mmanuel Kantn Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemleri

Doan Gmen

Elinizdeki kk kitap ile Kantn bir almas daha Ahmet Fethi Yldrmn evirisiyle Trkeye kazandrlm oluyor: Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemler. Kant, bu ksa kitabn bitirdiinde henz krk yandadr ve kendisine dnya felsefe tarihinde sekin bir yer salayacak olan felsefeci kariyerine henz balamtr. Kendisinin belirtmesiyle bir felsefecinin bak asndan ok, bir gzlemcinin bak asyla kaleme ald almas, 1763 ylnda yayma hazrdr ve bir yl sonra 1764de de yaynlanmtr. Kant hayatta iken metnin 1766 ve 1771 yllarnda kendisinin hazrlad ikinci ve nc basks yaplmtr. Kant gibi byk bir filozofun neredeyse 250 yllk bir kitabnn neden evrildii sorusu pek bir anlam ifade etmez kukusuz. Yine de konuya ilikin birka aklama yaparak balamak yerinde olabilir; nk metin bugn bile deiik tartmalara konu olmaktadr ve baz hakl sert eletirilere maruz kalmaktadr. Bu eletirilerin ve hatta saldrlarn bazlar, hele bugn ulalan bilimsel bilgi dzeyinin ve toplumsal bilin durumunun nda kukusuz yerindedir. Dier yandan 18. yzyl insanndan -bu bir filozof bile olsa- daha sonra gelen alardaki insanlar gibi dnmesini beklemek de byk bir hata olur. En byk topyaclar bile bunu baaramamtr. Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerin yaynlanmasna muhtemel itirazlar, belki de en ok Kantn kadn ve erkek arasndaki kiilik ve karakter farklar hakknda sylediklerini ve deiik kltr ve uluslar zerine yapm olduu belirlemeleri son derece sorunlu veya ilkel bulanlar tarafndan gelebilir. Elbette herhangi baka bir kitap konusunda olduu gibi bunun da eletirel bir gzle okunmas gerekmektedir. Ayrca Kantn bu kitabnn sadece zellikle belirttiim konularda sylediklerinden dolay deil, ayn zamanda dneminin ulam olduu bilimsel dnce ve bilgi dzeyinin de birok bakmdan gerisinde olduu iin eletirel bir gzle okunmas gerekir. Ne var ki, bunu kitabn yaynlanmasna kar bir gereke olarak kabul etmek kanmca mmkn deildir. Kukusuz, Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemler, Kantn eletirel-ncesi (Alm.: vorkritisch; ng.: pre-critical) bir almasdr. Fakat kitabn ikinci ve nc basklarn sadece ayrntya dair deiiklikler yaparak hazrlam olsa bile, Kantn metnin yaynlanndan uzun yllar

sonra hala onun zerinde dndn ve altn gsteriyor.1 Kitapta ilenen konular zerine ise zaten btn felsefeci hayat boyunca dnp bu konulardaki duruunu hep gzden geirmitir. Kant, [i]nsan doasnn kendine zglklerine ilikin dncelerini ifade ederken bunlara bir gzlemcinin gzyle bakacam, bir felsefecinin deil2 derken, kanmca gereinden fazla alak gnll davranyor. Metin, kelimenin esnek ve geni anlamnda elbette felsefi bir metin olarak da okunabilir. Zira Kant, insan doasna (zne) dair dnceler ileri srmek istemektedir. Bu, ancak felsefeye, onun yntem ve aralarna bavurulmak kouluyla mmkndr. (Bu konuya aada tekrar dneceim.) Ayrca Kantn bu almas, onun ahlak felsefesinin ve estetik yarglama felsefesinin konularn imdiden iermektedir ve onlar bir nevi rgtlemektedir.3 Hatta daha ileri gidip Kantn bu almas, pratik akln kefi yolundadr, nk o imdiden basite haz veren ve gzel olan ahlaksal erdemi genel ilkelere dayanan gerek erdemden ayrmaktadr iddiasn ileri srmek bile mmkndr. Zira Kant gre gerek erdem yce veya asil olandan kaynaklanmaktadr ve duyguyla bir ilgisi bulunmamaktadr.4 Bu belirleme, Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerin Kantn felsefi eserleri arasndaki sistematik yerine iaret etmektedir. Bu adan baknca Kantn bu eletirel-ncesi yazsnn, eletirel-sonras felsefesinin en az alannn temel dncelerinin baz unsurlarn iinde barndrd sylenebilir: ahlak felsefesi, estetik yarglama felsefesi ve kuramsal felsefe. Ksacas, Kantn bu almas, rnein metnin hemen ilk paragrafnda duygularn kkenine ve zne dair veya eitim zerine sylenenler dikkate alndnda, Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemleri, onun her eletirisiyle (Salt Akln Eletirisi (1781), Pratik Akln Eletirisi (1788), Yarg Gcnn Eletirisi (1790)) ve pedagojik almalaryla yakndan ilikilendirmek mmkndr. Bu nedenle, Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemler, estetik felsefesi en bata ve en nemlisi olmak zere Kantn eletirel felsefesinin her alan iin bir k noktas olarak grlebilir. Fakat bu kitap, sadece Kantn felsefesinin i tarihi asndan bir anlam ifade etmemektedir. Ayn zamanda 18. yzylda var olan dn biimlerinden birisini, dierleriyle iliki iinde belgelemek asndan, yani felsefe tarihi asndan da son derece nemli bir metindir ve sadece bu bile kitab yaynlamak iin yeterli bir gereke olarak grlebilir. Ve bu da kanmca en nemli gerekedir: Kantn felsefi geliimini belgelemek. Fakat belirttiim gibi bu, eletirel olmayacamz anlamna gelmiyor. Tersine, Kanta hakszlk etmemek
Kantn kitabn ilk basks iine ayr sayfalara yapp koyduu notlarn hepsi kitaba veya genel olarak konuya ilikin deildir. Kant, bu notlarn en azndan bazlarndan daha sonra hazrlad ikinci ve nc basklar iin muhtemelen yararlanmtr. Bkz.: Immanuel Kant, Bemerkungen in den Beobachtungen ber das Gefhl des Schnen und Erhabenen, yay. Marie Rischmller, Felix Meiner Verlag, Hamburg, 1991. 2 mmanuel Kant, Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemler, Hil Yaynlar, 2010 (elinizdeki bask), s. 1 (Kantn bu kitabndan yaplan alntlar, elinizdeki baskdan yaplacak ve metin iinde parantez iinde verilecektir). 3 rnein bkz.: Monique David-Mnard, Kants An Essay on the Maladies of the Mind and Observations on the Feeling of the Beautiful and the Sublime, Hypatia, cilt 15, no. 4(2000) iinde, s. 82. 4 Bu belirlemeyi Kantn 1764 ve 1766 yllar arasnda kaleme ald felsefi almalarn Franszca basksn yayma hazrlayan Ferdinand Alquie yapmtr ve grebildiim kadaryla bu iddiaya pheyle yaklamak iin bir neden yoktur. Alquieden aktaran Monique David-Mnard, bkz.: age.
1

iin eletirel olmamz gerekmektedir. Unutmayalm ki onun felsefesi ayn zamanda eletirel felsefe olarak anlmaktadr ve eletiri kavramna felsefe tarihinde ilk kapsaml ve sistematik bir anlam kazandran Kanttr. O halde, Kant da eletirel okumak, bizzat onun felsefesinin okura ykledii bir grevdir. GZLEM VE FELSEFE Kantn kitab drt ksmdan olumaktadr. Fakat ilk ksmn zelikle birinci paragraf kitaba genel giri niteliindedir. Bu paragrafta yaplan bir belirlemeye aklk kazandrmak yerinde olacaktr. Burada ncelikli olarak yaznn balnda da duyurulan gzlem (Alm.: Beobachtung; ng.: Observation) kavramn ve bunun felsefeyle olan ilikisini aklamamz gerekmektedir. Bu genellikle ihmal edilir ve yanlmyorsam ilk defa benim tarafmdan yaplmaktadr. Yukarda iaret ettiim gibi, Kant kitabn bir dnrn bak asndan deil, bir gzlemcinin bak asndan kaleme aldn belirtiyor. Kant, bununla neyi kastetmi olabilir? Bir konuyu gzlemcinin bakyla ele almak ile bir dnrn bakyla ele almak arasndaki fark nedir? Literatrde tartlan bu sorulara Kant, kitabnda ne yazk ki bir aklk getirmemektedir; sz konusu aklamay yapp gemektedir. Fakat anlalan, bu ayrm dnr iin de son derece nemlidir. Bu nedenle her eyden nce, Kantn Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemler adl kitabna ngelen veya sonra yazlm ama eletirel dneminden nce kaleme alm olduu almalarndan hareketle bu sorulara bir yant aramamz gerekmektedir, nk kanmca Kantn bu dneme ait yaz ve yaptlarnda gelitirdii felsefe kavram, Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerde kulland felsefe kavramna en yakn olandr. Kukusuz, eletirel ve eletirel-sonras yapt ve yazlarnn da dikkate alnmas, konunun daha iyi anlalmasna katkda bulunacaktr. Ayrca bu, bize Kantn eletirel-dnnn felsefi adan ne anlama geldiini de gsterebilir. rnein onun eletirel-dnne dair genellikle olumlu bir kan hkimdir. Yakndan bakldnda bu konuda ayrntl bir fikre sahip olunabilir ve bu yaygn kannn hangi bakmdan doru olduu konusunda daha detayl bir dnceye varlabilir. Fakat Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerde kulland felsefe kavramn aklayabilmek iin eletirel-ncesi yazlarna bavurulmak zorundadr. Kantn bu dnem temel ald felsefe kavramndan yola karak gzlem kuramn ve buna dayal bilgi kuramn tanmlayabiliriz. Bu bize Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerde ileri srlen savlarn hangi anlamda alnmas gerektii konusunda baz ipular verebilir. Fakat burada ok nemli bir sorunla karlayoruz. Kant, yazsnda gzlemcinin bak ile felsefecinin bak arasndaki farka iaret etmesine karn, burada ncelikli olarak dikkate aldmz eserlerinde gzlem kuramna dair tatmin edici bir tartma sunmamaktadr. Kantn btn eserlerinde gzlem kuramna, gzleme dayal bilgiye ve bunun felsefe ve felsefi bilgiyle arasndaki 3

