i

NDEKLER

NDEKLER .................................................................................................................... i

BLM I .......................................................................................................................................................1
GR .............................................................................................................................................................. 1
1.1 Sinyal ................................................................................................................................................1
1.2 Sinyal Parametreleri .....................................................................................................................4
1.3 Problemler .......................................................................................................................................6

BLM II .....................................................................................................................................................7
2. FOURIER DNM ................................................................................................................... 7
2.1 Giri ...................................................................................................................................................7
2.1.1 Spektrum Kavram ..............................................................................................................9

2.2 Fourier Dnm ..................................................................................................................... 10
2.2.1 Fourier Kuram .................................................................................................................. 11
2.2.2 Fourier Serileri ................................................................................................................. 12
2.2.3 Tek ve ift Fonksiyonlarn Fourier Serileri ............................................................ 14
2.3 Fourier Serilerinin Karmak (complex) ekli .................................................................. 15
2.4 Fourier Integrali ve Fourier Dnm .............................................................................. 17
2.5 Fourier Serisine Alm rnek Problemler ........................................................................ 27
2.6 Fourier Dnm rnek zmleri .................................................................................. 34
2.7 Fourier Dnmnn zellikleri ........................................................................................ 36
2.7.1 Dorusallk ve Toplama zellii ................................................................................. 36
2.7.2 Bakmllk zellii ........................................................................................................ 37
2.7.3 Zaman Kaymas zellii ................................................................................................ 37
2.7.4 Frekans Kaymas zellii .............................................................................................. 38
2.7.5 Zaman leklenmesi zellii .......................................................................................39
2.7.6 Frekans leklenmesi zellii ..................................................................................... 39
2.7.7 Fourier iftinin Ortak Bant zellii ................................................................. 40
2.7.8 Zaman ve Fourier Trevleri zellikleri ..................................................................... 41

ii
2.7.9 Zaman ve Frekans ntegralleri zellii ......................................................................42
2.7.10 Elenik zellii ...............................................................................................................42
2.7.11 Evriim (Konvolsyon) zellii ................................................................................42
2.7.12 liki (Korelasyon) zellii .........................................................................................43
2.7.13 ift fonksiyonlar (Even Functions) .......................................................................... 44
2.7.14 Tek fonksiyonlar (Odd Functions) ............................................................................ 45
2.7.15 Dalga ekli Ayrm (Waveform Decomposition) ............................................... 46
2.8 Fourier Spektrumu ..................................................................................................................... 48
2.8.1 Ayrk Veriler ...................................................................................................................... 49
2.8.2 ok Boyutlu Fourier Dnm ve Fourier Spektrumu .......................................50

BLM III ........................................................................................................................ 68
3. SPEKTRUM HESAPLAMALARINDA N LEMLER
VE PENCERELER ............................................................................................................................68
3.1 Spektrum Hesaplamalarnda n lemler ........................................................................... 68
3.1.1 Frekans katlanmas (Aliasing) ...................................................................................... 70
3.1.2 Ynseme (trend) Giderilmesi ........................................................................................ 71
3.2 Pencereler ..................................................................................................................................... 72
3.2.1 Sonlu Uzunluklu Veriler ve Dikdrtgen Pencere ....................................................72
3.2.2 gen Pencere (Bartlett Penceresi) ............................................................................. 77
3.2.3 Genelletirilmi Kosins Pencereleri .......................................................................... 78
3.2.4 ki Terimli Kosins Pencereleri ................................................................................... 79
3.2.5 Hann (Hanning) Penceresi ............................................................................................. 79
3.2.6 Hamming Penceresi ......................................................................................................... 80
3.2.7 terimli Kosins Pencereleri ..................................................................................... 80
3.2.8 Blackman Penceresi ......................................................................................................... 80
3.2.9 Blackman-Harris Penceresi ........................................................................................... 81
3.2.10 Gekinli-Yavuz Penceresi ........................................................................................... 81
3.2.11 Drt Terimli Pencereler ................................................................................................ 83
3.2.12 Dier Sk Kullanlan Pencereler ................................................................................ 84
3.2.12.1 Perzen Penceresi ................................................................................................. 84
3.2.11.2 Dolph-Chebyshev Penceresi ........................................................................... 84
3.3 Pencere Uygulamalar ...............................................................................................................85

iii

BLM IV .................................................................................................................................................89
4. HANKEL (FOURIER-BESSEL) DNM .................................................................... 89

BLM V .................................................................................................................................................. 92
5. LAPLACE DNM ................................................................................................................ 92


BLM VI .............................................................................................................................................. 104
6. Z- DNM ............................................................................................................................... 104

BLM VII ............................................................................................................................................ 113
7. HILBERT DNM .............................................................................................................. 113

BLM VIII .......................................................................................................................................... 119
8. ZAMAN - ORTAMI LEMLER ............................................................................................. 119
8.1 apraz-Korelasyon (Kart liki) (Cross-Correlation) ............................................... 120
8.2 Otokorelasyon (ziliki) (Autocorelation) ...................................................................... 123
8.3 Konvolsyon (Evriim, Katlamal arpm)(Convolution) ......................................... 125
8.3.1 Saysal Toplama Yntemi ........................................................................................... 126
8.3.2 Katlanma Yntemi ......................................................................................................... 126
8.3.3 Z-Dnm Yntemi .................................................................................................. 127
8.3.4 Matris Notasyonu Yntemi ......................................................................................... 127
8.4 Dekonvolsyon (Ters Evriim) ........................................................................................... 128
8.4.1 Temel Kavram ................................................................................................................ 128



BLM I

GR

1.1 Sinyal
Bir sistemin durum ve davran bilgilerini tayan, bir veya daha fazla deiken ile
tanmlanan bir fonksiyon olup veri ilemde dalga olarak adlandrlr. Bir dalga, genlii,
dalga boyu (veya peryodu) ve faz ile tanmlanr (ekil 1.1).

T veya
y(t) veya y(x)
t veya x
2
a
a
a
ekil 1.1 Dalga. a genlik, T peryod (veya dalga boyu)

rnek:Merkezi etrafnda sabit bir hzla dnen r yarapl bir diskin kenarndaki itme
koluna balanm bir kalem, bir mesnet ierisinde aa yukar hareket edebilsin. Kalem,
bu mesnetin altnda sabit hzla hareket eden kat zerine bir sins dalgas izer (ekil
1.2a).

