Pi r, dx
1

(I. 18.4)

-I

(1.18.4) bagmtismdan 1:/= n icin

!
1

PIP" dx

(I.l8.5a) diklik bagtnttst ad! verilir.

--I

bulunur. Bu bagmtrya LEGENDRE ate yandan, (1.18.4) bagmtismdan I =. n icin :

polinomlanrun

!
1 -1

[PI (x)]2 dx = Y/ :/= 0

(I.18.Sb)

elde edilir. Bu bagmttya da LEGENDRE polinomlannm norm/ama bagmtist ad! verilir. (I.I8.Sa) ve (I.18.5b) bagmularmm ikisi bir arada

I
-1

PI (x)

r,(x)

dx

YI Sln polinomlannm

(f.18.5c) ortonor-

seklinde yazilabilir. Bu son bagmtiya ma/lik baginnst ad! verilir.

da LEGENDRE

Simdi (I.18.5c) bagmtismdaki Yt sabitini I cinsinden satla (1.16.1) bagmtrsmm her iki yamnm karesi ahmrsa

tayln edelim Bu mak-

bulunur. Bu bagmtmm her iki yam [- 1, 1] arahginda tegre edilirse (L18.5c) bagmnsmm yardirm He

x degiskenine

gore in-

LEGENDRE POLtNOl\fl.ARlNIN

DlKLtK VE NORl\fl.AMA BAGINTILARI

Jf.

57

-I

'1

dx 1-2x1+12

= ~ ""

L.~
I

11+"

!
1

PI

(X) P" (X) dx

"

-I

(I.18.6) eIde edilir. (I.18.6) bagintismm sol yamndaki integralde y = 1 - 2x I 12 bagm .. tisi He tammlanan degisken donii§iimii yapihrsa, dy = - 21 dx olur ve integra" lin yeni smirlan da :
X

=-

1 icin y

= (1

+ 1)2
(1 +/)1

ve

1 icin y = (1 - 1)2 degeri

degerlerini

ahr

0 halde, soz konusu integralin dx

-1

1 - 2xl

+ 12

=_!_!d
21
(1-/)2

Y
y

=-

1[

21

Iny

(1+1)2 (1-1)1

= _!_
21

In (1

(I - 1)2

+ 1)2

:a

_!_ In (
I

1- I

+I

(1.18.7) gore seriye

olarak bulunur, acihrsa

(118.7) bagmtismm

sag yam

t nin kuvvetlerine
<0

_!_ In (
I

1 I ) =2 1-1

(1 + ~ + £. + ~ + ...) 3 5 7
<0
01)

2~

.L-21+I
l-O

121

(I.I8.S)

elde edilir. (I. I 8.6), (118.7) ve (lI8.8)

bagmtilan karsilastmhrsa (I. 18.9)

"" "( "'" z:" 121 = 2 ~21+1 121

1-0 1=0

ozde§1igi elde edilir ve boylece 1/

21

+1

(I.18.10)

sonucuna vanhr. 0 halde, (I.18.5c) bagmtisi He verilen LEGENDRE lanmn ortonormallik bagmusi

polinom ..

58

Jf.

TEK PARCACIGA AiT SCHRODiNGER

DALGA DENKLEMl

seklini ahr. (1.19) LEGENDRE POLiNOMLARININ RiGUES FORMULU GENEL iFAnESiNt VEREN ROD-

x bagimsiz degiskeninin u (x) ve v (x) gibi iki fonksiyonunun n inci mertebeden tiirevini veren LEiBNiTZ
(uvyn)

carpimmm

formiiIii
U("-Z)
U(n-p)

= u(n) V + C! ti"-I)

+ C; ...+ c»
V'
If

V"
yep)

+. ++

U y(lf)

seklindedir, Burada C~ katsayilan n seyin p ser p ser kombinezonlanmn olup

CP
n

saYIS!

= (n

) = p! (nn!_ p)!
'

= _1
p!

n(n _ 1) (n - 2) ... (n - p

+ 1)

(1.19.2)

bagmtisr He belirIidir. Cl = /
I I

C~ = C:
2

= 1 dir ve obUr katsayilar

1) '

C2 = __!_ / (/ -

Cj

1 = -/ 6

(1- 1) (/-

2), ...

(1.19.3)

seklindedir. Buna gore

(u v)<f) = u(f) y

+ 1 u(l-I)

v'

+ -1
2

I (I - 1) u([-Z) v,. +

...

(1.19.4)

yazilabilir. (1.19.4) bagmtismda

(UV)(P-l)

once / yerine 1 + 1 ve sonra u yerine u' 'yazarak 2 1(/

= uu+n v = U(I+Z) v

+ (/+ 1) u(l) v' + _1

+ (/+ 1) U(J+l)
v = x,

+ 1)

U<l-l)

v'

+ ... 1
(1.19.5)

(U'V)(l+l)

v'

+ _!_ 1(/ + 1)
2

u(J)

v"

+ ...

bagmnlan elde edilir. (1.19.5) bagmnlanrun v'

birincisinde

= 1,

v"=o
v,. = - 2,

ve ikincisinde de

v=l-x2_,
yazihrsa

v' = - 2x,

LEGENDRE poLiNOMLARININ
(XU)(I+l)

GENEL iFADEStNt VEREN RODRiGUES ... }

O)

Jf.

59

=x

U([+l)

+ (1 + 1) u([J
(1 - x2)
,jl+2) -

[(1 -

X2) U']O+l)

2 (1 + 1) X

U(l+l)

1(1

+ 1) u

(1.19.6)

sonuclanna

vanhr.

Simdi de u fonksiyonu

u
seklinde secilirse ti.irev alarak

(X2 -

1)

(1.19.7)

u'
bulunur. Bu bagmtmm yardimi He

2x 1(x2

1)/-1 (1.19.7) bagmtisrnm

her iki yam 1 - x2 ile carpilirsa

(1 - x2) veya

U'

=-

21 x(x2

1)1

=0

21 xu
(1.19.8) mertebeden ti.irevi ahmrsa

(1 - x2) bulunur. (1.19.8) bagmtrsmm

U'

+ 21 xu

her iki yammn 1

+ 1 inci
=0

[(I - xl) u' veya [(1 - xl) elde edilir. (1.19.9) bagmtismda (1 - xl)
U(l+2) u']UH)

+ 21

XU](l+l)

+ 21

(XU)Cl-ll)

=
1(/

(1.19.9)

(1.19.6) bagmtilan 2 (l

yerlerine yazihrsa

+ I) x
U(lH) U(l+I)

UU+l) -

+ 1)
uW

uU)

+ 21x
veya (I sonucuna vanhr,
x2) U(lT2) -

+ 21 (/ + I)

=0
(1.19.10)

2x

+ 1(1 + 1) zil) = 0
1
u(l)

Bu son bagmtida P (x) = -I 21 I! (1.19.11)

yazihrsa (1 - xl) P; - 2x Pi

+ 1(l + 1) PI = 0

(1.19.12)

elde edilir. (1.19.12) bagmtisr LEGENDRE polinomlanm veren diferansiyel denklern oldugu icin (1.19.11) bagmtisi bu polinomlan veren genel ifadedir. (1.19.7) bagmtrsnnn yardnm ile (1.19.11) bagmtrsi sonuc olarak PI (x) seklinde yazilabilir

= --1

21 l!

d -- (X2 - I)!
l

dx!

(1.19.13)

ve bu sonuca RODRiGUES

formi.ili.i adi verilir.