farka ilikin neredeyse hi aklama yok gibidir. Bu, baz yorumcular Kantn kitabn balnda kulland gzlem kavramn felsefeye ve metnin ilk paragrafnda iaret ettii gzlemci bakn dnr bakna kart olarak okuma eilimine itmi, hatta temel ald gzlem kavramnn yntemden yoksun olduu iddiasnda bulunma konusunda cesaretlendirmi gzkyor.5 Kantn Yntemine Dair Kantn gzleme dair ilk tanm denemesine Yarg Gcnn Eletirisinde rastlyoruz. Burada Kant, gzlemi, ynteme dayal yaplan deneyim olarak tanmlyor.6 Fakat bu, yani Kantn eletirelncesi yazlarnda gzleme dair bir tanmn bulunamamas, onun gzlemi felsefeye veya gzleme dayal bilgiyi felsefi bilgiye kart anlamda kulland ve onun gzlem kavramn kaba bir ekilde her trl yntemden yoksun bir ekilde kulland anlamna gelmiyor. Burada zellikle dikkate aldmz eletirel-ncesi yazlarnda Kant, gzlemi hep olumlu anlamda kullanyor ve hatta speklatif bilgiyi dzeltebilen bilgi edinme yntemi olduunu ima ediyor.7 Ayrca unutulmamaldr ki Kant, Genel Doa Tarihi ve Gk Kuram balkl kitabnda konuya dair gzlemlerini ortaya koyarken, kitabn alt balnda beyan ettii gibi, Newtoncu ilkeleri temel almtr. Kantn kastettii en nemli Newtoncu ilke, mekanik ilkesini temel alan ynteme dayal deneyimdir, yani gzlemdir. Kantn Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerinde ksmlarn rgtleniine dikkat edilirse, ilkesel olarak onu belli bir ynteme, el yordamyla da olsa, birok bakmdan henz igdyle de olsa, diyalektik ynteme gre rgtlemeye alt, dolaysyla basit ve soyut olandan karmak ve somut olana doru ilerledii grlecektir. Zira drt ksmdan oluan kitabnn ilk ksmnda kitabn konusunu saptadktan sonra, ikinci ksmda genel olarak insann doas (soyutbasit), nc ksmda cinslerin (kadn ve erkein) birbiriyle ilikili doas zerine gzlemlerini sergiliyor (soyut-somut-karmak) ve son olarak uluslarn karakterini (doasn) ele alyor (soyutdaha-somut-karmak). rnein Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerden bir yl nce 1763 ylnda yaynlanan Tanrnn Varlnn Bir spatna Dair Tek Mmkn Kant Temeli (Der einzig mgliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes) adl kitabnda ynteme ilikin bir aklamada bulunuyor. Kitabn oklukta birlik (diyalektik kurguya dikkat ediniz!) sorununu tartt blmde her eyin znn bile ortak bamllnn birletirici byk bir temele dayandn ileri srdkten sonra bunu baz rneklerle aklamak istediini ve bunu yaparken de izleyecei yntemi yle aklyor:
Susan Shell, Kant as Propagator: Reflections on Observations on the Feeling of the Beautiful and Sublime, Eighteenth-Century Studies iinde, c. 35/3(2002), ss. 455-468. 6 mmanuel Kant, Kritik der Urteilskraft, Felix Meiner Verlag, Hamburg, 1993, s. 239 ( 296). 7 mmanuel Kant, Untersuchung ber die Deutlichkeit der Grundstze der natrlichen Theologie und der Moral, Werkausgabe (Vorkritische Schriften bis 1768, c. 2), yay. Wilhelm Weischedel, Suhrkamp, Frankfurt a.M., 1977, c. 2 iinde, s. 749.
5

Bu ok byk gariplii baz basit rneklerle aklamaya alacam. Bunu yaparken, gzleme gre dolaysz kesin olandan daha genel yargya doru yava yava yukar kma yntemini titizlikle takip edeceim.8 Kantn burada betimlemeye alt ilk nveleri Aristotelesde olan basit ve soyut olandan karmak ve somut olana doru ilerleme yntemidir ve Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerde de uygulanmaya allan yntem budur. Onun dayanm olduu bu yntemi yeterince tutarl uygulamad; uygulam olduu diyalektik yntemin Hegel, hele Marx gibi byk yntemcilerin gelitirmi olduu diyalektik kuramn ok gerisinde kald; diyalektik yntemi temel almaya alrken anda yaygn olan mekanik ynteme sk sk geri dt iin eletirilebilir. Fakat onun gzlem kuramnn yntemden yoksun olduunu veya keyfi olduunu ileri srmek, kanmca Kantn ta erken yazlarndan balayarak yntem konusunda gstermi olduu abay dikkate almamak anlamna gelir. Yeni ada eserleri Aristotelesi felsefenin bir yann mutlaklatran geleneksel Orta a metafiziinin yklnn habercisi olan Descartesn en temel sorusu, henz kurulmakta olan yeni metafizie dayanarak emin bilgiye nasl ulalaca, yani yntem sorusudur. Kant bunun bilincindedir ve konuya dair eletirel-ncesi, eletirel ve eletirelsonras yazlarnn temel sorusu, Salt Akln Eletirisinde aka formle ettii Descartesn sorusudur: Metafizik bilim olarak nasl mmkndr?9 Kantn en erken yazlarndan itibaren temel sorusunun bu olduunu gstermek iin ilk almalarndan birisinden aktarmak istiyorum: Canl Glerin Gerek Deerlendirmesi zerine Dnceler. Burada baln ksaltarak verdiim bu almasnda Kant u belirlemede bulunuyor: Birok dier bilimler gibi metafiziimiz olduka temel bir bilgi ediniminin yalnzca eiindedir; onun alp almayacan tanr bilir.10 Grld gibi en erken almalarndan birisi olan bu kitabnda Kant, metafiziin kurulu aamasnda olduunun bilincindedir. Bu doal olarak yntem sorusunu hemen gndeme getirir ve Kantn erken yazlarnn hemen hepsi, Salt Akln Eletirisinde aka tanmlad yukardaki soru ve metafiziin dier temel sorular etrafnda dnmektedir. Bu balamda burada Kantn erken yazlarnn hemen hepsine gnderme yaplabilir. Ancak bu konuda 1763 ylnda tamamlad ve 1764 ylnda yaynlanan bir almasn zellikle vurgulamak istiyorum:
mmanuel Kant, Der einzig mgliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseyns Gottes, Werkausgabe (Vorkritische Schriften bis 1768, c. 2), yay. Wilhelm Weischedel, Suhrkamp, Frankfurt a.M., 1977, c. 2 iinde, s. 659. 9 mmanuel Kant, Kritik der reinen Vernunft, yay. Jens Timmermann, Felix Meiner Verlag, Hamburg, 1998, s. 77 (kaln ve italik olarak ift vurgu Kanta aittir). 10 mmanuel Kant, Gedanken von der wahren Schtzung der lebendigen Krfte und Beurteilung der Beweise, derer sich Herr von Leibniz und andere Mechaniker in dieser Streitsache bedient haben, nebst einigen vorhergehenden Betrachtungen, welche die Kraft der Krper berhaupt betreffen, Werkausgabe (Vorkritische Schriften bis 1768, c. 1), yay. Wilhelm Weischedel, Suhrkamp, Frankfurt a.M., 1977, c. 1 iinde, s. 42.
8