Bu sins dalgasnn; genlii (a) diskin yarapna eittir ve peryodu ise diskin dnme
hznn bir fonksiyonudur. Bu sins dalgasna, yukarda anlatlan mekanik sistemin
davran bilgisini veren bir sinyal gz ile baklabilir. Byle bir sinyalin herhangi bir
pozisyondaki genlik deeri

sin a y =
(1.1)
5
ya eittir. Bu dzenekte, tam bir dalga eklinin izilmesi iin disk 360 (veya
2 radyan)lk tam bir devir yapmaldr. Kalem, kat zerinde herhangi bir konuma
getirilerek sistem harekete geirilsin. Sins dalgasnn bu andaki faz as; kalemin
balang anndaki konumunu disk merkezine birletiren dorunun yatayla yapt aya
edeerdir.(ekil 1.2bde as). Faz asnn deiimine, dier bir deyile kalemin
konumuna, gre sinyalin ekli (ekil 1.3)de grlmektedir.

Mekanik sisteme bal kalemin kat zerindeki herhangi bir x uzaklndan itibaren
kayda baland ve daha sonra hareketin durdurulduu kabul edilsin. O andaki genlik

+ =

T
t
a a
2
sin

+ =

x
a a
2
sin (1.2)



-a- -b-
ekil 1.2 Dorusal dnme hareketini bir sins dalgasna dntren mekanik sistem,
a) Diskin yarap ve her hangi bir konumunun yatay ile yapt asnn, sins dalgasnn
genlik ve faz as arasndaki iliki,
b) Disk tam bir devir yaptnda ann 0dan 2 radyana kadar deitii grlmektedir
(Davis, 1973).

olacaktr. (1.1) bants gz nne alnacak olursa, faz as

+ =

T
t 2

+ =

x 2
(1.3)

olarak hesaplanr. Burada dikkat edilmesi gereken en nemli konu balang noktasnda bir
sabit olan = faz asnn daha sonraki btn genlik ve faz hesaplamalarnda sabit
olarak grlmesidir. sabiti; faz, faz as (balang faz) veya faz sabiti olarak bilinir.
6
Ayrca bir sins dalgasnn faz asnn yatay merkez izgisinden lldne dikkat
edilmelidir.


ekil 1.3 Balang deeri dan faz asnn deiimi. Herhangi bir x
i
uzaklktaki genlik deeri
( ) + = / sin .
i
x a a 2 ve ( ) + = /
i
x 2


Faz ve faz fark kavramnn daha iyi anlalmas iin eit peryodlu iki dalga kaynann
ayn anda dalga retmeye baladn varsayalm. Oluan dalgalar ayn anda maksimum
deere ulayor ise bu iki kaynan maksimum fazda olduu sylenir. Eer kaynaklardan
birisi t sre gecikme ile dalga retiyor ise bu kaynan oluturduu dalgalar, maksimuma
dier kaynan dalgalarna gre, t sre gecikme ile ularlar. Bu gecikme T peryodunun
kesri olarak ifade edilirse


T
t
p

=

x
p

=

7

ekil 1.4 Disk dnmesine bal olarak sins ve kosins dalgalar arasndaki iliki. Sins ve kosins
dalgalarnn faz alar sras ile ve , Kayt; = 0 balayp 2 den daha byk deerlere doru
devam edildiini gstermektedir.

olur ve pye faz fark denir. Bu p deeri 1 0 p bantsn salar. p=0 veya p=1 ise iki
kaynak ayn fazda alyor p=1/2 ise iki kaynak zt fazda alyor denir.

Sins dalga eklinin tanmna benzer ekilde, bir kosins dalgas diskin orijinindeki dey
izgiden itibaren llen faz asna sahip bir dalga olarak tanmlanabilir. Bu, yani
kosins dalgas, sins dalgasnn 90
0
(veya radyan) tesinde bir faza sahiptir. Yani
aralarnda 90
0
lik bir faz fark vardr. ekil 1.2deki sinyal retecine bir baka kalem
balanrsa (ekil 1.4) hem sins hemde kosins dalgas ayn anda retilebilir. Bu iki
dalgann genlik ve dalga boylar ayn olacana gre birbirlerinden ancak faz as ile
ayrlabilirler.


1.2 Sinyal Parametreleri

Bir sinyalde; genlik, peryod (veya dalga boyu) ve faz as parametrelerinin tam bir
dalga ekli tanmlar (ekil 1.1). Burada T peryod (veya dalga boyu) olup; birbirini
izleyen edeer genlikli iki nokta arasndaki zaman fark veya bir sinyalde ard arda gelen
iki tepe noktas arasndaki uzaklk olarak tanmlanr. Peryodun tersi frekans veya zamansal
frekans(f
t
) ve dalga boyunun tersi ise uzaysal frekans (f
x
)
f
t
= 1/T f
x
= 1/ (1.4)
olup birim zaman veya uzaklktaki tam dalga ekillerinin saysdr. Zaman birimi saniye
olarak alnrsa f
t
=fin birimi s
-1
(yani Hertz) uzakln birimi metre alnrsa f
x
in birimi m
-
1
dir. Sinyalin kendi kendisini dzenli olarak tam bir tekrarlamas iin gereksindii zamana
8
sinyalin peryodu denir. Periyod terimi dalga boyuna edeerdir. Fakat dalga boyunun
uzaklk (metre gibi) birimiyle llmesine karlk, periyod zaman birimiyle (saniye gibi)
llr. Dzenli aralklarla tekrarlanan sinyallere periyodik sinyaller denir.

Dalgann ilerleme dorultusundaki hz (izgisel hz) v ise
t
v
f
t
= , vT = dnmleri
yaplabilir.

Bir dalga eklinin en ukurundan en tepesine kadar olan yksekliin yarsna genlik
(amplitd) denir. Birbirinden farkl dalga ekilleri oluturmak iin genlik ve dalga boyu
veya faz as deitirilmelidir. (1.4) bants (1.2)de yerine konularak yazlrsa
herhangibir x uzaklndaki genlik;
( ) + = kx a a 2 sin (1.5)
olur. Olay zamana bal olarak deiiyor ise (1.4) ile verilen k=1/ denkleminde dalga
boyu yerine T peryodu gelecek ve frekans f=1/T olacak ve (1.2) bantsnda x yerine t
gelecektir. Buna gre yukardaki denklem zamana bal olarak;
( ) + t f 2 sin a a = (1.6)
olacaktr. Fazdaki gecikme zamanda kaymaya neden olacaktr. Bu da
f t 2 / =
bants ile verilip negatif ise t=0a gre sada, pozitif ise solda olur. ekil 1.5de genlik
ve dalga boylar ayn olan ve biri dierine gre biraz kaym zde iki sins dalgas
grlmektedir.

y(t)
t
y
y
t
1
2
C

ekil 1.5 Genlik ve dalga boylar ayn olan zde iki sins dalgas. Iki dalga arasnda sadece faz fark vardr.

