6.

LER ATIKSU ARITIMI Klasik artma sistemleri knda artlm atksuda kalan AKM, znm madde, organik maddeler vb. gibi kirleticilerin de artm ilave artma sistemlerini gerektirmekte olup bu sistemlere ileri artma sistemleri denmektedir. Bu kirleticiler organik maddeler, askda kat maddeler, inorganik maddeler (Ca, K, SO4, fosfat, nitrat vb.) veya kompleks sentetik organik bileikler olabilmektedir. Szkonusu bileiklerin ounun evre zerine etkileri bilinmektedir. Son yllarda zellikle zehirli bileiklerin evreye etkileri ise klasik ve ileri artma sistemlerindeki artm mekanizmalar aratrlmaktadr. Tablo 6.1den de grld gibi baz bileiklerin evreye dearjnn nemli kirlilik problemlerine yol at grlmektedir. Artlm atksuda geriye kalan bileiklerin evredeki potansiyel etkisi dearj ortamna gre nemli deiiklikler gsterir. Her ne kadar askda kat ve biyolojik olarak paralanabilen organiklerin artm iin klasik ikinci kademe artma sistemleri yeterli olsa da dearjn gl, nehir, dere veya hassas blgelere yaplmas durumunda daha fazla artm gerekmekte, bu da ileri artma sistemlerinin ilavesini zorunlu klmaktadr. rnein, atksudaki azot (N) ve fosfor (P)un alc ortamlarda trifikasyonu hzlandrd ve sucul bymeyi artrd grlmtr. Bu nedenle azot ve fosforun kontrol ve dearjnda snrlandrlmas nem kazanmtr. 6.1 leri Atksu Artma htiyac Atksuda bulunan bileiklerin bilimsel olarak tespiti, genileyen bilgi ana ulam ve evre izleme almalar, artlm atksuyun dearj limitlerinin daha sk ve snrlayc olmasna yol amtr. Birok yerde dearj limitleri ikinci kademe artm sistemlerinde artlamayan organik maddenin, (askda katnn, besi maddelerinin (N ve P) ve ncelikli kirleticiler) artmn gerektirebilir. Dnyada kullanma suyunun snrl olduu yerlerde artlm atksuyun tekrar kullanm giderek nem kazanmaktadr. 6.1.1 Artlm Atksudaki Artk Maddeler Evsel atksuyun tipik zellii bilinmekle birlikte, rutin olarak llmeyen ancak geni bir deiim aral bulunan baz eser elementler ve bileikleri de mevcuttur. Atksuda bulunan bu bileiklerin evreye dearj durumunda Tablo 6,1de de belirtildii gibi baz problemlerle karlatrlabilir. 6.1.2 Artklarn Etkileri Artlm atksudaki bakiye (kalnt) maddelerin potansiyel etkileri deiiktir. Baz maddelerin etkileri ve kritik konsantrasyonlar Tablo 6.1de verilmektedir. Askda kat ve biyolojik olarak paralanabilen organikler iin ikinci kademe sistemi gerekmese bile, zel durumlarda (kk gl ve akarsular veya hassas su ortamlar) bu kirleticiler iin ek artma gerekebilir.

181

Atksudaki azot ve fosforun dearj, gllerde trifikasyonu hzlandrdndan ve sucul bymeyi arttrdndan dolay nemli olmaya balamtr. Atksuyun nitrifikasyonu, alc su ortamnda amonyak toksisitesini azaltr ve oksijen tketimini nler. 1980lerin bandan beri otoriteler ncelikle uucu organik bileikler (VOCs) ve baz ncelikli kirleticiler zerine younlamlardr. Bu kirleticilerin insan ve su hayatna toksik etkilerinin olduu bulunmutur. Tablo 6.1 Artlm atksuda bulunabilecek maddeler ve etkileri (1).
Bileikler AKM Etkileri amur birikimine neden olur, alc ortamda bulanklk yaratr. Alc ortamda znm oksijen konsantrasyonunu drebilir. nsanlarda toksik etki yapar, kanserojeniktir, fotokimyasal oksidanlar oluturur. nsanlar iin toksik, kanserojen Su canllar iin toksik Besi maddeleri Amonyak Kritik konsantrasyonlar mg/l Deiken Deiken

Biyolojik olarak paralanabilen organikler Uucu organik bileikler ncelikli kirleticiler

Bileiin yapsna gre deiir. Bileiin yapsna gre deiir. Suda, biotada veya sedimentte bulunma durumuna gre farkl Herhangi miktar

Klorr ihtiyacn arttrr, proseste nitrata evrilebilir, oksijen kaynan azaltr, fosfor ile birlikte istenmeyen sucul bymeyi gelitirir, Balklar iin toksiktir. Alg ve sucul bymeyi tevik eder Bebeklerde metemoglobinemia (blue babies) hastalna sebep olur. Alg ve sucul bymeyi tevik eder. Koaglasyonu engeller Kire-soda yumuakln engeller

Deiken 0,31 45 0,0151 0,2-0,4 0,3 250 75-200

Nitrat

Fosfor Sertlii ve toplam znm kat maddeyi arttrr, Tuzlu tat verir, Tarmsal ve endstriyel prosesleri engeller, Dier inorganikler Kalsiyum ve magnezyum Klorr Mshil etkisi yapar Kpklenmeye neden olur, koaglasyonu etkiler

Slfat Dier organikler Yzey aktif maddeleri

600-1000 1-3

Durgun ve hareketsiz gllerde

182

6.2 leri Atksu Artm iin Kullanlan Artma Teknolojileri zellikle son 20 ylda birok ileri artma teknolojisi gelitirilmi ve uygulamaya sokulmutur. Bu Blmde bu sistemlerin snflandrlmas yaplacak ve verimleri incelenecektir. 6.2.1 Teknolojilerin Snflandrlmas leri atksu artma sistemleri temel ilem ve proseslerine veya uygulanan artma prensibine gre snflandrabilirler. Bu ilem ve proseslerin kyaslanmasn kolaylatrmak iin aadaki hususlar dikkate alnr. Artmann amac, Beklenen fonksiyonu gerekletirmek iin kullanlan ilem ve proses tipi, Artlan atksu zellii ile ilgili bilgiler Tablo 6.2de verilmektedir.

Tablo 6.2. leri atksu artma ilem ve prosesleri ile kirlilik giderimi (1). Giderim prensibi lem veya prosesin tanm Artlm atksu tipi BA, A Filtrasyon Askda kat madde A Mikroelek giderimi Amonyak oksidasyonu Biyolojik nitrifikasyon Azot giderimi Biyolojik nitrifikasyon/ Denitrifikasyon Nitrat giderimi Ayr basamak biyolojik Denitrifikasyon Biyolojik fosfor giderimi Ana akmda fosfor giderimi Yan akmda fosfor giderimi N ve Pnin birlikte giderimi Fiziksel ve kimyasal metotlarla azot giderimi Kimyasal ilavesi ile fosfor giderimi Biyolojik nitrifikasyon/denitrifikasyon ve fosfor giderimi Hava ile syrma Klorlama krlma noktas yon deiimi Metal tuzlar ile kimyasal ktrme Toksik bileik ve refraktr(kararl) organiklerin giderimi Kire ile kimyasal ktrme Karbon adsorpsiyonu HA, BA HA, BA AD A + nitrifikasyon BA, A BA, BiA, A

A A + filtrasyon A+ filtrasyon HA, BA, BiA, A

HA, BA, BiA, A A + filtrasyon

183

Aktif amur toz aktif karbon Kimyasal oksidasyon zlm inorganik katlarn giderimi Kimyasal ktrme yon deiimi Ultrafiltrasyon Ters osmos Elektrodiyaliz Uucu organik bileikler Buharlatrma ve gaz syrma
BA = Birinci kademe artma k A = kinci kademe artma k ( ktrmeden sonra) BiA = Biyolojik artma k ( ktrmeden nce) AD = Aktif amur dn HA = Ham atksu

BA A + filtrasyon HA, BA, BiA, A A+ filtrasyon A+ filtrasyon A+ filtrasyon A+ filtrasyon+ karbon adsorpsiyonu HA, BA

6.2.2 Proseslerin Artma Seviyeleri Proses ve ilem seimi baldr. leri artmada zel ve ncelikli kirleticilerin giderilmesi sz konusu olduundan ekonomik fizibilite sistem tasarmnda kontrol edici faktr olmamaktadr. Uygun temel ilem ve proses dzenlemeleri ile elde edilebilecek k suyu kirletici konsantrasyonlar Tablo 6.3te verilmektedir. Bu ilem ve proseslerin farkl dzenlemeleri artma ekonomisine ve artlacak maddeye bal olarak oluturulabilmektedir. Artlm atksuyun potansiyel kullanmna Atksuyun zelliine eitli proses ve ilemlerin birarada uygulanabilirliine Dearj standartlarna eitli sistemlerin evresel ve ekonomik fizibilitesine

184

Tablo 6.3. leri atksu artmnda kullanlan eitli temel ilem ve proses dzenlemeleri ile ulalabilecek artma seviyeleri (1). Artlm k suyu Artm prosesi NH3- PO4AKM, BOI5 Bulanklk KOI, Top.N, N, P, mg/l mg/l mg/l mg/l NTU mg/l mg/l A +GF 4-6 <5-10 30-70 15-35 15-25 4-10 0,3-5 A + GF + KA A/Nit., tek basamak A/Nit-denit.(ayr) Metal tuz+A Metal tuz+A+Nitdenit.+filtrasyon BFG (ana akm) <3 10-25 10-25 10-20 <5-10 10-20 <1 5-15 5-15 10-20 <5-10 5-15 <5 5-15 15-30 15-25 4-10 0,3-3 1-5 1-2 6-10 5-15 6-10 5-15 5-10 0,3-3 5-10 0,3-3

20-45 20-30 20-35 5-10 30-70 15-30 20-30 3-5 20-35 15-25 20-30 <5

15-25 <2 1-2 5-10 <2 <1 <2 <1

BN+BFG+filtrasyon <10
A = Aktif amur GF = Granler filtrasyon KA = Karbon adsorpsiyonu Nit-denit =Nitrifikasyon-denitrifikasyon BFG = Biyolojik fosfor giderimi BNG = Biyolojik azot giderimi BFG = Biyolojik fosfor giderimi

6.3 Granler Filtrasyon ile AKM Giderimi Bu blmde k suyundaki artk AKM giderimi iin granler filtrasyon sisteminin tasarm esaslar verilmitir. Bu konudaki temel parametreler aadaki gibidir.. Granler filtrasyonun uygulanmas Filtre nitesinin says ve boyutu Filtre tipinin seimi Filtre yatann eitleri Filtre malzemesinin zellikleri Filtre geri ykama sistemi Filtreye ilaveler Filtre iletme problemleri Filtre kontrol sistemleri ve enstrmanlar, Kimyasal ilaveli filtrasyon

185

6.3.1 Granler Filtrasyonun Uygulanmas Granler filtrasyonunun atksu artmndan nceki uygulamalar ime suyu artm iin gelitirilen tasarm prosedrnden domutur. Fiziksel ve kimyasal zellikleri nedeniyle atksular, doal sulardan nemli derecede farkllk gsterirler. Bu nedenle, atksularn granler filtrasyon uygulamalar zel tasarm gerektirmektedir. Genel olarak, atksu filtreleri farkl kat yklemelerinde daha byk, ar ve deiik boyutlardaki tanecikleri tutabilirler. Filtrasyon mekanizmas olduka kompleks olup, diren, arlk nedeniyle kme, ortamda tanecikler arasnda skma gibi farkl kuvvetler vardr. Ayrca filtre yataklar arasnda miroorganizma bymesi, sistemde ek yk kayb oluturacaktr. Atksu filtrelerinin verimlilik, yukarda saylan birok faktre bal olduundan, sk dearj limitlerinin olduu durumlarda uygulama ncesinde mutlaka pilot lekli alma yaplmaldr. Atksu filtrasyonu, daha ok alc ortama dearjdan nce biyolojik artma k suyunda kalan biyolojik floklarn giderilmesinde kullanld gibi, fosfatn metal tuzlar veya kire ile ktrme sonras kalan katlar artmak ve artlm atksuyun aktif karbon nitesine verilmeden nce n artmn yapmak amacyla da kullanlmaktadr. Ayrca, tarm, park ve oyun alanlarnn sulanmas gibi tekrar kullanm uygulamalarnda insan temasnn szkonusu olduu iin, artlm atksuyun filtrasyonuna ihtiya duyulmaktadr. 6.3.2 Filtre letme Problemleri Biyoktle ieren biyolojik artma k sularnn filtrasyonunda, yar kesikli filtrelerde amur birikmesi ve ya-gres oluumunu nlemek iin en az 24 saatte bir geri ykanma yaplmaldr. Birok durumda geri ykama daha sk olabilmektedir. 6.3.4 Kimyasal laveli ile k Suyu Filtrasyonu Biyolojik artma k suyunun zelliine gre, su kalitesini arttrmak iin kimyasal ilavesi gerekebilmektedir. Kimyasal ilavesi ayn zamanda fosfor, metal iyonlar ve humik bileikler gibi baz zel kirleticilerin giderilmesi iin de kullanlmaktadr. k suyu filtrasyonunda sk ve yaygn kullanlan kimyasallar organik polimerler, alum ve demir klorrdr. Organik Polimerler Kullanm: Organik polimerler uzun zincirli organik molekller olup, molekler arlklar 104 ile 106 arasnda deiir. Organik polimerler katyonik, anyonik veya noniyonik olabilirler. Polimerler daha byk tanecik (flok) oluturmak iin ktrlm k suyuna ilave edilir. Atksuyun kimyasal yaps polimer verimini nemli lde etkileyeceinden, deneysel alma yaplarak (kavanoz testi- jar test) polimer tipini belirlemek gereklirdir. Aratrmalarda polimer dozaj 1 mg/lden balanarak arttrlr ve sonular gzlenir. Sonulara gre dozaj 0,5 mg/l veya 0,25 mg/l deerinde azaltlr ve verimi en iyi olan dozaj belirlenmeye allr. Alum bileii zelliinde molekler arl daha byk olan polimerler gelitirilmitir. Bunlarn uygulamada dozajlar daha fazladr ( 10 mg/l). Alum kullanm: Yksek pH deerine sahip (7,3-8,5) atksular iin 5-10 mg/l gibi dk alum dozajlar etkili olmadndan genel olarak optimum tanecik giderimi, pH 7-8 aralnda 20-60 mg/l gibi yksek alum dozajlarnda elde edilir.

186

6.4 Mikroelek ile Artk AKM Giderimi Mikroelekler, biyolojik artma ve stabilizasyon havuzu k sularndaki askda katlar gidermek iin kullanlan eleklerdir. Bu nitelerde elde edilen verim(AKM giderimi) yaklak olarak %55 olup genel olarak %10 ila %80 arasnda gzlenir. Burada karlalan ana problem, yksek verimde AKM gideriminin salanamamas ve kat miktarlarndaki dalgalanmalara kar sistemin direnli olmamasdr. 6.5 Besi Maddelerinin Kontrol Besi maddelerinden azot ve fosfor artlm atksularn dearjnda nemli parametrelerdendir. Azot ve fosforun dearj edilmesi, gl ve rezervuarlarda trifikasyonu hzlandrr ve s sularda kkl sucul bitkilerle beraber alg bymesini tevik eder. Estetik olmayan grnmne ilave olarak, alg ve sucul bitkilerin varl zellikle su temini, balk retimi ve elence amal kullanm gibi su kaynann faydal kullanmlarn engeller. Azotun yksek konsantrasyonlarda dearjnn sebep olduu dier zararl etkileri Alc ortamda znm oksijen dmesi Sudaki hayat zerinde toksik etki Klorla dezenfeksiyon verimini etkilemek Halk salna zararl olmak Atksuyun tekrar kullanm amacna uygunluunu bozmak olarak sralanabilir. Bu nedenle azot ve fosforun kontrol su kalitesi ynetiminde ve atksu artma sistemlerinin tasarmnda byk neme sahiptir. Besi maddelerinin kontrol stratejileri, azot ve fosforun giderim ve kontroln iermekte olup bu blmde detayl olarak incelenecektir. 6.5.1 Besi Maddeleri Kontrol Stratejisi Besi maddelerinin kontrol stratejisinin seiminde, ham atksu zelliklerinin belirlenmesi, mevcut artma sistemi ve istenen besi maddesi kontrol seviyesi nemli faktrlerdendir. Ayrca, mevsimsel deiimlere paralel olarak yl boyunca besi maddesi gideriminin deiimi de dikkate alnmaldr. Besi maddesi kontroln amalayan yaklamlar, ilave proses yaplmasn veya mevcut biyolojik artma sisteminin besi maddesi giderecek duruma getirilmesini hedefler. Yaklam seimi ise dearjda istenen standartlara ulaabilmeye, iletmenin esnekliine ve maliyete baldr. Kimyasal, fiziksel ve biyolojik sistemlerin ilavesi ile mevcut artma sistemlerinde besi maddelerinin dearj kontrol edilebilmektdir. En ok kullanlan ilave prosesler, azot giderimi iin amonyak oksidasyonu ve biyolojik nitrifikasyon-denitrifikasyon, fosfor giderimi iin ise kimyasal ktrmedir. Ancak son yllarda fosforun yalnz veya azot ile birlikte giderimi iin yeni prosesler gelitirilmitir. Bu prosesler, kimyasal kullanmnn az olmasndan veya hi kimyasala ihtiya duyulmamasndan dolay tasarmclar ve iletmeciler tarafndan tercih edilmektedir.