Untersuchung ber die Deutlichkeit der Grundstze der natrlichen Theologie und der Moral (Doal Teolojinin ve Ahlakn Temel lkelerinin Akl zerine Aratrma).11 O halde Kantn ilk yazlarndan itibaren yntem sorunu zerine eildiini dikkate alrsak, Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerde dayand gzlem kuramnn yntemden yoksun olduunu ileri srmek mmkn deildir. Gzlem ve Felsefe Arasndaki liki zerine Kantn gzlem kuramnn belli bir ynteme dayandn ve bunun henz gelimeye muhta olsa da diyalektik yntem olduunu gsterdikten sonra, imdi onun gzlemi ve gzleme dayal bilgiyi felsefeye ve felsefi bilgiye kart olarak kullandna ilikin iddiaya dnebiliriz. ddia ileri srlrken genellikle kart (ng.: opposition) kavram kullanlyor, fakat bu kavramn hangi anlamda kullanld belirtilmiyor. Bu nedenle kartlk kavramn nce allm (Alm. gewhnlich; ng. ordinary) anlamda, yani felsefenin yadsmas olarak almak mmkndr. Bu adan baknca Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerin felsefi bir metin olarak okunmamas gerektiini nermi oluruz. Kantn sz konusu aklamas da bunu destekler gibidir. Fakat konuya biraz daha yakndan bakmakta fayda var. Zira kavram zerine Aristotelesten beri gelimi ayrntl felsefi bir aratrma ve bilgi mevcuttur. Yukarda da iaret ettiim gibi, Kantn Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemleri bir felsefecinin deil, bir gzlemcinin bak asndan kaleme aldna dair aklamas, bu iki bak asnn birbirini dlayan kartlk anlamda kulland anlamna gelmiyor. Kant, kitabnn hemen ilk paragrafnda belirttii gibi, insann doasna ilikin zellikle istisna gibi grnen birka yere bakacam diyor (1). Yani Kant, konusunu bir gzlemcinin bak asndan incelese de, insann doasna veya zne ilikin baz bilgi iddialar ileri sreceini belirtiyor. Bunu gzlem kuramna dayanarak yapmak, kavram sadece ok zel bir anlamda aldmz taktirde mmkndr. (Bunun ne olduunu biraz aada ele alacam.) Aksi taktirde bir eyin doasna (zne/tzne) dair bilgi iddias ileri srmek, sadece insann deil, her hangi baka bir eyin doasna (zne/tzne) ilikin de, ancak felsefi ara ve yntemlere bavurularak mmkn olabilir; nk ze veya tze dair bilgi ancak soyutlama yntemine dayanarak elde edilebilir. O halde Kant, Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerde insann, kadnn/erkein ve giderek uluslarn doasna dair bilgi savlar ileri srdne gre, gzlem kavramn, felsefenin yadsmas anlamnda felsefe kavramna kart olarak kullanm olmas mmkn deildir. Fakat Kantn aka kurduu kartl hangi anlamda almak gerekmektedir? Kantn gzlem ve felsefe kavramlar arasnda kurduu kartln anlamn gsterebilmek iin erken yazlarnda gelitirdii zdelik ve fark kavramn sergilememiz gerekmektedir. Kant,
11

mmanuel Kant, Untersuchung ber die Deutlichkeit der Grundstze der natrlichen Theologie und der Moral, ss. 739-773.

Metafiziksel Bilgi Edinmenin lk Temel lkelerine Dair Yeni Aklamalar balkl nce Latince olarak kaleme alm olduu yaptnda bilgi edinmenin temeli olarak eliki-nermesi (Alm.: Satz des Widerspruchs) ve zdelik-nermesi (Alm.: Satz der Identitt) birbirleriyle karlkl iliki iinde, bunu rnein Hegel gibi bir ontolojik iliki biimi olarak deil de, Aristoteles gibi sav-nermesi (ng.: proposition) erevesinde ele alyor. Burada Kantn konuya yaklamnn sorunlarn ve birbiriyle elien aklamalarn ele almamz mmkn deil. Ksaca belirtecek olursak: Kantn sz konusu almasnn birinci ksmnn konusu, btn gereklere temel oluturabilecek tek bir koulsuz nermenin olmadna dairdir. Kanta gre her iki nermeyi (eliki ve zdelik) btn gereklerin temeli olarak almak gerekir, nk bir nerme ya olumlayan ya da olumsuzlayan olabilir: olan her ey vardr veya olmayan her ey olmayandr. O halde btn gereklere temel oluturan koulsuz tek bir nerme aramak yerine, onlara temel olarak bu iki nermeyi beraber dnmek gerekmektedir, nk iki tr gerek vardr, bunun ikisi iin de bir olumlayan ve bir olumsuzlayan ilk temel ilke vardr.12 Fakat Kant, rnein Hegelden farkl olarak, bu iki nerme arasndaki ilikide elikicmlesinin deil, zdelik-nermesinin belirleyici ve temel olduunu ileri srmektedir. Yani Kanta gre, eliki-nermesi de sonunda zdelik-nermesine varmaktadr. O halde, bilgi ediniminde zdelik-nermesi ana rol oynamaktadr, bu nedenle bilginin bilgi olarak edinilmesinde son temeldir.13 Tabi bu Hegel asndan baknca son derece sorunludur. Zira bilgi edinimi de bir sretir ve sre ancak eliki kavramndan hareketle kavranabilir, nk zdelik kavram perspektifsel ve dinamik deil, statiktir ve durgundur. Fakat hemen yle bir soruyla karlayoruz: eer eliki-nermesi, Kantn aka belirttii gibi btn bilgi edinimlerimizin zdelik-nermesi ile beraber temelini oluturuyorsa ve ana rol oynamasa bile, ilk temeli oluturmasa dahi, bilgi ediniminde belli bir rol oynuyorsa, onun zdelik-nermesi ile ilikisini nasl belirleyeceiz. Kant son olarak anm olduum sz konusu almasnda bu soruya aklk getirmiyor. Yukarya aktardklarmzdan kan sonu u: zdeliknermesi ile eliki- nermesi arasndaki ilikide belirleyen zdelik- nermesidir ve belirlenen eliki- nermesidir. Dier bir deyile eliki-nermesi, zdelik- nermesinin bir biimidir ve ondan nitel olarak deil sadece nicel olarak farkllamaktadr. Ve gerekten de Kant, rnein yimserlik zerine Baz Mtalaa Denemeleri adl ksa almasnda gereklikte eyler aras ilikiyi olumlama veya yadsma olarak tanmlyor ve fark olarak tanmlad yadsmann nitelik deil ancak nicelik bakmndan anlaml olabileceini belirtiyor:

mmanuel Kant, Neue Erhellung der Ersten Grundstze der metaphysischen Erkenntnis, Werkausgabe (Vorkritische Schriften bis 1768, c. 1), yay. Wilhelm Weischedel, Suhrkamp, Frankfurt a.M., 1977, c. 1 iinde, s. 421 (genel olarak bkz.: ss. 409-421). 13 mmanuel Kant, Neue Erhellung der Ersten Grundstze der metaphysischen Erkenntnis, s. 415.
12

Buna gre eer eyler birbirinden farklysa, o halde onlar kendilerini her zaman gerekliklerinin derecesine gre farkllatrrlar ve farkl eyler hibir zaman iin gerekliin ayn derecesine sahip olamazlar.14 Elbette Kant burada, Hegelin rnein Mantk Bilimde sergiledii zdelik (Alm.: Identitt), fark (Alm.: Unterschied) ve ayrlk (Alm.: Verschiedenheit) diyalektiinden ok uzak. Mesela zdelik ve farkll her eye ikin olan ve btnl oluturan nitelikler olarak kavramyor. Ayrca, yazlarnda, Almancada olduu gibi Trkede de nemli olan, farkllk ve ayrlk arasnda bir ayrm yapmyor. Fakat burada bunun zerine hem eilmemiz mmkn deil hem de ele aldmz konu bakmndan gerekli deildir. Burada konumuz bakmndan nemli olan, Kantn kartl nicel fark olarak tanmladdr. Kant, Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerinde de bu temel ilkeden hareket etmektedir. rnein kitabn nc ksmnda gzellik zelliini kadna ve ycelik zelliini erkee atfederken bunlarn sadece belirleyici zellikler olduunu, bunun cinslerde kart cinsin belirleyici zelliklerinin bulunmad anlamna gelmediini belirtiyor. yle diyor Kant: Bundan, kadnn soylu niteliklerden yoksun olduu ve erkek cinsin gzellikten tamamen vazgemesi gerektii anlalmamaldr. Aksine, bir kiinin ikisini birlikte getirmesi beklenir; yle ki, bir kadnn dier tm meziyetleri yalnzca, uygun referans noktas olan gzellik karakterini glendirmek iin birlesin; dier yanda, eril nitelikler arasnda, erkek trnn lt olarak ycelik aka ne kar. (16) O halde, yukarda sergilediklerimizi Kantn gzlemci bak ile felsefeci bak arasnda kurmu olduu kartla uygulayacak olursak, bunu iki bak alarnn birbirini dlayan veya yadsyan anlamda deil birbirini btnleyen, birinin belirleyen ve dierinin ondan nicel olarak farkllat iin belirlenen anlamnda almak gerektiini ileri srebiliriz. Peki, gzlem ile felsefe arasndaki ilikide belirleyen ve belirlenen hangisidir, bunlarn arasndaki fark nedir? Kantn felsefeci hayatnda eletirel-dn olarak da adlandrlan transandantal-dn, ncelikle onun ze/tze dair bilgiye ulalp ulalamayacana, zn/tzn bilinip bilinemeyeceine dair sergilemi olduu tutumla ilgilidir. Kant, eletirel-ncesi dnemine ait yaz ve yaptlarnda zn/tzn bilinebileceinden hareket ederken, eletirel dneminde Salt Akln Eletirisinde sergiledii gibi argman stratejisi bakmndan eletirel-ncesi gelitirdii ilkeleri birok bakmdan yadsyan tersi bir yol izlemektedir. Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerin ait olduu eletirel-ncesi yaz ve yaptlarnda Kantn temel sorusu, zn/tzn bilinip
mmanuel Kant, Versuch einiger berlegungen ber den Optimismus, Werkausgabe (Vorkritische Schriften bis 1768, c. 2), yay. Wilhelm Weischedel, Suhrkamp, Frankfurt a.M., 1977, c. 2 iinde, s. 589.
14