9
Genlik ve dalga boylarnn ayn olmasna ramen t zamanndaki iki sinyalin y
1
ve y
2

genlikleri birbirinden farkldr. Bu fark tamamen iki dalga ekli arasndaki akla karlk
gelir. Bu aklk ise, her iki sinyalin faz alar arasndaki farka edeer olup iki sinyal
arasndaki faz fark olarak adlandrlrlar.

Dnen cisimler iin olay ele alnacak olursa frekans asnn fonksiyonu olarak da
tanmlanabilir. Buna gre,
T
2
f 2

= =
olarak tanmlanr ve birim zamanda taranan adr. Benzer durum uzaklk boyutu iin de
geerlidir. ya asal (veya dairesel) frekans denir.

= =
2
f 2 k
x

Burada da birim uzaklkta taranan a ifade edilmektedir. Burada k dalga says olarak
adlandrlr. k ve arasnda kv = ilikisi vardr.

Nicelik Birimi
Hz Uzaklk/Zaman
T
f
k
v

= = =
Peryod Zaman
v f
T

= = =
1 2

Asal frekans Zaman
-1

kv f
T
= = =

2
2

Frekans (izgisel) Zaman
-1


v
T
f = = =
1
2

Dalga boyu Uzaklk
vT
f
v
k
= = =

2

Dalga says Uzaklk
-1

v
f
v
k

2 2
= = =





10
1.3 Problemler

1. Peryodlar T
1
=T
2
=200 ms olan iki sinyal arasnda t=16.6 mslik bir zaman fark
llmtr. Bu iki sinyal arasndaki faz farkn bulunuz.
(zm iin
T
t
p

= eitliinden yararlannz)
2. Frekans 10 Hz olan bir sinyalin t=0.08 sn. deki faz asn bulunuz.
(zm iin

+ =

T
t 2
eitliinden yararlannz. Burada balang faznn
verilmediine dikkat ediniz)
3. Peryodu T
1
=50 ms ve T
2
=20 ms olan iki sinyal arasnda t=122 ms deki faz farkn
bulunuz.
4. Dalga boyu 30 m olan bir sinyalin x=65 m deki fazn hesaplaynz.
(zm iin

+ =

x 2
eitliinden yararlannz. Burada balang faznn
verilmediine dikkat ediniz)
5. Dalga boyu 30 m olan bir sinyalin x=65 m deki fazn hesaplaynz.
(zm iin

+ =

x 2
eitliinden yararlannz. Burada balang faznn
verilmediine dikkat ediniz)
Dalga boylar
1
=
2
=200 m olan iki sinyal arasnda x=34 mlik bir uzaklk fark
llmtr. Bu iki sinyal arasndaki faz farkn bulunuz.
(zm iin

x
p

= eitliinden yararlannz)
6. Balang faz 0
o
, 30
o
, 40
o
, 60
o
genikleri 2 cm ve frekanslar 0.1 Hz olan sins dalgalar
iziniz.


BLM II

2. FOURIER DNM


2.1 Giri

Yer kremizde gzlenen jeofizik olaylar zamana yada uzakla bal olarak geliir.
Gzlenen jeofizik olay zamann bir fonksiyonu ise zaman ortam (Time Domain),
uzunluun bir fonksiyonu ise uzaklk ortam (Space Domain) szkonusudur. ayet olay
frekansa bal olarak gzlenmi, yani frekansn bir fonksiyonu ise frekans ortam
(Frequency Domain)ndan sz edilir.

Herhangi bir ortamda kaydedilmi jeofizik sinyaldeki bilgilerin tamamn bu ortamda ak
seik grp, ileyip sonular deerlendirmek kolay hatta olanakl olmayabilir. Bu gibi
durumlarda veri gzlendii ortamdan baka bir ortama aktarlarak incelenip irdelendikten
sonra bir sonuca varlr. Gerekir ise ikinci bir aktarma ile verinin gzlendii ilk ortama geri
dnlebilir. rnein; zaman ortamnda kaydedilmi bir sismik sinyal frekans ortamna
aktarlarak istenmeyen bileenleri ayklandktan sonra tekrar zaman ortamna geri
dnlebilir. Frekans ortamnda yaplan bu ayklama ilemi zaman ortamnda yaplmak
istenseydi bir takm sorunlarla karlalabilinirdi. Bunun gibi, herhangi bir ortamda
gzlenmi bir sinyalin baka bir ortama aktarlmasna dnm ve aktarma tekniklerine de
dnm yntemleri denir. Fourier, Laplace, Hankel, Hilbert, Z dnm gibi eitli
dnm yntemleri gelitirilmitir.

ortam ve dnm kavramlarnn daha iyi anlalmas iin frekans zmlemesi
yapan k prizmasnn gzden geirilmesi daha yararl olacaktr (ekil 2.1). Beyaz n
optik prizmaya verildii tarafa A, farkl frekansta yedi ayr renk eklindeki bileenlerinin
elde edildii tarafa da B diyelim. Tersine, prizmann B tarafndan bu yedi renk verilirse A
tarafndan beyaz k elde edileceini biliyoruz. Burada gerek A blgesi gerekse B blgesi
ayn bilgiyi tanmlamakta ancak olaya bak as farkldr.

8
Yukardaki rnekte, sadece beyaz n incelenmesi, kaynak hakknda hi bir bilgi
vermeyebilir. Buna karlk prizmadan geirilip ayrtrlarak farkl frekanstaki bileenleri
dier bir deyile spektrumu elde edilirse, bileenlerinin dalga boyu veya frekanslar,
miktarlar ve birbirlerine oranlar incelenerek beyaz veren kaynan bileimi, ss ve
onu meydana getiren malzemenin yaps hakknda ok ayrntl bilgiler elde edilebilir.
Bunun gibi, zaman serilerinin zaman veya g spektrumlarnn incelenmesi onun yaps
veya orijini haknda nemli bilgiler verebilir. Dier yollarla bu bilgilerin salanmas
olanakl olmayabilir.

ekil 2.1 Beyaz n optik spektrumu

Logaritma ilemi aslnda bir dm ileminden baka birey deildir. rnein, arpma
ilemini yapmak iin arpanlar nce Log ortamna dntrlr. Hesaplamalar bu
ortamda yaplr (Bilindii gibi, arpma ilemi Log ortamnda toplama ilemine dnr).
Daha sonra ters dnm ilemi (Anti Logaritmik Ortam) ile orijinal ortama dnlr (ekil
2.2).
Orjinal Ortam
r- Ortam
f(r)'yi
ieren ortam
r- Ortamnda
Problemin
zm
Uygun
Dnm
lemi
Ters
Dnm
lemi
Fonksiyon
F(s) olur.
s- Ortamnda
zm
maj Oram
s- Ortam

ekil 2.2 Logaritmik dnm ak emas

9
rnein;

(3 )
6561
8 Log 3
3.816970038
8

Dnm yntemleri veri ilemciye byk kolaylklar salar. Dnm ileminde; verinin
zellikleri deitirilmeden zaman ortamndan frekans ortamna veya uzaklk ortamndan
dalga says ortam gibi baka bir ortama geilmektedir. Iyi bir dnm ynteminin geri
dnm de olmaldr (ekil 2.3). rnein; zaman ortamndan frekans ortamna geilmi
ise, frekans ortamndan tekrar zaman ortamna dnlebilmelidir.