187

6.5.2 Azot Giderimi ve Kontrol Ham atksuda azot, amonyak veya organik formda olup, her ikisi de znm ve kat halde olabilirler. Azotun nitrit ve nitrat formlar ise baz endstriyel atksular haricinde atksularda yok saylabilecek kadar az bulunurlar. Azot formlarndan znm organik azot atksuda daha ok re ve amino asit halinde bulunur. Kat halindeki organik maddeler ise n ktrme ile giderilir. Biyolojik artma srasnda, organik azotun birou amonyum ve dier inorganik formlara dnrken amonyumun bir ksm da mikroorganizmalar tarafndan hcre sentezinde kullanlr. Bu nedenle biyolojik artma ile toplam azotun en fazla %30u giderildii sylenebilinir. 6.5.3 Fosfor Giderimi Birok atksuda, znmemi halde olan ve sudaki fosforun yaklak %10una karlk gelen kat formdaki fosfor n ktrme ile giderilir. Mikroorganizma tarafndan hcre sentezinde kullanlan miktar hari, kalan znm fosforun konvansiyonel biyolojik artma ile giderimi olduka zordur. Konvansiyonel ve dier artma sistemlerinin fosfor giderimine etkileri Tablo 6.4te verilmektedir. Fosforun gideriminde kimyasal, fiziksel ve biyolojik metotlar kullanlabilmektedir. Demir veya alum tuzlar ya da kire ile yaplan kimyasal ktrme fosfor gideriminde ok kullanlmaktadr. Biyolojik fosfor giderimi ise, mikroorganizmalarn strese sokularak hcre bymesi iin gerekenden daha fazlasn adsorplamalar esasna dayanr. Birok biyolojik proses kimyasal artma alternatif olarak gelitirilmitir. Tablo 6.4. eitli ilem ve artma proseslerinin fosfor giderimine etkileri (1). Fosfor giderimi Artma ilem ve prosesleri (%) Konvansiyonel Birinci kademe 10-20 Aktif amur 10-25 Damlatmal filtre 8-12 Dner biyolojik disk 8-12 Yalnz biyolojik fosfor giderimi Ana akmda artm 70-90 Yan akmda artm 70-90 Birleik biyolojik azot ve fosfor giderimi 70-90 Kimyasal giderim Metal tuzlar ile ktrme 70-90 Kire ile ktrme 70-90 Fiziksel giderim Filtrasyon 20-50 Ters osmos 90-100 Karbon adsorpsiyonu 10-30 6.6 Biyolojik Nitrifikasyon ile Amonyak Giderimi Atksular karbonlu bileiklerinin yansra azot, fosfor, kkrt vb. gibi bileikler de ierirler. Atksulardan azot gideriminde genellikle biyolojik yntemler uygulanmaktadr. Organik azot bileikleri organizmalar tarafndan paralanarak amonyuma dntrlr. Amonyumun bir

188

ksm organizmalar tarafndan asimile edilerek hcresel proteine evrilirken dier ksm da Nitrifikasyon bakterileri tarafndan nce nitrit ve sonra da nitrata dntrlr. Bu proses Nitrifikasyon olarak adlandrlmaktadr. Oluan nitrat iyonlarnn Denitrifikasyon Bakterileri tarafndan nce nitrit, sonra da azot gazna (N2) dntrlmesi ise Denitrifikasyon olarak ifade edilmektedir. Bylece atksulardan azot giderimi ardk Nitrifikasyon ve Denitrifikasyon kademeleri ile salanr. 6.6.1 Nitrifikasyon Prosesinin Tanm Nitrifikasyon, atksuda mevcut amonyum (NH4) iyonlarnn bakteriler tarafndan nce nitrite sonra da nitrat iyonlarna dntrlmesidir. Amonya nitrite oksitleyen bakteri trleri Nitrosomonos ve Nitrosococcus olarak bilinmektedir. lk basamakta nitrite (NO2) oksitlenen amonyum iyonlar, ikinci basamakta Nitrobakter ile nitrata (NO3) dntrlr. Birinci adma ait enerji reaksiyonu, NH4+ + 3/2 O2 NO2- + 2H+ + H2O (Nitrosomonos) iken ikinci adma ait enerji reaksiyonu, NO2- + O2 NO3- (Nitrobakter) (6.2) (6.1)

eklinde olmaktadr. Bunlara bal olarak toplam enerji reaksiyonu aadaki ifade ile verilebilmektedir. NH4+ + 2 O2 NO3- + 2H+ + H2O (6.3)

(6.1) ve (6.2) reaksiyonlar sonucu aa kan enerjiyi her iki bakteri eidi hcre bymesi ve bakm iin kullanr. Enerji elde ediminin yan sra, baz amonyum iyonlarnn hcre dokusu olarak kullanldn da gsteren ve srasyla birinci ve ikinci admlara ait sentez reaksiyonlar aada verilmektedir. 15 CO2 + 13 NH4+ 3 C5H7O2N +10 NO2- + 23 H+ + 4 H2O CO2 + NH4- + 10NO2- + 2H2O 10 NO3- + C5H7O2N + H+ (6.4) (6.5)

Burada C5H7O2N kimyasal forml sentezlenen bakteri hcresi yerine kullanlmaktadr. Ardk olarak meydana gelen oksidasyon ve sentez reaksiyonlar toplanarak yazldnda NH4+ + 1.83O2 + 1.98HCO3- 0.021C5H7O2N + 0.98NO3- +1.041H2O +1.88 H2CO3 (6.6) reaksiyonu elde edilmektedir. Amonyumun nitrata oksidasyonu iin gereken teorik oksijen miktar (6.3) eitliinde 64/14=4,57 mg O2/mg amonyum azotu olamaktadr. Biyolojik azot giderimi nitrifikasyon derecesi ile dorudan ilikilidir. Ototrofik nitrifikasyon bakterileri dk byme hzna sahiptirler ve evre artlarndan heterotrofik denitrifikasyon

189

bakterilerinden daha fazla etkilenirler. Bu nedenle, nitrat oluumu reaksiyonu azot gideriminde belirleyici rol oynar. norganik azotun biyolojik reaksiyonu Nitrobacteraceae grubu bakteriler tarafndan gerekletirilir. Nitrobacter ve Nitrocystis ise nitriti nitrata oksitlerler. Ototrofik nitrifikasyon bakterileri byme ve hcre metabolizmas iin gerekli btn enerjiyi, inorganik azot bileiklerinin oksidasyonu sonucu aa kan serbest enerjiden salarlar. Hcre bymesi iin gereken karbon kaynan ise karbondioksitten veya bikarbonattan elde ederler. Kararl halde nitrifikasyon bakterilerinin byme hz Monod kinetii ile tanmlanmaktadr. Nitrifikasyon prosesinde, nitrit oluumunda amonyak, nitrat oluumunda ise nitrit konsantrasyonlar hz belirleyicidir. Nitrobacterlerin byme hz Nitrosomonaslara kyasla daha byk olduu iin nitrifikasyon proses hzn kontrol eden adm amonyan nitrite dnm reaksiyonudur. 6.6.2 Nitrifikasyon Proseslerinin Snflandrlmas Nitrifikasyon prosesleri, karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon reaksiyonlarnn birlikte veya ayr meydana gelmesine bal olarak snflandrlr. Karbon oksidasyonu ve nitrifikasyonun bir reaktr iinde meydana gelmesi durumunda sisteme birleik (tek amurlu) sistem denir. Ayrk (ok amurlu) sistemde ise karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon farkl reaktrlerde meydana gelir ve hetetofik ile otorofik mikroorganizmalar bir arada bulunmazlar. Tek ve ift amurlu nitrifikasyon sistemleri ekil 6.1de gsterilmektedir. Nirtifikasyon bakterileri, genel olarak haval artma sistemlerinde az sayda bulunurlar. Aktif amur sistemlerinde nitrifikasyonun gerekleebilmesi BOI5/ TKN oran ile ilikilidir. Bu orann 1 ile 3 arasnda olmas durumunda sistem ok amurlu nitrifikasyon sistemidir. BOI5/TKN oran 1 ile 3 arasnda deimesi durumunda nitrifikasyon bakterilerinin oran 0,21den 0,083e kadar farkl deerler almaktadr (Tablo 6.5). Pek ok klasik aktif amur sisteminde BOI5/TKN oran 5den byk olduu iin nitrifikasyon bakterileri fraksiyonu 0,083den az olmaktadr ve buna bal olarak da nitrifikasyon tek amurlu sistemde gerekletirilir. Tablo 6.5 BOI5/TKN oran ile nitrifikasyon bakterileri oran arasndaki iliki(1). BOI/TKN Nitrifikasyon BOI/TKN Nitrifikasyon oran bakterileri oran bakterileri fraksiyonu fraksiyonu 0,5 0,35 5 0,054 1 0,21 6 0,043 2 0,12 7 0,037 3 0,083 8 0,033 4 0,064 9 0,029

190

(a)

(b) ekil 6.1 Tam karml reaktrlerde karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon prosesleri a) bileik tek amurlu sistem, b) ayrk sistem 6.6.3 Birleik (Tek amurlu) Sistemler Nitrifikasyon bakterileri hemen hemen btn biyolojik artma proseslerinde bulunurlar ancak saylar olduka azdr. Nitrifikasyon prosesi, kesikli, tam-karml, uzun havalandrmal veya eitli modifikasyonlarnda gerekletirilebilmektedir. Nitrifikasyon prosesinin bu sistemlerde meydana gelmesi nitrifikasyon bakterilerinin bymesiyle ve dolaysyla gerekli evre artlarnn nitrifikasyon bakterilerine gre ayarlanmasyla salanmaktadr. rnein, lman, artan nitrifikasyon hz, artan amur miktar daha fazla hava gereksinimini de beraberinde getirir. Bylece mevsimsel olarak nlem alnmaldr. Damlatmal filtre ve dnen biyodisk sistemleri, karbon oksidasyonu ve nitrifikasyonun beraber meydana geldii biyofilm sistemlerine rnektir. Tam karml sistemlerde olduu gibi, biyofilmli sistemlerde de nitrifikasyon iin iletme artlar nemlidir. letme parametlerine rnek olarak organik ykleme verilebilir. Yklemenin (F/Min) azaltlmasyla nitrifikasyon artacaktr. 191

eitli nitrifikasyon sistemlerinin stnlk ve kstlar Tablo 6.6da verilmektedir. Askda Byyen Prosesler: Askda byyen haval sistemler de karbon giderimi iin gelitirilen kinetik eitlikler nitrifikasyon proseslerine de uygulanabilmektedir. Nitrifikasyon prosesi zerine etki eden balca faktrler Tablo 6.7de verildii gibi; amonyum ve nitrit konsantrasyonlar, BOI/TKN oran, znm oksijen konsantrasyonu, scaklk ve pHdr. Kinetik katsaylar ise Tablo 6.8de verilmektedir. Kinetik yaklamlarn tam karml askda byyen nitrifikasyon prosesine uygulanmas aadaki admlar ierir: Gnlk pik yklemeleri karlayacak uygun bir emniyet katsays seilir. c iin minimum emniyet faktr 2 olarak nerilmektedir. Tam karmdaki minimum znm oksijen konsantrasyonu seilir. Minimum deerin, nitrifikasyon hznn dmemesi iin en az 2 mg/l olmas gerekmektedir. Tablo 6.6 Nitrifikasyon sistemlerinin kyaslanmas (1). Sistem tipi Avantajlar Birleik karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon sistemleri: Askda katda byyen sistemler Tek reaktrde amonyak ve karbon artm; kta dk amonyak konsantrasyonu; yksek BOD/TKN oranna bal olarak kontrol. Dezavantajlar

Toksik maddelere kar hassas; iletmede orta kararlla sahiptir; amur konsantrasyonu geri dnnn olduu ktrme tank ile ilikilidir; souk iklimler iin daha byk reaktr gereksinimi vardr. Toksik maddelere kar hassas; iletmede orta kararlla sahiptir; souk iklimlerde iletme pratik deildir. Dk BOD/TKN orannda kontrol gerektirir; amur konsantrasyonu geri dnnn olduu ktrme tank ile ilikilidir; daha fazla sayda birim proses gerekir. k amonyak konsantrasyonu 1-3 mg/ldir; daha fazla sayda birim proses gerekir.

Tutunarak byyen sistemler

amur konsantrasyonu ktrme tankna bal deildir.

Ayrk karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon sistemleri: Askda byyen sistemler

Pekok toksik bileie kar dayankl; kararl iletme artlar elde edilir; dearjda dk amonyak konsantrasyonu. Pekok toksik bileie kar dayankl; kararl iletme artlar; amur konsantrasyonu ktrme tankna bal deildir.

Tutunarak byyen sistemler

192

 Okside olan 1 mgNH4+/le karlk 7.14 mgCaCO3/ alkalinite harcanr. Buna bal olarak proses iletme pH belirlenir ve pH aral 7.2-9 olmaldr. Nitrifikasyon bakterilerinin maksimum byme hz kritik scaklkta, kritik znm oksijen konsantrasyonunda ve kritik pH deerinde hesaplanr. Minimum amur ya byme hz dikkate alnarak belirlenir. Emniyet faktr kullanlarak iletmede geerli olacak amur ya hesaplanr, k suyunda azot konsantrasyonu belirlenir. stenen azot dearj deerine ulaabilmek iin hidrolik kalma zaman belirlenir. Birleik karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon prosesi kullanlmas durumunda organik substrat kullanm hz belirlenir. Yukardaki admlar izlenerek rnek bir problemin zm Blm sonunda verilmektedir. Burada en nemli nokta kritik evre koullarndaki minimum amur yan belirlemek ve uygun bir emniyet faktrn semektir. Tablo 6.7 letme ve evre artlarnn nitrifikasyon prosesine etkileri (1). Faktrler Etkilerin tanm Amonyak-Nitrit konsantrasyonu Amonyak ve nitrat konsantrasyonu Nitrosomonas ve Nitrobacter lerin byme hzn etkilemektedir. Bu etki Monod kinetii ile ifade edilebilir. Nitrobacter lerin byme hz Nitrosomonas lardan daha byk olduu iin modelleme Nitrosomonas larn proses kinetii zerine kurulmutur. BOI/TKN znm oksijen (O) konsantrasyonu Bu orann 5 den byk olmas halinde ortamdaki nitrifikasyon bakterilerinin oran der. O konsantrasyonunu maksimum zgl byme hzn etkilemektedir. O mn = mn ------------- ; Ko2=1.3 olarak kabul edilir. Ko2 + O Scakln dmesi ile nitirifikasyon hz da dmektedir. Scakln byme hzna etkisi aadaki reaksiyon ile ifade edilir: mn = m e0.098(T-15) KN = 100.051T-1.158 pH 7 ve 9 arasnda maksimum nitrifikasyon hzna ulalmaktadr. Karbon oksidasyonu ve nitrifikasyonun birlikte olduu sistemlerde pH n etkisi aadaki eitlikle ifade edilir: mn = (1-0.833)(7.2 - pH)

Scaklk

pH

193

Tablo 6.8 Askda byyen nitrifikasyon sistemlerinde tipik kinetik katsaylar(1). Deerler Katsaylar Birimler aralk ortalama Nitrosomonas d-1 0,3-2 0,7 m + NH4 -N, mg/l 0,2-2 0,6 Ks Nitrobacter d-1 0,4-3 1 m NO2--N, mg/l 0,2-5 1,4 Ks Tm reaksiyon d-1 0,3-3 1 m NH4+-N, mg/l 0,2-0,5 1,4 Ks NH4+-N, mg UKMmg 0,1-0,3 0,2 Y d-1 0,03-0,06 0,05 kd Tablo 6.9da askda byyen nitrifikasyon ve denitrifikasyon sistemlerinin analizi iin kullanlan kinetik tanmlarn zeti verilmektedir. Tablo 6.9 Askda byyen nitrifikasyon ve denitrifikasyon sistemlerinin analizi iin kullanlan kinetik tanmlarn zeti (1).

Eitlik

Aklamalar
: zgl byme hz, zaman-1 rsu: substrat kullanm hz, ktle/hacim.zaman m: maksimum zgl byme hz, zaman-1 S: substrat konsantrasyonu, ktle/hacim X: mikroorganizma konsantrasyonu, ktle/hacim Y: maksimum verim katsays, ktle/ktle Ks: yar doygunluk sabiti, ktle/hacim k: maksimum substrat kullanm hz, zaman-1 kd: isel bozunma hz katsays, zaman-1 U: substrat kullanm hz, zaman-1 : hidrolik bekleme sresi, zaman c: amur ya, zaman 194

cM: minimum amur ya, zaman SF: emniyet faktr So: giri konsantrasyonu, ktle/hacim

nhibitr Bileikler: Aktif amur sistemlerinde nitrifikasyon birok bileik tarafndan inhibe edilmektedir. Ancak sistemde nitrifikasyonun olmamasnn nedeni her zaman inhibisyon deildir. Baz durumlarda nitrifikasyon bakterilerinin sistemden atlm olma ihtimali de olabilir. Tablo 6.10da da verildii gibi baz ar metaller nitrifikasyonu inhibe etmektedir. Tabloda literatrden alnan eitli metallerin inhibisyon konsantrasyonlar bulunmaktadr ve aktif amurdaki karbon gideren bakterilerin nitrifikasyon bakterilerine oranla daha az etkiledii grlmektedir. Sv ve amur fazndaki metal iyon aktivitesinin ok farkl olmas nedeniyle aktif amurdaki bakteriler yksek metal konsantrasyonuna daha fazla diren gsterirler. Slfr bileikleri, anilin, fenoller ve siyanr gibi baz organik bileikler ok kuvvetli inhibisyon etkisi gsterirler. Mikroorganizmalar birden fazla inhibitr bileiine ayn anda maruz kalrsa genellikle bir bileiin inhibisyonu baskn olmaktadr. Tablo 6.10 Metallerin nitrifikasyona inhibisyonu (10). Etkileri Metal g/m3 Cu 0,05-0,056 Nitrosomonas inhibisyonu (saf kltr) Cu 4 Aktif amurda inhibisyon yok Cu 150 Aktif amurda %75 inhibisyon Ni Nitrosomonas bymesi inhibisyonu (saf kltr) >0,25 3+ Cr Nitrosomonas bymesi inhibisyonu (saf kltr) >0,25 Cr3+ Aktif amurda %75 inhibisyon 118 Zn Nitrosomonas inhibisyonu (saf kltr) 0,08-0,5 Co Nitrosomonas inhibisyonu (saf kltr) 0,08-0,5 Biyofilm Prosesleri: Balca tutunarak biyofilm sistemleri, damlatmal filtre ve dner biyodisklerdir. Bu sistemlerin nitrifikasyon verimleri organik yklemeye baldr. Tablo 6.11de nitrifikasyonun gerekletii ykleme deerleri verilmektedir.