bilinemeyecei deildir. Kant bunu koulsuz art komaktadr. rnein bu konuda temel olarak grlebilecek almalarndan birisi olan Der Gebrauch der Metaphysik(Metafiziin Kullanm) adl almasnda yle diyor Kant: metafizik, bilgi edinimimizin ilk temellerine dair bir felsefe olmaktan baka bir ey deildir.15 Baka bir deyile, Kanta gre, metafizik, gerei aratrma16 veya z/tz aratrma ve kavrama/kavratma bilimidir. Doal Teolojinin ve Ahlakn Temel lkelerinin Akl zerine Aratrma adl yaptnda Kant bu dncesini yle betimliyor: bu sonsuz temel gereklerin aranp bulunmas yksek felsefenin [metafiziin DG] en nemli iidir.17 Bu nedenle Kant, birka sayfa sonra, metafizik, kukusuz insana dair btn idrak edilerin arasnda en zorudur18 diye belirtiyor. Zira gerei aratranlarn engin sulara almay gze almas gerekir. Sadece kyda yelken ap seyredenler, deneyime dayal yarg hkm tarafndan dolaysz bilinene nfuz etmekten ileri gidemez. Kanta gre, bu yolla, sadece doa olgularnn peinden giderek doann yasalarn gerekten emin olarak zmleyebiliriz, ama yasalarn kkenini ve nedenini deil. Bylece daha uzakta olan ilk nedenleri kavramaktan da uzak oluruz.19 Bilindii gibi Kant Salt Akln Eletirisinde bu dncesinden vazgemitir. Bu aktardklarm Kant, doa bilimi balamnda sylyor ve bu nedenle asl z/tz kavranamad srece adna layk bir doa bilimi de kurulamayacan belirtiyor. Fakat eletirel-ncesi Kant asndan bu ilkenin btn bilimlere uygulanmas mmkndr. O halde, Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerinden ve yukarda sergilediklerimizden grlecei gibi, Kant hem gzleme hem de felsefeye dayanarak eylerin znn/tznn bilinebileceinden hareket ediyor. Ama ze/tze dair bu iki bilgi tr arasnda nemli bir fark vardr ve elinizdeki ksa kitap okunurken buna muhakkak dikkat edilmesi gerekir. Bu iki bilgi edinimi arasndaki fark aklamak iin son aktardm pasaja dnmemiz gerekiyor. Genelletirerek belirtecek olursak: Metafiziin Kullanmnda Kant, felsefi bilgiye ulamak, yani en derinde veya onun deyimiyle uzakta olan ilk nedenleri grp ortaya karabilmek iin olgularn kkenini ve nedenini aklamak gerekmektedir. Fakat Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerde Kant, nedensel ve/veya kkensel aklamalardan kesinlikle kanmaya alyor, yntemsel olarak son derece betimleyici kalmak iin byk aba gsteriyor. Bu durumda Kantn Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerde ileri srd bilgi iddiasn ne tr bir bilgi olarak snflandrmak gerekir. ze/tze dair metafiziksel bilgi iddias koulsuz bilgi iddiasdr, yani iinde bulunulan tarihsel evre asndan mutlak geerli olduu ileri srlen, Aristotelesin deyimiyle yasa-bilgi tr bir bilgidir. Kant,
mmanuel Kant, Untersuchung ber die Deutlichkeit der Grundstze der natrlichen Theologie und der Moral, s. 752. mmanuel Kant, Der Gebrauch der Metaphysik, sofern sie mit der Geometrie verbunden ist, in der Naturphilosophie, dessen erste Probe die physische Monadologie enthlt, Werkausgabe (Vorkritische Schriften bis 1768, c. 2 ), yay. Wilhelm Weischedel, Suhrkamp, Frankfurt a.M., 1977, c. 2 iinde, s. 517 (bundan sonra Der Gebrauch der Metaphysik olarak ksaltlacaktr). 17 mmanuel Kant, Untersuchung ber die Deutlichkeit der Grundstze der natrlichen Theologie und der Moral, s. 750. 18 mmanuel Kant, age., s. 752. 19 mmanuel Kant, Der Gebrauch der Metaphysik, s. 517.
15 16

Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerde kkensel ve nedensel aklamalar kullanmadna, sadece betimleyici kaldna gre, kitabnda (insann, cinslerin ve uluslarn doasna ilikin) ileri srm olduu bilgi iddiasn mutlak bilgi iddias olarak almamz mmkn deildir. Dier taraftan, Kantn iddias, bir fikir ve kandan ok daha kesindir. O halde Kant, kitapta ifade etmi olduu iddialar tanmlarken ta bandan itibaren belli bir grelii kabul eden mtevaz iddialar ileri sryor, kesinlikle kesin iddialar deil. Kant, kitabnn hemen banda yapm olduu gzlemci bak ile felsefeci bak arasndaki ayrmla ve ilkini temel almakla okuyucunun ta bandan itibaren dikkatini buna ekiyor ve Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemler okunurken ve Kant eletirilirken genellikle ihmal edilen bu ayrmn anlamnn mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. ELETREL NCES KANTIN ESTETE DAR ARAYII Kantn eletirel-ncesi yazlarna ksa bir gz atldnda iki ey hemen dikkat ekiyor: Genel Doa Tarihi ve Gk Kuramnn dnda Kantn hemen btn yazlar, eletirel yazlaryla karlatrlnca, nispeten ksa ve konu bakmndan eitlidir. Erken yazlar arasnda felsefenin hemen her temel alanna dair bir yaz bulunmaktadr. Ayn eyi, birok baka Aydnlanmac dnrde de gzlemek mmkndr. Bu kukusuz serbest felsefe hayatna henz balam ve younlap derinleecei alan veya alanlar arayan, dier bir deyile derinleecei alana dair aray iinde olan herkeste grlebilir. Fakat Kantn ta erken yazlarndan itibaren ilk felsefenin (metafiziin) temel konularna yneldiini gryoruz. Kantta ve baka Aydnlanmaclarda gzlenen bu olgunun baka bir nedeni daha var ve bu, yukarda gsterdiim gibi Kantn son derece bilinli olarak alglad, felsefenin Descartestan beri bir a dnmnn eiinde olmasyla ilgilidir. Dolaysyla dier Aydnlanmaclar gibi Kant da, felsefeyi btn temel alanlarnda yeni ilkeler temelinde yeni batan kurmay amalamaktadr. Buna karn, A. G. Baumgartenin estetik kavramn 1735 ylnda felsefeye henz kazandrm olduunu dikkate alacak olursak, Kantn erken yazlar arasnda Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemleri yaynlandnda henz otuz yanda olan estetik kavramna ve kavrayna dair temel bir kitap denemesi bulunmas son derece ilgintir. Fakat ilgin olmasna karn artc deildir. Zira Yeni a felsefesinin temel sorunu, znenin yeniden kuruluu ve kurtuluu ile ilgilidir ve estetik de znenin (dnyann estetik kavrannn ve elde ediliinin znesinin) kuruluunun ve kurtuluunun gerekelendirilmesi gereken en hassas alanlardan birisidir. Bu nedenle, Kantn erken yazlarndan itibaren estetiin zerine de ncelikli olarak eilmi olmas ok doaldr.