60 • TEK PARCACJ(iA

A1T

SCHRODiNGER

DALGA DENKLEW

RODRIGUES

formiilii ve (1.16.8) He veriIen

PH1

1+ 1

[(21

+ 1) x P

J-

1PI_I]

(1.19.14)

seklindeki tiirevsiz rekiirans bagmtisi aracihgr He LEGENDRE hesaplanabilir. 1 = 0 icin p.(x) yazilabilir, (I, 17.4) bagmtisma gore
PI (1)

polinomlan
(I. 19.15a)

C = sabit

oldugu icin C sabiti belirlenebilir ve

Po (x)

= Po (1) =

(I.l9.15b)

bulunur. Gercekten RODRiGUES

formiilii de 1 = 0 icin (I.19.15c)

sonucunu verir. 1= 1 icin RODRiGUES

PI (x) = -

formiilii

d (xl - 1) 2 dx
I
--

= - 2x
2

(1.19.16)

sonucunu verir. Bu sonuc PI (I) formulu P (x) 1

= 1 sartiru saglar, 1 = 2 icin RODRiGUES

I
-

d2

222!

dx2

(x4

2.xl

+ I)

=-

8 2

d -- (4x3

dx

4x)

= _I (3r - I)

(1.19.17a)

sonucunu verir. Bu sonuc P2 (I) = 1 sartmr saglar 1 > 2 icin LEGENDRE polinomlan (1.19.14) bagmnsi ile daha kolay hesaplanabilir. Pl (x) icin soz konusu bagmtida 1 = 1 yazilmahdrr. Boylece P1=

- (3x
2

PI - Po)

= - (3x2
2

1)

(I.19.17b) yazarak

bagmtisr tekrar bulunur. p) (x) icin (1.19.14) bagmusmda 1=2

ASOSYE LEGENDRE FONKStYONLARININ LEGENDRE poL1NOMLARI ...•

61

P 3 = - (5x P 2

+[~
x x
6

1 3

2P 1)

(3x' - I) - 2x ]

= - [5 (3x2 - I) - 4]
= - (15

Xl -

9)
3x) kadar listesi

= -(5x3
2

sonucuna vanhr. Boylece, LEGENDRE polinomlan istenilen dereceye hesaplanabilir. Besinci dereceye kadar olan LEGENDRE polinomlarmm asagidadrr :

Po
PI
2

=X
2
-

I P = - (3x3

1)

P3 = -(5xl2

3x)

(1.19.19)

PJ,

=-

8
I

(35 x· - 30 Xl (63

+ 3)

Ps =

r - 70 x3 + IS x)
-1)1 PI (x» P, (1)= 1 ve

(1.19.19) bagmtilarmm hepsi de PI (-x)=(

bagmnlaruu gercekler.

Pi -1)=( -lY
POLt-

(1.20) ASOSYE LEGENDRE FONKSiYONLARININ NOMLARI CiNSiNDFN WADESt

Paragraf (1.15) te tammlanan

LEGENDRE

Pi (x)

asosye LEGENDRE

fonksiyonlarmm S6z konusu

P, (x) LEGENDRE polinomlan cinsinden bagmnnm bulunabilmesi icin LEGENDRE

bir ifadesi bulunabilir. polinomlanm veren

(1 - x2) P; - 2x P;
diferansiyel denklemi asosye denkleme don usttirulmelidir.

+ /(/ +

I) PI

0
veren

(1.20.1)
diferansiyel

LEGENDRE

fonksiyonlaruu

61 ... TEK PARt;;:ACIGA

AlT

SCHR()DlNGER

DALGA DENKLEMt

u = Pl(x) vaz edilirse (1.20.1) denklemi (1 - x2) u' - 2x u'

(1.20.2)

+ 1(/ + 1) u = 0

(1.20.3)

seklinde yazilabilir. Eger J.l = I m I vaz edilirse m = 0, + 1, ± 2, + 3,... icin J.l = 0, 1,2,3, ... elde edilir. Simdi (1.20.1) denkleminin her iki yanmin J.l nuncu mertebeden tiirevini alahm : (1.20.4) bulunur.

ate yandan, (1.19.4) bagmtist He verilen LEiBNiTZ

formtiltiniin

ara-

clhw, ile
(u'v)<I')

U(I't-2) v

+ Jl

u(I-I-1 v' 1)

+ _1

J.l (J.l -

1) u(I') v'

+ ...
(1.20.5)

bagmtilan

yazilabilir.

(1.20.5) bagmtilanndan v'

birincisinde

V=I_X2,

=,

2x , vlt = - 2,

v'"

ve ikincisinde

de

v
yazihrsa [(1 - xl)
u"](I')

v' = 1, v" = 0 2j.l J.l(J.l 1)

= =

(I -

x2) U(I'+2) ~

(XU')(I1)

x U<I-I+1)

+ J.l

x U(I-I+l) -

u(l')}

u(l/.)

(1.20.6)

sonuclanna

vanhr.

(1.20.4) bagmtismda (1 x2)

(1.20.6) bagmtilan
u(I/.+1) -

yerlerine yazilrrsa
u(lt)

u(I' t-2) -

2J.l X

J.l (Jl 2J.l U(I1)

- 2x

U(I'+I)

+ 1(/ + 1)

1)

u(l/.)

=0

veya
(I-x2) U<11+2)-2

(J.l+ l).» U(I1+1)+

w = U(Il) = dl

[/

(1+ 1)- J.L (Jl+ 1)]u(I-I)=O

(1.20.7)

sonucuna vanlrr, Bu son bagmtida (120.2) den yararlanarak

I PI dxlml
m

(1.20.8)

yazihrsa

(1 - xl) wit - 2 {J.t. hdir,

1) xw'

[I (I

+ 1) -

J.1 (J.l

1)] w

=0

(1.20.9) fark ..

elde edilir. Bu denklem Pj (x) fonksiyonlanm veren (1.15.9) denkleminden

ASOSYE LEGENDRE FONKStyONLARlNIN

LEGENDRE POL1NOMLARI: .....

63

~imdi de {I. 15.9) denklemini

elde edebilmek

amaci ile dlmlp dx1ml

1

I = pm
I

(x) = (l - x?t12 W yapaIun.

(l - x2)lmI/2

(1.20.10)

fonksiyon

dontisumunu

(1.20.1::» bagmtismdan (1.20.11) gore logaritmasi almirsa ,(1.20.12) gore tiirevi ahmrsa (1.20.13) turevi almrrsa

f w=~__:_-bulunur. (1.20.11) bagmtismm

(l - x?)""f2

her iki yammn e tabamna

In w = In! - ~ In (1 - Xl) 2 elde edilir. (L20. I 2) bagmtismm her iki yanmm x degiskenine

w' I' J.lX -=-+---

I-xl

sonucuna

vanhr.

(1.20.13) bagmtismm

her iki yanmm tekrar

bulunur.

(1.20.13) bagmtisunn

her iki yanmm

karesi ahrursa

bu kez

bulunur.

Son iki bagmti taraf tarafa toplamrsa (1.20.14)

sonucuna nurse

vanhr.

(1.20.9) bagmtismm

her iki .yaru (1 - x2) w carpnmna

bolu-

w' _ 2(11+ l)x w I-x2

w' + l(l+ 1) _ 1l(J1+ 1) =0 w I-r I-x2

(L20.9a) bagmtismda

(I. 20. 9a)

elde edilir. (1.20.13) ve (1.20.14) bagmtilan ve gerekli sadelestirmeler yapihrsa :

yerlerine yazihr

64 ... TEK PARCACIGA Atr SCHRODiNGER

DALGA DENKLEMt
2

f' + f

2J.lx I-x2
2 (Il

L+
f
1) x

p. I-x2

J.l(1l + 2) x (1-:2)2
1) x2

L _ 21l (11 +
I

1(l

I) _ J.1 (Il

+ I)

=0

1 - ,x2

(1 - r)2

I - x2

1 - x2

I' _ f

_I' _ J.l2 r + I (l + I) I (1 - X2)2 1 - x2

---=0 2
1- x (1.20.15)

).12

sonucuna vanhr. (1.20.15) bagmtismm pihrsa ve ).12 = 1m [2 = m2 yazihrsa (I - x2)f'

her iki yam (I - x2)

2

carpinn

He car-

Lx f

'+

[l(l

1) -

I-xl

]f=

(1.20. 15a)

elde edilir. (1.20.15a) bagmtismda (1 - x2) veya d2 pm

f = Pj

yazihrsa

dx:

2X_I_

dpm

dx

/(1

1) -

I-xl

Pi = 0

(1.20. 15b)

; [(1- d:!] +
X')
(1.20.10) bagmnsi m

[1(1 + 1) -

:'x' ]pl~
I

(1.20.16) 0 halde

sonucuna van hr. (1.20.16) denklemi (1.15.9) denkleminden (1.20.10) bagmnsi aramlan bagmtidrr.

ibarettir.

>0

icin
= (1 X2)mt2

Pj (x)

d'" P

dx"'

(1.20.17)

seklinde yazilabilir. ate yandan, m > 0 icin Pi (x) fonksiyonu (1.20.16) denklemioin bir 90ziimii ise PI'" (x) de sabit bir carpan farkr ile aym denklemin
bir 90ziimiidiir. Bu iki cozum arasmdaki bagmtmm m)! P'"
I

Pt:" = (_ 1)'" (/I

(/+m)!

(1.20.18)

oldugu konu ile ilgili kitaplarda ispat edilmistir. (1.20.17) bagmtismdaki ti.irevin m mertebesi P, polinomunun I derecesinden daha kticiik olmah veya en fazla ona esit olmahdir :

KOREsEL

HARMON1K

Jf

65

I m I <1

veya

/ <m < /

(1.20.19)

Eger bu sart gerceklesmezse Pi fon~siyonu sifir olur. Gene konu He ilgili kitaplarda asosye LEGENDRE fonksiyonlanna ait normlama bagmtismm

-1

[pm (X)]2 dx =
J

21

+1
2

(1 - m)!