195

Tablo 6.11 Biyofimli sistemler iin tipik ykleme hzlar (1). Proses Nitrifikasyon verimi, % Damlatmal filtre,(ta dolgulu) 75-85 85-95 Biyolojik Kule ( plastik dolgulu) 75-85 85-95 Dner biyodisk <21 1 k amonyum konsantrasyonu 2 kg/m2.gn

Ykleme hz, kg/m3.gn 0,16-0,096 0,096-0,048 0,288-0,192 0,192-0,096 0,00245-0,00732

Damlatmal filtrelerde ta dolgu maddesi kullanlmas durumunda, yksek organik yklerde biyofilm heterotrofik bakteri arlkl olacandan nitrifikasyon verimi dk olacaktr. Ancak dolgu maddesinin plastik olmas durumunda, daha geni yzey alan elde edileceinden bakteri tutma kapasitesi de daha fazla olacaktr. Bu nedenle, yksek organik yklerde bile yksek nitrifikasyon verimlerine ulalabilecektir. Plastik malzeme kullanmnn dier faydas ise daha fazla oksijen transferi salamasdr. Bileik karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon sisteminde kullanlan dolgu malzemesinin ta veya plastik kullanlmas durumunda nitrifikasyon verimleri karlatrldnda, plastik malzeme ieren sistemin %80 daha fazla yzey alan salad ve sistemde %60 daha fazla amonyum oksidasyonun gerekletii belirlenmitir. Dner biyodisklerde amonyumun oksidasyon verimi sistemdeki yzey alanna baldr. Nitrifikasyon iin gerekli yzey alan iki admda belirlenebilmektedir. Birinci admda, BO giderimi iin gerekli yzey alan, ikinci admda ise giri amonyum konsantrasyonunu istenen seviyeye kadar artmak iin gereken disk yzey alan bulunur. ki yzey alann toplam birleik karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon prosesinin gereklemesi iin gerekli toplam alan vermektedir. 6.6.4 Ayrk Nitrifikasyon Sistemleri Askda ve yzeyde tutunarak oalan sistemlerin her ikisi de ayrk veya birleik nitrifikasyon prosesi iin kullanlmaktadr. Nitrifikasyonun ayr reaktrde olmas, byk bir proses esneklii ve emniyeti salamaktadr. Karbon giderimi ve nitrifikasyon prosesleri birbirlerinden bamsz olarak iletilebilmektedir. Ayrca, nitrifiyerler iin toksik olabilecek organik bileiklerin potansiyel etkisi de karbon oksidasyonu srasnda azaltlabilmektedir. Nitrifikasyon prosesinin gerekletii askda oalan sistemlerin akm emas ekil 6.2de verilmektedir. ekil 6.2ada birleik sistem gsterilmektedir. Bu sistem iletmesi kolay olduundan tercih edilmektedir. Havalandrma tank hacmi byk olduundan yk deiimlerine kar daha dayankldr ve uygulanan yksek c deerleri nedeniyle, genellikle daha dk hacimde fazla amur tutulabilmektedir. amurun %1-2sini nitrifikasyon bakterileri oluturmaktadr. ekil 6.2bde gsterilen sistemde ise, birinci tanka yksek F/M orannda ykleme yaplabileceinden bu tankn hacmi daha kk yaplabilmektedir. Fakat bu durumda sistem yk deiimine kar daha hassas bir duruma gelmektedir. Bu tip reaktrlerde daha ok amur oluur. Ancak, her iki tanktaki amuru birbirlerinden ayr tutmak iin ek bir keltme havuzu yaplmaktadr. Bu sisteminin en nemli faydas nitrifikasyon veriminin yksek olmasdr. zellikle gelen atksuda toksik madde bulunma ihtimali varsa bu sistem daha faydal olmaktadr. nk toksik bileiklerin ilk havuzda giderilmesi veya etkisini kaybetmesi sz 196

konusu olur. Bylece tesisin ikinci blmnde yer alan nitrifikasyon bakterileri etkilenmemi olur. ekil 6.2cde de temas stabilizasyonlu sistem verilmektedir. Havalandrma tanknda hidrolik bekleme sresi nitrifikasyon iin yeterli ise temas aamasnda biyolojik reaksiyonlarla birlikte nitrifikasyon da meydana gelmektedir. Temas stabilizasyonlu sistemlerin projelendirilmesinde yalnzca amur ya deil temas sresinin de yeterli olmas gereklidir. 6.6.5 letme artlar Sisteme gerekli hava salanmaldr. Nitrifikasyon bileik aktif amur sisteminde gerekleiyorsa sistemin kararll iin aadaki iletme koullar salanmaldr: Nitrifikasyon iin ilave oksijen gereklidir. Uzun amur ya seilmelidir. Nitrifikasyon bakterileri ototrofik bakteriler olup, organik maddeleri paralayan heterotrofik bakterilerden daha yava byme hzna sahiptirler. Bu nedenle bu bakterilerin etkin olabilmesi iin daha byk amur yana ihtiya vardr. Mikrobiyolojik dnm nedeniyle ortamn pHs dtnde kire veya soda ilavesiyle pH ayarlamas yaplmaldr.

(a)

(b)

197

(c) ekil 6.2 Askda oalan nitrifikasyon sistemlerine ait akm emalar; a) karbon ve azotlu maddelerin ayn tankta oksitlendii birleik sistem, b) ayrk sistem, c) ayrk amur stabilizasyonlu sistem; (C: karbonlu maddelerin biyolojik oksidasyonu, N: nitrifikasyon). 6.7 Azotun Biyolojik Nitrifikasyon-Denitrifikasyon ile Giderimi Biyolojik nitrifikasyon-denitrifikasyon prosesi, gideriminde kullanlan en yaygn metodlardandr. aadaki sebepler dolaysyla azot

Artma verimi yksektir. Proses kararll ve gvenilirlii fazladr. Proses kontrol dier sistemlere kyasla kolaydr. Az alan gereklidir. Maliyeti ok yksek deildir.

Atksudaki azot konsantrasyonuna bal olarak tek veya iki admda artma yaplabilmektedir. Birinci admda amonyum haval ortamda nitrata dntrlrken (nitrifikasyon) ikinci admda ise nitrat azot gazna dntrlr (denitrifkasyon). Atksudaki azot nitrat formunda olup sulama suyu olarak kullanlacak ise yalnzca denitrifikasyon yeterli olabilmektedir. Denitrifikasyon metanol veya uygun organikler ilavesi ile ayr bir reaktrde veya birleik nitrifikasyon-denitrifikasyon sistemlerinde yaplabilmektedir. Tablo 6.12de karbon kaynann trne gre denitrifikasyon hzlar verilmektedir. Tablo 6.12 eitli karbon kaynaklar iin tipik denitrifikasyon hzlar. Denitrifikasyon hz (UDN) Scaklk Karbon kayna o mgNO3 /mgUKM.gn C Metanol 0,21 - 0,32 25 Metanol 0,12 0,9 20 Atksu 0,03 0,11 15-27 sel metabolizma 0,017 0,048 12-20 hidroliz rnleri Denitrifikasyon hz aadaki eitlikle tanmlanmaktadr. UDN = UDN x 1,09(T-20) x(1- DO) (6.6)

198

Burada, UDN UDN T DO = toplam denitrifikasyon hzn = zgl denitrifikasyon hzn (mgNO3-/mgUKM.gn) = atksu scakl (oC) = znm oksijen konsantrasyonunu (mg/l) gstermektedir.

Yukardaki eitlikte znm oksijen konsantrasyonunun 1 mg/l olmas durumunda denitrifikasyon hz sfr olur. Denitrifikasyon hznn hesaplan metodu Blm sonundaki rnekte verilmektedir. 6.7.1 Birleik Karbon Oksidasyonu, Nitrifikasyon ve Denitrifikasyon Prosesi Maliyetinin yksek oluu dolaysyla karbon oksidasyonu, nitrifikasyon ve denitrifikasyon tek sistem iinde gerekletirilir ve ara adm uygulanmaz. Bu proseslerin aada belirtildii gibi pek ok stnl vardr. Nitrifikasyon ve BO giderimi iin gerekli olan oksijen kullanmn azdr. Denitrifikasyonun tamamlanmas iin gereken karbon kayna gerekmemektedir. lave ktrme havuzuna ve amur geri dnne gerek duyulmamaktadr. ilavesi

Bu sistemlerin ou toplam azotun %60-80inin artabilmektedir. Birleik sisteme rnek ak diyagram ekil 6.3te verilmektedir. Bu sistemlerde, havalandrmann sonunda artmadan artan karbonlu bileikler denitrifikasyon basamanda kullanlmaktadr. ekil 6.3bden de grlebilecei gibi anoksik ortam oksijenin kontrol ile oksidasyon hendeinde de salanabilmektedir. Bunlara alternatif olarak ardk kesikli reaktrlerde de haval ve anoksit artlar oluturularak nitrifikasyon ve denitrifikasyon reaksiyonlar birlikte gerekletirilmektedir.

(a)

199

(b) ekil 6.3 Birleik nitrifikasyon-denitrifikasyon sistemleri: a) Drt basamakl Bardenpho prosesi ve b) Oksidasyon hendei. Bardenpho Prosesi (Drt basamakl): Drt basamakl Bardenpho prosesinde denitrifikasyonun olabilmesi iin karbon kayna olarak hem atksudaki karbon, hem de isel solunum hidrolizi sonucu oluan karbon kullanlr. Karbon oksidasyonu, nitrifikasyon ve denitrifikasyon iin havuzda ayr blmler kullanlr. Atksu ncelikle anoksik olan denitrifikasyon reaktrne girer. Bu reaktre ayn zamanda karbon oksidasyonu-nitrifikasyon reaktr k suyu da geri dndrlerek verilmektedir (ekil 6.3a). Atksudaki karbon, geri dndrlen sudaki nitrat denitrifiye etmek iin kullanlr. Organik ykleme yksek olduundan, denitrifikasyon da hzldr. Atksudaki amonyum ilk anoksik ortama girmektedir ve hibir deiime uramadan sistemdeki ilk havalandrma tankna gelir. Bu tanktan kan nitrifiye olmu atksu, ikinci anoksik reaktre girer. Bu ikinci reaktrde isel solunum ile karbon salanr ve denitrifikasyon gerekletirilir. kinci haval reaktr nispeten kk olup, azot gaznn ortamdan uzaklatrlmas iin kullanlr. kinci anoksik reaktrde son havalandrmada nitrifiye olmu amurdan ayrlan amonyan denitrifikasyonu gerekletirilir. Bardenpho presesinin gelitirilmi ekli olan beli reaktr sistemi de azot ve fosforun birlikte artm iin kullanlmaktadr. Hollandada edeer nfusu 500 kii olan artma sistemine ait aratrma sonular Tablo 6.13te verilmektedir. Tablo 6.13 Bardenpho prosesinde gzlenen denitrifikasyon hzlar ( 2). Denitrifikasyon hz, mgNO3-N/gUKM..saat

Anoksik tank
Birinci anoksik tank kinci anoksik tank

Karbon kayna
Ham atksu sel solunum (hidroliz)

Gney Afrika
(20 C) 3.6 1.3
o

Hollanda
(10oC) 1.1 0.5

Oksidasyon Hendei: Oksidasyon hendei nitrifikasyon ve denitrifikasyon reaksiyonlar iin de kullanlmaktadr. Oksidasyon hendeinde atksu havalandrclarla havalandrlr ve ayn zamanda iterek kanalda dmesi salanr (ekil 6.3b). Hendekte haval blm

200

havalandrcnn ynlendirdii su aknn nnde, anoksik blm ise havalandrcnn arkasnda oluur. Atksuyun anoksik blmden gei hz kontrol ile karbon kaynann bir ksmnn denitrifikasyon iin kullanlmas salanmaktadr. Atksu k reaktrn havalandrmal blmnden yaplamaktadr. Sistemde yalnz bir tane anoksik blm olduundan, azot giderimi Bardenpho prosesine kyasla daha dktr. Birleik Nitrifikasyon-Denitrifikasyon Sistemleri iin Proses Tasarm: Askda byyen sistemlerin tasarm kullanlan proses tipine baldr. Haval ve anoksik blmlerde kalma zamanlarnn ve geri devir orannn belirlenmesi iin kolaylatrlm tasarm metodu aada verilmektedir. Anoksik blme geri dndrlen NO3-n tamamnn denitrifiye olduu ve azot asimilasyonun ihmal edildii varsaymna gre, geri dn orannn hesab aadaki gibidir:
+ + ( NH 4 N ) 0 ( NH 4 N ) e R= 1 ( NO3 N ) e Burada,

(6.7)

R = Toplam geri dn (atksu + geri dnen amur) oran (NH4+ - N)o , ( NH4+ - N)e = srasyla giri ve k amonyum konsantrasyonu, mg/l (NO3- -N)e = k nitrat azotu konsantrasyonudur, mg/l. Nitrifikasyon bakterileri yalnz haval ortamda reyebildiklerinden, nitrifikasyon iin gereken amur ya:

(6.8) eklinde hesaplanmaktadr. Burada, c = birleik sistemde nitrifikasyon iin gereken amur ya, gn c = konvansiyonel sistemde nitrifikasyon iin gereken amur ya, gn Vhaval = haval blmn hacim yzdesidir. Reaktrdeki biyoktle konsantrasyonu:

(6.9) Sistemde haval blmdeki toplam bekleme sresi:

(6.10)

201

Burada, a = haval blmde hidrolik bekletme sresi, gn Yh = heterotrofic dnm oran, mgUKM/mgBOI5 (0,55 olarak alnr) SoS = sistemde giderilen BO, baz durumlarda BO giderimi olmadndan eitlik Soa eittir, mg/l kd = isel solunum hz katsays, gn-1 Xa = ototrofik mikroorganizma konsantrasyonu, mg UKM /l f VSS = haval blmdeki UKMnin biyolojik ayrabilirlik yzdesini gstermektedir. UKMnin biyolojik ayrabilirlik yzdesi, amur yana ve isel solunum hzna baldr ve f VSS aadaki gibi ifade edilmektedir.

(6.11) Burada, f VSS = remede UKMnin biyolojik ayrabilirlik yzdesini gstermektedir (maksimum biyolojik ayrabilirlik yzdesi genel olarak 0,75-0,8 arasnda deimektedir). Anoksik blmedeki bekletme sresi: DN = (1 Vhaval) a Denitrifikasyon iin anoksik bekletme sresi DN: (6.12)

(6.13) Burada, NDenit. =denitrifiye edilen nitrat miktar, mg/l UDN = Denitrifikasyon hzn gstermektedir, gn-1. DN = DN ise hesaplama tamamlanm olur. Ancak DN DN ise farkl bir Vhaval deeri verilerek hesaplama DN = DN oluncaya kadar tekrarlanr. 6.7.2 Ayrk Denitrifikasyon Sistemleri nceleri, genel olarak kabul edilen yaklam nitrat gidermek amacyla denitrifikasyon sisteminde karbon kayna olarak metanol kullanlmasyd. Ancak ilave edilecek metanol formundaki karbonun fazlas k suyunda BOI kirlilii olarak grlecektir. Bu nedenle tasarm ve iletme artlarna dikkatlice uymak gerekmektedir. Denitrifikasyon Stokiometrisi: Karbon kayna olarak metanol kullanlmas durumunda ayrbasamak denitrifikasyon stokiometrisi aadaki gibidir;

202

Enerji reaksiyonu 1. adm: 6NO3- + 2CH3OH 6NO2- + 2CO2 + 4 H2O Enerji reaksiyonu 2. adm: 6NO2- + 3 CH3OH 3N2 + 3CO2 + 3H2O + 6OHToplam enerji reaksiyonu: 6NO3- + 5 CH3OH 5 CO2 + 3N2 + 7 H2O + 6OHTipik sentez reaksiyonu : 3NO3- + 14 CH3OH + CO2 + 3H+ 3 C5H7O2N + H2O (6.17) (6.16) (6.15) (6.14)

Pratikte enerji iin gerekli olan metanoln %25-30u, sentez iin gerekir. Laboratuar almalar esas alndnda toplam nitrat gideriminin deneysel eitlii aada verilmektedir. NO3- + 1,08 CH3OH + H+ 0,065 C5H7O2N +0,47 N2 +0,76CO2 + 2,44H2O (6.18) Btn azot, nitrat formunda ise, toplam metanol ihtiyac yukardaki eitlikten haseplanabilir. Ancak biyolojik olarak artlan atksu bir miktar nitrit ve znm oksijen de iermektedir. Ortamda nitrat, nitrit ve znm oksijenin bulunmas durumunda metanol ihtiyac aadaki deneysel eitlikle hesaplanr: Burada, Cm = gerekli metanol konsantrasyonu, mg/l No = balang nitrat konsantrasyonu, mg/l N1 = balang nitrit konsantrasyonu, mg/l Do = balang znm oksijen konsatrasyonu, mg/l Denitrifikasyon prosesi iin kinetik parametreler Tablo 6.14de verilmektedir. Tablo 6.14 Denitrifikasyon prosesi iin tipik kinetik katsaylar (1). Birim Deerler Katsaylar Aralk Ortalama -1 d 0,3-0,9 0,3 m Ks Y kd mg/l NO3N mg VSS/mg NO3N d-1 0,06-0,2 0,4-0,9 0,04-0,08 0,1 0,8 0,04 Cm = 2,47 No + 1,53 N1 + 0,87Do (6.19)

Askda Byyen Denitrifikasyon Sistemleri: Askda byyen denitrifikasyon sistemleri organik madde gideriminde kullanlan aktif amur sistemlerine birok konuda benzerlik gstermektedir. Tam karml ve kesikli reaktrlerin her ikisi de kullanlabilir. Denitrifikasyon prosesinde ortama braklan azot gaz, genellikle biyoktleye yapk halde 203

olduundan, reaktr ve ktrme tank arasnda biyoktleyi ayrmak iin azot gaz giderme adm yeralr. Bu nedenle, floklama yapm azot gazn ortamdan uzaklatrmak iin, biyolojik reaktr ile ktrme tank arasndaki kanalda veya ksa kalma zamanl (5-10 dakika) ayr bir tankta havalandrma yaplr. Evsel atksudan ayrk sistemde azot giderimi ekil 6.4de verilmektedir. Tipik tasarm parametreleri de Tablo 6.15de verilmektedir. Tablo 6.15 Evsel atksudan azotun gideriminde iki kademeli biyolojik artma sisteminin tasarm parametreleri (1). Artma prosesi Reaktr tipi Tasarm parametreleri UKM pH Scaklk c,gna ,saata mg/l Katsaysb Kesikli 8-20 6-15 2000-3500 7-8c Tek-basamak 1,08-1,1 Nitrifikasyon Denitrifikasyond Kesikli
a

20oC deki deerler b KT= K20T-20 c dk deerler bulunmutur d metanol gereksinimi yukardaki eitlie gre bulunur e kat taycsnn derecesine gre yksek deerler gzlenebilir.