X ORTAMI Y ORTAMI

ekil 2.3 Iyi bir dnm yntemi ift ynl olmaldr.

2.1.1 Spektrum Kavram

Zaman ortamnda gzlenmi verilerin frekans ortamna aktarlmas ile elde edilen verilere
spektrum ad verilir. Zaman ortamndaki enerji veya genlik gibi byklklerin frekans
ortamnda, frekans veya dalga says gibi parametrelere gre deiimini belirtmek iin
kullanlr. Matematik olarak, f(t) eklinde gsterilen bir sinyalin spektrumu F( ) ile
verilir. Buradaki asal frekanstr. Spektrumu ifade eden F( ) fonksiyonu karmak
(complex) olup aadaki iki ekilden birisi ile gsterilebilir (Al Sadi, 1980, s. 107).
1) Gerel ve sanal ksmlarn toplam olarak
) ( ) ( ) ( ib a F =

2) Gerel ve sanal ksmlarn arpm eklinde
( )
( )

i
e F F . ) ( =



Burada;
( ) ( ) ( ) | |
2 1
2 2
/
b a F + =
( )
( )
( )

n
a
b
2
1
+

=

tan n = 0, 1, 2, ...
olup ( ) F modl genlik,
( )
argman ise faz spektrumu olarak adlandrlr.


10
2.2 Fourier Dnm

Fourier dnm; bir takm sinsoidal fonksiyonlarn toplamndan olutuu dnlen bir
f(t) fonksiyonunu bileenlerine ayrp her bileenin genliinin bulunmas esasna dayanr.

Daha nce deinildii gibi, Fourier dnm zaman ortamndan (time domain) frekans
ortamna (frequency domain) geii salayan tersinir bir aratr. ekil 2.1de beyaz k
yerine sismik sinyali koyarak taraf yerine ise ortam deyimleri kullanlarak dnm
kavramna doru bir gei salanabilir (ekil 2.4).
ZAMAN

ekil 2.4 Frekans analizi yapan optik prizma; zaman (veya zel) ortamndaki beyaz , frekans ortamnda
renk spektrumuna dntrr.

Zaman ortamndaki bir olayn frekans ortamndaki gsterimine onun spektrumu denir.
Zaman ortamndaki bir dizi genlik deeri ile anlatlan bilginin frekans ortamndaki
gsterimi, genlik ve faz spektrumu ile olur. Genliklerin frekansn fonksiyonu olarak
gsteriliine genlik spektrumu ve yine faz alarnn frekansn fonksiyonu olarak
gsteriliine ise faz spektrumu denir. Genliklerin karelerinin frekansn fonksiyonu
olarak gsteriliine g younluu spektrumu denir ve zaman dizisinin z iliki
fonksiyonunun Fourier dnmne edeerdir.

Fourier dnm tamamyle dorusal bir ilemdir. Yani, ortamlardan birinde (zaman veya
frekans) yaplan bir ilemin dier ortamda mutlaka bir karl vardr. Bilginin her iki
ortamdaki anlatmlar eit kesinliktedir. Ancak baz ilemlerin gerekletirilmesi
ortamlardan (domain) birinde dierine gre daha kolay olabilir.


11
ok geni bir uygulama alannn oluu ve eitli konulardaki bir ok problemin zmnde
kullanlmakta olmas nedeniyle Fourier dnm zerinde olduka ayrntl biimde
durulacaktr. Bu dnm, genlik ve faz deerleri gibi iki nemli fiziksel byklkten
oluup karmak bir say ile ifade edilir.

2.2.1 Fourier Kuram

Fransz matematikisi Joseph Fourierin 1807de ortaya koyduu ve kendi adyla bilinen
Fourier kuramna gre, baz kuullar salayan herhangi bir f(t) fonksiyonu sonsuz sayda
trigonometrik fonksiyonlarn toplam olarak gsterilebilir (ekil 2.5). Fourier kuram baz
kuullarda geerlidir. Drichlet kuullar olarak bilinen bu kstlamalar aada
zetlenmitir (Drichlet 1829).

1- f(t) fonksiyonu peryodiktir. Yani f(t) = f(t+nT) olup buradaki T peryod ve n = 0, 1,
2, ... dir. f(t) fonksiyonu peryodik deil fakat snrl bir aralkta tanmlanm ise,
sonsuz saydaki sinsoidal deiimlerin toplam belirlenen aralkta yine f(t)ye
yaklamaldr. Bu araln dnda, toplam f(t)nin tekrarlarn gsterecektir.

ekil 2.5 Herhangi bir fonksiyon belirli artlarda sonsuz sayda sinsoidin toplam toplam eklinde gsterilebilir.

12
2- f(t) fonksiyonu srekli, en azndan belirli aralklarda srekli olmal ve sreksizliklerin
says snrl olmaldr.
3- f(t) fonksiyonunun bir peryod iindeki maksimum ve minimum says sonlu olmaldr.
4- f(t) fonksiyonu bir peryod aralnda sonlu yani,
( ) < =

sonlu dt t f
T
T
2
2
/
/


integralini yaknsamaldr.

Fourier serisine alacak bir f(t) fonksiyonunun bu artlarn hepsini de salamas art
deildir. Bu nedenle, Fourier analizi pek ok fonksiyona uygulanabilir. Zira uygulamada
karlalan fonksiyonlarn pek ou yukardaki kuullardan en az birini salar.