(1 + m)!

(1.20.20)

seklinde oldugu ve ortonormallik bagmttsimn da

-1

Pi (x) Pl! (x) dx

2/

+1

(/

+ m)!

(/ - m)!

0u'

(1.20.21)

seklinde oldugu gosterilmistir.

indirgenir. LEGENDRE formulu (1.20.17) bagmtismda yerine yazihrsa asosya LEGENDRE nna ait RODRtGUES formulu elde edilir :
pm (x) _
I -

(1.20.21) bagmtrsi m = 0 icin (1.18.11) bagmtisma polinomlanna ait (1.19.13) He verilen RODRiGUES

fonksiyonla-

(1 - x2)mJ2

211!

dJ+m dx'":"

(xl _ 1)1

(1.20.22)

(1.20.22) bagmtismda (1.20.19) sartmdan otUrU m (1.20.22) bagmnsi

< 0 olabilir. 1 = 1 ve / = 2 icin

(I.20.23) (1.20.23a)

P: (x) = (1 PJ (x) P~(x)

X2)1/2 2

sin e

=
=

3x (I -

X )1/2

= 3 cos e sin e }
sin2

3 (1 - xl) = 3

sonuclanru verir. (1.19.19) ve (1.20.17) bagmtilarmdan da bu sonuclar bulunabilir. (1.21) KURESEL HARMONiK
(1.10.14) bagmusma L, kartezyen bileseninin

gore yorunge actsal momentumu vektor operatOrliniin kuresel koordinatlar cinsinden ifadesi L =!!_ ~ z i acp
(1.21.1)

seklindedir. L, operatortlntin (1.15.10) bagmtrsi He veri len Ylm (9, cp)

= Nlm Pi (cos e) eimrp

(1.21.2)

kiiresel harmonik fonksiyonunun iizerindeki etkisini inceleyelim :

66

J(.

TEK P ARCACIGA

AiT SCHR<>DtNGER DALGA DENKLEM::I

n a· = -N lm pm_(e1mo;o) • 1a
I

cp

= nmN
ve boylece

T",

pm eimo;o I

(1.21.3)
sonucuna vanhr. (1.21.3) bagmnsi Y1m kuresel harmonik fonksiyonunun L, operatoriiniin lim ozdegerine ait bir ozfonksiyonu oldugunu gosterir. Ote yandan (1.14.10) bagmusi He verilen

L2 Y1m (9, rp)

1(1+ 1) Y1m (9, <p)

(1.21.4)

ozdeger baginnsi, (1.21.3) bagmusi ile karsilastmhrsa kuresel harmonigin L2 ve L, operatorlerinin ortak ozfonksiycnu oldugu aulasihr. Bu sonuc L2 ve L, operatorlerinin komi.itatif olmasmdan o turudur, ~iiphesiz L2 operatoruntm It? I (I + 1) ozdegerleri He L, operatoruntln hm ozdegerleri arasmda (1.20.19) ba-

gmtisr He verilen -1<m<1

seklinde bir iliski vardir. I kuvantum tum say.st adi verilir ve sayisma yorimge actsal momentumu (1.21.5)

kuvan-

I = 0, 1, 2, 3, ...
degerlerini alir. m kuvantum sayisma da magnetik kuvantum saytst veya izdiisum kuvantum saytst adi verilir ve belirli bir I icin

m
seklinde 21

O. + 1, + 2, + 3 , ... , + 1

+1

farkh

deger ahr,

Kiiresel harmonik

ff
(411:)

Yfm Yl'm' dn = saglar.

(ltl' (lm",'

(1.21.6) dn kati aci elemamdir

seklindeki ortonormallik bagmtilanm ve kuresel koordinatlardaki if'adesi

Burada

dfJ. = sin

e d9 d<p
kati acr iizerinden ahnrmsnr ve

seklindedir. (1.21.6) daki integral 41t degerindeki kuresel koordinatlarda

II
211:

11:

Yim

re, <p)

Y~m' (9, <p) sin

e de d<p = (lit'

(lmm'

(1.21. 7)

seklinde yazrlabilir,

Ote yandan

(1.21.2) bagmtismdan

KORESEL HARMON1K
Y1'm' Y7m

• 67

(9, <p) =

Nl'm'

P'p' (cos 9)

eim',.,

(9, <p) = N1m Pi (cos 9) e-im,., taraf tarafa carpilmasi He (cos 9)

ei(m'-m)'ll

yazrlabilir. Bu bagmtilann
Ytm

(9, <p)

YI'm'

(9, <p)
n

= N1m

NI'm'

pr; (cos 8) P[!'

elde edilir. Bu if'adeyi (1.21.7) bagmtismda

Nlm NI'm'

yerine yazarak.
0mm'

bulunur.

o Ote yandan,

2n

ei(m'-m)'ll

dcp

f Pi
icin :

(cos 8) P'p' (cos 9) sin 9 d9 = Oil'

(1.21.8)

m'

2n

2n

ei(m' -m)'ll

dffJ = / dffJ
0

= 21t

ve
m' oF m
bulunur. icm :

!
2n

ei(m' -m)",

dc.p

1
i im' -

[
m)

ei(m' _ m)",]2 n = 0

o Bu iki bagmti bir arada

1- 1 ::=0 i im' - m)

!
271:

ei(m'-m)",

dcp

= 21t

Omm'

(1.21.9) bagin-

seklinde yazilabilir. Asosye LEGENDRE fonksiyonlannm ortonormallik trsi DIan (1.20.21) bagmtrsmda x = cos 9 degisken donustimu yapihrsa

71:

Pi (cos 9) P'(: (cos

e) sin e de

21

(l 1 (/-

+ m)!

m)!

Oil'

(1.21.10)

elde edilir (1.21.9) bagmusi (1.21.8) bagmtismda yerine yazihrsa

n

N1m NI' m' 21t

0111111,

Pi (cos 9)

Pi~' (cos
m'

8) sin 9 de = Oil' yazihrsa

omm'

o elde edilir. Bu bagintnun her iki yamnda

71:

=m

21t N1m Nl'm

bulunur,

Pi (cos 9) P'F (cos 9) sin

e de

Oil'

(1.21.11)

o Simdi de (1.21.10) bagmnsi 21t Ni.; elde edilir. Bu bagmtmm

NI'III -~-

(1.21.11) bagmtismda (l+m)!

yerine yazihrsa

21

+1

(/l'

m)!
=

Cll' = OH'

her iki yanmda

I yazrhrsa

68

JI.

TEK PARCACIGA AiT SCHORiNGER

DALGA DENKLEMi

N2
lm

21 + 1
41t

(l-

m)! yerine yazihrsa

(l + m)!

(1.21.12) norm-

sonucuna vanhr. (1.21.12) bagmtist Iannus kuresel harmonigin

(1.21.2) bagmtismda

Y1m (e, <p)

seklindeki

21 + 1 (I - In) I ] I12 . Pi (cos fJ) [ 41t (l + m)!

eim~

(1.21.13)

genel ifadesi elde edilir. m yerine - m yazihrsa = [21

41t

(1.21.13) bagmtismda y bulunur.

i,-m

(l + m)! (l-m)!

J1/2 p-m
I

e-imrp ile verilen degeri yazihrsa

pm e-imt? i

Bu bagintida y_
1,

P1m yerine (1.20.18) bagmust

= (~ l)m
m

[3_!_ + 1
4-:t

(1- m)! (/+m)!

11/2

(1.21.14)

elde edilir. Ote yandan, (1.21.13) bagmtisnun

kompleks

Ytm =

2! + 1 (I - m)!
41t (l

+ m)!

eslenigi ahrursa
.

I12

Pi

e-Im~

(1.21.15)

bul un ur. (1.21.14) ve (I. 21.15) bagin ulan karsilastmhrs

a (1.21.16)

Y7m (8, q» = (- 1)'" Y1.-m (9, q»

sonucuna vanhr. (1.21.13) bagmtismdan yararlanarak kuresel harmoniklerin acik ifadeleri vazilabilir. Asagida 1=0, 1,2 icin kiiresel harmoniklerin acik ifadeleri verilmistir : 1 Yo,o = --,,:---

y4rc

(1.21.17) (1.21.18)

Y1,o =

3 41t (

)1/2

cos

e,
1),

Y1 +1 = + -

•-

3 )1/2 sinOe±irp ( 8'1t

Y2•0 = ( 16'1t

)1/2

(3 cos- 0 -

Y2.±1

=1= (

S;

15

)1/2

cos 0 sin 8 e±2i~ sin- 8

e±2iq:.