1-5

0,2-2

1000-2000

6,5-7

1,14-1,16

ekil 6.4 Azot gideriminde iki basamakl biyolojik artm prosesi akm diyagram. Bu proseste, nitrifikasyondan sonra ktrme tankna alum ilave edilerek ayn zamanda fosfor giderimi de yaplabilir. Denitrifikasyon admndan sonra k suyu askda kat ve fosfor giderimi iin filtrelenir veya alum ile ktrme yaplr. Nitrifikasyon reaktrndeki bakteriler, azot ve BOIyi artan bakterilerden olumaktadr. Bu iki grup organizmann dalm iki reaktrde deiiklik gsterir. Nitrifikasyon tankndaki toplam askda kat miktar, uucu askda kat miktarndan %50-100 daha fazladr. Fosfor giderimi de yaplyor ise amur kimyasal ktrcleri de ierir. Denitrifikasyonu etkileyen balca iletme ve evre deikenleri Tablo 6.16da verilmektedir.

204

Tabloda verilen kinetik deerlerden, denitrifikasyon iin minimum amur ya cM belirlenir. Kinetik sabitler Tablo 6.16dan yararlanarak iletme scakl iin dzeltilir. SF = c/cM, emniyet faktr eitliinden yararlanarak tasarmda kullanlan c deeri hesaplanr. 1/c = (YU -kd), eitlii kullanlarak U, substrat kullanm hz hesaplanr. U= (kS/(Ks + S)) eitlii kullanlarak S, substrat konsantrasyonu hesaplanr. Hidrolik kalma zaman belirlenir U =(So S)/X amur atma hz hesaplanr.

Scaklk sistem artm verimini nemli lde etkileyeceinden dikkate alnmaldr. rnein, scaklk katsays 1,12 kullanldnda, 10oCdeki reaktr hacmi, 20oCde gereken reaktr hacminin 3 kat olacaktr. Tasarm yaplrken, reaktr hacmi seiminde esnek davranmak gerekir. Ek reaktr hacmi, kesikli reaktr ilavesi ile salanabilir. Bu reaktrlerde hacim reaktr uzunluu ayarlanarak azaltlabilir, arttrlabilir veya alternatif olarak souk hava artlarna adaptasyon iin sistemde amur miktar arttrlr veya reaktrde s yaltm yaplr. Tablo 6.16 Denitrifikasyon Prosesi zerine letme ve evre Faktrlerinin Etkileri (1). Faktr Etkinin aklamas Nitrat konsantrasyonu Maksimum mikroorganizma bymesini etkiler. Aadaki model ile gsterilir.

Karbon konsantrasyonu

Karbon konsantrasyonunun etkisi de Monod eitlii kullanlarak modellenir. Karbon kayna olarak metanol alndnda aadaki eitlik kullanlr.

M= metanol konsantarsyonu, mg/l KM = metanol iin yar doygunluk sabiti, mg/l Scaklk Scakln etkisi nemlidir, aadaki eitlik ile belirlenir. P = 0,25 T2 P = 20oC deki denitrifikasyon hz yzdesi T = scaklk, oC PH Optimum pH aral 6,5-7,5, optimum pH art ise 7dir.

Biyofilmli Sistem: Tablo 6.17 ve 18de de grld gibi birok biyofilmli denitrifikasyon sistemi gelitirilmitir. Akkan yatak ve dner biyodisk reaktrleri bu amala ok kullanlan 205

sistemlerdir. Akkan yatakta atksu, kum, antrasit gibi ince taneli dolgu maddelerini askda veya akkan halde tutabilecek hzda geirilir. Reaktr akkanlatrma, zgl yzey alann arttrr ve reaktrde yksek biyoktle konsantrasyonu oluumunu salar. Bu tip reaktrler iin kk alanlar yeterli olup dierlerine kyasla iletmesi de daha kolaydr. Dner biyolojik disklerin denitrifikasyon iletmesi haval proseslerde olduu gibidir. Ancak anoksik ortam salanabilmesi iin diskin tamam suya gml olarak alr. Fazla amuru gidermek iin ktrc gerekmektedir. Tablo 6.17 Biyofilmli denitrifikasyon sistemlerinin tanm(1). Snflandrma Tanmlama Tipik giderme hz kg/m3.gn Reaktr anoksik artlar 1,6- 1,79 Dolgulu kolon reaktr Gaz-dolumlu salamak iin azot gaz ile doldurulur. Sv-dolumlu Yksek ve dk gzenekli dolgulu kolonlarn her ikisinde de, biyoktleyi kontrol etmek iin dolgunun geri ykamas gerekir. 0,096- 0,128

Gzeneklilik, ortam younluunun ve ak hznn 12- 16 Akkan yatak Yksek gzenekli ortam, ince ayarlanmas ile deitirilir. kum Yksek gzenekli, aktif karbon Dner biyolojik disk
a

4,8 6 Sistem haval prosesteki gibidir, ancak disk batk durumdadr.

kg/m2.gn

0,00245-0,0073a

Tablo 6.18de dner biyolojik diskte BOI giderimi ve nitrifikasyon verimlilii ile ilgili eitli lkelerde yaplan almalarn sonular verilmektedir.

206

Tablo 6.18 Dner Biyodisk tesislerinin verimleri (2). lke Tesis Uygulanan BOI g/m2.gn ngiltere Tam lekli 6

Aklama -Artlm atksu BOIsi 20mg/l(yln %95inde gereklemekte) -Nitrifikasyon gerekleiyor, -Baarl nitrifikasyon (17-23oC) -%90n zerinde BOI giderimi, -Azaltlm randmanla byk tesislerdeki ykler uygulanabilir, -%85-89 BOI giderimi (>23oC) %85-94 BOI giderimi

Pilot Federal Almanya Tam lekli

8 6-10 12-18 25 20

Hindistan Amerika

Tam lekli 10saat/gn Tam lekli

6.7.3 Denitrifikasyon Proseslerinin Kyaslanmas eitli denitrifikasyon proseslerinin genel kyaslamas Tablo 6.19da verilmektedir. Birok proses hala deneme aamasndadr. Hemen hemen tm durumlar iin, pilot almalar nerilir. Byle bir n alma olana yoksa tasarm kriterlerinin seiminde emniyetli olunmas nerilmektedir. Tablo 6.19 Denitrifikasyon sistemlerinin kyaslamas (1). Sistem tipleri stnlkleri Denitrifikasyon hzldr, Askda byyen kk alt yap ilavesi gerekir, Metanol ilavesi + iletmede kararllk, artmada nitrifikasyon az limitasyonlar, ilave metanol oksidasyon adm kolaylkla ilave edilebilir, sistemdeki her bir proses ayr olarak optimize edilir, yksek derecede nitrifikasyon gerekleir. Biyofilmli sistem Metanol ilavesi + nitrifikasyon Denitrifikasyon hzldr, kk alt yap ilavesi gerekir, iletmede kararllk, kararllk ktrme tank ile ilikili deildir, yksek azot artm, her bir proses ayr olarak optimize edilebilir. Metanol ilavesi gerekmemektedir, daha az sayda birim proses gerekir. Mahzurlar Metanol gereksinimi vardr, iletme stabilitesi ktrme tank ile ilikilidir, bileik sistemden daha ok birim proseslere ihtiya duyulur.

Metanol gereksinimi vardr, metanol oksidasyonu iin gerekli kademe kolaylkla sisteme adapte edilemez, bileik sistemden daha ok birim proseslere ihtiya duyulur. Denitrifikasyon hz ok yavatr, byk hacimler gerektirir, metanol ilaveli

Birleik karbon oksidasyonu + nitrifikasyon + denitrifikasyon (askda

207

byyen sistem ve isel karbon kullanm)

sistemden daha dk azot verimliliine sahiptir, sistem stabilitesi ktrme tank ile ilikilidir, toksinlere kar kar koruma salanamamaktadr, nitrifikasyon ve denitrifikasyonu ayr optimize etmek gtr, Metanol ilavesi gerekmemektedir, daha az sayda birim proses gerekir. Denitrifikasyon hz ok yavatr, byk hacimler gerektirir, metanol ilaveli sistemden daha dk azot verimliliine sahiptir, sistem stabilitesi ktrme tank ile ilikilidir, amur kabarmas olma ihtimali ok yksektir, , toksinlere kar koruma salanamamaktadr, nitrifikasyon ve denitrifikasyonu ayr optimize etmek gtr.

Birleik karbon oksidasyonu + nitrifikasyon + denitrifikasyon (askda byyen sistem ve atksu karbonunun kullanlmas durumunda)

Tablo 6.20. Nitrifikasyon ve Denitrifikasyonda oksijen ve alkalinite kullanm (10). Oksijen kullanm Alkalinite kullanm * Proses molO2/molN gO2/gN gO2/gN Edeer.alk./ Edeer.alk./ molN molN* Nitrifikasyon 2 4,57 4,3 2 1,9 Denitrifikasyon -1,25 -2,86 -2,4 -1 -0,8 1,1

Nitrifikasyon+ 0,75 1,71 1,9 1 Denitrifikasyon * Pratik deerler, amur retimindeki azotu da iermektedir. 6.8 Biyolojik Fosfor Giderimi

Son yllarda kimyasal artma alternatif olarak birok biyolojik fosfor giderim prosesleri gelitirilmitir. Fosforun biyolojik olarak giderilmesi, ortofosfat, polifosfat ve organik bal fosforun mikroorganizma hcre dokusuyla balanmas esasna dayanr. Toplam giderilen miktar ortamdaki net amur miktar ile balantldr. Mikroorganizma hcre yapsndaki fosfor ierii, azot ieriinin bete biridir. Ancak evre artlarna bal olarak bu oran te bir ile yedide bir arasnda deiebilmektedir. Ortalama olarak, biyolojik artm esnasnda atlan amur ile birlikte fosforun giderimi de %10 ile %30 arasnda deimektedir. Sistemin gelitirilmesi durumunda ise verimlilik bu deerlerinde zerine kabilmektedir. Biyolojik fosfor gideriminde mikroorganizmalar srasyla havasz ve haval artlar altnda kalrlar. Deien artlar mikroorganizma zerinde bask yaratr ve ortamdan normalin 208

zerinde ar fosfor alrlar. Fosfor yalnzca hcre bakm, sentezi ve enerji aktarm amacyla kullanlmaz, depolanarak sonraki safhada mikroorganizmalarn kullanm iin de saklanr. Fosfor gideren tipik biyolojik artma sistemleri; A/O prosesi, Phostrip prosesi, Ardk kesikli reaktrler (AKR)

AKRler dk debili atksular iin uygun olup, ayn zamanda esnek iletme artlar da salarlar. Bu reaktrlerde fosfor yannda azot giderimi de olur. 6.8.1 A/O prosesi A/O prosesi, atksulardan karbon ve fosfor gideriminde kullanlr. Askda byyen tek sistem olup haval ve havasz blmler bir tankta oluturulmutur. Haval blmde gerekli kalma zaman oluturulduunda nitrifikasyon iin uygun artlar salanm olur. Sistemde ken amur geri dndrlerek giri atksuyu ile kartrlr. Havasz artlardaki blmde, geri dnen amurda tutunmu fosfor ortama geri verilir. Bu safhada BOI artm olur. Ortama verilen fosfor, haval artlarda tekrar mikroorganizma tarafndan tutulur. Bylece atksudaki fosfor konsantrasyonu azalm olur. Fosfor artma verimi, atksuyuda BOInin P oranna baldr. Bu oran 10/1i atnda k suyundaki fosfor konsantrasyonu 1mg/l veya daha altna der. BOI/P orannn 10/1den daha kk olmas durumunda metal tuzlar ile fosfor ilave giderimi yaplr. 6.8.2 PhoStrip Prosesi PhoStrip prosesinde artma sisteminin geri devir amurunun bir ksm havasz fosfor syrma tankna alnr (ekil 6.5b). Syrma tanknda kalma zaman 8-10 saat arasnda deiir. Syrma tanknda fosfor tutunmu halde bulunduu amur fazndan sv faza geer, bylece amurun fosfor konsantrasyonu dm, atksuyunki ise ykselmitir. Bu amur tekrar sisteme geri dndrlr. Fosfor bakmndan zengin atksu ise ayr bir tanka alnarak, fosfor, kire veya koaglantlarla ktrlr. Bu sistemde fosfor kimyasal olarak ortamdan uzaklatrlm olur. Bu sistemler k suyunda ki fosforu 1,5 mg/lye kadar drebilir.

(a)

209

(b) ekil 6.5 Alternatif biyolojik giderim sistemleri: a) A/O prosesi, b) Phostrip prosesi 6.8.3 Ardk Kesikli Reaktr Bu reaktrler, hem karbon oksidasyonu, hem de azot ve fosfor giderimi iin kullanlrlar (ekil 6.6). Gerekli artma reaktrn iletme artlarn deitirerek gerektiinde kimyasal ilavesi ile salanabilir. Fosfor, koaglant ilavesi ile veya biyolojik olarak giderilebilir. Bu sistemde reaksiyon zaman 3 ile 24 saat arasnda deiebilir. Haval ve havasz reaksiyon sreleri deitirilerek nitrifikasyon ve denitrifikasyon reaksiyonlar da ayn sistemde gerekletirilebilir. Ortamn haval ve havasz (veya anoksik) olmas durumlarnda sv fazdaki fosfat konsantrasyonunda srasyla artma ve azalma grlr. Anoksik artlarda organizmalar ortama fosfat verdiinden sv fazda fosfat konsantrasyonu ykselir. Haval artlarda ise fosfat organizmalar tarafndan tutulduundan sv fazdaki fosfat konsantrasyonu azalr. Anlatlan bu mekanizma ekil 6.7deki deneysel alma sonularnda da grlmektedir (4). ekil 6.6da yaklak 24 saat sreli ardk kesikli sistemdeki alma artlar: 2 saat havasz, 2 saat haval, 3 saat havasz, 16,5 saat haval artlarda altrlmtr. 0-2 saat arasnda TPda az deiim grlm, 2-4 saat aralnda haval artta TP konsantrasyonunda byk bir azalma grlm, 4-7 saat aralnda havasz ortamda tekrar TP konsantrasyonu artm, 7-24 saat aralnda haval artta TP konsantrasyonu yaklak 2 mg/lye kadar azalmtr (ekil 6.7).

210

ekil 6.6. Karbon, azot ve fosfor gideriminde ardk kesikli reaktr.