10

Kantn Erken Estetiinin Temelleri ve Kaynaklarna Dair Kantn eletirel-ncesi felsefi duruunu, deizme ak kap braksa da, eletirel-dnemin tersine, kelimenin esnek anlamnda materyalist bir duru olarak tanmlamak yanl olmaz. Kant, Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerinde materyalist felsefenin ilkelerini henz ok gen olan yeni bir felsefi alana uyarlamaya alyor. Konu benzerliinden dolay Edmund Burkenin Bir Felsefi Aratrma (A Philosophical Enquiry)20 adl eseri, Kantn gerek Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemleri gerekse Yarg Gcnn Eletirisinde (nc eletiride) gelitirdii estetik kuramnn kayna olarak gsterilir. Kukusuz bu birok bakmdan dorudur. Fakat Kant, zgn bir dnrdr, erken yazlarnda bile felsefi daarc dnebileceimizden ok daha genitir. O, Burketen birok bakmdan farkllar, yani basit bir ekilde onun dncelerini tekrarlamaz. Kantn kaynan Burke ile snrlamak, onun erken yazlarnda bile zgn bir dnr olduunu gz ard eder. Kantn erken yazlarndan grlebilecei gibi Antik Yunan ve Roma materyalist felsefesini ok iyi bilmektedir ve ada ngiliz, sko ve Fransz materyalist felsefesini de ok yakndan takip etmektedir. Ayrca, antik sanat kuramnda ycelik ve gzellik kavramlarnn ok nemli bir yeri vardr. Orta a felsefesiyle birlikte sanat kuramna teolojik sembolizmin hkim olmas, bu olgunun genellikle gzden kamasna yol aar ve ayrca estetiin gen bir felsefe dal olmas nedeniyle genellikle ycelik ve gzellik zerine kuramsal dncenin Yeni a ile balad sanlr. Oysa her iki kavramnda kkleri ok eskilere dayanr ve hatta onyedinci ve onsekizinci yzylda hemen her estetik ve edebiyat eletirisinin temelini oluturan Aristotelesin Poetikasnn ve Horatiusun Ars Poetikasnn yannda balnda ycelik kavramn tayan Longinosun eski Yunanca kaleme ald ve bize sadece fragmanlar olarak ulaan Ycelik Hakknda21 adl eseri vardr. Bu nedenle Kantn en erken yazlarndan itibaren gelitirmeye balad estetik kuramnn kaynan ok geni dnmek gerekmektedir. Burada, genellikle gz ard edildii iin, fakat Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemleri iin son derece nemli olduunu dndm Kantn baka bir kaynana zellikle dikkati ekmek istiyorum: Adam Smithin Ahlaksal Duygular Kuram (The Theory of Moral Sentiments). Smithin Ahlaksal Duygular Kuram 1759 ylnda, yani Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerden be yl nce yaynlanmtr ve Kant, kitab ilk okuyanlardandr. Burada Kantn nemli kaynaklarndan birisi olarak Adam Smithin Ahlaksal Duygular Kuramna iaret etmemin birok nedeni var. Kant, Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerde Smithin Ahlaksal Duygular Kuramnda gelitirdii birok kavram ve kavrayla i grmektedir. rnein, yntemsel adan
Bkz.: Edmund Burke, A Philosophical Enquiry, yay. Adam Phillips, Oxford University Press, Oxford, 1998. Bkz.: Pseudo-Longinos, Vom Erhabenen (Ycelik Hakknda), yay. Reinhard Brandt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1966.
20 21

11

zneler aras bir yaklam sergiler. Bu, modern felsefede ilk olarak Smith tarafndan yntemsel bireycilie kar gelitirilmi tutarl bir ekilde uygulanm yntemsel bir yaklamdr. Dier taraftan, sevgi kavramn da dorudan Smithten devralmtr, demek iin birok neden vardr. Yer darl nedeniyle burada en nemlisine ve kantlanmas nispeten daha az yer gerektirene iaret etmek istiyorum. Kant, insanda gzelliin ve yceliin zniteliklerin doasn inceledii ikinci ksmda yle diyor:

Trajedide baka birinin iyilii iin byk fedakrlklar, tehlike annda cesur kararllk ve kantlanm sadakat tasvir edilir. Orada sevgi ackl, abartl ve saygyla doludur; tekilerin talihsizlii izleyicinin gsnde sempati duygularn harekete geirir ve cmert kalbinin tekilerin sknts iin arpmasna neden olur. zleyici usulca duygulandrlr ve kendi doasnn asaletini hisseder. (4) Kantn bu pasajda kulland sempati, sevgi ve izleyici (ng.: spectator) kavramlar, Smithin olduu gibi Burken de sanat ve ahlak kuramnn temel kavramlarndandr.22 Fakat izleyici veya gzlemci kuram, felsefe tarihinde ilk olarak Smith tarafndan en kapsaml bir ekilde gelitirilmi ve dier kavramlarla birlikte btn toplumsal ilikilere tutarl bir ekilde uyarlanmtr. Bu pasajn zellikle ikinci ve nc cmleleri, neredeyse kelimesi kelimesine Smithin Ahlaksal Duygular Kuramndan aktarlmtr ve kitabn ana dncesini zetlemektedir. Smith bu dnceyi sadece dierlerinin ektii acya ya da iine dt talihsizlie uygulamaz. Burada Smithin dncesini ksaca sergilemek, Kantn bu pasajnn geri plann ve baz yntemsel aralarn da aklayacaktr. Kant, sempati duygusunun sadece bakalarnn karlatklar talihsizlik ve duyduklar ac karsnda duyulduunu ima eder gibidir. Smith de benzer dnmektedir. Bu nedenle Smith, Hume tarafndan eletirilmitir. Fakat Smithe gre, ayn dnce bakalarnn yaad sevin duygularna ve yaadklar mutlulua da uygulanabilir. Bu durumlarda yaanan sevin ve mutluluk ikiye katlanr. Yaanan talihsizlik ve ac karsnda duyulan sempati (talihsizlik ve acy paylamak) ise onlarn iddetini azaltr. Smithe gre btn gnlk ilikiler u veya bu ekilde zneler aras ilikilerdir. Bu karlkl iletiim ilikilerinin bir ucunda failler vardr, dierinde ise izleyici veya gzlemci bulunmaktadr ve bu rolleri srekli deimektedir. zleyici veya gzlemci kendisini dierinin yerine koyarak onun ne hissettiini anlamaya alr ve bylece kendisini dieriyle zde hisseder. te Smith, duygular aras oluan bu ahengi, sempati ilikisine dayanan ilikiler olarak tanmlar. Burada Smith ile Kant
22

Bkz.: E. Burke, A Philosophical Enquiry, ss. 40-43.

12

arasndaki paralellii gstermek iin Ahlaksal Duygular Kuramndan birok pasaj aktarlabilir. Ayn zamanda estetii konu edindii iin aadaki pasaj aktarmay uygun buldum. yle diyor Smith: lgili kiideki herhangi bir nesneden oluan tutku ne olursa olsun, onun durumu dnldnde, her dikkatli izleyicinin gsnde benzer bir duygu [emotion] oluur. Trajedinin veya macera romannn bizi ilgilendiren sz konusu kahramanlarnn kurtuluu karsnda duyduumuz sevin drst olduu gibi skntlar karsnda duyduumuz ac da drsttr ve sefaletleri karsndaki duygudalmz [fellow-feeling], mutluluklar karsndakinden daha az gerek deildir.23 Smithten aktardm bu pasajn yukarda sylediklerimin nda hem yaklam, hem konu hem de ierik bakmndan Kantn pasajyla karlatrmay, okura brakyorum. imdi burada sormamz gereken soru, bu yaklamda materyalizmin nerede sakl olduudur. Bilindii gibi, materyalist felsefenin temel ilkelerinden birisi, d dnyann zneden bamsz nesnel varlk olarak kavranmasdr. Yani ilgili olsak bile, nesneye dair n tasarlarmz olsa dahi, nce nesneyi olduu gibi kendinde kavrayabilmek iin ona hibir n kavrayla, apriori kategori veya kavramlarla yaklamamak gerekmektedir. Kantn eletirel-dn, ayn zamanda materyalist felsefi ilkelerden idealist felsefi ilkelere dntr. Kant, erken yazlarnda, rnein Genel Doa Tarihi ve Gk Kuramnda, materyalist felsefi ilkelerden hareket ederken, eletireldnn balatan ve bu dn simgeleyen Salt Akln Eletirisinde idealist ilkelerden hareket eder. Kant, Genel Doa Tarihi ve Gk Kuramnda maddeyi her eyin ilk unsuru24 olarak kavramaya, dnya yapsnn dzenini maddenin zsel zelliklerinden olutuunu25 gstermeye, maddenin baz zorunlu yasalara bal26 olduunu ortaya koymaya, maddeyi ve onun genel yasalarn [bilgi znesinden] bamsz27 olarak tanmlamaya ve yaradln byk unsurlarn sonsuzluk erevesinde birletiren sistematii, dnya vcudunun, doann ilk durumundan oluumunu ve onun hareketinin kkenini mekanik yasalardan hareketle28 aklamaya almaktadr. Fakat erken yazlarnda grdmz bu nesnel yaklam Kant, Salt Akln Eletirisinde bir tarafa brakp buna tam tersi bir yaklam sergiler. Bylece Yarg Gcnn
Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments, yay. D. D. Raphael ve A. L. Macfie, Liberty Fund, Indianapolis, 1984, s. 10. 24 mmanuel Kant, Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels, Werkausgabe (Vorkritische Schriften bis 1768, c. 1), c. 1 iinde, s. 234. 25 mmanuel Kant, age., s. 229. 26 mmanuel Kant, age., s. 234. 27 mmanuel Kant, age., s. 229. 28 mmanuel Kant, age., , s. 227.
23