1
J

Y2 +2
.-

15 ( 32'1t

)1/2

(1.21.19)

Bu ifudelerin hepsi (1.21.16) simetri baginulanrn

gercekler,

I. BOLUME EK
LflEER HllRMONiK ostLATOR
(I.EK.l)

LtNEER HARMONiK ostLATOR t<;tN BtR BOYUTLU DiNGER DENKLF,MiNiN ~OZtlMtl

zamana bagh oImayan bir boyutlu

SCHRO-

Kartezyen koordinatlarda GER denklemi

2

SCHROoiN-

d -- 'V + -2m
dx2 li2 seklinde yazilabilir. Lineer harmonik

[E -

V(x)] 'V = 0

(LEK.l.l) enerjisi (I.EK.1.2)

osilatorun 1

potansiyeI

V(x) = - mw2 x2

bagmtisr He tarumlandrgi d '1'

icin (I.EK.1.1)

denklemi 'I'

dxZ

+ 2m
liz

(E __ 21 mw2 XZ)
&=-

(I.EK.l.3) (J.EK. I .3)

seklini ahr. Burada w lineer harmonik osilatortin acisal frekansidrr. denklemini daha sade bir sekilde yazabilmek icin

nw
tersi boyutuna sahip

2E

(I.EK.1.4)

boyutsuz

sabit bUyUklUgUnU ve uzunlugun

a=(~Wr
sabitini tammlayahm. Son iki bagmtmm yardnm iIe e ve
(1

(I.EK.1.5) sabitleri arasmda 69

70

:f.

LlNEER HARMON1K OSiLA-TOR

2

a E=--

2mE Tt2
2 2

(l.EK.I.6)

bagmtismm varhgi kolayhkla

2

gosterilebilir. (l.EK.1.3) denklemi

d 'V --+ ( 2mE dX2 1i2

liZ

x2 ) \11-0
Y

seklinde yazihrsa (I.EK.1.5) ve (I.EK.1.6) bagmtilannm d -veya

2

yardum He

'V
2

dx

+ (a2 e -

u4

X2)

'V = 0

(I.EK.I.7) bagmtist bulunur. Bu son bagmtida x degiskeni

y bagmtismm yardmn ile r boyutsuz
=
(l

=(lX

(l.EK.l.8)
donusturulurse

degiskenine

dy

dx , d -2

olacagindan (1. EK.l. 7) denklemi

'V
dy2

+ (s -

y2) 'V = 0

(I.EK.l.9)

veya
(I.EK.l.9a)
seklini ahr. Simdi (I.EK.1.9a) denkleminin x ~ + 00 veya y ~ ± 00 icin asimptotik ~ozUmUnil bulmaya cahsahm. Suphesiz (I.EK.1.9a) denklemi y ~ ± 00 icin
~:::::y2
",If

'V asimptotik seklini ahr. Bu denklemin y 'I' ::::: " e " vyy+
1
Q

(y~
-7

+ 00)
00

(I.EK.l.IO)

icin cozumunun

(y -)- + 00)

seklinde oldugu gosterilebilir. Buradan n soniu degere sahlp bir sabittir. y~ + 00 icin '+' dalga fonksiyonunun soniu degerler alabilmesi gerektigi icin ancak
'I'

== y"

_ 1 yt

'i

(y -+ + 00)

(I.EK.I.ll)
ahmrsa

olabilir. Bu son bagmtimn her iki yammn e tabamna

gore Iogaritmasi

LtNEER HARMoNiK

OStLAT{)R t~tN BiR BOYUTLU ...

Jf

71

In
elde edilir. (I.EK.t.12)

\(I

==

n In y -

_),2

(I.EK.l.12)

bagmtismm her iki yarunm tiirevi ahnrrsa

-s--y

",'

(I.EK.I.13)

bulunur.

(I.EK.l.13) bagmtismm
'"

'" y tekrar tiirevi almirsa n

'II" ",'2 ---=::---1

",2

y2

bagmusi

ve (I.EK.l.I3)

bagmtismm
",2

her iki yammn karesi ahmrsa

}2

'" '2 n2 --:::::::--2n+y2

bagmtisr bulunur,

Son iki bagmu taraf tarafa toplamrsa

",8

==

y2 _ (2n

+ I) + n (n y2
OQ

1)

(I.EK. 1. 14)

'"

sonucuna vanhr. (I.EK.1.14) bagmtisr y ~ + icin (I.EK.1.10) bagmusnu verir ve boylece (l.EK.l.ll) bagmtismm asimptotik cozum oldugu anlasihr. (I.EK.1.14) bagmtisr (I.EK.1.9a) bagmnsi ile karsilastmhrsa y sonucuna vanhr. denkleminin (I.EK.1.l1) asimptotik
_ 1 )'2 -7

00

icin

==

2n

+1
~ozlimiine

(I.EK.1.15) uygun bir ~o-

(I.EK.1.9a) ztimii

v(y)=H(y)e seklinde olmahdrr. Bu son bagmtmm mast ahmrsa

2"

(I.EK.1.16)
e tabanma gore logarit-

her iki yanmm I

In '" = In H - _ y2
2
eide edilir. (I.EK.l. I7) bagmnsnun
\(I'

(l.EK.l. 17)

her iki yarnrun tiirevi ahmrsa H'

~=--y
\(I

H
ttirevi ahnirsa H" H H'2 H2

(I.EK.l.I8)

bulunur.

(I.E.K.I.18) bagmtismm
\(I" \(I \(12

tekrar

---=----1

'V'2

bagintisi ve (I.EK.1.18) bagmtismm her iki yammn karesi ahmrsa

72

Jf.

LtNEER HARMONiK OStLATOR

\jI'2 \jI2

-=--2y~+y2
H2 bulunur.

H'2

H' H

Son iki bagmn taraf tarafa toplamrsa

-=

'V.. 'I'

--

Hit

2y-+y2-1

H'

(I.EK. 1. 19)
yerine yazihrsa (I. EK.l.20)

sonucuna vanhr. Bu sonuc (I.EK.1.9a) H (y) fonksiyonunu veren

diferansiyel denkleminde

H"- 2yH' + (8 - 1) H = 0
diferansiyel denklemi bulunur.

Simdi (I. EK.1.20) diferansiyel denkleminin

aO
#> = 0,

s >0

(I.EK.l.21)

veya H(y)

Y.L
GO

00

ak yk

= LakyHk
k=O

(I.EK. 1.21a) bagmnsindan H nin

k=O

seklindeki bir coztlmunti bulmaya calisahm. (I.EK.1.21a) y ye gore birinci ve ikinci mertebeden turevlerini alarak H' =
ve

L
k

(s

+ k) ak y+k-l

=Y

.2
k k

(s

+ k) ak yk-l
+k

H" bulunur.

2:
k

(s

-L

k ~ 1) (s

+ k) akY':-k-l =
diferansiyel
2y

y.L

(s

1) (s

+ k)

akyk-2

L
k
k

Bu sonuclar (I.EK.1.20)

(s

+k

- 1) (s

+ k) ak }Jc'-z + k +- 2) ak.:,

2
k

denkleminde
y-I

yerlerine yazihrsa
1)

(s

+ k) a;

+ (8 -

.L
k
k

ak s" = 0

veya

(s

+ k -+

l)(s

2 yk

2.2 (s
k

+ k) ak Y +- (8 + k) + 1 -

1)

.L

a;

yk

=0

veya

.2: {(s + k +- 1) (s + k + 2) a
k

k-+ 2 -

[2 (s

e] ad yk ~ 0

ozdesligi elde edilir. Bu sonuc (I.EK.1.21a) serisinin (I.EK.1.20) diferansiyel denklemini ozdes olarak sagladignu sifira esit olmahdir. Boylece gosterir ve herhangi bir k icin yk mn katsayrsi

llNEER

HARMONiK OSiLATOR t<;iN BiR BOYUTLU...

=

Jf.

73

(s sonucuna

+ k + 1) (s + k + 2) a +

k2

[2 (s

+ k) +

1-

el ak

(I. EK.l.22)

vanhr.

k = - 2 icin a_2 = 0 oldugundan (I.EK.l.23a)

bagmtisr ve k = - 1 icin a_I = 0 oldugundan s(s bagmusi bulunur.