2.2.2 Fourier Serileri

Fourier kuramna gre Drichlet koullarn salayan bir f(t) fonksiyonu aadaki gibi
sonsuz sayda sins ve kosins terimlerinin toplamndan oluan trigonometrik bir seri ile
gsterilebilir.
L + + + + = t a t a t a a t f 3 cos 2 cos cos
2
1
) (
3 2 1 0

L L + + + + t b t b t b 3 sin 2 sin sin
3 2 1

( ) f t a a n t b n t
n n
n
( ) cos sin = + +
=

1
2
0
1
(2.1)

Bu seriye Fourier serisi denir. Burada n indisi harmonik, a a
n 0
, ve b
n
bu harmoniklereait
Fourier katsaylar olup = 2/ asal frekanstr. Verilen bir f(t) fonksiyonunun Fourier
serisine almna harmonik analiz denir.

Yukarda verilen denklem (2.1)
( ) f t
a
c n t
n
n
n
( ) cos = + +
=

0
1
0
2

eklinde de yazlabilir. Burada ( ) c n t
n
cos
0 0
+ genel terimine f(t) fonksiyonunun n.ci
harmonik fonksiyonu denir. Burada, harmonik genlii;
( )
2
1
2 2
n n n
b a c + =

13
ve
n
faz as
( )
n n n
a b / tan =
1

olarak ifade edilir.

Fourier katsaylarn bulmak iin (2.1) denkleminin her iki taraf sras ile 1, t m
0
cos ve
t m
0
sin ile arplp sins ve kosins fonksiyonlarnn,

( ) ( ) ( ) ( ) sin sin cos cos
/
mt nt dt mt nt dt
T
T
T
T
T


= =

2
2
2
2
2 m= n
0 m n

ve
( ) ( ) sin cos mt nt dt
T
T

=
2
2
0 Btn m ve n deerleri iin
ortogonalite (diklik) zellii gz nne alnarak tam bir peryod aralnda integre edilirse
a a
n 0
, ve b
n

dt t f
T
a
T
T

=
2
2
0
2
) (
( )dt t n t f
T
a
T
T
n 0
2
2
2
cos ) (

=
( )

=
2
2
0
2
T
T
n
dt t n t f
T
b sin ) (
(2.2)

Fourier katsaylar bulunur. Buradaki m ve n tamsaylardr. Grld gibi a
0
/2 katsays
f(t) fonksiyonunun aritmetik ortalamasdr.

Peryodik bir fonksiyonun Fourier serisi ile gsterilmesi, bu fonksiyonun deiik
frekanslardaki sinzoidlerin toplam olarak gstermektir.
( )

n
n =
0
frekansndaki
sinoidal bileene, seriye alan fonksiyonun ninci harmonii denilir. Ilk harmoniin
frekans

0 0
2
2
f
T

= = cps (devir/saniye) veya Hz (Hertz)

olup temel asal frekans denir. T peryodu ise fonksiyonun peryoduna eittir ve temel
peryod olarak adlandrlr.


14
Denklem (2.1) ile verilen Fourier serileri, sonsuz sayda terim alnd zaman, yani ne
birden sonsuza kadar deerler verildiinde, ancak f(t) fonksiyonu tam olarak gsterilebilir.
Sonlu sayda terim alnrsa bulunan toplam, f(t) nin bir sreksizlik civarndaki
deerlerinden byk deerler gsterir. Bu deerler, genlii sreksizlikten uzaklatka

f(t)
Katlanma
Genlii
Fourier Serisinin
lk 3 Teriminin
Toplam
Fourier Serisinin
lk 9 Teriminin
Toplam
t

ekil 2.6 Testere az fonksiyonunun Fourier serisine almnda sonlu sayda terimin alnmas GIBSS
olayn dourur (Al Sadi, 1980)

azalan salnmlar gsterir. Terim saysnn arttrlmas sreksizlikteki hatann bykln
azaltmaz fakat f(t)nin srekli ksmlar iin daha iyi bir yaklam salar. Bu ekilde,
hatalarn salnmlar gstermesine gibss olay denir (ekil 2.6).

2.2.3 Tek ve ift Fonksiyonlarn Fourier Serileri

Fourier serisine alacak olan f(t) fonksiyonunun ift yani, f(-t) = f(t) veya



=
2
2
2
2
2
T
T
T
T
dt t f dt t f ) ( . ) (
olmas halinde byle bir fonksiyonu Fourier serisi;

=
+ =
1
0 0
2
1
n
n
t n a a t f cos ) (
(2.3)
olup btn n deerleri iin b
n
=0 dr.


15
ayet seriye alacak fonksiyon tek yani f(-t) = -f(t) veya

=
2
2
0
T
T
dt t f ) (
ise byle bir fonksiyonun Fourier serisi

=
=
1
0
n
n
t n b t f sin ) (
(2.4)
olup btn n deerleri iin a
n
= 0 ve a
0
= 0dr.

ift fonksiyonlarn Fourier serisine almnda yalnzca kosinsl terimler olduundan
denklem (2.3) ile verilen alma kosins serisi denilir. Tek fonksiyonlarn almnda
yalnzca sinsl terimler bulunduundan (2.4) almna sins serisi denilir.

2.3 Fourier Serilerinin Karmak (complex) ekli

Fourier serilerinde trigonometrik fonksiyonlar yerine karmak (kompleks) ifadeler
kullanlarak seri ile ilgili hesaplar basitletirilebilir. Denklem (2.1) ile verilen seride
trigonometrik ifadeler yerine Euler forml ile verilen
( )
2
0 0
0
t in t in
e e
t n

+
= cos
( )
i
e e
t n
t in t in
2
0 0
0

= sin
stel karlklar konularak (2.1) denklemi aadaki

=

(

+
+
+ =
1
0
2 2 2
0 0 0 0
n
t in t in
n
t in t in
n
i
e e
b
e e
a
a
t f

) (
eklinde yazlabilir. Burada 1/i = -i ve i = (-1)
1/2
olduu dikkate alnarak yeni bir
dzenleme ile yukardaki denklem

( ) ( )

+
+

+ =
1
0 0 0
2 2 2
n
t in n n t in n n
e
ib a
e
ib a a
t f

) (

(2.5)

eklinde yazlr. Burada

2
0
0
a
C =
n0 iin
( )
n n n
ib a c =
2
1


16
ve n0 iin
( ) c a ib
n n n
= +
1
2

konularak,
( ) | |

+ + =
1
0

n
t in
n
t in
n
e c e c c t f


(2.6)
karmak Fourier serisi elde edilir. Son olarak yukardaki (2.6) denklemi aadaki ekilde
( )

=
+ + =
1
1
0
t in
n
n
t in
n
e c e c c t f


yazlarak, karmak Fourier serisi

=
=
n
t in
n
e c t f

) (
(2.7)
eklinde elde edilir. Bu ifade aadaki ekilde de yazlabilir (bir ok yaynda bu ifade
kullanlr).
( ) ( )