14 12 10 8 6 4 2 0 0 5 10 15 20 zaman(saat) 60
TP TOC

50 40 30 20 10 0 25 30

ekil 6.7. Ardk kesikli reaktrde toplam fosfor ve TOK konsantrasyonunun zamanla deiimi (4). Tablo 6.21 Biyolojik Fosfor giderim proseslerinin tipik tasarm bilgileri (1). Proses Tasarm parametreleri Birim A/O PhoStrip Ardk kesikli reaktr F/M oran 0,15-0,5 mgBOI/mgUAKM.gn 0,2-0,7 0,1-0,5 c amur kalma ya X Hidrolik kalma zaman, Havasz blm Haval blm amur geri devir yzdesi evrim yzdesi
a

TOC, mg/l

TP, mg/l

gn mgUAKM/l saat

2-25 2000-4000

10-30

600-5000 2000-3000

0,5-1,5 1-3 Besleme debi %si Besleme debi %si 25-40

8-12 4-10 20-50 10-20a

1,8-3 1-4 -

Havasz fosfor syrc alt akm

211

6.8.4 Biyolojik Fosfor Giderim Proseslerinin Kyaslanmas. eitli biyolojik fosfor giderim prosesleri Tablo 6.22da kyaslanmtr. Artma prosesine besi maddesi giderimi de ilave edildiinde, biyolojik prosesler birok stnle sahip olurlar. Besi maddelerinin giderim gereklilii arttka, proseslerin eitlilii de artacaktr. Bu proseslerin iyi bir verimde almas, yerel artlara baldr. Pilot tesis almalar, iletme verilerini ve tasarm kriterlerini gelitirmek iin nerilmektedir. 6.9 Azot ve Fosforun Biyolojik Olarak Giderimi Azot ve fosforun birlikte artm iin birok biyolojik proses gelitirilmitir. Bunlarn ou zel sistemler olup, azot ve fosfor giderimi iin haval, havasz ve anoksik blmlerin bileiminden olumu aktif amur prosesi formundadr. Bu proseslerin bazlar temelde fosfor giderimi iin gelitirilmi olup, daha sonra azot ve fosforun birlikte artlabilecei sistemlere dntrlmtr. ok yaygn olarak kullanlan sistemler: A2/O prosesi, Be basamakl Bardenpho prosesi, UCT prosesi, VIP prosesidir. Bu 4 proses ekil 6.8de ematik olarak gsterilmi olup tipik tasarm kriterleri de Tablo 6.23de verilmitir. Ardk kesikli reaktr, ayn ekilde birleik azot ve fosfor gideriminde de kullanlabilmektedir.
stnlkleri letme kolayl, amur P ierii %5-7 olduundan iyi gbre zelliine sahip, Ksa hidrolik kalma zaman, P giderim verimi drldnde, tam nitrifikasyon meydana gelir. Kstlar Ayn zamanda yksek azot ve fosfor giderim verimliliine ulalamaz, Souk iklim iletme artlar altnda verim deikendir. Yksek BOI/P oran gerekli, Haval amur ya azaltldnda, yksek oksijen transferi salayan havalandrclar gerekebilir. Proses kontrol esneklii azdr.

Tablo 6.22 Biyolojik fosfor giderim proseslerinin avantaj ve dezavantajlar (1).

Proses A/O

PhoStrip

Mevcut aktif amur sisteminde kolaylkla dntrlebilir. Proses esnektir, P giderimi BOI/P oran ile kontrol edilmez, kimyasal ktrmeden daha az kimyasal kullanm vardr, 1,5mg/lden daha k ortofosfat konsantrasyonuna ulalr. Birleik azot ve fosfor giderimi iin sistem olduka esnektir. Prosesi altrmak olduka kolaydr, amur hidrolik deiiklikte dearj edilmez.

P giderimi iin kire ilavesi gerekir, Son ktrcde P syrlmasn nlemek iin yksek znm oksijen konsantrasyonu gerekir, Syrma iin ek bir tank gerekir, Kabuk oluumu bakm problemi yaratabilir,

Ardk Kesikli Reaktr

Yalnzca kk debili atksular iin uygundur. Gereinden fazla niteler gerekir, k suyu kalitesi gvenli boaltmaya baldr, ok az tasarm verisi yeterli olabilir.

212

6.9.1 A2/O Prosesi A2/O prosesi, A/O prosesinin bir modifikasyonu olup, denitrifikasyon iin anoksik blm de iermektedir. Anoksik blmde kalma zaman yaklak olarak bir saattir. Anoksik blmde znm oksijen dktr, ancak nitrit ve nitrat formundaki kimyasal bal oksijen haval blmden geri devirle sisteme verilmektedir. kta filtrasyon olmakszn, 2 mg/lden daha az fosfor konsantrasyonu olabilmektedir. k suyunun filtrasyonu ile fosfor konsantrasyonu 1.5mg/lden daha dk olabilir. 6.9.2 Bardenpho Prosesi (Be basamakl) Azot gideriminde kullanlan Bardenpho prosesinin, azot ve fosfor giderimi iin deitirilmi eklidir. Fosfor giderimi amacyla ortama beinci basamak (havasz) konulmutur. Be basamakl sistemde haval, havasz ve anoksik blmler fosfor, azot ve karbon gideriminde rol oynarlar. kinci anoksik blm, haval blmde oluan nitrat elektron alc, isel organik karbonu ise elektron verici olarak kullanp ilave denitrifikasyonu salar. Son haval blm ise kalnt azot gazn zeltiden syrmak ve son ktrcde fosfor aa kmasn en aza indirmek iin kullanlr. Sv karm birinci haval blmden anoksik blme geri beslenir. Uzun amur kalma yanda altrldndan dolay (10-40 gn) karbon oksidasyon kapasitesi de yksektir. 6.9.3 UCT Prosesi Cape Town niversitesi tarafndan gelitirilen UCT prosesi, iki durum hari A2/O prosesine benzemektedir. Aktif amur dn haval blm yerine, anoksik blme geri dndrlr ve i dng ise anoksik blmden havasz blmedir. Aktif amurun anoksik blme geri dndrlmesi ile nitrat havasz blme girmez, bylece havasz blmde fosforun daha iyi aa kmas salanr. dng ise havasz blmde organik kullanm artn salar. Anoksik blmdeki karm, nemli miktarda znm BOI ve az miktarda nitrat ierir. Anoksik karmn geri dn, havasz blmde fermentasyon hz iin optimum artlar salar. 6.9.4 VIP Prosesi VIP prosesi, geri dngler hari A2/O ve UCT proseslerine benzer. Aktif amur geri dn, haval blm geri dn ile birlikte anoksik blme verilir. Anoksik blmn karm havasz blme geri beslenir. Deneysel verilere dayanarak, atksudaki organik maddenin bir ksm havasz mekanizma tarafndan stabilize olur, bu da prosesin oksijen ihtiyacn azaltr.

213

(a)

(b)

( c)

214

(d) ekil 6.8 Birleik azot ve fosfor giderim prosesleri; a)A2/O prosesi, b) be-basamakl Bardenpho prosesi, c) UCT prosesi, d) VIP prosesi. Tablo 6.23 Birleik azot ve fosfor gideriminde biyolojik proseslerin tipik tasarm bilgileri (1). Tasarm parametreleri Prosesler Bardenpho UCT VIP A2/O 5-basamak F/M (mgBOI/mgUAKM.gn) 0,15-0,25 0,1-0,2 0,1-0,2 0,1-0,2 c, gn X, mgAKM/l Hidrolikkalma zaman,(saat) Havasz blm Anoksik blm-1 Haval blm-1 Anoksik blm-2 Haval blm-2 Aktif amur geri dn Besleme debisi %si dng Besleme debisi %si 4-27 3000-5000 0,5-1.5 0,5-1 3,5-6 20-50 100-300 10-40 2000-4000 1-2 2-4 4-12 2-4 0,5-1 50-100 400 10-30 2000-4000 1-2 2-4 4-12 2-4 50-100 100-600 5-10 1500-3000 1-2 1-2 2,5-4 50-100 200-400

Tablo 6.24. Aktif amur ve Bardenpho proseslerinin k suyu zelliklerinin karlatrlmas (3).
Parametre BOI5 KOI Toplam azot Nitrat Amonyum AKM Fosfor Aktif amur 20 80-120 50-70 <1 15-30 30 15-25 Bardenpho <5 15-40 1-2 2-3 <0,5 <10 0,5-1

215

Biyofilmli Sistemler: Organik madde artmnda kullanlan biyofilmli sistemler azot ve fosfor giderimi iin de kullanlmaktadr. Damlatmal filtre ve dier filtre eitleri ile akkan yatak sistemleri bu amala kullanlmaktadr. Bu sistemler yksek artma verimlerinde altklarndan kta olduka dk N ve P konsantrasyonlarna ulalabilmektedir. (Tablo 6.25). Tablo 6.25 Azot ve Fosfor gideriminde biyofilmli sistemlerin k suyu deerleri (5,6,7,8,9). Sistemler k konsantrasyonlar Batm filtre <2 mgP/l ve<5 mg TKN/l Akkan yatak Batk yzen dolgulu filtre Yukar akl kum filtre 0,02 mgP/l <1mgPO4-P/l 0,15mgP/l ve 0,5-2 mgN/l

Yukar akl granler dolgulu <1mgPO4-P ve<1mgNH4-N/l haval filtre 6.9.5 Proses Seimi Yukarda bahsedildii gibi besi maddelerinden yalnzca birini veya her ikisini gidermeye ynelik deiik biyolojik prosesler gelitirilmitir. Havalandrmadan sonra denitrifikasyonun mahzuru ilave karbon kaynana ihtiya duyulmasdr. Bu prosesin verimi biyolojik olarak kolay paralanabilen organik maddelerin miktarna baldr ve genellikle iletme giderleri fazladr. Nitrifikasyonun tam olarak gerekleebilmesi ve nitrifikasyon bakterilerinin geliebilmesi iin amur ya kritik deerden byk olmal ve karbonlu organik maddelerin oksidasyonu iin gerekli amur yana gre 1,5-2 kat daha fazla tutulmaldr. BOI/TKN oran da prosesin verimini etkilemektedir. Biyolojik olarak giderilecek fosfor miktarn KOI/TP oran belirler. Kolay paralanabilen karbon kaynaklar biyolojik fosfor giderme prosesinin veriminde nemli rol oynarlar. Fosfor depolayan organizmalarn polifosfat depolayabilmeleri, dk molekl arlkl organiklerin, zellikle uucu ya asitlerinin bulunmasna baldr. Biyolojik olarak giderilebilecek fosfor miktar, havasz blmede fosfor depolayan organizmalarn znm fermentasyon rnleri ile olan temasna baldr. Fosfor depolayan bakteriler havasz ve haval olarak deien koullara kar hassastrlar. BOI/P oran ve biyolojik olarak paralanabilen organik madde ierii, proses seiminde en etkili faktrdr. Biyolojik fosfor giderme proseslerinde BOI/P oran <20 ise 1-2 mg/l k fosfor konsantrasyonu elde etmek olduka zordur. Phostrip prosesi, teorik olarak giri fosfor konsantrasyonuna daha az hassastr. Zayf atksularn artlmasnda tercih edilir. Biyolojik olarak paralanabilen organik madde ierii artarsa fosfor giderme verimi de artar. Azot giderimi gerekli deil ise A/O ya da PhoStrip prosesi ile fosfor giderilebilir. PhoStrip prosesi ile 1mg/l k fosfor konsantrasyonu elde etmek mmkndr. A/O prosesi ile bu deere ulamak zordur.

216

Sadece amonyum giderimi ya da toplam azot konsantrasyonunu 6-12mg/lye getirmek yeterli ise, tek anoksik niteli prosesler uygundur. Atksularn ierdikleri besi maddelerini sadece fiziksel/kimyasal veya klasik aktif amur ya da tamamyla biyolojik proseslerle gidermek yeterli olmayabilir. Bu sebeple almada bahsedilen proseslerden alc ortamlarn hassasiyetine gre, lke artlar ve ekonomi de gznnde tutularak uygun olannn seilmesi gerekir. Doru bir sistem tasarm, besi maddesi ve karbon giderimi esaslarnn belirlenmesini ve bu sreleri salayacak organizma gruplarnn gelimesini iine almaldr (3). 6.10 Kimyasal Yntemlerle Fosfor Giderimi Kimyasal fosfor gideriminin temeli znm haldeki fosforun kat tanecik formuna dntrlerek ortamdan uzaklatrlmasdr. Fosforun bir ksm klasik ikinci kademe artma sisteminde, birinci ve ikinci kademe artma prosesinin her ikisinde de giderilir. Birinci kademe ktrmede giderim fosforun kat tanecik formunda olmas ile snrlanm olup ktrcnn verimine baldr. kincil artma prosesinde, fosfor mikroorganizma yapsna girdiinden dolay, son ktrmede ken mikroorganizmalarn uzaklatrlmas ile giderimi salanm olur. Bylece, konvansiyonel ikinci kademe artma ile giderilen fosfor miktar mikroorganizma remesinin bir fonksiyonudur. k suyunda toplam fosfor konsantrasyonu, CTP,k. Aadaki gibi ifade edilebilir; CTP,k. = CP,k. + X k. mpx Burada, CP,k. = znm fosfor konsantrasyonu (genel olarak ortofosfat), mg/l X k. = k askda kat konsantrasyonu, mg/l, mpx = askda kat kuru maddedeki fosfor konsantrasyonu, mg P/mg askda kat Konvansiyonel aktif amur iin, mpx deeri 20-25 mgP/ g uucu askda katdr. Kimyasal fosfor giderimi iin mpx deeri 40 ile 100 mgP/mg askda kat (4-10%) arasnda deiir. Aada verilen tipik katyonlar fosforun atksudan ktrlmesi iin kullanlr: Aluminyum Demir ve Kalsiyum

Uygun koullarda altnda bu katyon ortofosfat ile znmez formda kelti oluturur. Bu nedenle znm ortofosfat kimyasal artmla giderilen birincil fosfordur. Dier fosfat formlar ( polifosfatlar, kolloidler, ve fosfor ieren tanecikler) adsorpsiyon, koaglasyon, sedimentasyon, filtrasyon veya biyolojik yntemler gibi ikinci kademe artma mekanizmalar ile ortamdan giderilirler. Kimyasal fosfat gideriminde oluan keltilerin yaps ok iyi bilinmemektedir. Tablo 6.26da fosfat giderimi srasnda oluan kimyasal katlar verilmektedir.

217

Tasarm, iletme ve kimyasal fosforun analizinde nemli parametre aadaki gibidir: Gerekli dozaj Ulalabilen minimum fosfat konsantrasyonu pHnn etkisi

Tablo 6.26 Kimyasal giderim srasnda oluan muhtemel keltiler (11). Katyonlar AL(III) Fe(II) keltiler Aluminyum fosfat [ALr(H2PO4)(OH)3r-1] Aluminyum hidroksit [AL(OH)3] Demir (II) fosfat [Fe3(PO4)2] Demir (II) hidroksit [Fe(OH)2] Demir (III) fosfat [Fer(H2PO4)(OH)3r-1] Demir (III) hidroksit [Fe(OH)3] Trikalsiyum fosfat [Ca3(PO4)2] Hidroapatit [Ca5(OH)(PO4)2] Kalsiyum karbonat [CaCO3]

Fe(III) Ca(II)

Fosfor gideriminde en yaygn kullanlan metal tuzlar olan demir klorr ve aluminyum slfatn yan sra polimerler de bu metal tuzlar ile birlikte ok kullanlrlar. Kire, daha fazla miktarda amur oluturduu iin metal tuzlar kadar yaygn kullanlmaz. Fosfor gideriminde kimyasal seimini etkileyen faktrler Tablo 6.27de verilmektedir. Tablo 6.27 Fosfor giderimi iin kimyasal seimini etkileyen faktrler (1). Giri suyunda fosfor seviyesi Atksudaki akm Alkalinite Kimyasallarn fiyat (ulatrma dahil) Kimyasallarn gvenilirlii amur ktrme ilemleri Son uzaklatrma metotlar Dier artma proseslerine uygunluk

ktrc olarak alum, demir veya kire kullanldnda amur miktarnn hesab iin gereken reaksiyonlarn zeti Tablo 6.28de verilmektedir.