+ 1)a
1)

=0

(I.EK.l.23b) bagmusi

ao sifirdan farkh oldugu icin (I.EK.l.23a)

s(s -

=0

indis denklemini ve boylece s = 0 veya s = 1 sonucunu verir. s > 0 olmast gerektiginden (LEK.l.23b) bagmnsma gore s = 0 ve al 0 olmalidtr veya s = 1 icin a1 = 0 olmahdir. Suphesiz s = 0, a1 = 0 sonuclan bir arada gerceklesebilir ve boylece al = 0 olmak uzere s = 0 veya s = 1 olabilir, (I.EK. I .22) bagmtisma gore, a1 = 0 icin k > 0 olmak uzere k her zaman bir cift tamsayt olmahdrr.

"*

y~ ± icin asimptotik degerleri (I.EK.l.21a) sinin en yuksek dereceli terimleri He belirlenebilir, Bu maksatla
OQ

H (y) fonksiyonunun

sen-

limitinin mertebesi

arastmlmahdir.

(I.EK.1.22)
----'--------

bagmtrsimn

aracrhgi He
y
;,2

. ak+2 yk+2 1tm k-.<:f) ak yk

= y 21'im
k"'<:f)

+ k) + 1 _ s =_ ~ (s + k + 1) (s + k + 2) k
2 (s

(I.EK.l.24)

bulunur. m sonIu bir bUyUkliik oImak ilzere y" exp (y2) fonksiyonuna ait seri H (y) fonksiyonuna ait serinin (I.EK.1.24) bagmnsi ile beHrlenen ozelligine sahiptir. Gercekten (I.EK.I.25a) serisi k = 2q ahnarak (I.EK.l.25b)

seklindc yazilabilir.

Bu bagmtilardan

74 • LtNEER HARMONiK OSiLATOR

q!
(q

y2(1]+1)+m

+ I)! y2IJ+m

---

y2

q+l

y2
_...::___

-+1
2

veya
(I.EK.l.26)

sonucuna vanhr. (I.EK.1.26)

y -7 +

sonucu (I.EK.1.24)
00

sonucunun ayrndir. 0 halde

(1.EK.1.27)

icin :

elde edilir. Bu sonuc (1.EK.l.16)

y~

bagmusmda

yerine yazilirsa

00

icin :

veya
y~

00

icin :

(I.EK.l.28)

sonucuna vanhr, 0 halde y -:, + 00 icin \jI (y) soniu degildir ve bu sebepten k~ olamaz, yani (1.EK.l. 21 a) sed si k = k 0 terimi ile kesilmeli ve k 0 mCI dereceden bir polinom olrnahdir. Boylece, ako # ve ak(l+2 = sartlan saglanmahdir ve (I.EK.l.22) bagmtisma gore k = ko icin
00

(s

+ ko +

I) (s

+ ko + 2) ako+2 = [2 (s + ko) + 1 -

e] ako

yazrlabildiginden

sonucuna

vanhr,

ko bir cift tamsayi ve s =

° veya s

(I.EK.l.29)
=

I oldugundan, (I.EK.l.30)

n =s

+ ko

(ko = 0,2,4, 6, ...)

sayist S = 0 icin bir cift tamsayi ve s = 1 icin bir tek tamsaytdir. 0 halde, (I.EK.I.30) bagmtisr He tammlanan n sayist her zaman bir tamsayidir ve (I.EK.1.29) bagmtrsi bu tamsayi cinsinden

&=2n+
seklindc yazilabilir, (I.EK.1.31)

(n = 0, 1,2, 3,... )

(I.EK.1.3 I) yerine yazihrsa

bagmnsi

(I.EK.1.4)
(n

bagmtismda I, 2, 3, ... )

En

(n + ~ )hW

= 0,

(I.EK.l.32) veren (l.EK.1.20)

sonucuna vanlir. (I.EK.1.31) bagrnusi H; (y) polinomlarnu diferansiyel denkleminde yerine yazihrsa

HERMiTE POLtNOMLARININ DOGURAN FONKSiYONU .. 7S H~ 2yH~

+ 2nHIJ

=0 HERMiTE

(I.EK.l.33) polinomlan

diferansiyel adr verilir.

denklemi

elde edilir. H; (y) polinomlanna

(LEK.2)

HERMiTE POLiNOMLARININ polinomlan,

DOGURAN FONKStyONU mumkim kilan

(I.EK.2.1)
11=0

HERMiTE

kolayhkla hesaplanabilmelerini

seklindeki bir doguran fonksiyon yardimi He tammlanabilir. nun e tabamna gore logaritmasi alnursa

Doguran fonksiyo(I.EK.2.2) gore

In g (y, t) = bagmtisi bulunur. (I.EK.2.2.) kismi tiirevi ahmrsa

11

+ 2y t

bagmtismm her iki yamnm y degiskenine _I

g

ay

ag

= 2t
(I.EK.2.3)

veya

ag --2tg=O

oy

bulunur. (I.EK.2.1) bagmtismdan yararlanarak g ve 8g/8y nin HERMiTE polinomlan ve tilrevlcri cinsinden acihmlan (I.EK.2.3) bagmtismda yerlerine yazilmgt. takdirde bu bagmtiyr ozdes olarak saglamahdir. Gerekli islemler yapihrsa :

2:
II If If

H~-

tn

n!
If

- 2t

H~ _1__

n!

HII n! -

(If

2: 2: 2:
II If If

Hn-=

til

n!

HIJ t

n+1

n!

=0
tIC

Hn-I ---

(n - I)!

veya (I.EK.2.4)
II

sonucuna

vanhr.

Bu 6zde~lik HERMiTE

polinomlanmn

arasmdaki

76 ... L1NEER HARMONiK

OSiLATOR

H~

= 2n H

II-1

(LEK.2.5)

tiirevli rekiirans bagtnttsua verir. (I.EK.2.2)

bagmtismm

her iki yamnm t degis-

kenine gore kismi turevi almirsa

-

--=

og at

2t +2y

veya

ag + 2 (t

at

- y) g

=0

(I.EK.2.6)

bulunur. (LEK.2.1) bagmtismdan yararIanarak g ve nomlan cinsinden acihmlan (LEK.2.6) bagmtismda islemler yapihrsa :

aglat

nin HERMiTE poliyerIerine yazihr ve gerekli

L
n
11

H"

t"-I

(n - I)!

+ 2{t

- y)

L
"

H" -

ttl

H,,+1 - ttl
n!

+2

L
"

n!

HII --

t"+

n!

- 2y

L
n

H" - = 0 n!

til

" L... Hn+

n

ntn!

+ 2 ""

L-t n

Hn-t

(n-I)!

til

2y "" ~

HII ~ = 0 n!

veya
(I.EK.2.7)
n

sonucuna

varihr. Bu ozdeslik HERMiTE polinomlanrun

arasmdaki (I.EK.2.8)

Hn+1
tiirevsiz rekiirans bagmusun

2y H; - 2n Hn_1

verir.

Turevli ve tiirevsiz rekiirans bagmulannm yardum ile HERMiTE polinomlanm veren diferansiyel denklem bulunabilir. (I.EK.2.8) bagmtismda (I.EK.2.5)

bagmtisi yerine yazihrsa

Hn+1 bulunur.
=

2y H" - H~ turevi ahmrsa

(I.EK.2.9)

Bu bagmtinm her iki yanmm H~ + 1 = 2 H"

+ 2y H~

- H~

(I.EK.2.10)

elde edilir. ate yandan,

(I.EK.2.5)

bagmtismda

n yerine n + 1 yazthrsa

HER1\trtrn POLiNOMLARI tctx RODRiGUES Tip! FORMiJL H~+l = 2 (n

J#.

77

+ 1) n,
-H~

(I.EK.2.11)

elde edilir. Birinci yanlan esit olan (I.EK.2.10) yanlannm esitlgi yazihrsa

ve (1.EK.2.11) bagmnlannm ikinci

2n HII

+ 2 H; = 2 H; + 2y H~
H~ - 2y H~

veya

+ 2n H; = 0
polinornlannm

(I.EK.2.12)

sonucuna vanlir. (I. EK.2.12) bagmusi HERMiTE bagmusi He verilen diferansiyel denklemidir.

(I.EK.I.33)

(I.EK.3) HERMiTE POLiNOMLARI i~jN RODRiGUES Tipt FORMUL

Bir x degiskeninin J(x) hrsa J(t - y) fonksiyonu seklindeki bir keyfi fonksiyonunda x
=t-

y yazi-

_!_ J(t

at

- y) = -

_l_ J(t

oy

- y)

(I.EK.3.1)

kisml turevli bagmtismt

saglar, Eger J(t - y) = e-(t-.vF

secilirse (I. EK. 3.1) bagm

tIS}

at

e-(t-y)2

= - __Q_

oy

e-(t-yP

(I.EK.3.2)

seklini ahr. (I.EK.2.1)

bagmtisi ile verilen g (y, t) =

ey2 e-(t-y)2

doguran fonksiyonunun gmtismin yardrmi ile

dcgiskenine

gore kisml turevi aluursa

(I.EK.3.2)

ba-

(I.EK.3.3) bulunur. Bu son bagmtida kez tekrar edilirse

an g n

degiskenine

gore kisml

turev

alma

islemi n -

at

= eyt

ot"

a"

e-(t-y)2

= (_

1)" e>2 ~

oy"

e-(t-y)2

(I.EK.3.4)

elde edilir. g(y, t) doguran serisine acihmi

fonksiyonunun

t degiskenine

gore MACLAURiN

78 11- LlNEER HARMONiK OStLATOR

co

g(y, t) seklindedir.