=
+ + =
1
0

n
n n
t n c c t f cos
(2.8)
Burada c
n
cos(nt+
n
) terimine f(t) fonksiyonunun ninci harmonii c
n
katsaysna
harmonik genlii ve
n
asna ise harmoniin faz as denir.

dev: 2.7 veya edeeri olan 2.1 bantsndan 2.8 bantsna gei ilemini gsteriniz.

c
n
ile a
n
ve b
n
katsaylar arasndaki iliki aadaki ekilde elde edilir. (1.6) bantlarndan
n>0 iin

2
n n
n
ib a
c

=
bu bantda a
n
ve b
n
deerlerini koyarsak



=

dt nt t f i dt nt t f c
n

2
1

2
1
sin ) ( cos ) (

| |
=

1
2

f t nt i nt dt ( ) cos sin
c f t e dt
n
=

1
2

( )
int

(2.9)
ilikisi elde edilir. Benzer ekilde

( )

= + =

2
1
2
1
dt e t f ib a c
n n n
int
) (
(2.10)

17
bulunur. Her ikisini (2.9 ve 2.10) birlikte n=0,1, 2,........ tamsay olmak zere
( )

dt e t f c
n
int
2
1

(2.11)
tek forml ile gsterebiliriz.

Uygulamada gerek olaylar gzlenip llr. Bu bakmdan, jeofizik verilerin ilenip
problemlerin zmnde kullanlan hesaplamalar gerek byklerle ilgili olduundan
karmak olarak bulunan sonular gerek byklklere evrilmelidir.

Eer f(t) bir gerel fonksiyon ise (2.6) denkleminde c
-n
katsays, c
n
in karmak elenii
(complex conjugate) c
*
n
= c
-n
dir. Bu durumda (2.7) denklemi

n n
i
n
i
n n n
e c e c c c

= = =

n
c ve
*
(2.12)
eklinde yazlr. Burada,
| |
2 1
2 2
2
1
n n n
b a c + = (2.13)
) / ( tan
n n n
a b =
1

dir. Bu bantlar n=0 dnda btn n deerleri iin dorudur c
n
katsaysna harmonik
genlii ve
n
asna ise harmonik faz as denildii daha belirtilmiti. Bu c
n
Fourier
katsaylarnn asal frekans ya kar grafik izimi f(t) fonksiyonunun genlik spektrumu
ve ayn ekilde
n
faz alarnn izimine ise faz spektrumunu ad verelir. Bu
spektrumlarn gerel (real) ve sanal (imaginer) bileenlerle ifadesi:
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
n m n n n n n
n e n n n n n
c I c c i c c i b
c R c c i c c i a
c a
2
2
2
0 0
= = =
= + = + =
=

*
*

(2.14)
olduuda gz nne alnarak (2.3) denkleminden karlabilir. Burada R
e
ve I
m

notasyonlar c
n
in gerel ve sanal ksmlarn belirtmektedir.

2.4 Fourier Integrali ve Fourier Dnm

Buraya kadar olan incelemelerde f(t) fonksiyonu peryodik kabul edildi. Oysa uygulamada
karlalan problemlerde ou kez peryodik fonksiyon bulunmaz. Bu tr olaylar bir kez
meydana gelir ve bir daha tekrarlanmaz. Peryodik olmayan bu tr fonksiyonlar iin Fourier
serisi kullanlmaz. Bu durumda incelenen T boyundaki veri sonsuzda peryodikmi gibi
dnlerek uygun bir alm elde edilebilir. Bu tr problemlerin zm yani peryodik
olmayan fonksiyonlarn Fourier serileri ile gsterilebilmesini Fourier integrali salar.

18
Her sonlu (-T/2, T/2) aralnda Dirichlet koullarn salamayan ve (-, +) aralnda
yaknsayan f(t) fonksiyonunun karmak (complex) Fourier serisinin,

=
=
n
t in
n
e c t f
0

) (
T

2
0
=
(2.7)
ve yine
dt e t f
T
c
t in
T
T
n
0
2
2
1

=
/
/
) (
(2.11)
olduunu biliyoruz.

Son bantda geici olarak t=x deiken dnm yapalm ve c
n
in deerini ilk
bantdaki yerine T=2/
0
koyalm.

=
n
t in
T
T
x in
e dx e x f
T
t f
o 0
2
2
1

/
/
) ( ) (
(2.15)
ve burada T yerine koyarak

0
2
2
0
2
1

=
n
t in
T
T
x in
e dx e x f t f
o
/
/
) ( ) (
(2.16)
eklinde yazalm. T olurken temel frekans
0
=2/T sonsuz kk deer alr.
n
=n
0

srekli bir deikene dnr. Yani birbirini izleyen ardk iki frekans arasndaki fark

T
n
n

2
=

T
n
n
) ( 1 2
1
+
=
+



T T
n
T
n
n n


2 2 1 2
1
=
+
= =
+
) (

ok kk olur. Bu durumdan n=n arpm srekli bir deikenine
yaklar. (2.16) bantsnda
0
= alnrsa

t in
n
x in
e dx e x f t f ) ( ) (
2
1

(2.17)
olur. T sonsuz ve dya gittii limit durumunda nda ya giderek n
0
harmonik
frekanslarna gre hesaplanan c
n
katsaylarnn izimi sreklilik kazanr ve (2.17)
bantsndaki toplam integrale dnr:

d e dx e x f t f
t in x in
) ( ) (
2
1

(2.18)

19
Bu bantya peryodik olamayan fonksiyonlar iin Fourier integrali denir. Iteki integralde
x yerine t koyarsak

= dt e t f F
t i
) ( ) ( (2.19)

d e F t f
t i
) ( ) (
2
1
(2.20)
olur. Bu son iki bant peryodik fonksiyonlar iin olmayan zaman ve frekans (veya
Fourier) ortam tanmlamalardr. (2.19) bants f(t) fonksiyonunun Fourier dnm,
(2.20) bants da F()nn ters Fourier dnmdr. F() ve f(t)ye Fourier ifti
denir.