13

Eletirisinde bu znelci epistemolojik ilkeye dayand iin, gelitirmi olduu estetik kuram da Schillerin uygularken byk zorluklarla karlat znelci bir estetik kuram olmaktan teye gidememitir.29 Kanta gre duyusallk formlar verir, anlama yetisi (igd) ise kurallar.30 Eer kurallar nesnel ise bunlara yasa denir. O halde, anlama yetisi (Alm.: Verstand) doa karsnda yasa koyucudur. Kant, bu yaklamnn, ilk bakta abart, hatta akl d grnse de doru olduunu ileri srer.31 Buna uygun olarak Kategoriler, grnmlere, dolaysyla btn grnmleri ieren doaya yasalar apriori emreden kavramlardr32 iddiasnda bulunur. Fakat Adornonun belirttii gibi, Kanta gre nesnellii kantlayan kategoriyal belirlemeler znel belirlemeler olmaktan teye gidememektedir.33 Burada Kantn eletirel-dn ile ortaya koymu olduu epistemolojinin sorunlarnn zerine yer darl nedeniyle daha fazla eilmek mmkn deildir. Burada nemli olan, Kantn eletirel ncesi materyalist bir yaklam sergilemi olduunu gstermektir. Kantn bu yaklamyla dini kurtarmaya altn beyan etmesi, din adamlarn ve otoritelerini yaklamnn dine kar olmad konusunda ikna etmeye almas, bizi burada ilgilendirmemektedir. Konumuz bakmndan nemli olan, Kantn erken yazlarnda her eyin maddeden olutuundan hareket etmesi, maddenin ve dolaysyla doann yasalarnn bilgi znesinden bamsz nesnel olarak varolduundan hareket etmesidir. Zira Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerinde temel alnan yaklam budur. Bu ilke, zneler aras iletiimsel ilikiye uyarlandnda sorulmas gereken soru udur: zneler aras iletiimsel ilikide dier ben, olduu gibi kendinde (nesnel olarak) nasl kavranabilir? Yukarda tanmladm nesnel epistemolojik ilkeye gre ncelikle dier beni, dmzda ve kendimizden bamsz olarak kavramamz gerekmektedir.34 Burada sz konusu olan, sadece alglamak deildir, ayn zamanda anlamaktr da. Zira d alg organlarmz araclyla dier beni kendimizden bamsz olarak alglarz. Anlamak iin bu yeterli deildir. Bunun iin, kendimizi, tasavvur yetimizi kullanarak dier benin yerine koymamz gerekmektedir. Btn deerlerimizden, duygu ve dncelerimizden tamamyla soyutlayp kendimizi dier benin yerine koyduumuzda onun gerekten ne hissettiini ve dndn hisseder ve dnrz, duygu ve dncelerinin durumuna uygun olup olmad konusunda bir kanya varabiliriz. Ksacas, dier beni, ancak
Bkz.: Georg Lukcs, Zur sthetik Schillers, Werke: Probleme der sthetik, c. 10 iinde, Luchterhand, Neuwied ve Berlin, 1969, ss. 17-106. 30 mmanuel Kant, Kritik der reinen Vernunft, s. 230. 31 mmanuel Kant, Kritik der reinen Vernunft, s. 231. 32 mmanuel Kant, Kritik der reinen Vernunft, s. 201. 33 Theodor W. Adorno, Zu Subjekt und Objekt, Gesammelte Schriften [Toplu Yazlar], Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1998, c. 10/2 iinde, s. 748. 34 Bu ilk bakta ok anlaml grlmeyebilir. Zira dier benin dmzda ve bizden bamsz olduu, yani vcudunun bizim vcudumuzun dnda ve vcudumuzdan bamsz olduu aikrdr. Fakat Kantn eletirel-dn ile temel alm olduu epistemolojik ilke asndan, yani dier bene apriori kavramlarla yaklalmas durumunda pek aikr grnmeyebilir, nk dier bene baz pein hkmlerle yaklam oluruz. Erken Kantn nesnel epistemolojik ilkesi bu aikr duruma daha uygundur.
29

14

kendimizi dier benin yerine koyup onunla bir nevi ayn kii olduumuz zaman anlamaya balarz. Kant, tekilerin talihsizlii izleyicinin gsnde sempati duygularn harekete geirir ve cmert kalbinin tekilerin sknts iin arpmasna neden olur. zleyici usulca duygulandrlr ve kendi doasnn asaletini hisseder belirlemesinin epistemolojik geri plan budur. Kantn Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerine temel oluturan yukarda sergilediim iki epistemolojik ilkeyi zetleyecek olursak: erken yazlarnda Kant, deizme ak bir kap braksa da materyalist felsefi ilkeden hareket etmektedir ve zneler aras bir yaklam temel almaktadr. Kantn erken (eletirel-ncesi) yazlarnda temel alm olduu zneler aras yaklam bir baka balamda nasl ilediini birazdan greceiz. Gzellik ve Ycelik Duygusu Kantn nesnel yaklamna dair yukarda sylediklerim, onun Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerin hemen ilk cmlesinde duygulara dair yapm olduu belirlemeyle eliir gibidir. yle diyor Kant: Beeni ya da honutsuzluun eitli hissetme biimleri, bu hisleri uyandran dsal eylerin olumu zelliklerinden ok, her insann bu eyler tarafndan uyarlnca haz ya da hazszlk duyma yatknlna dayanr. (1) Kant bu cmlesinde insanlarn iinde uyanan deiik beeni ve honutsuzluk duygularnn kaynann d nesneler olmaktan ok onlarn farkl biimlerde ekillenmi i dnyalar olduunu ileri srmektedir. Yani Kant bu cmlesinde duygulara dair nesnel yaklam temel almaktan ok znelci bir yaklam sergilemektedir. Bu duygular, konular ve ierikleri bakmndan bazlarnda tiksinme duygusunun olumasna sebebiyet verirken bakalarnda haz ve zevk duygusunun olumasna neden olur. Bu nedenle bu duygular tamamyla grelidir ve zerine tartmak, en azndan bugnk bilgilerin nda pek bir anlam ifade etmez. Gerekten de Kantn ikinci paragrafta duygulara dair yapm olduu alm dikkate alnrsa yukardaki cmlenin baka trl yorumlanmas mmkn deildir. Ksacas Kant, halk arasnda yaygn bir deyimle belirtecek olursak, baz istisnalar dnda renkler ve zevkler zerine tartlmaz demek istemektedir. Zira Almancada da (Latince kkenli) ayn anlama gelen bir deyim vardr: haz zerine kavga edilmez (Alm.: ber den Geschmack lt sich nicht streiten; Lat.: De gustibus non est disputandum). Bu, Kantn, allm gnlk yaanan duygularla daha zarif baka bir duygu (2) biimi olarak tanmlad gzellik ve ycelik duygular arasnda yapm olduu ayrmdan kaynaklanmaktadr. Kanta gre, gzellik ve ycelik duygusu insan doasnn kendine zgl iinde nesnel olarak 15