2( at
-ill

8n

g)
t-O

tn
-,

,,=0

ni

Bu acilnn (I. EK.2.1) bagm nsr He verilen

acilum iIe karsilastmhrsa (I.EK.3.5) sonucuna vanhr, (I.E.K.3.5) bagmtisi (I.EK.3.4)

= (-

bagmusmin
e-Y't

yardimi He

H" (y)

If

eY'

8yn

an

(I.EK.3.6)
veren RODRihesaplanabilir. (I.EK.3.7)

seklinde yazilabilir, (I.EK.3.6) bagmtisr HERMiTE polinomlanru GUES tipi formi.ildUr.

(I.EK.3.6) bagmnsimn n = 0 icm bu bagmti

yardimi

ile HERMiTE

polinomlan

Ho (y) = (- 1)0 eY't e-Y

sonucunu verir. (I.EK.3.6) bagmtisr n = 1 icin
e-Y~ = -

'!

==

H (y) = - ey2 _l_ J dY

sonucunu ve n
=

e-" (- 2ye-y2)

2y

(I.EK.3.8)

2 icin H2{y) =
eY~ --

a2

ay2

e-y2 =

eJ-'t -

a
oy

(-

2ye-y1)
=

=- 2

eY~(- 2y2

+ 1) e-

y2

4y2 - 2

(I.EK.3.9a)

sonucunu

verir. n

>2

icin HERMiTE polinomlan

(I.EK.2.8) bagmtisr He veri len

(I.EK.3.10)

seklinc'eki turevsiz rektirans

bagmtismm
=

Hz (y) icin bu bagmtida n

araciiigr He daha kolay hesaplanabilir. 1 yazilmahdir. Boylece

=

Hz = 2y HI - 2 Ho

2y (2y) - 2 = 4yZ - 2 bagmtismda

(I.EK.3.9b)

bagmtrsi tekrar bulunur. H3 (y) icin (LEK.3.10)

n = 2 yazarak

HARMONiK

OSiLATORE

AIT

OZFONKS1YONLAR ....

79

H3

= 2y H2 -

4 HI

= 2y (4y2 -

2) - 4 (2y)

= 8 y3 -

12 y

(I.EK.3.11)

sonucuna vanhr. Boylece HERMiTE polinomlan isteniIen dereceye kadar hesaplanabilir. Besinci dereceye kadar olan HERMiTE polinomlanmn listesi asagidadrr :

Ho

HI = 2y H2
H3

= 4y2 - 2
= =

(I.EK.3.12)

8y3

12y

H4

16y4 - 48y2
160 y3

12

H, = 32 yS -

+ 120 y
ARASIN-

(I.EK.4) HARMONiK OSiLAT()RE AtT t)ZFONKSiYONLAR DAKi DiKLiK VE NORMLAMA BAGINTILARI (I.EK.1.8) ve (I.EK.I.16) bagmnlanna IanIDI§ ozfonksiyonlarm genel if'adesi

gore harmonik osilatore ait norm-

(I.EK.4.1) seklindedir. Burada N; normlama sabitidir. '"n (x) normlanmis V: = 'V n oldugu icin
00

oldugu

icin ve

/ 'v~ bagmtisr gerceklenir. (I.EK.l.8)

"'II dx = f ['lin (X)]2

00

dx

(I.EK.4.2)

ile veri1en

y=ax degisken ddnilsllmii (I.EK.4.2) bagmnsma uygularursa (I.EK.4.1)

yardimi He

(I.EK.4.3)

bagmnsmm

N~
a

fH2
<Jl

(y) e-y2 dy

(I.EK.4.4)

_00

sonucuna vanhr, Ote yandan, (I.EK.2.1) bagmnsmi

kullanarak

80 ¥ L1NEER HARMONiK

OSiLATOR

<0

g(y, t) g (y, s)

e-yt

dy

J e<XI <XI

t:+2t y

e-s?+2sy
<XI

e-yt

dy

=
(I.EK.4.5)

-<XI

LL'" Smf
<XI

11=0

m=O

n!

m!

H" (y) Hm (y) e-y2 dy

-oX>

yazilabilir.

Bu bagmtimn

sol yarundaki

integralin

sonueu

(I.EK.4.6)
_<XI

,,=0

seklindedir, Bu sebepten (I.EK.4.5) sebilir ve

bagmtisr aneak m = n ozel halinde gercekle-

(I.EK.4. 7)

yazilabili r. (I.EK.4.7)

bagmnsmdan

I
_<:0

<>J

H; (y) e-,1 dy

vi

2" n!

(I.EK.4.8)

seklindeki normlama bagmtist bulunur. Ote yandan, (I.EK.4.S) bagmtismda hallerine ait terimlerin sifrr olmasi gerektiginden
m :;6 n icin :

mi:n

'" !
_<0

H,,(Y) Hm(y) e-Y' dy = 0 (LEK.4.8)

(I.EK.4.9)

seklindeki diklik bagmusi bulunur. yerine yazihrsa

bagmnsi (I.EK.4.4)

bagmtismda

~"- v;t 2" n!

a
veya

N2

N. = ( sonueuna vanhr, (I.EK.4.10) gmnlan bir arada

V" ~;;;;T

r
(I.EK.4.8)

(I.EK.4.10) ve (I.EK.4.9) ba-

bagintisr kullarnlarak

ALISTffiMALAR VE PROBLKMLER

JI.

81

(I.EK.4.11)
_00

seklinde yazilabilir. Bu bagmtida y = ax donusumu yapilarak tIS! yerine yazihrsa harmonik osilatore ait ozfonksiyonlann

(I.EK.4.1)

bagm-

I
_00

<0

'Vn (x) 'I'm (x) dx = 0mn bulunur.

(I.EK.4.12)

seklindeki

ortonormalIik

bagmtilan

ALI~TIRMALAR

VE PROBLEMLER

1.1. Basamak fonksiyonu am verilen ve x

<0 x >0

icin : icin :

V
V

=0
=
Vo

>0

bagmtilan ile tarumlanan bir potansiyel enerji engeli veriliyor. E toplam enerjisine ve m kiitlesine sahip parcaciklar soldan gelip engele carpmaktadir.

v
E

_ _ __ ~ r_ _ _ _ ..........
(2)

(1)

o
l;iekil 1.1.

a) E>

Vo hali icin :
SCHRODiNGER. denklemini coztmtlz. ve T hesaplaymiz

i) Bir boyutlu

ii) T gecis ve R yansima oranlanm nu gosteriniz, iii) J1 = J2 oldugunu b) 0 gosterinz,

+R=1

oldugu-

<E <

Vo hali icin yukardaki

sorularda

sorulanlan

yeniden cevaplan-

dmmz.

82

Jj.

LiNEER HARMONtK

OSiLATOR

C:;OZOM:
a) E

> Vo HALi i<;iN C;;OZOM :

i) Bir boyutlu SCHRODiNGER d2'V 2m -+-[E2 dx Ji2

denklemi (I)

V(x)]o/=O

seklindedir. vektorunun

\If = 'V (x) oldugu icin, bu denkleme ait ihtimal akinu yogunlugu kartezyen bilcsenlcri

J = IJ I = J =
x

_n_ ('V * 2mi

dw _ dx
k22 = -

'V

d"'*) dx

'

J =J • =0 y

(2)

seklindedir.

2m (E liz

Yo)

>0

(3)

vaz edilecek olursa (I) denklemi

x

<0

icin : d

2
\j11

dx"

+k

2 'VI 1

0 ve x

>0

icin : d

2 "'

tfx2

+ k22 'fIZ = 0

(4)

seklinde yazilabilir. (4) denklemlerinin genel coztlmleri

'VI

B eiktx
'VI

seklindedir.

Burada

"'0 +

+ C e-ik x,
!