(2.18) bants ile verilen Fourier integralinin, geici verilerin Fourier ifti (2.19) ve 2.20)
integrallerinin geerli olmas iin

< = snrl
2
dt t f ) ( (2.21)
olmaldr. Bu koul yeterli ancak her zaman gerekli deildir. Fourier integralinin varl
iin Dirichlet koullarnn bazlarnn salanmas gerekir. Bunun dnda f(t)nin snrl bir
aralkta sreksizliklerinin snrl olmas gibi uygulamada karlalan veriler iin her zaman
salanan koul yeterli olmaktadr.
F() karmak olduundan
F a ib ( ) ( ) ( ) =
= F e
i
( )
( )

yazlabilir. Burada F()karmak
fonksiyonun modl, e
i()
ise argman dr.
sanal
gerel
F( )
b( )
a( )
()


ekil 2.7 Fourier spektrumunun bileenleri

F a b ( ) ( ) ( ) =
2 2
(2.22)

( ) tan
( )
( )
=
|
\

|
.
|
1
b
a

(2.23)

20
F()ya f(t)nin genlik spektrumu, ()ya faz spektrumu denir. () yerine bazen
-() kullanlr. Buna da faz-gecikme spektrumu denir.

nemli tanm ve irdelemeler yaplrken kullanlan asal frekans yerine uygulamada f
frekans kullanlr. Bu nedenle (2.19) ve (2.20) bantlarnda =2f ve d=2df deiimi
yaplrsa

= dt e t f f F
ft i 2
) ( ) ( (2.24)

= df e f F t f
ft i 2
) ( ) ( (2.25)
biimleri elde edilir.

F(f) karmak olduundan
) ( ) ( ) ( f ib f a f F =
(2.26)

) (
) (
f i
e f F

=
(2.27)
yazlabilir. a(f) ve b(f), F(f)in gerel ve sanal bileenleridir. f(t)nin genlik spektrumu
) ( ) ( ) ( f b f a f F
2 2
+ = (2.28)
ve faz spektrumu

|
|
.
|

\
|
=

) (
) (
tan ) (
f a
f b
f
1

(2.29)
bantlar ile verilir.

Fourier dnmnde dikkat edilmesi gereken bir konu F(f)nin birimidir. (2.24)
bantsndan grlecei gibi, F(f)nin birimi f(t) verisinin birimi ile tnin biriminin
arpmna eittir. rnein, f(t)nin Volt((V), tnin ise saniye(s) olmas durumunda F(f)nin
birimi (Vs) olacaktr. Eer (s) yerine (1/Hz) yazlacak olursa F(f)nin birimi (V/Hz) olarak
verilebilir. Bu birim frekans bana den genlik younluu olarak bilinir ve zellikle
F(f) genlik younluu spektrumu olarak da adlandrlr. F(f)nin fazn veren (2.29)
bantsnda (f) birimsiz (yani radyan) olmasna karn yukarda aklanan F(f)nin
biimine arm yapmas iin (f) faz younluu spektrumu olarak da
adlandrlrmaktadr.


21
f(t) gerel bir fonksiyon olduunda F(f)nin gerel ve sanal bileenleri a(f) ve b(f),
srasyla, kosins ve sins dnmlerinden elde edilir. Ayrca a(f)=a(-(f)) yani a(f) bir ift
fonksiyon, b(f)= -b(-f) yani b(f) bir tek fonksiyondur. Bunlar (2.24) bantsnda
ft i ft e
ft i

2 2
2
sin cos =

(2.30)
konularak gsterilebilir:

= dt e t f f F
ft i 2
) ( ) (

= ftdt t f i ftdt t f 2 2 sin ) ( cos ) (
) ( ) ( f ib f a =
olur. Yani

= ftdt t f f a 2 cos ) ( ) ( (2.31)

= ftdt t f f b 2 sin ) ( ) ( (2.32)

dir. Son iki bantda f yerine -f konulduunda
) ( cos ) ( ) cos( ) ( ) ( f a ftdt t f dt ft t f f a = = =

2 2 (2.33)
) ( sin ) ( ) sin( ) ( ) ( f b fdt t f dt ft t f f b = = =

2 2 (2.34)
olur. a(f)=a(-f) ve b(-f)= -b(f) olduundan
) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( f F f ib f a f ib f a f F

= + = = (2.35)
olur. Burada * simgesi karmak elenii gstermek iin kullanlmtr. (2.35) bants bir
gerel fonksiyonun Fourier dnmnn elenik simetrik olduunu gsterir. Bunun tersi
de dorudur. Yani Fourier dnm elenik simetri gsteren bir gerel fonksiyondur.
Gerel fonksiyonlarn genlik younluu spektrumu F(f)ift fonksiyon, faz younluu
spektrumu ise tek fonksiyondur. (2.27) bantsndan

) (
) ( ) (
f i
e f F f F

=
(2.36)

) (
) ( ) (
f i
e f F f F

=


(2.37)
olur. f(t) gerel fonksiyonu iin F(-f)=F*(f) olduundan son iki bantdan

) ( ) (
) ( ) (
f i f i
e f F e f F

=


(2.38)
olur. Mod ve faz bileenleri eitlendiinde

22
( ) ( ) f F f F =
( ) ( ) f f =
olur.

Fourier dnm ile elde edilen F(f)nin biimi f(t) fonksiyonunun tek fonksiyon veya
ift fonksiyon olmas durumuna gre zel biim alr. Her f(t) fonksiyonu
( ) ( ) ( ) t f t f t f
e 0
+ =
(2.39)
( ) ( ) ( ) ( ) t f t f t f
e
+ =
2
1
(2.40)
( ) ( ) ( ) ( ) t f t f t f =
2
1
0
(4.41)
biiminde ift f
e
(t) ve tek f
o
(t) fonksiyonlarnn toplam olarak yazlabilir. (2.39)
denkleminin Fourier dnm alnacak olursa F(f)
( ) ( ) ( ) f F f F f F
e 0
+ =
(2.42)
biiminde, ift ve tek fonksiyonlarn Fourier dnmlerinin toplam olarak yazabiliriz.
Burada
( ) ( ) dt e t f f F
ft i
e e
2

= (2.43)
( ) ( ) dt e t f f F
ft i 2
0 0

= (2.44)
dir. (2.30) ile verilen Euler eitlii kullanlarak f
e
(t), f
0
(t) ve e
-i2pft
nin tye gre
( ) ft t f 2 2 cos cos = (2.45)
( ) ft t f 2 2 sin sin = (2.46)

( ) ft i t f i
e e
2 2
=

(2.47)
biimindeki simetri zellikleri gznne alndnda (2.43) ve (2.44) denklemleri aadaki
biimde yazlabilir.
( ) ( ) ftdt t f f F
e e
2 2
0
cos

=
(2.48)
( ) ( ) ftdt t f f F 2 2
0
0 0
sin

=
(2.49)
Fourier dnmnn tek ve ift fonksiyonlara uygulandnda oluan bu denklemler
kosins ve sins dnm olarak bilinirler. Yukardaki denklemlerden aka
grlmektedir ki, F
e
(f) ift fonksiyon, F
0
(f) tek fonksiyondur. Peryodik veriler iin