218

Tablo 6.28 amur retimini hesaplamada kullanlacak kimyasal reaksiyonlar (1). Reaksiyon Kire 1. 5Ca+2 + 3PO4-3 + OH- Ca5(PO4)3(OH) 2. Mg+2 + 2OH- Mg(OH)2 3. Ca+2 + CO3-2 CaCO3 Alum 1. Al+3 + PO4-3 AlPO4 2. Al+3 + 3OH- Al(OH)3 Demir Fe(III) 1. Fe+3 + PO4-3 FePO4 2. Fe+3 + 3OH- Fe(OH)3 FePO4 Fe(OH)3 amurdaki kimyasal

Ca5(PO4)3(OH) Mg(OH)2 CaCO3 AlPO4 Al(OH)3

6.10.1 Metal Tuzlar ve Polimer Kullanlarak Fosfor Giderilmesi Demir ve aluminyum tuzlar artm prosesinin farkl noktalarnda sisteme ilave edilir. Fakat, polifosfat ve organik fosfor ortofosfordan daha zor giderildii iin alum ve demir tuzlarnn ikinci kademe artmda ilavesi daha iyi sonu verir. Kimyasal ilavesine bal olarak iyi bir ktrmeden dolay azot giderimi de grlr. lave edilen kimyasallar nedeniyle znm kat maddede art grlebilir. lk ktrmeye Metal Tuzlar lavesi: Alminyum veya demir tuzlar artlmam atksuya ilave edildiinde kelti oluturmak iin znm ortofosfat ile reaksiyona girer. Organik fosfor ve polifosfatlar floklar zerine adsorplanarak daha kark bir mekanizma ile giderilirler. znmez formdaki fosfor ile birlikte nemli miktarda BOI ve askda kat sistemden birincil amur olarak giderilir. Uygun kartrma ve floklasyon ayr bir nitede veya mevcut sistem bu ilemi grecek ekilde deitirilerek salanmaldr. Polimer ilavesi ktrmeye yardm iin gerekebilir. Dk alkaliniteli sularda, pH 5-7de tutmak iin baz ilavesi gerekebilir. Alum iin tavsiye edilen dozlar Tablo 6.29da verilmektedir. Tablo 6.29 eitli fosfor giderim seviyeleri iin tipik alm dozajlar (1). Fosfor Giderimi, 75 85 95 % Mol oran, Al:P Aralk 1.25:1 1.5:1 1.6:1 1.9:1 2.1:1 2.6:1 Tipik 1.4:1 1.7:1 2.3:1

kinci Kademe Artmaya Metal Tuzlar lavesi: Metal tuzlar aktif amur havalandrma tanknda ham atksuya veya son ktrme tank giriine ilave edilebilir. Damlatmal filtre sistemlerinde, tuz ham atksuya veya ka ilave edilebilir. Birden fazla noktadan da ilave yaplabilir. Fosfor giderimi ktrme, adsorpsiyon, iyon deiimi ve floklama reaksiyonlarnn tmn kapsamakta olup birincil, ikincil veya her iki amurun

219

uzaklatrlmas ile ortamdan giderilir. Teorik olarak AlPO4n minimum znrl pH 6,3 de ve FePO4nk ise pH 5,3tedir. Ancak pratik uygulamalarda en iyi sonu pHn 5,5-7 aralnda elde edilmektedir. Yalnz yksek pHlarda iyi sonu verdiinden dolay demir tuzlarnn fosfor artmnda kullanm snrldr. Dk alkaliniteli sularda, sodyum aluminat ve alm veya kire ilaveli demir 5,5in stnde pH salamak iin birlikte kullanlabilirler. yi bir ktrme ve dk BOI iin son ktrcye polimer ilave edilir. Metal iyonu- fosfor molar oran 1-3 arallnda uygulanr. Son ktrmeye Metal Tuzlar ve Polimer lavesi: Damlatmal filtre ve uzun havalandrmal aktif amur prosesleri iin baz durumlarda, amur flokle olmayabilir ve son ktrme tanknda kmeyebilir. Bu ktrme problemi sistemin ar yklenmesi durumunda grlebilir. Alminyum veya demir tuzlarnn ilavesi metalik hidroksil ve fosfatlarn kmesine neden olacaktr. Bunlarn polimerlerle birlikte kullanm kolloidal tanecikleri koagle ederek giderimini kolaylatracaktr. Alum ve demir tuzlarnn dozajnda metal/ fosforun molar oran, ikinci kademe knda fosfor konsantrasyonu 0,5mg/lden bykse 13 aralnda seilir . 6.10.2 Kire Kullanarak Fosfor Giderimi Fosfor gideriminde kire kullanm metal tuzu kullanmna kyasla amur miktarnda art olduundan kirecin besleme, depolama ve tutma safhalarnda bakm ve iletme problemlerinden dolay

azalmaktadr. Kire kullanldnda, dozaj kontrolnde esas deikenler, gerekli artm derecesi ve atksuyun alkalinitesidir. Her nekadar kire kullanm kimyasal maliyeti drse de, yalnzca byk sistemlerde fizibil olabilecek alternatif yntemdir. Kire geri kazanm sisteminin kullanld durumlarda, sistem amurdaki kalsiyum karbonat stma ile (980oC) kirece dntren termal rejenerasyonu da ierir. lk ktrme Tankna Kire lavesi: Dk veya yksek dozlu kire artmnn her ikisi de fosforun %65-80 oranlarnda ktrlmesinde kullanlr. Kire kullanldnda, kalsiyum ve hidroksitin her ikisi de ortofosfat ile znmez hidroksiapatit [Ca5(PO4)3OH] oluturmak zere reaksiyona girer. Yksek dozlu kire sistemlerinde, PHy 11e ykseltmek iin yeterli kire ilave edilir. ktrmeden sonra, k suyu biyolojik artma ncesi tekrar karbonatlandrlr. Aktif amur sisteminde, birinci kademe k pH 9,5-10u amamaldr. Dk-kire dozlarnda Ca(OH)2 olarak uygun aralk 75-250 mg/l dr. Birincil ktrmede BOI giderimi pH 9,5da %50-60 elde edilir. 6.11 Yapay Sulak Alanlar Yapay sulak alanlar seilen bir arazide atksu artm amacyla oluturulan sulak alanlardr. Balca aadaki amalar iin kullanlrlar:

220

Yerleim birimlerinde septik tanklardan (veya imhoff tanklarndan) gelen atksularn artlmas Yksek dearj standartlarn salamak amacyla, havalandrmal lagnlerde veya konvansiyonel artma tesislerinde artlm atksulara nce derece artma salanmas.

Bu tip artmann hangi byklkte nfuslara uygulanaca, mevcut arazi durumu, iklim, zemin artlar eitli yerel faktrlere baldr. Yapay sulak alanlar, ok byk arazi gerektirir (2-5 m2/kii). Almanyada bir tekstil tesisinin atksularn artan sulak alann bykl 23,5 hadr. Su Bitkileri eitleri: Yapay sulak alanlarda kullanlacak bitkiler, o blgede kolayca yetien mahalli bitkilerden seilmelidir. Seilen bitki tr, hzla bymeli, besi maddeleri (N ve P) ynnden zengin atklara dayanmal ve sulak ortamda yaayabilmelidir. Aadaki belirtilen bitki eitlerinden biri seilebilir: Phragmites australis ve phragmites communis Typha spp. (Cattail) Schoenoplectus validus (byk hasr otu) Juncus ingens (dev hasr otu)

Su bitkileri, havadan aldklar oksijeni kklerine tarlar ve bir ksmn sv substrata yayarlar. Su bitkilerinin olduka derin kkleri vardr. Kk gvdeler, suda olduka byk hacim tutarlar (ekil 6.9). Bunlar: Substrat iindeki mikroorganizmalara oksijen salarlar Zeminin hidrolik geirgenliini dzenlerler.

Bitkiler oksitlenmi mikrozonlar olutururlar. Aksi halde, anoksik ve havasz artlar oluacaktr. Bitkiler, ayrca organik maddeleri stabilize ederler ve nitrifikasyondenitrifikasyon hzn arttrrlar. Kk ve kk gvdeler, zemini delerken topra gevetirler ve geirgenlii arttrrlar. Kam yataklar, ayn zamanda byme mevsimlerinde terleme ve buharlamay da arttrrlar (1.5-1.8 m2/m3/yl veya 10-15 mm/gn). Tropik iklimlerde bu miktar, daha yksektir ve yataktan kan su da bununla ters orantl olarak azalr. Tropik iklimlerde bazen, ama bu olmamakla beraber, sfr debi grlebilir. Orta Avrupann iklim artlarnda, 8 m2/kii edeer nfusa gre projelendirilen kam yataklarndan hi su kmamaktadr. Yapay sulak alanlarda ok-bileenli organik madde giderimi de olmaktadr. Kuzey Avrupadaki phragmites bitkilerinde fenol giderimi aratrlm; bunun % 72sinin zemin organizmalarnn metabolizmas, %16,7sinin bitki dokular ve %9,1inin de uma sonucu giderildii grlmtr.

221

ekil 6.9 Kk tabakas artm iin kam yata kullanm. Burada tipik phragmites australis tipi makrofit gsterilmektedir (2). naat: Tipik bir kam yata veya makrofit hendei ekil 6.9da grlmektedir. Bu, yaklak 0.6-0.8 m derinliinde s bir yataktr. Yatak, akl (<15 mm), kum veya seilmi toprakla doldurulur. Zeminin geirgenlii %42 civarnda olmaldr. Bu geirgen kitle bir zemin, kumlu toprakla biraz kartrlarak veya kompost ile mahalli toprak kartrlarak elde edilebilir. Bu zeminin hazrlanmas, en nemli maliyet unsuru olabilir. Yatak, planda dikdrtgen olabilir (uzunluk/genilik =3/1). Yata evresindeki yer alt suyundan korumak iin, kil veya polietilen kaplama yaplabilir. Bylece, yer alt suyunun kirlenmesi de nlenmi olur. Tabann geirimsizlii (hidrolik geirgenlik 10-8-10-9 m/s ve daha az olmaldr), doal kil veya gerekirse bentonit kullanlarak salanabilir. Havuzun balangcnda bir datm kanal bulunur. Bu ksmnda bir giri borusu vardr ve kanal, aklla (50mm) doldurulur (ekil 6.10). Havuzun k ksmnda da yine aklla (50mm) dolu bir toplama hendei vardr. Burada bir de k borusu bulunur. Artlan atksu, dearj edilmeden nce k borusundan geerek su seviyesi dzenleme odasna gelir. Bu odadaki perdeler, havuzdaki su seviyesini belirlemek amacyla ayarlanabilir ekilde yaplrlar. Balangta havuzdaki yk kayb, sadece 50 mm civarnda iken, sonradan kklerin kaplad hacim sebebiyle 0.6 metreye kadar ykselir. Bu durumda, perde seviyesi drlr. Yatan her m2sine yaklak 3-5 phragmites bitkisi dikilir. Tam bym durumdaki bitkilerin boylar, 3-4 m olabilir. Metre kare bana 100-150 kam bulunur. Normal olarak yapay sulak alanlarda alanlarn yataklara basmalarna izin verilmez. Sivrisineklerle mcadelede kesin bir baar elde edilememektedir nk bitkiler olduka sktr. Eer sudaki krom miktar 10 mg/lden fazla ve kadmiyum miktar da 500 mg/lnin zerinde ise , kam bymesi olmaz. Xylene, toluen ve alkylated benzen de toksik etki yapmaktadrlar.

222

ekil 6.10 Tipik bir kam yatann boyuna kesiti (n artma yaplmaktadr) (2). Batm (Alttan) Akm: zellikle tropik iklimlerde sivrisinek remesini ve kt kokuyu nlemek amacyla batm akm salanr. Birka yllk iletmeden sonra, l yapraklarn ve gvdelerin dkntleri zerinde de akm olabilir. Bu, yl ierisinde bazen debinin ykselmesiyle de meydana gelir. Bu durumda yatan bytlmesi gerekir. Stma tehlikesi olan yerlerde sivrisinek kontrol yaplmaldr.Batm akml yapay sulak alanlarn baz tasarm kriterleri Tablo 6.30da verilmitir. Bu konuda iki nemli husus gz nnde tutulmaldr: Organik madde giderimi Hidrolik akm artlar

Tablo 6.30 Alttan akl sulak alanlar iin proses tasarm kriterleri (2) Parametreler Kalma sresi, gn Max. BOI yklemesi,kg/ha/gn Hidrolik ykleme, mm/gn Alan ihtiyac, m2/edeer nfus Yatakta boy/en oran Sivrisinek kontrol Hasat skl, yl Tipik deerler 2-7 75* 2-30* (scak iklimlerde) 2-5 (Ilman iklimlerde) 5-10 5:1 e kadar Scak iklimlerde gerekli 3-5

* Daha yksek ykleme deerlerinde de kayda deer biyokimyasal /kimyasal oksijen ihtiyac (BOI/KOI) ve toplam askdaki kat madde (TSS) giderimi elde edilir. Fakat, amonyak azotundaki azalma ok fazla deildir. BOI giderimi, hidrolik ykleme ve boy/en oranna fazla baml deildir.

6. 12. Dier leri Artma Yntemleri Artlm atksularn alc ortama dearj sz konusu olduunda baz zel durumlar dnda konvansiyonel artm yntemleri dearj ynetmeliklerini salamada yeterli olmaktadr. Ancak sulama da dahil olmak zere tekrar kullanm sz konusu olduunda atksuyun daha ileri artm gereklidir. Uygulamada kullanlan baz ileri artm yntemleri bu blmde verilmitir. 6.12.1 Membran Sistemler Son yllarda gelitirilen baz artma teknolojileri ile atksuyun tekrar kullanm ekonomik olarak mmkn olmaktadr. zellikle suyun kt olduu yrelerde ve ok su kullanan 223

endstrilerde nemli altyap yatrmlar yaplmadan nce evsel atksularn ve kt kalitedeki yzey sularnn tekrar kullanm ekonomik bir alternatif olarak dikkate alnmaldr. Membran prosesleri atksularn tekrar kullanmn mmkn klarak onlarn alternatif su kayna olarak deerlendirilmelerini gndeme getirmitir. Membran, iki farkl faz veya ortam birbirinden ayran ve bir tarafndan dier tarafa maddelerin seici bir ekilde tanmasn salayan geirgen bir tabakadr. Tm membranla ayrma teknolojilerinde membrandan geme ynnde ak salamak zere itici bir kuvvet ve baz maddelerin geiini engelleyen ayrma faktr, temel iki prensiptir. Ktle transferi, konsantrasyon fark, basn fark ve elektriksel potansiyel fark gibi itici gler yardmyla gereklemektedir. Membran proseslerinde en yaygn itici kuvvet basntr. Membran ayrma prosesleri mikrofiltrasyon (MF), ultrafiltrasyon (UF), nanofiltrasyon (NF), ters ozmos (RO), elektrodiyaliz (ED), ve pervaporasyondur. Bu yntemlerde ayrma, molekllerin boyutlarna ve molekl ktlelerine gre olur. Bu membranlar geirdikleri maksimum molekl arlna gre ayrt edilirler (ekil 6.11).

Ters ozmos(RO) Ultrafiltrasyon (UF)

Mikrofiltrasyon (MF)

(nm) 0.1 1 10 100 1000

ekil 6.11. Membran prosesleri ve por byklkleri (12) UF ve MFda itici kuvvet tamamen basntr. Pervaporasyon ve RO proseslerinde ise ksmen basn ksmen de konsantrasyondur. Membran prosesleri arasndaki temel fark kullanlan gzenek boyutundaki farkllklardr. Bakteriler 100nm den byk olduklar iin 100nmden dk membranlarda tutulurlar. RO sisteminde temiz suyu kirli svdan ayran yar geirgen bir membran vardr. Kirli tarafa bir basn uygulandnda kirli taraftaki su temiz tarafa diffze olur. Proses sonunda, istenmeyen kimyasal maddeler younlaarak temiz sudan ayrlr. RO prosesi atksudan inorganik tuzlar ayrmada ve atksudaki belli organik zclerin gideriminde kullanlr. En kk gzenek boyutuna sahip olan ve bu yzden ok yksek basnca ihtiya duyan RO prosesinin en yaygn uygulama alan deniz suyu veya tuzlu sudan ime suyu elde edilmesidir. UF ve MF proseslerinde membranlarn gzenek boyutlar daha byk olduundan ayrma iin daha dk basn gerekir. UF prosesinde 0.1-0.01m byklndeki partikller tutulur. UF prosesi atksudan makro molekl ve kollooidlerin konsantre edilerek ayrlmasnda kullanlr. Atksu belirli gzenek boyutundaki geirgen zarn bir tarafnda basn altnda bulunur. Gzenek boyutundan kk tm maddeler membrandan geer, byk boyutlular kirli su tarafnda kalr. UF prosesi, RO prosesi ncesi n artm kademesi olarak da kullanlr. Elektrodiyalizde elektrik ykl membranlar kullanlr. Katyon veya anyonlar seici membran tarafndan reject edilirler. Bu reject edilen anyonlar elektrodiyaliz hcresinden dearj edilirler. 224

En yaygn uygulamas peynir alt suyunun tuzsuzlatrlmasdr. Yeni iki katmanl membranlarla atk seyreltik tuz zeltilerinden asit ve baz retilerek geri kazanma gereklemektedir. Membrandan gemeyen maddelerin, tkanmaya neden olmamalar iin periyodik olarak toplanarak membrann temizlenmesi gerekir. 6.12.1.1. Belli Bal Membran Prosesi Uygulama Alanlar Son yirmi ylda gelitirilen membran prosesleri sayesinde kt kalite sularn gvenilir, emniyetli ve ekonomik olarak kullanmnn mmkn olduu kantlanmtr. Membran proseslerinin belli bal kullanm alanlar aada zetlenmitir: Yer alt suyunun tuzlu su geiini nlemek zere tekrar yklenmesi, (bu amala kullanlacak artlm suyun iilebilir su kalitesine getirilmesi gerekmektedir) (13), Dolayl iilebilir su olarak, (iilebilir su kalitesine getirilmi suyun rezervuarlara alnmas, burada bir sre bekletilmesi ve tekrar artm iin ebekeye geri verilmesi), Dorudan iilebilir su olarak, Sulama suyu olarak, (artlm sudaki mineral seviyesine gre MF sonras RO da gerekebilir), Endstrinin tekrar kullanm, (Boiler a besleme, soutma suyu olarak veya uygun dier proseslerde).