'V2

= A eik, x + D e-ikax

(5)

'VR

olmak uzere
'Vo

= B eiklX

(6)
(7)

(I) bolgesinde potansiyel enerji engeline gelen dalgayi ve

'VR = C e-ik1 x

(I) bolgesinde potansiyel enerji engelinden yansiyan dalgayi belirlemektedir, (1) bolgesinden engeli asarak (2) bolgesine gecen dalga
(8)

seklindedir. (2) bolgesinde yansiyan dalga olmadrgi icin D = 0 dtr ve 'V2 = 'fir yazilabilir. x = 0 noktasmda sureksiz olan basamak fonksiyonuna ait dalga fonksiyonu bu noktada surekli olmahdir. Siireklllik: sartlan 'VI (0)
seklindedir. 'V~ (x) = ik, B elk!x
-

'ViO),

'if; (0) = 'V~ (0)

x,

(9)

ik ; C e-ikl

'V~ (x) = ikz A eika x

(10)

oldugundan, (9) siireklilik sartlan

ALISTIRMALAR VE PROBLEMLER ~ 83

veya (11) seklini abr. Buradan B ve C cozilliirse

=

B
elde edilir.

_!_
2

(1 + kl k2)

A,

= ]_

(1 - k! k2)

(12)

ii) (2) ve (6) bagmtilanm J __ h_(

o2 . '1'0

kullanarak '
=-

mt
0

dWo _ dW:) d.x 'Yo d. x

12, 'YO

d'V 'V: __ dx

ik, I 'Jlo

dW* _0_
dx

ik;

'1'012
Ii kl m

Jo = _Ii_ 2i k,

2mi

I '1'0 12:::::

Ii kl

1'1'0 \2 =

I B \2

(13)

elde edilir. ate yandan,

(2) ve (7) bagmulanm

kullanarak

JR = - fz kl

I 'l'R 12 =

Ii kl \ C

12

(14)

ve (2) ve (8) bagmnlanm kullanarak J2 - JT bulunur. Potansiyel orant R enerji engelini gefi§ orant T ve potansiyel engelinden
yanstma
--

Ii k2

I '1'2 12 _Ii k2 I A 12 m

(15)

T=

JT

bagmtilart He tammlamr. (15), (14) ve (13) de bulunan (16) da yerlerine yazihrsa

'

(16) JT, JR ve Jo degerleri

T= k2 kl
elde edilir. (12) bagmtilarmdan

I A 12 I B 12 '

(17)

84

Jf

LiNEER HARMONtK

OStLATOR

A B bulunur, (1 S) bagmtilan (17) bagmtilarmda

C B yerlerine yazihrsa

(18)

R
sonuclarma vanhr. (19) bagmtilan 4kl kz ozde~liginden 6tiira

(kl - k2)2 (k1 + k2)2 toplamrsa

(19)

taraf tarafa
1 -

+ (k

k2)2

E1

(kl

+ k2)2
(20)

T+R=1
sonucuna iii)

vanhr. '1'1
=

'Vo

+ 'l'R

bagmnsmdan d,¥
1

d'l'o

d,¥ R

dx
elde edilir. (6) ve (7) bagmtilanndan
--

dx

dx

(21)

d'Vo = 1 1"'0' 'k

dx

--

d'VR =

dx

-1

ik 1 'VR

(22)

bulunur.

(22) bagmtilan

(21) bagmtismda
--=11

yerlerine yazrlarak

dWI dx

'k ('l'O-'VR

)
ile taraf tarafa carparak 'VR )

(23)

elde edilir. Bu bagmtiyr 'Vt = 'V;

+ "'~bagmnsi + 'VR*) (
"'R 12

* dx \)11 dw, = 1.k1 (* O 'V

veya
"'1

"'0 -

* dx = 1'k 1 (J dw 1

'Vo 12

+ 'V«* 'Vo -

*) 'Vo 'l'R

(24)

sonucuna

vanhr. (24) bagmtismm kompleks eslenigi ahmrsa '1'1 d\jlf = - 1'k 1 (I '1'0 12 dx

I 'l'R [2 + 'l'R'I'o *

*) - ~fo 'l'R

(25)

bulunur.

(24) ve (25) bagmtilan

I "'1 * dW

taraf tarafa cikanhrsa

dx -

'VI d\J!~ = 2 1·k 1 (I 'Vo

dx

12 - 1 'tin 12)

(26)

elde edilir. (26) bagmtisi

ALISTIRMALAR VE PROBLEMLER )(. 85

J __ ,,_ ( ". dWl 12mt. 'VI dX bagmtismda yerine yazilirsa,

'VI

dwf ) dx
yardimt ile

(27)

(6) ve (7) bagmtilarmm

J1 = fz kl

(I

12 - I C 12)

(28)

sonucuna van hr. Bu bagmti (13) ve (14) bagmtilannm yardirm He

J1 =

i, +

JR

(29)

seklinde de yazilabilir. Ote yandan, (12) bagmtilanrun yardmu iIe

1B I' - 1 I'
veya sadelestirerek

= ~ [(

1 + ~:

r- (1 - ~: n
kl

1A I'

I B 12 - 1 C 12 = k2 1 A 12
elde edilir, (30) bagmnsi (28) bagmtrsmda J1 = Ilk::, yerine yazihrsa
1

(30)

A 12

(31)
J1 = J2 sonucuna vanhr.

bulunur. (31) bagmtisi (15) bagmtisi He karsilastmlrrsa

b) 0 < E < Vo HALt t~iN <;5ZUM:

i) k2 = 2m E h2'

a2

2m (V: - E)
{j2 0

>0

(32)

vaz edilecek olursa (1) denklemi x

<0

icin : d

2 'VI

dx

+k
ikx

'VI = 0 ve x

>0

icin : d \JI!_ -

dx

a2 '1'2

=0

(33)

seklinde yazilabilir.

(33) denklemlerinin genel cozumleri

"'1 = C e
olmak uzere

+ D e-ikx
= C eikx

'V2

e«X

+ B e-«X

(34) ve 'l'l='I'O+'I'R (35)

seklindedir, (1) bolgesindeki

'VI dalgasi DE BROGLiE dalgasidir

'VR

\11

'1'0

= D e-ikx

sekillerindeki gelen ve yansiyan dalgalann toplammdan olusur, 5te yandan, 'VI dalgasi cos kx ve sin kx fonksiyonlanmn bir lineer toplarm seklinde yazilabildigi icin her yerde sonludur. (2) bolgesindeki 'V2 dalgasi DE BROGLiE dalgasi

86

Jf.

LtNEER HARMONtK

OStLATOR

degildir ve bu sebepten gelen ve yansiyan dalgalar soz konusu olamaz. Fakat dalgasma ait

"'2
Ote

Be-ax
terirni (2) bolgesindeki her yerde sonludur yandan, '1'2 dalgasma ait obtir terim ve sonsuzda sifir degerini ahr,

sonsuzda sonsuz degerini ahr ve bu sonuc ihtimalin korunumu iein A = 0 olmahdrr, Buna gore

ilkesine uymadigr (36)

'V~(x)
oldugundan,

ik (C eikx

D e-ikx),
B,

"'; (x) = - a B-IXX

(9) sureklilik

sartlan D

C+
veya

ik (C - D)

= - aB
(37)

C+ D= B,
seklini ahr. Buradan C ve D cozuliirse

C-D=i5!:...B

c= ~
elde edilir.

(I +

i ~) B,

(38)

ii) (2) ve (35) bagmulanrn

kullanarak (39)

bulunur

ve boylece R
=

Jii_

r,

= \ D \2
1

C 12

(40)

elde edilir. ate yandan,

(38) bagmulanndan (41)

yazilabildigi

icin (40) bagmtismdan

R=l
sonucuna vanhr. Ote yandan, (2) bagmnsinda 'VT yazihrsa
=

(42)

'V2

B e-ctX

ALISTIRl'v1ALAR VE PROBLEMLER

~ 87

d\V d 'V* __ 2 = 'V _!_L* 2 dx 2dx oldugu icin J r

=-

I B 12e-2

'l'X

= IZ

0 bulunur

ve boy Ieee

T=O
sonucuna vanlir, (42) ve (43) bagmtilan gene saglandigim gdsteriyor. iii) (2) bagmtismda bu ozel hal icin T

+R=

~~
1 bagmtismm

'VI
yazihrsa a) srkkmdaki hesaplann

C eikx

+ D e12 -

ikx

tekran He (28) bagmtisma

benzer sekilde (44)

II = lik_ (

IC

ID

12)

sonucuna van hr. (41) bagmtisma gore I C 12 = I D 12 oldugundan (44) bagmusi J1 = 0 sonucunu verir. ate yandan, yukarda 12 = 0 bulunmustu, Boylece J1 = J2 = 0 sonucu gene elde edilir. 1.2. (45)

x < 0 icin : V = 0 < x < a icin : V = Vo

a

<x

icin : V = 0 V
1\

._._-

..... -

--

E _.-

(1)

( 2)

(3)

o
$ekil 1.2.

ct

ile tammlanan potansiyel engeli verildigine gore, bir boyutlu SCHRODiNGER denklemini toplam E enerjisi 0 <E< Vo sarum saglayan ve m kutlesiue sahip bir

88 .. L1NEER HARMONtK

OStLAT(}R

parcacik icin coziinuz. Parcacigm potansiyel engelini T gecis oranmi ve engelden R yansima oramru hesaplayimz ve T + R = 1 oldugunu gosteriniz, 0 < Vo < E sartmi saglayan parcaciklar icin problemi tekrar cozunuz. SONU<;LAR: 0

<E <

Vo icin : a2 = -

2m
fi2

(Vo -

E) vaz ederek:

4E(Vo - E) --:----=------...,..----V~ sinh- a a 4E(Vo - E)

R=---:--~~-------------V~ sinh- a a

V~ sinh" a a

+ 4E(Vo

E)

---------0---------V~ sin- K a + 4E (E - Yo) ,

4E(E

Yo)

R=

--------o-----:-~--__,__ V~ sin2 K 4£(£ - V

V~sin" K a a+

o)

1.3.