belirlenebilecek ve zerine tartlabilecek istisnai bir yer tekil etmektedir. Kukusuz, duygularmz arasnda gzellik ve ycelik duygusunun zel bir yeri vardr, nk onlar doal, toplumsal ve kelimenin en geni anlamnda duygusal ve dncel ideallerimizi ifade ederler. Dier taraftan i dnyamzda duygu dnyamzn ok zel bir yeri vardr, znelliin en ok hkim olduu alandr ve iletiimsel ilikilerde dier benlere aktarlmas dnceler kadar kolay deildir. Fakat bu, duygularn salt znel olgular olduu anlamna gelmemektedir. Kkeni sadece vcudumuzda olan duygular da dhil olmak zere, en sradan duygular bile nesnel kkenlerine indirgenebilir ve nesnel muhabbet ve tartma konusu yaplabilir. Elbette Kant, duygularmzn byk bir ksmn salt znel veya greli olarak snflandrmakla rasyonalist okulun nyarglarn paylayor. Bilindii gibi Kantn bu duruu, onun eletirel-dn ile hem epistemolojik kuramnda hem de estetiinde daha radikal bir ekil almtr. zellikle sko Okulu, rasyonalist okulun duygulara dair olumsuz ve hatta pheci yaklamn ok ciddiye almtr. Bu okulun amac, duygularn da dncenin de, belli bir eletirel gzden geirme (nesnelletirme) srecine tabi tutulmad srece yanltc olabileceini gstermektir. Adam Smithin gelitirmi olduu duygular kuram bu okulun tartmalarnn en doruk noktasn temsil etmektedir. Eer Kant, bir nceki blmde Smith ile arasndaki benzerlii gstermek iin aktardm pasajdaki gzlemci kuramn ve zneler aras yaklam tutarl bir ekilde uygulam olsayd, duygularn nesnel kkenlerine nasl indirgenebileceini ve yukarda sergilediim gibi iletiimsel ilikilerde nasl nesnel bir muhabbet ve tartma konusu yaplabileceini grebilirdi: tekilerin talihsizlii izleyicinin gsnde sempati duygularn harekete geirmesi ve cmert kalbinin tekilerin sknts iin arpmas ve bunun sonucu olarak izleyicinin kendi doasnn asaletini hissetmesi, izleyici perspektifinden dierinin znel (ve ilk bakta yalnzca greli) olarak yaad duygularn nesnel toplumsal duygulara dnmesi deil de nedir. zetleyecek olursak Kantn, gzellik ve ycelik duygusunu betimlemek iin semi olduu rneklerin hepsi ya d olgulara ya da davran biimlerine gnderme yapmaktadr ve semi olduu rneklerin hemen hepsi, bu iki duyguyu betimlemenin yannda onlarn nesnel duygular olduunu gstermeyi amalamaktadr. Kantn bu balamda uygulam olduu ilke, neredeyse btn duygular iin geerlidir, sadece gzellik ve ycelik iin deil. Kantn allm olan duygular ile daha zarif duygular arasnda yapm olduu ayrmn sorunsuz olmadn gsterdikten sonra imdi onun gzellik ve ycelik duygularna dair zmlemesine yakndan bakabiliriz. Kantn gzellik ve ycelik duygusu arasnda yapm olduu ayrm ve anlamlarn aklamak iin semi olduu yntem, ilk bakta bu iki duygu arasndaki ilikiye dalist bir yaklam sergiledii kansn uyandrabilir. Fakat yaznn ilk blmnde gsterdiim gibi, Kant ta erken yazlarndan itibaren diyalektik yntemi son derece bilinli olarak 16

seip uyguluyor. Erken yazlarnda uygulam olduu diyalektik kavray kukusuz henz Hegelde grdmz ahane diyalektik kavrayndan ok uzak. Kantn, erken yazlarnda uygulamaya alt diyalektik yntem, ztlarn birlii ilkesinden hareket etse de, daha ok nicel (evrimci) geliimi temel alr gibidir. Eletirel-dneminin diyalektiini, Salt Akln Eletirisinde Kant kendisi grn mant (Logik des Scheins35) olarak tanmlyor; fakat zn bilinemeyeceini iddia ettii iin bazen negatif diyalektik olarak tanmlanyor. Bu nedenle Kantn gzellik ve ycelik duygular arasndaki ilikiye yaklamn diyalektik bir yaklam olarak grmek gerekmektedir. Bu nedenle Kant, ycelik duygusu ile gzellik duygusunun birbirini tamamladndan yola kmaktadr: inde her iki duygu birleen kiiler, ycelik heyecannn gzellik heyecanndan daha gl olduunu grr; ama gzellik heyecanyla yer deitirmez ya da ona gzellik heyecan elik etmezse, yorar ve uzun sre tad karlamaz. (4) Tabi bu, Kantn gzellik ve ycelik duygularn daha yakndan tanmlamak iin kullanm olduu kavramlar iin de geerlidir. Kant, yce olann da gzel olann da insan derinden etkilediini belirtiyor. Fakat bunlarn etkisinin birbirinden farkl olduunu dnmektedir. Yce olan ile gzel olan nasl bir etkide bulunmaktadr o halde? Kanta gre yce olan insan kmldatmaktadr (rhren), gzel olan ise bylemektedir (reizen). Bu balamda Kant, yce olann etkisi zerine daha ayrntl betimlemeye ve tanmlamaya giriir. rnein ycelik duygusuna bazen korku ya da melankoli (korkutucu ycelik), bazen asude merak (soylu ycelik), bazen ise hayranlk uyandran bir ey karsnda duyulan ycelik duygusuna gzellik duygusu da elik eder (grkemli ycelik). Fakat Kant, ycelik konusunda gstermi olduu bu titizlii, gzellii betimlerken gstermez. Yukardaki pasajdan da grlecei gibi Kant, ycelik duygusuna gzellik ve gzellik duygusuna ise her zaman ycelik duygusunun elik ettiini dnmektedir. Ayrca gzelliin etkisini betimlemek iin semi olduu reizen fiilinin tek bir ve sadece olumlu anlam (bylemek) yoktur. rnein kzgn/saldrgan olan bir kiinin duygu dnyasn betimlerken de, o kkrtlm, demek iin fiilin gemi zaman halinde reizen (gereizt) kullanlabilir. Dolaysyla eer yce olan, bazen korku verici olabiliyor ise, bu durumda, yce olann tesirini betimlemek iin de baz durumlarda reizen fiili kullanlabilir. Dier taraftan gzel olan da (rnein iktidar duygusuyla birleince) korku verici olabilir, eriilemezlik duygusuyla birleince ezilmilik ve melankolik duygu uyandrabilir. Peki gzel olan asude merak uyandrmaz m! Gzellik kavramn betimlerken Kant, btn bu diyalektik dnceleri dikkate almyor. Bu, muhtemelen
35

mmanuel Kant, Kritik der reinen Vernunft, s. 138.

17

Kantn, saduyunun btn snrlarn zorlayarak belirleyici nitel zellik olarak ycelik duygusunu erkee ve gzellik duygusunu ise kadna atfetmek istemesiyle ilgilidir. nsanda ve Toplumda Gzellik ve Ycelik Yukarda Kantn felsefi geri planna ve temellerine ilikin yeterli bilginin sunulduu ve kitabn nasl yorumlanmas gerektii konusunda baz ipular verildii kansndaym. Bir sunu yazsnda bir eser ne kadar ayrntl ve etrafl yorumlanrsa yorumlansn, bu, okurun eseri okuyup kendi yorumuna ulamasn hibir ekilde telafi etmez. Kantn, kitabnn nc ve drdnc ksmlarnda cinslere ve halklara, cinsler ve halklar aras ilikilere dair yazdklar eletiriden baka bir ey hak etmiyor kanmca. Buna karn, Genel Olarak nsanda Gzelliin ve Yceliin znitelikleri zerine bal altnda insanda gzellii ve ycelii zmledii ikinci ksm, kitabn bugn asnda dahi retici ana blm olarak grlebilir. Her okur kendi okumalarn ve aratrmalarn yapmak ve zgn yorumunu sunmak zorundadr. Sunu yazsnn bu son blmnde ki Cinsin Karlkl likilerinde Gzellik ve Ycelik Ayrm zerine balkl nc ksmda yazdklarn merkeze alarak yorumlayacam. Gzel olan, kart kavram irkin olan ile birlikte, estetik kuramnn dier kart ift kavramlar, yce ve alak, trajik ve komik olandan farkl olarak estetiin btn alanlarn kapsar. Nasl ki; eliki kavram, diyalektiin en kapsaml kavramysa; praksis kavram, etkinlik kuramnn; retim kavram, iktisat kuramnn veya erdem kavram, ahlak felsefesinin en kapsaml kavramysa, gzel olan da estetiin en kapsaml kavramdr ve insan yaamnn btn alanlarna yaylr. Ksacas, gzel olana (daima irkin olan ile birlikte) toplumsal yaammzn her alannda rastlamak mmkndr. Buna karn Kant, Yarg Gcnn Eletirisinde gelitirdii estetik kuramnn birok unsuru Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerde bulunsa da, burada sz konusu olan kitabnda betimlemi olduu estetik kuramnn sistemli kapsamlln, eletirel-dneminki ile karlatrmak mmkn deildir. rnein doada gzel olana dair hemen hibir ey sylemiyor. Ayn ekilde, insann emek araclyla doadan kazanarak yaratm olduu eyler dnyasnda (rn estetii) ve sanatta gzel olana dair tutarl bir dnce ileri srmez. Gzel ve yce olan betimlemek iin bu alanlardan semi olduu rnekler, bunlara ilikin zgn estetik-kuramsal dnceler olarak kabul edilemez. Gzellik veya gzel olan, anlam bakmndan dil biliminde ok anlamllk (polysemantism) olarak betimlenen bir durum arz ediyor. Gnlk dilde birbirinden ok farkl olan ey bazen kelimenin anlam zorlanarak gzel olarak tanmlanr. rnein havann ok iyi olduunu ifade etmek iin havalar ok gzel deriz; ska, lezzetli bir yemein zerimizde brakm olduu etkiyi betimlemek iin ok gzel olmu ifadesini kullanrz, Almancada bazen ok teekkr ederim 18