Membran prosesi ile artlarak tekrar kullanm mmkn olan atksu kaynaklar evsel atksular veya endstriyel alanlarda kanal ve nehirlerdeki kirlenmi yzey sulardr. Kirlenmi yzey sular durumunda, artlacak suya artlm kanalizasyon suyu karm olmas olasdr. Endstriyel atksu artma tesisi klar da kaynak olabilir. Ancak gda iki ve salkla ilgili dier endstrilerde membran prosesi k iilebilir su kalitesine getirilse dahi bu endstrilerde kullanlmaz. Membran teknolojileri bir ok atksuyun artmnda kullanlr. rnein: Yar geirgen malzeme retimi ve baz metal ve oksit retimi gibi proseslerde ok saf su kullanlr ve proses sonunda znm ve askda kat ierii yksek bir atksu oluur. Bu tr atksularn artmnda MF veya MF +RO prosesleri ile etkin kat giderimi saland belirtilmektedir (14). Organik ve inorganik kirlilii yksek dzenli p depo alan sznt sularnn artmnda; metal retiminden kaynaklanan ve znr ya ieren atk sularn artmnda; metal ileme ykama sularnda zc-su , ve ya-su karmlarnn artmnda da membran prosesleri kullanlr. Tekstil endstrisindeki slak prosesler boya, deterjan ve askda kat ynnde ok yksek kalitede ve miktarda su gerektirir. Atksu artma tesisi knn dearj standartlarn salamas iin konvansiyonel fiziko-kimyasal ve biyolojik artma tesisleri kullanlr. Artlm su kn retim prosesine geri dndrebilmek iin ise konvansiyonel artma tesislerine ilave olarak daha ileri artm gerekmektedir. Aktif amur knn UF ve RO proseslerinden geirildikten sonra tekstil endstrisinin tm slak proseslerinde kullanlabilecei belirtilmektedir (15). Evsel atksularn MF ve UF yntemleri ile artm deneysel ve pilot lekli sistemlerde denenmi, byle sistemlerin ksmen ticari boyutta retimi yaplmtr. Evsel atksularla membran prosesi sonras tekrar kullanm iin uygun su kalitesine ulaabildii (KOI<30 mg/l, BOI<10mg/l, TOK<10mg/l, bulanklk=1NTU, AKM=2mg/l) gsterilmitir (16). Kat endstrisi atksularnn havasz ve/veya haval artm knn iki kademeli UF-RO sisteminden geirilerek %60 nn proseste tekrar kullanmnn mmkn olduu belirtilmektedir (17). 225

6.12.1.2. Membran eitleri Membranlarn performansn, geirimsizlik derecesi, znen madde akmn reject etme derecesi, geirim derecesi ve zcnn membrandan geme kolayl gibi kriterler belirler. Selloz asetat membranlar bu kriterlerin kombinasyonunu saladndan yaygn olarak kullanlrlar. Gnmzde kullanlmakta olan deiik membran tipleri ve bunlarn deiik biimlerde bir araya getirildii deiik modller vardr. En yaygn membran eitleri; borulu, hollow fiber, spiral kvrlm ve plaka ve ereve eklindeki membranlardr. Membran yzeyinde tutunan ve ken maddelerin membran deliklerini tkamasn nlemek iin trblansl ak artlarnn salanmas gerekmektedir (Reynolds saysnn 2000 in stnde olmas gerekir). Bu da genellikle k akmnn geri devri ile salanr. Membranlarda tkanmay nlemek iin askda madde, bakteri ve kebilen iyonlarn n artmla giderilmesi nerilmektedir. Kpklenmeyi nlemek ve bakteri/virs ve besin elementi giderimini salamak zere membran prosesine ilave olarak aktif karbon adsorpsiyonu ve floklasyon prosesleri uygulanr. 6.12.1.3. Membran Performans Membran performans ak ve giderme verimi ifadeleri ile belirtilir. Ak birim zamanda membrann birim alanndan geen akm miktardr (m3/m2/sn veya l/m2/saat). Giderme verimi ise membrann tuttuu madde miktarnn lsdr. Membranlarn performansn etkileyen faktrler aada verilmitir: Basn: Ak, uygulanan basn ile membrandaki ozmotik basn fark ile artar. Uygulanan basn ne kadar fazla ise ak da o kadar fazladr. Ancak membrana uygulanabilecek basn limitlidir. Genellikle 68 atm olarak alnr. Uygulamada 27-41 atm olarak alnr (18). Scaklk: Ak besleme atksuyu scakl ile artar. Standart scaklk 21oC olarak verilmektedir, ancak 29oC a kadar scaklklar tolere edilmektedir. 29oC n stndeki 38oC a kadar olan scaklklar membrann bozulmasn hzlandrmakta olup uzun sre iletmeye dayanamaz. Membran dizili younluu: Birim hacme yerletirilebilinecek membran alan olarak tanmlanr. Bu faktr ne kadar bykse sistemden kan toplam ak da o kadar byk olur. Tipik membran younluu 160-1640 m2/m3 olarak verilmektedir (18). Ak: Borululu sistemler iin ak 6x10-3-10,2x10-3 m3/m2/gn, plakal sistemler iin ise 6,1x101 -10,2x10-1 m3/m2/gn dr. Ak altrma sresi ile ve 1-2 yl iletmeden sonra azalr. Geri kazanm faktr: Sistemin kapasitesini gsterir, uygulamada ulalan maksimum deer %80 dir. Daha yksek geri kazanm faktr proses suyunda daha yksek tuz konsantrasyonu olduunda ulalr. Yksek konsantrasyonlarda membrann yzeyinde kme fazla olur, bu da iletme veriminin dmesine neden olur. Tuzun reject etme: Atksudaki tuzun reject etme kullanlan membrann tip, karakter ve atksudaki tuzun konsantrasyon dalmna baldr. Bu deeri %95 alnr.

226

Membran mr: Atksudaki fenol, bakteri, mantar gibi maddelerin varl, yksek scaklk ve yksek veya dk pH deerleri membran mrn etkiler. Membranlar en fazla iki yl kullanlrar. pH: Selloz asetat membranlar yksek ve dk pH larda hidroliz olurlar. Optimum iletme pH aral 4,5-5,5 tur. n artma: Membran sistemlerinin Toplam znm Kat (TK) miktar 10 000 mg/l nin stndeki besleme akmlarna dorudan uygulanmas uygun deildir. Bunun dnda kalsiyum karbonat, kalsiyum slfat, demir oksit ve hidroksitleri, mangan ve silikon, baryum ve stronsyum slfat, inko slfr ve kalsiyum fosfat gibi tabakalama yapan maddelerin n artma ile kontrol altna alnmalar gerekir. Bu maddeler pH ayarlamas kimyasal artm, ktrme, inhibisyon ve filtrasyon gibi yntemlerle kontrol altna alnabilirler. Organik kalntlar ve bakteri filtrasyon, karbonla n artm ve klorlama ile kontrol edilebilir. Ya ve gres ise membrann yzeyini saracandan ve tkanmaya neden olacandan membran prosesi ncesi giderilmelidir. 6.12.2. Kimyasal Oksidasyon Kimyasal oksidasyon ile atksulardaki kirleticiler son rnlere veya daha kolay ayrabilen veya adsorpsiyon ile uzaklatrlabilen ara rnlere dntrlr. Kimyasal oksidasyon pH ve katalizatr varlna baldr. 6.12.2.1 Ozonlama Ozon normal scaklk ve basnta gaz halindedir. Ozonun suda znrl, scakla, ozonun gaz fazndaki ksmi basncna ve pHa baldr. Ozon kararsz olup kendi kendine bozunma hz scaklk ve pHa baldr. Bozunma OH- iyonu, O3 n radikal bozunma rnleri, znen organik maddelerin bozunma rnlerine, alkali, gei metalleri, metal oksitler ve karbon gibi maddelerin varln ile katalizlenir. Pratik olarak doymu hidrokarbonlarn ve halojenli alifatik maddeler gibi reaktif olmayan maddelerin tam paralanmas sadece O3 ile mmkn olmaz. Ozon ses veya ultraviyole gibi harici bir enerji kayna ile birlikte kullanldnda refraktr (kararl) maddelerin paralanmas salanr.

Organik maddelerin ozonla oksidasyon mekanizmas yledir: 1. Alkollerin aldehitlere ve sonradan organik asitlere oksidasyonu:
O RCH 2 OH 3 RCOOH

(6.20)

2. Oksijen atomunun aromatik halkaya girmesi 3. Karbon ift bann almas Ozon kuru havadan veya oksijenden yksek voltajda elde edilir. Teorik olarak 1kilowat-saat elektrik enerjisinden 1058 gram ozon retilebilir, pratikte ise bu deer 150g/kW-h dir.

227

Ozonlama dezenfeksiyon renk ve bakiye refraktr organik madde gideriminde kullanlr. Ozonlama sonucu refraktr organikler daha kolay paralanan organiklere dneceinden ozonlama k suyun BOIsi girie kyasla daha yksek olabilir (Tablo 6.31). Ultraviyole (UV), ozon molekllerini ve organik maddeleri aktive ederek organik madde giderimini arttrr. Bu yolla pestisitlerin CO2 ve H2Oya paralanmas mmkn olmaktadr. Tablo 6.31. Biyolojik artm ktrme tank k ozonlama sonular F/M=0.15 F/M=0.60 Parametre BOI,mg/l KOI,mg/l pH Org-N,mg/l NH3-N,mg/l Renk(Pt-Co) 155mgO3/dak ykleme 6.12.2.2. Hidrojen Peroksitle Oksidasyon Hidrojen peroksit demir katalizrl ortamda (OH*) radikali oluturur. Hidroksil radikali de ozon gibi organik maddelerle reaksiyona girer: Fe+2 + H 2O2 Fe+3 +OH
_ *

0 27 600 7,1 25.2 3,0 3790

60 22 154 8,3 18.9 5,8 30,0

0 97 1100 7,1 40 23 5000

60 212 802 7,6 33 25 330

+ OH

(6.21) (6.22) (6.23) (6.24) (6.25)

Fe+3 + H 2O2 Fe+2 +* HO2 + H +

*

OH + RH R* + H 2O

R* + H 2O2 ROH +* OH
*

OH + Fe+2 _ + Fe+3 OH

Hidrojen peroksitle slfr oksidasyonu:

Asidik veya ntr pHda reaksiyon sresi 15-45dakika: H 2O2 + H 2 S 2 H 2O + S (Fe katalizli pH=6,0-7,5) reaksiyon sresi1-2 saniye) Bazik pH reaksiyon sresi 15 dak:
4 H 2O2 + S
2

(6.26)

SO4 2 + 4 H 2O

(6.27)

228

Hidrojen peroksit ile siyanr oksidasyonu: CN _ + H 2O2 CNO _ + H 2O (pH=9.5-10.5)

CNO _ +OH _ + H 2O 3_ 2 + NH 3 CO

(6.28) (6.29)

Toksik atksularn hidrojen peroksitle oksidasyonunda toksisite ile birlikte organik madde miktar da azalr. Baz tipik sonular Tablo 6.32 de verilmitir. Tablo 6.32.Konsantre atksularn katalizli hidrojen peroksit oksidasyonu rnek TOK(mg/l) KOI(mg/l) BOI(mg/l) LC50 Atksu 1 H2O2 ncesi H2O2 sonras Giderim,% Atksu 2 H2O2 ncesi H2O2 sonras Giderim,% 92 52 43,4 2150 95 95,5 301 184 38,9 2040 850 58,3 135 57 57,8 300 42 86 16,3 29,7 2,4 3,0 -

Artm verimi hidrojen peroksitin kabul edilebilir bir yan rn oluturma derecesine baldr (6.30):
f = H 2O2 HPDL

(6.30)

Burada: F : H2O2 gereksinimi oran, H2O2 : kullanlan hidrojen peroksit, mg/l, HPDL :2.13x balang KOI, mg/l Hidrojen peroksit UV ile kombine olarak asetat, organik asit ve patlayclarn oksidasyonuna uygulanm UV nin oksidasyon hzn arttrd grlmtr. 6.12.3. Adsorpsiyon Adsorpsiyon, znm maddelerin uygun bir ortamda toplanmasdr. Ortam sv ile gaz, kat, veya dier bir sv arasnda olabilir. Burada sadece kat-sv arasndaki adsorpsiyondan sz edilecektir. Gemite adsorpsiyon prosesi atksu artmnda kullanlmyordu. Daha iyi kalitede artlm su gereksinimi aktif karbon ile adsorpsiyon prosesinin kullanm konusunu gndeme getirmitir. Atksularn ou olduka kompleks yapda olup ierdikleri maddelerin adsorplanma kapasiteleri farkldr. Molekler yap, znrlk gibi zellikler adsorplanma kapasitesini etkiler (Tablo 6.33).

229

Tablo 6.33. Molekler yap ve dier faktrlerin adsorplanma kapasitesine etkisi znm maddenin znrl arttka adsorplanabilirlii azalr Dall zincirler dz zincirlere kyasla daha kolay adsorplanabilir, zincir uzadka znrlk azalr. lgili gruplar adsorplanmay etkiler lgili grup Hidroksil Etkileme tarz Genellikle adsorplanmay azaltr, Bu azalmann derecesi ana molekln yapsna baldr Amino Etki hidroksile kyasla biraz daha fazladr. Birok amino asit hid adsorplanmaz Karbonil Etki karbonil grubunun bal olduu ana maddeyegre deiir. Glioksilik asit asetik asitten daha kolay adsorplanr, fakat daha yksek ya asitleri durumunda benzer kolaylk grlmez. ifte ba Karbonilde olduu gibi deiken etkiler Halojenler Deiken etki Sulfonik Genellikle adsorplanmay drr Nitro Adsorplanmay arttrr Kuvvetli iyonize zeltiler zayf iyonize olanlar kadar kolay adsorplanmazlar Byk molekller kklere kyasla daha kolay tutunabilirler Dk polariteli molekller yksek polaritedekilere kyasla daha kolay tutunabilirler 6.12.3.1. Adsorpsiyon Formlasyonu Pratik uygulamalarda Freundlich izotermi kullanlr:
X = kC1 / n M

(6.31)

Burada: X : adsorplanan maddenin arl M : adsorbantn arl C : zeltide kalan konsantrasyon k, n : scaklk, adsorbant ve adsorplanacak maddeye bal sabitler Freundlich izotermindeki sabitler 6.31 denklemi tekrar yazlarak ve C ye kar X/M izilerek bulunur.
log X 1 = log k + log C M n

(6.32)

6.12.3.2. Karmn Adsorpsiyonu Bir karmda her bir maddenin adsorplanma kapasitesi tek bir maddenin adsorplanma kapasitesinden dktr ancak adsorbantn adsorplama kapasitesi tek bir madde olmas

230

durumuna gre daha yksektir. Yarmaya dayal inhibisyon,molekl bykl adsorplanma eilimleri ve konsantrasyonlarna baldr. Endstriyel uygulamalarda 1 saatin altndaki temas sreleri kullanlr. Adsorpsiyon hz aktif karbon dozu ile artar. 6.12.3.3. Aktif Karbonun zellikleri Aktif karbon odun, lignin, bitml kmr, linyit ve petrol kalntlarndan yaplr. Atksu artmnda ounlukla orta uuculukta bitml kmr veya ligninden retilmi Granl Aktif Karbon (GAK) kullanlr. Aktif karbon retildii kaynak ve aktifletirilme tarzna bal olarak zgn zellikleri vardr. Bitml kmrden yaplm granl aktif karbonun gzenek boyutu kk, yzey alan byk, yn younluu en yksektir. Linyitten retilmi aktif karbonun ise gzenek boyutu yksek, yzey alan dk yn younluu en dktr. Adsorpsiyon kapasitesi, atksudaki KOI, renk, fenol gibi kirleticilerin giderim derecesidir. Adsorpsiyon kapasitesinin belirlenmesinde kullanlan eitli testler vardr. Tat ve koku maddelerini gidermede fenol says, dk molekl arlkl maddelerin (<2m) gideriminde iyot says, yksek molekl arlkl maddelerin gideriminde (1-50m) melas says bantlar kullanlr. Genellikle atksuda dk molekl arlkl organikler arlkl ise yksek iyot sayl, yksek molekl arlkl organikler arlkl ise yksek melas sayl aktif karbon ile daha etkin giderim salanabilir. 6.12.3.4. Srekli Akl Karbon Filtreler Karbon filtreler, filtre yatandan geen su miktar arttka madde giderimi artacandan kararl olmayan proses olarak dnlebilirler. GAK yatanda sorpsiyonun olduu blge, Ktle Transfer Blgesi (KTB) olarak adlandrlr. Atksu, ykseklii KTB kadar olan blgeden getiinde sudaki kirletici konsantrasyonu minimuma inmi olur. KTB blgesinin aasnda daha fazla adsorpsiyon olmaz. Filtrenin st tarafndaki granl karbon organik madde ile doyduunda KTB blgesi krlma olana kadar aaya doru kayar (ekil 6.12). GAK yatanda KTBnin olumas iin minimum bir temas sresi gereklidir. Bo yatak temas sresi ok ksa ise (hidrolik ykleme ok bykse) KTB nin uzunluu GAK yata yksekliinden fazla olacandan adsorplanabilecek kirletici aktif karbon tarafndan tamamen giderilemeyecektir. 6.12.3.5 Karbon Rejenerasyonu Ekonomik sebeplerle kullanlm (doymu) karbon rejenere edilmektedir. Rejenerasyonda karbonun gzeneklerindeki adsorplanm olan maddelerin uzaklatrlmas gerekmektedir. Rejenerasyon termal, buharla, zc ekstraksiyonu, asit veya bazla muamele ve kimyasal oksitleme yntemleri ile gerekletirilir. Termal rejenerasyon dndakiler yerinde yaplabileceinden tercih edilirler. ok bileenli atksularn adsorpsiyonunun yapld aktif karbonun rejenerasyonunda bu yntemlerle yksek verim salanamaz. Rejenerasyon srasnda arlka %5-10 orannda karbon kayb olur. Rejenere edilen karbonda gzenek boyutundaki deiiklik, gzeneklerde birikim gibi nedenlerle bir sonraki kullanmda bir nceki kullanma kyasla kapasite dkl olmaktadr.