-a a

<<x <a <x

x

a icin : V = 0 19m: V
=-

Vo

icm : V= 0 verildigine gore, bir boyutlu SCHRODiN-

ile tarumlanan kare kuyu potansiyeli G ER denklemini :

V
....

1\

_ --Cl

o
r

(1)

(2)

(3)

-v o
$ekil 1.3.

ALISTIRMALAR

VE PROBLEMLER

Jf.

89

Toplam E enerjisi E > 0 sartmi saglayan ve m kiitlesine sahip bir parcacik icin coztiniiz. T gecis oramm ve R yansima oramm hesaplayimz, T nin a)

V2mE/1i = k ye gore degisimini inceleyiniz ve maksimumlanru

seviyelerini bulunuz. Gecis rezonanslarz deger genisliklerini hesaplayimz, b)

veren En enerji adi verilen bu maksimumlann Sk yart

Toplam E enerjisi - Vo < E < 0 sartmi saglayan ve m kiitlesine sahip bir parcacik icin bir boyutlu SCHRODiNGER denklemini cozunuz. E < 0 icin parcacik potansiyel kuyusuna baghdir. Bagil htillerin enerjilerini veren bagmtiIan bulunuz. SONU<;LAR: 2m a) x2 = (E 1i2 4£(£

+ Yo) vaz
,

ederek :

T=

+ Yo) -----V5 sirr' 2 x a + 4E(£ + Yo)

o R=-~~----------------

V5 sin? 2" a + 4E(£ + Yo)

1 +Vo
(n cift)

V2

5i02

2" a

!l.k =:. -

2(
a

E)

b)

(n tek)

1.4.

x
-a

±a

icin : V =

00,

ve

< x <a

icin : V = 0

'ile tammlanan katz duvar potansiyeli icin bir boyutlu SCHRODiNGER denklemini cozuntlz ve E > 0 toplam enerjisine ve m kiitlesine sahip bir parcacigm En enerji seviyelerini bulunuz, SONU<; :

En=--8 ma:
1.5.
x

1t2/j2

n2

<0

icin : V = 0
V = Vo

o < X < a icin :

a<x

19m: V= 2Vo

90 + LiNEER HARMONiK

OSiLATOR

ile tammlanan iki basamak seklindeki bir potansiyel engeli veriliyor. E = 3 Vo toplam enerjisine ve m kutlesine sahip parcaciklar engele soldan x ekseninin dogrultu ve yonunde gelmektedir. Bir boyutlu SCHRODiNGER denklemini bu

too

too

-ct

o
SekiI 1.4.

ct

potansiyel icin cozerek T gecis ve R yansima oranlanm a parametresinin fonksiyonian olarak hesaplaynuz ve T + R = I oldugunu gosteriniz. a parametresinin hangi degerleri icin T gecis oram en buyuk ve en kucuk olur?

SONU<;LAR: T_ - 15

k2 16

= -fz2

2m

Vo vaz ederek: R = 15 - 8 ,

+ 8 V3 + cos (2 \/2 ka)

J3

n~O, 1,2,3, ... olmak iizere : ka~( n

icin T en kucuk olur.

+) ;2

15

+ 8..)3

..)3 + cos

V2 ka) + cos (2 Vi ka)

(2

icin Ten biiyiik ve ka~n

;2

ALISTIRMALAR

VE PROBLEMLER

JI.

91

E-

3~

:=.

2Vo

(3)

V:.V o
=0

(2)

1.

(1)

x
~ekil 1.5.

1.6.

x a<x

0 icin : V =

00

o <x <a

icin : V = 0

He tammlanan bir potansiyel kuyusu verildigine gore, bir boyutlu SCHRODiN· GER denklemini top lam E enerjisi 0 < E < Vo sartmi saglayan ve m kutlesine sahip bir parcacik icin ~6zi.ini.iz. Bagh bir halin var olabilmesi icin kuyunun derinligi en az ne bi.iyiikliikte olmahdir ? SONUe:; : Vo>-1t2

1i2

8ma2

V.:

00

v-v E .-----(1)

(2)
0 d.
~kil 1.6.

9Z

Jj.

LiNEER HARMONiK OSlLAT()R

1.7.

tki boyutlu SCHR()DiNGER

denklemini kartezyen koordinatlarda

verilmis olan

I III < 1
seklindeki potansiyel enerji fonksiyonu icin 90ztini.iz ve enerji seviyelerini bulunuz. Yol gosterme : SCHR()DiNGER X= denklemini

V2

(x

+ y),

y=

V2

(x - y)

koordinat donusumu He donusturunuz SONUe;: En"n

ve yeni koordinat sisteminde 90ziiniiz.

y=[ VI +il(nx+ ~)+VI-I+Y+

0, 1 ,2,2, 3, ... ,
ny =

~)J/j",
gore:

n; =

0, 1,2,3, ...

1.8. L = r x p yorunge acisal momentumu vektor operatoril olduguna

a) L x r

+r

L = 2in r oldugunu gosteriniz, tanrmlandigma

b) K = r X L - in r bagmttsi He K vektor operatoru gore: [L2, r] = 2i1i K oldugunu gosteriniz.

c) K operatorunun HERMiTsel bir operator oldugunu gosteriniz, (HERMiTselligin tammi ve ozellikleri icin ii9tincti bolume bakmrz), d) L. p

=0
=

ve L. r [Ly, r2]

=0
=

oldugunu gosteriniz,

e) [Lx',z]

[Lz' r2]
?

=0
=

oldugunu

gosteriniz,

f) [L2 L2] = [L2 L2] x' J' y':: 1.9.

[L2 L2] s x

0 oldugunu gosteriniz •

2 nu ile tammlanan bir U9 boyutlu izotropik harmonik osilator icin lctiresel koordinatlarda SCHROniNGER denkleminin radyaI krsmuu cozerek enerji seviyelerini ve radyal kuvantum sayismm ilk ii9 degerine ait, yani n' = 1,2, 3 icin radyal dalga fonksiyonlanm bulunuz. Her enerji seviyesinin soysuzlasmasr nedir? (Soysuzlasma icin paragraf (II.6) ya bakmtz.) SONUe;LAR: n
Ct =

Kiiresel koordinatlarda

V(r) =

_!_ me;l,2 potansiyel enerji fonksiyo-

En

(n + ~) Ii"" n
=
RI,n'

0, 1,2,3, ... 1 = 0, 1,2,3, ...

2(n' - 1) + I, n'

1,2,3, .. "

= ( m/i'"

)'/2 olmak uzere,

(r) normlanrms radyal dalga fonksiyonlan:

RZI

n:-1{4

0.3/2

~~+ V
~---

ALI~TIRMALAR VE PROBLEMLER

Jf.

93

(21

I)!!

(cr)' e

-l(O!r)~

"2"

RZ,2 -

-1/4

3/2'

R 1,3 -

_-1/4 .~

0.3/2

~~+ V
(21
~--~

/3 2+ ()I (21 + 3)!! ar (cr)'

[ 21 + 3 _ (o.r)2] e 2

t(o:r)lI

5)!!

. [ (21 + 3)4(21 + 5) _ (21 + 5) (ar)2 1

+ (ar)4]

e- } (.')'

Soysuzlasma

- (n 2

1) (n

+ 2)
ait

1.10.

LEGENDRE

polinomlarma

(1 _ x2) Pi = I (l

2/+ 1

1) (P
1-1

_P

)
1+1

bagmtismt ispatlayimz,