anlamnda schnen Dank denir, Rusada onurlu ve yardmsever bir insan tanmlamak iin gzel insan dendii olur. Oysa bir yemein grn gzel ama tatsz olabilir, tatl olup gzel gzkmeyebilir. Bir insan gzel veya yakkl ve yardmsever olabilir. Ama ayn ekilde yardmsever ama gzel veya yakkl olmayabilir. rnekleri oaltabiliriz. Oysa estetiin konusu, kelimenin dar anlamnda gzel olandr. Kant, gnlk dilde birbirine kartrlan fakat ok farkl felsefe dallarnn aratrma konusu olan bu anlamlar arasnda ayrm yapmyor. Tersine bu ok anlamll stleniyor. Bu doal olarak estetii moralize ve ahlak estetize etmesine yol ayor. Daha nemlisi, estetiin alann tam belirlemedii iin Kant, cinsler aras iliki balamnda gzel ve yce olan incelerken, yani ilkini kadna ikincisini erkee atfederken, antropolojik yazlarnda da grlen ve bugn gzellik yarmalarna da temel oluturan biyolojik bir yaklam sergiliyor. yle ki, bir insann gzelliinden bahsederken, bununla onun vcut eklini ve yapsn, duygu ve dnce dnyasn ve davran biimlerini kastederiz. Dier bir deyile bir tr olarak insana dair ller betimlemeye alrz. Fakat bunu yaparken, zellikle insann gzelliinin maddi taycs olan vcut yapsna dair bir ablonun olmadnn bilincinde olunmas gerekir. Gzellik idealleri, tarihsel olarak her topluma ve blgeye gre deiebiliyor. nsanda gzellik, onun vcut yapsyla snrlandrlmaya kalklrsa veya onun vcut yapsna indirgenirse, sorun, biyolojik durua dayal bir meseleye dnr. Kant, belirleyici nitel zellik olarak gzellii kadna ve ycelii erkee atfederken insanda gzellii vcut yapsna indirgemiyor. Tersine, kitabnn ikinci ksmnda Kant, gzellik ve ycelii, insann duygu ve dnce dnyasyla ve davranlaryla da ilikilendiriyor, bu deerleri insann btn boyutlaryla da ilikilendirip inceliyor. Fakat bunu yaparken Kant, kitabnn nc ksmda belirgin olarak kadnn fizyolojik yapsn temel alyor, onun belirleyici zellik olarak gzel olana (derin olana, rnein felsefeye veya akl ve anlak ilerine deil) eiliminin doasndan kaynaklandn belirtip kitabn ikinci ksmnda biraz gizleyerek toplumsal snflar aras altst ilikisi kurduu gibi (5)- kadn ve erkek arasnda bir altst ilikisi kuruyor. Kant aslnda bu yaklamnda bir sorun olduunun farkndadr. Zira ilerleyen sayfalarda Cinsi latifin ilkelere yetenekli olduuna pek inanmam dedikten sonra bununla kimseyi incitmediimi umarm diyor ve bunu bunlar erkeklerde de son derece enderdir (18) szleriyle affettirmeye alyor. Fakat bu, bir ey deitirmez. Kant, cinsler aras ilikiye erkein lehine hiyerarik yaklamn, eletirel ve eletirel-sonras yazlarnda da ilkesel olarak deitirmemitir. Buna karn halklar aras ilikilere yaklamnda kkl farkllamalar olmutur. Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemlerde ileri srd dnceleri rkla kadar varrken Ebedi Bara adl ksa almas bugn asndan dahi son derece gncel ve reticidir. Kant, Ebedi Bara adl almasyla uluslararas ilikilere dair uzun ve kkl son derece verimli tartmalara temel oluturmutur. Bu nedenle, son yllarda Kantn cinsler aras ilikilere yaklam hakkndaki ok 19

kaba yaklamlar dzelten aratrmalar yaynlanm olmasna karn, cinsler aras iliki konusunda Kantn son derece eletirel okunmas ve ancak bu ekilde ondan bu konuda bir ey renilebilecei dncesinde hemen herkes birleir gzkyor.36 Kukusuz, Kantn gzellik ve ycelik duygusuna sekici ve kuaklar, cinsler ve toplumsal snflar aras ilikilere altst (tahakkm) ilkesini temel alarak yaklamasn stlenmek gerekmiyor. Fakat bundan dolay Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemleri bir tarafa da atmak gerekmiyor. Zira yukarda sergilediimiz sorunlara Kantn kendisi zm sunuyor. Bunun iin Gzellik ve Ycelik Duygusu zerine Gzlemleri Kanta kar okumak gerekiyor ve bu mmkn. Bunun iin yukarda aktardm pasajlardan birisine geri dnmek gerekiyor. yle diyordu Kant: inde her iki duygu birleen kiiler, ycelik heyecannn gzellik heyecanndan daha gl olduunu grr; ama gzellik heyecanyla yer deitirmez ya da ona gzellik heyecan elik etmezse, yorar ve uzun sre tad karlamaz. (4) Yukarda sergilediim gibi, Kantn burada ycelik ve gzellik arasnda kurduu hiyerarik iliki yanltr. Kkeni ayn olan bu iki kavram, birbirlerinin btnleyicisi olarak da alnabilir. Her iki kavram da yaammzn btn alanlarnda gerekliimiz ve ideallerimiz arasnda kurduumuz ilikiyle ilgilidir. Gzellik, daha ok dnyann kendisini bize gsterdii formlarla (ki dnya kendisini bize ancak formlar olarak gsterebilir) ve onlarn d grn halleriyle (nitelikleriyle) ilgilidir. Buna karn ycelik, ncelikli olarak nicelikle ilgilidir ve nitelie dnebilir. Bu nedenle bu iki kavram kar karya getirmek doru deildir. Gerekliimiz ve idealimiz arasndaki ilikiden doan bu iki kavram birbirini tamamlar. Zira Kantn cmlesinin ikinci blmnde buna iaret ediliyor. Ayn ekilde Kantn cinsler aras ilikiye dair sergilemi olduu tutuma dnecek olursak. Kant, gzellii kadnn belirleyici karakter zellii ve ycelii erkein belirleyici nitelii olarak belirlemesinin ve bunu erkein stn olduu hiyerarik ilikilere dntrmesinin sorunlu olduunu bildii iin u belirlemeyi yapma gerei duyuyor. Yukarda aktardm pasajlardan birisine tekrar dikkat ekmek istiyorum: Bundan, kadnn soylu niteliklerden yoksun olduu ve erkek cinsin gzellikten tamamen vazgemesi gerektii anlalmamaldr. Aksine, bir kiinin ikisini birlikte getirmesi beklenir; yle ki, bir kadnn dier tm meziyetleri yalnzca, uygun
Bkz: Barbara Herman, Ob es sich lohnen knnte, ber Kants Auffassung von Sexualitt und Ehe nachzudenken, Deutsche Zeitschrift fr Philosophie, 43/6(1995), ss. 967-988. Kantn cinsler aras ilikiye yaklamna dair ayrntl bir tartma ve kaynak iin bkz.: Rolf Lchel, Frauen sind ngstlich, Mnner sollen mutig sein: Geschlechterdifferenz und Emotionen bei Immanuel Kant, Kant-Studien, 2006(3), ss. 50-78.
36

20

referans noktas olan gzellik karakterini glendirmek iin birlesin; dier yanda, eril nitelikler arasnda, erkek trnn lt olarak ycelik aka ne kar. (16) Kantn bu gzlemini hiyerarik yaklamndan temizleyip ve sadece cinslere uygulamasndan kurtarp eitliki temelde btn bireylere uygularsak zneler aras ilikiye dair ideal olarak karmza Kantnkinden baka bir toplumsal tablo kacaktr. Fakat unutmamak gerekir ki; gzel olan ile yce olan arasndaki ilikiyi zmlerken Kant, sekici ilkeyi ve hiyerarik iliki biimini temel alm olsa da, idealini hibir yanl anlamaya yer brakmayacak bir ekilde aka ifade etmitir: kt olandan, irkin olduu iin kanmak ve erdemli olan, gzel olduu iin sahiplenmek. (18) Kant, bugn yirmibirinci yzyl okuru asndan kt ve irkin olandan kanmak ve iyi, erdemli ve gzel olan sahiplenmek konusunda yapm olduu somut iletiimsel ilikiye dair zmleme konusunda yanlm olabilir. Bunun eletirisini en kapsaml bir ekilde ilk olarak Estetik zerine Derslerinde Hegel yapmtr. Kant, gzel olan neelendirir diyor. Nietzsche, modernlikte Fransz Devrimi ile balayan, yoksullarn ve baldr plaklarn nderlik ettii toplumsal deiimlerin deersel temelini neelilikte grmtr ve bu nedenle karamsarlk lehine neelilie saldrmtr, nk neelilik iimizi umut dolu bir iyimserlik ile doldurur. Kant ne kadar eletirirsek eletirelim, onun ideali olan iyi ve gzel olan hedeflemek, dnyay gzelletiren, insanlk da dhil olmak zere btn biyolojik trlerin varlk ve yokluk sorunuyla kar karya olduu gnmzde her zamankinden daha gnceldir. Kantn zayf yanlarn grrken, zellikle bugn asndan ok daha nemli olan gl yann unutmamak gerekir.

21