231

ekil 6.12. Ktle transfer zonunu gsteren aktif karbon krlma erisi 6.12.4. yon Deitirme yon deitirme atksudaki istenmeyen anyon ve katyonlarn giderilmesinde kullanlr. Katyonlar hidrojen veya sodyum ile anyonlar ise hidroksil iyonlar ile yer deitirir. yon deitirici reineler, organik ve inorganik yapdaki maddelere bal fonksiyonel gruplardan olumaktadr. Atksu artmnda kullanlan iyon deitirici reineler przl boyutlu yaplarn iine organik maddelerin polimerizasyonu ile yaplan sentetik reinelerdir. Reinelerin iyon deitirme kapasitesi reinenin birim ktlesindeki fonksiyonel gruplarn says ile belirlenir. yon deitirme reineleri pozitif iyonlar deitiriyorsa katyonik, negatif iyonlar deitiriyorsa anyonik olarak adlandrlrlar. Katyon deitirici reineler slfonik gibi asidik fonksiyonel grup, anyon deitirici reineler ise amin gibi bazik fonksiyonel grup ierirler. yon deitirici reineler fonksiyonel grubun yapsna gre snflandrlrlar. rnein: kuvveti asit, zayf asit, kuvvetli baz, zayf baz gibi. Asitlik veya bazln kuvveti fonksiyonel grubun iyonizasyon derecesine baldr. Yani slfonik asit fonksiyonel gruplu bir reine kuvvetli asidik katyon deitirici reine olarak davranacaktr. En yaygn kullanlan kuvvetli asit iyon deitirici reine stiren ve divinilbenzenin kopolimerizasyonu ve oluan kopolimerin slfonlanmas ile retilir. Karlkl balanma balangtaki monomer karmndaki divinilbenzen oran ile kontrol edilir. Dier iyon deitirici reineler iin en yaygn fonksiyonel gruplar zayf asit olarak karboksil (-COOH), kuvvetli baz olarak drt deerlikli amonyum (-R3N+OH-), zayf baz olarak da amindir (-NH2 veya RNH). Reaksiyonlar kimyasal dengeye bal olup bir iyonun dieri ile yer deitirmesinden ibarettir. Sodyum evrimli bir katyon deiimi reaksiyonu aada verilmitir:

232

Na2 .R +Ca +2 Ca.R + 2 Na +

(6.33)

Burada R reineyi temsil etmektedir. Sodyumun tm kalsiyum ile yer deitirdiinde reine yata iinden konsantre sodyum iyonu zeltisi geirilerek rejenere edilir. Bylece reaksiyon tersine dner ve kalsiyumla sodyum yer deitirir. Rejenerasyon iin %5-10 luk tuz zeltisi kullanlr: 2 Na + +Ca.R Na2 .R +Ca +2 Hidrojen evrimli katyon deiiminde de benzer reaksiyonlar olur: (6.34)

Ca +2 + H 2 .R Ca.R + 2 H +
%2 ve %10 luk H2SO4 ile

(6.35)

Ca.R + 2 H + H 2 .R +Ca +2
Anyon deiiminde de anyonlar hidroksil iyonlar ile yer deitirir:

(6.36)

SO4_ 2 + R..(OH ) 2 R.SO4 + 2OH _

%5-10 luk sodyum hidroksit rejenerasyon iin yeterlidir:

(6.37)

R.SO4 + 2OH _ R.(OH ) 2 + SO4_ 2

(6.38)

yon deiiminde performans ve maliyet reinenin iyon deitirme kapasitesi ve rejenerantn miktarna baldr. Yatak kapasitesi 1 litre yatak hacmi iin edeer olarak verilir. Baz durumlarda (kg CaCO3/yatak hacmi) veya (iyon ktlesi/yatak hacmi) olarak da verilir. Benzer ekilde atksudaki giderilecek iyonun miktar (edeer/litre artlacak su) olarak verilir. Sabit yatakl iyon deitiricilerde yatan iletme kapasitesi ile kullanlan rejenerant miktar ilikilidir. Kompleks organik atksu durumunda gerekli tasarm parametrelerini saptamak zere laboratuar lekli sistemlerde alma yaplmas nerilmektedir. Deneysel almalar sonunda reine kullanm ve rejenerant verimlilii arasndaki iliki tespit edilerek sistemin optimum iletme dzeyi seilir. Endstriyel atksu artmnda iyon deitiricilerin kullanld en nemli alan kaplama endstrileridir. Kaplama endstrisinde atk kaplama banyolarndaki kullanlm kromik asitin geri kazanm iin, kromik asit banyo suyundaki dier iyonlar (Fe, Cr+3, Al gibi) gidermek zere katyon deitirme reinesinden geirilir ve k suyu kaplama banyosunda tekrar kullanlr. 6.12.5. Elektro-koaglasyon Kolloidal karmlar destabilize etmek ve znm metal ve dier inorganik kirleticileri sulu fazdan kat faza geirmek ve oluan kat faz filtreleme ile ayrmak iin kimyasal koaglasyon

233

yntemleri kullanlmaktadr. Kimyasal artmda alum, kire, demir tuzlar ve/veya polimerler kullanlr. Bu prosesler sonucu yksek miktarda bal su ieren dolays ile filtrelenmesi ve susuzlatrlmas zor yksek hacimde amur oluur. Kimyasal koaglasyonda artlm su k toplam znm kat konsantrasyonu yksek olduundan endstriyel uygulamalarda tekrar kullanm mmkn deildir. Elektro-koaglasyon (EK), kimyasal madde kullanlmadan atksulardaki znm ve askdaki katlar gidermede kullanlan bir artma yntemidir. EK prosesi, atksudan kontrollu olarak elektrik enerjisi geirilerek partikllerin destabilize edilmesi, bylece stabil kelti oluturarak atksudan ayrlmas prensibine dayanr. EK sistemlerinin dier kimyasal artma sistemlerine kyasla kimyasal madde kullanlmamas ve az amur oluumu gibi stnlkleri vardr. Elektrokoaglasyon nitesi ematik grnm ekil 6. 13 de verilmitir (19). Atksuyun iinden elektrik akm geirildiinde metaller, hidrokarbonlar ve organik maddeler de dahil olmak zere askdaki ve znm katlar destabilize olurlar. Destabilize olan iyonlardan , farkl elektrik ykl paracklar birleerek (koagle olarak) kelti olutururlar. Oluan kelti eitli ktrme yntemleri ile sv fazdan ayrlr. Prosesin uygulanmakta olduu atksular ve potensiyel uygulama alanlar aada verilmitir: Ar metal giderimi Askda kat ve kolloid madde giderimi Ya-su emlsiyonunun krlmas Ya ve gres giderimi Kompleks organiklerin giderimi Bakteri ve virs giderimi BOI, posfat ve azot giderimi

+ + + + + + +

Fe+ Zn++ O2 PO -2 Cl
4

Ca+2

OH- -

K+ Cr+6 H+ Cd++ SO4-2

Cr+3

ekil 6.13 Tipik bir elektrokoaglasyon hcresi (20)

234

Bu yntemin uygulanabilecei baz alanlar ise: Yer alt suyu temizlenmesi Proses ykama ve durulama sular me suyu artm Evsel atksu artm Soutma kuleleri Membran filtrasyonu ncesi n artm Mezbaha, et ileme Otomobil retimi ve makine Gda amarhaneler Kat ve kat ileme Tekstil Petrol ve gaz rafinerileri, petrokimyasal emlsiyonlar Elektrokoaglasyon prosesinin kimyasal koaglasyona kyasla birok stnl vardr. Bu stnlkler ksaca (21),(22): Ekonomik tasarruf: ilk yatrm 12 aydan ksa bir srede geri dnyor ktrme sonras elde edilen artlm su kalitesi yksek: prosese geri dndrlebilir ya da tekrar kullanlabilir Dearj standartlar rahatlkla salanr (EPA), artm sonras dearj maliyeti der Daha dk hacimde ve daha kolay suyunu verebilen amur elde edilir. (kimyasal koaglasyonda yksek hacimli ve suyunu kolay vermeyen amur oluur) filtrelenme hz %76 daha fazla olan %83 daha az amur oluur Oluan amur EPAnn toksik karakterli amurlarla ilgili standartlarn salar (kimyasal koaglasyonda oluan stabil olmayan metal hidroksitleri zararl atk olarak snflandrlrlar) letme giderleri birok standart artma ynteminden daha ekonomiktir. Bakm ve iletmesi kolay, fazla yer kaplamaz

UYGULAMA Problem 6.1: Evsel atksuyunun artlaca askda byyen, karbon oksidasyonun ve nitrifikasyonun birlikte gerekleebilecei, tek amurlu ve tam karml sistemlerden olan aktif amur sisteminin nitrifikasyonu salayacak ekilde tasarm yaplacaktr (1). Gerekli bilgiler aada verilmektedir: Atksu debisi = 3400 m3/gn n ktrmeden sonraki BOI = 200 mg/l n ktrmeden sonraki TKN = 40 mg/l Minimum scaklk = 15oC Reaktrdeki znm oksijen konsantrasyonu = 2.5 mg/l Atksu tampon kapasitesi, atksuyun pHn 7.2 veya zerinde tutacak ekildedir. 235

Tablo 6.14te verilen kinetik katsaylar kullanlacak olup, m 0.5 gn-1 alnacaktr. zm: Emniyet faktr 2.5 alnmtr. Nitrifiyerlerin iletme artlar altnda maksimum byme hz belirlenir. a) Tablo 6.9da verilen eitliklerden aadaki eitlik elde edilmitir;

Scaklk dzeltme

O dzeltme faktr

pH dzeltme faktr

Bu eitlikte; m = scaklk, O ve pHn belirlenen artlarnda byme hz m = maksimum zgl byme hz T = scaklk O = znm oksijen K02 = znm oksijen yar doygunluk sabiti = 1.3 mg/l pH = iletme pH, yukardaki eitlikte pH =7.2 olduunda dzeltme faktr 1 alnr. b) Bilinen deerler yerine konularak m hesaplanr; m = 0.5 gn-1 T = 15oC O = 2.5 mg/l KO2 = 1.3 mg/l pH = 7.2

= (0.5 gn-1) (2.5 / (1.3 + 2.5) ) = 0.33 gn 1 c) Maksimum substrat kullanm hz (k) hesaplanr; k = m/Y m = 0.33 gn-1 Y = 0.2 k = 0.33/0.2 = 1.65 gn -1 d) amur yann belirlenmesi: Minimum cM, 1/ cM Yk - kd Y = 0.2

236

k = 1.65 gn-1 kd = 0.05 gn-1 1/ cM = 0.2 (1.65) 0.05 = 0.28 gn 1 M c = 1/0.28 = 3.57 gn EF (emniyet faktr) = 2.5 olduunda c tasarm deeri, c = EF (cM ) = 2.5 (3.57) = 8.93 gn e) Amonyum oksidasyonu iin substrat giderim faktr, Unun tasarm deeri,

f) k suyundaki amonyum konsantrasyonunun belirlenmesi

k = 1.65 gn-1 T = 15oC N = k NH4+-N konsantrasyonu, mg/l KN= 100.051T-1.158 = 0.4 mg/l = 0.81 gn-1

N= 0.39 mg/l g) Aktif amur prosesi iin BO5 giderim hznn belirlenmesi,

Y = 0.5 mgUKM/mgBO5 kd = 0.06 gn 1 c = 8.93 gn

237

U = 0.34 mg BOI5/mgUKM.gn h) BOI oksidasyonu ve Nitrifikasyon iin gerekli hidrolik kalma zamannn belirlenmesi,

BOI oksidasyonu:

So = 200 mg/l S = 20 mg/l U = 0.34 gn-1 X = 2000 mg/l

Amonyum Oksidasyonu,

No = 40 mg/l N = 0.39 mg/l U = 0.81 gn-1 X = 2000 mgSS/l x 0.8= 160 mgUKM/l

Sonu olarak, nitrifikasyon prosesi iin gerekli hidrolik kal sresi tasarm almalarnda esas alnr. i) Gerekli havuz hacminin hesaplanmas: V = Q* = 3400 m3/gn x 0.31 gn = 1054 m3 j) Toplam oksijen ihtiyacnn hesaplanmas: Toplam oksijen ihtiyac aadaki eitlik ile belirlenir: 238

Q So S 8.34 f Px 1.42 No N 4.57

= atksu debisi = giri BOI5, mg/l = k BOI5 mg/l = dnm faktr = 0.68 (BOD5/BODL) = biyoktle retimi = dnm faktr (BODU/UKM) = giri TKN, mg/l = k TKN, mg/l = dnm faktr (O2/NH4+-N)

Alternatif olarak, aadaki eitlikde oksijen ihtiyacn yaklak olarak belirlemede kullanlabilmektedir: O2 = Q (kSo + 4.57 TKN) k = Nitrifikasyon sistemine dk BOI yklemelerinde dnm faktr, 1.1 ile 1.25 aralndadr. k =1.15, emniyet faktr 2.5 alnarak hesap yaplmtr. O2 (kg/gn) = 3400 [(1.15 (200) + 4.57(40)] x2.5x 10-3 = 3509 kg/gn Problem 6.2: Birleik tek amurlu nitrifikasyon/denitrifikasyon reaktrnde haval ve anoksik bekletme srelerinin hesaplanmas. Giri BO = 200 mg/l Giri amonyum-azotu = 25 mg/l k amonyum-azotu = 1.5 mg/l k nitrat-azotu = 5 mg/l Scaklk = 15oC Yh = 0.55 mgVSS/mgBOI kd(15oC) = 0.04 gn-1 UDN(15oC) = 0.042 mgNO3N/mgUKM.gn znm oksijen konsantrasyonu = 2 mg/l Xa = 2500 mg/l UKM c = 8.9 gn denitrifikasyon iin Vhaval = 0.71 f VSS = 0.8 zm: Geri devir orannn hesab: R = (25 1,5 )/ 5 1

239

R = 3,7 Toplam amur ya hesab: c = 8,9/0,71 c = 12,5 gn

fVSSnin hesab:

fVSS = 0,73
sistemde haval (aerobik) blmdeki toplam hidrolik kal sresi hesab:

= 0,4 gn = 2,9 saat anoksik bekletme sresi hesab: DN = ( 1 0,71) (0,4) = 0,12 gn = 2,9 saat Denitrifikasyon iin gerekli anoksik bekletme sresi hesab: DN = (25 1,5 - 5 )/ (0,042) (2500) DN = 0,18 gn = 4,3 saat DN DN olduundan yeni bir haval oran ile hesaplar tekrarlanr. V haval =0.6 olsun. c = 8.9/0.6 =14.8 gn

fVSS =

0.8 0.72 1 + (1 0.8) x0.04 x14.8

a =

0.55 x 200 x14.8 0.46 2500(1 + 0.04 x0.72 x14.8)

DN =(1-0.6)0.46 = 0.184 gn>DN = 0.18 gn olduundan DN = 0.184 gn yeterlidir.

240

KAYNAKLAR

(1)Metcalf & Eddy, 1991. Wastewater Engineering, Treatment, Disposal and Reuse, McGraw-Hill internationalEditions. (2) Soli J. Arceivala, 2002. evre Kirlilii Kontrolnde Atksu Artm, Tata McGraw Hill Publishing company limited. (3) Recep leri, 2000, evre Biyoteknolojisi, Deiim yaynlar. (4) Altnba, U., 2001. Nutrient removal from low strength domestic wastewater in sequencing batch biofilm reactor, Water Science and Technology, Vol.44, No.1, pp 181-186. (5) Gonalves, R.F. and Rogalla, F, 1994. Continuous biological phosphorus uptake in submerged biofilters with nitrogen removal Water Science and Technology, Vol. 29, No.1011, pp.135-143. (6)Shimizu, T., Tambo, N., Kudo, K., Ozawa, G., Hamaguchi, T., 1994. An anaerobic fluidized pellet bed bioreactor process for simultaneous removal of organic, nitrogenous and phosphorus substances Water Research, Vol.28, No.9, pp.1943-1952. (7) Gonalves, R.F. and Rogalla, F, 1992. Continous biological phosphorus removal in a biofilm reactor, Water Science and Technology, Vol. 26, No.9-11, pp.2027-2030. (8)Hultman, B., Jnsson, K., Plaza, E., 1994. Combined nitrogen and phosphorus removal in a fullscale continuous up-flow sand filter Water Science and Technology, Vol. 29, No.10-11, pp.127-134. (9) Gonalves, R.F. and Rogalla, F, 1992. Biological phosphorus removal in fixed films reactors Water Science and Technology, Vol. 25, No.12, pp.165-174. (10) Mogen Henze, Poul Harremoes, Jes la Cour Jansen, Erik Arvin, 1997. Wastewater Treatment: Biological and Chemical Prosesses Second edition, Springer-Verlag Berlin Heidelberg. (11) Water Environmental Federation, 1998. Biological and Chemical Systems for Nutrient Removal, A special publication. (12) Bilstad T. 1997. Membrane Operations. Wat. Sci. Tech. Vol. 36, No.2-3, 17-24. (13) Ernst, M., and Jekel, M. 1999. Advenced Treatment Combination for Groundwater Recharge of Municipal Wastewater by Nanofiltration and Ozonation. Wat.Sci.Tech. 40, No.45, 277-284. (14) http://www.kinetico.com/industrl/microfil.htm (15) Ciardelli, G., Corsi, L., Marcucci, M., 2000. Membrane Separation for Wastewater Reuse in the Textile Industry, Resources, Conservation and Recycling 31, 189-197.

241

(16) Ahn, K.H., Song, K.G. 1999. Treatment of Domestic Wastewater Using Microfiltration for Reuse of Wastewater. Desalination, 126, 7-14. (17) Yaln, F., Koyuncu, I., ztrk, ., and Topack, D. 1999. Pilot Scale UF and RO Studies on Water Reuse in Corrugated Board Industry. Wat. Sci. Tech. Vol.40, No.4-5, 303-310. (18) W.Wesley Eckenfelder, Jr., 1989. Industrial Water Pollution Control. McGraw-Hill International Editions. (19) http://www.powellwater.com (20) http://www.kaselco.com (21) http://www.apexprocess.com.au/coagulation2.htm (22) N.P. Barkley, C Farrell, and T. Williams, 1993. Electro-Pure Alternating Current Electrocoagulation, EPA/540/S-93/504.

242