23
gsterilen Parseval kuram Fourier dizilerinden Fourier dnmne geerken yapld
gibi T ,
a
= , n gei ilemleri yapldnda
( ) ( ) df f F dt t f
2
2

= (2.50)
olur. Grld gibi, peryodik olmayan verinin zaman ve frekans ortamndaki enerjileri
eittir. Verinin enerjisi snrl byklkte olduundan, sonsuz aralktaki ortalama enerji
veya g ok kk olur. Sonsuz sayda peryodik bileenlerin her birinin katks ok kk
olmas gerekir. nk sonsuz sayda peryodik bileenden oluan peryodik olmayan
fonksiyonun toplam enerjisi snrldr. F(f)
2
ye f(t) fonksiyonunun enerji younluu
spektrumu denir. F(f)
2
nin enerji younluu olduu Parseval eitlii kullanlarak
aklanabilir. f(t) gerilim verisi olsun. Bir direncin tkettii enerji (V
2
s)dir ve (2.50)
bantsnn sol tarafnda verilmitir. Ayn bantnn sa tarafnda frekans fye gre alnan
integralin ayn birimi vermesi iin F(f)
2
nin biriminin (V
2
s/Hz) = (V
2
s
2
) olmas gerekir.
Yani F(f)
2
birim frekanstaki enerji, yani enerji younluudur. Gerekte yukarda
deinildii gibi, bir tek frekanstaki enerji sfrdr. Bir ok veri gerilime evrilip
alglandndan F(f)
2
ye enerji younluu denilmesi allagelmi bir adlandrmadr.
F(f)
2
birim frekanstaki enerji younluu yani g olduundan, F(f)
2
ye g spektrumu
demek btn ortamlarda llen veriler iin geerli bir adlandrmadr.















24
Tablo 2.1 Baz fonksiyonlarn Fourier dnmleri.
Fonksiyon Fourier dnm
a) Dikdrtgen

=

1 1 2
0 1 2
, /
, /
t
t

sin( / )
/

2
2 2
= snc
b) Fourier entii

sin
sin
at
t
a at

=

w
a 2
|
\

|
.
|

c)
( ) cos t w t
0
sin(( ) / ) sin(( ) / )
(sin sin )
w w
w w
w w
w w
w w
c
w w

+
+
+
=

+
+
0
0
0
0
0 0
2 2
1
2 2 2

d) gen fonksiyon
A t
t t
( )
,
,
=

>

1 1
1 0, t

sinc
w
2
2

e)
sgn t =
1 , t > 0,
-1 , t < 0,

i
w
2

f) Dirak delta fonksiyonu

( )
( )
t
t dt
=
=

0 ,
1
t 0,
-

1
g) 1 2 (w)
h)
u t
t
( )
,
=

1 0
0 ,
,
t < 0,

( ) w - i
1
w

i) cos w
0
t ( ( ) ( )) w w w w +
0 0
+
j) sin w
0
t i((w+w
0
) - (w-w
0
)
k) u(t) cos w
0
t

2
0 0
0
2 2
( ( ) ( )) w w w w
iw
w w
+

+
l) u(t) sin w
0
t
i
w w w w
w
w w

2
0 0
0
0
2 2
( ( ) ( )) +

-
m) |t|

2
2
w

n) u(t)e
-at

a iw
a w

+
2 2

o) Laplace Fonksiyonu

e
-a|t|

2
2 2
a
a w +

p) Gauss Fonksiyonu


e
at
2

a
e
w a
2
4 /



25

ekil 2.8 Tablo 2.1de verilen fonksiyonlar ve Fourier dnmleri


26

ekil 2.8 (Devam) Tablo 2.1de verilen fonksiyonlar ve Fourier dnmleri








27
2.5 Fourier Serisine Alm rnek Problemler

rnek 1
( )

< < +
< <

=
2
T
t 0

1
0 t
2
T
1
t f ile verilen f(t) fonksiyonunu Fourier serisine anz.
1
F(t)
T/2
-T/2
t
-1


zm 1
Fonksiyon tek fonksiyon olduundan a
0
, a
n
=0 olacaktr.
dt t n t f
T
2
b
2
T
2
T
0 n

= ) sin( ) (
( ) ( )
(
(

+ + =

0
2
T
2
T
0
0 0 n
dt t n 1 dt t n 1
T
2
b sin . sin .
( ) ( )
(
(

+ =

0
2
T
2
T
0
0 0 n
dt t n dt t n
T
2
b sin sin
( ) ( )
(
(

|
|
.
|

\
|

+ =
0
2 T
t n
t n
1
2 T
0
t n
t n
1
T
2
b
0
0
0
0
n
cos cos
T
2
=
( ) ( )
(
(

|
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|

|
.
|

\
|

+
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|

= 0
n
1
2
T
T
2
n
n
1
2
T
T
2
n
n
1
0
n
1
T
2
b
0 0 0
n
cos cos cos cos
( ) ( ) ( ) 1 n n 1
T n
2
b
0
n

= cos ) cos(
( ) ( ) ( ) ( ) | | 1 n n 1
T
T
2
n
2
b
n

= cos cos

28
( ) ( ) ( ) ( ) ) cos( cos cos cos =

= n -n n n 2
n
1
b
n

( ) ( ) ( ) ( )
n
n
1 n n 1
n
2
b =

= cos cos
n=ift saylar iin b
n
=0
n=tek saylar iin b
n
=
n
4

olacaktr. Buna gre sonu;
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
|
.
|

\
|
+ + + = =

=
..... 5 sin
5
1
3 sin
3
1
sin
4
sin
4
0 0 0
1
0
t t t t n
n
t f
n

olacaktr.
Harmonik genliklerinin hesaplanmas:
2 2
2
1
n n n
b a c + = 0 =
n
a olduu iin
2
2
1
n n
b c = olarak hesaplanr.
Buna gre:

4
2
1
1
= c
3
4
2
1
3
= c
5
4
2
1
5
= c ...
Harmonik fazlarnn hesaplanmas:
|
|
.
|

\
|
=

n
n
n
a
b
1
tan 0 =
n
a olduu iin ( )
n n
b =
1
tan olarak hesaplanr.
( )

4
1
1
tan

= ( )

3
4
1
3
tan

= ( )

5
4
1
5
tan

= ...

rnek 2
(-,) aralnda tanmlanm olan 2 peryodlu f(t)=t fonksiyonunu Fourier serisine anz.
F(t)
t
-2 -
2


zm 2
( )
( )

)
`

=
=
t t f
t t f
olduu iin f(t) fonksiyonu tek fonksiyondur.

29
Buradaki rneimiz bu zellie sahip olduundan dolay tek fonksiyondur. Yani; (Tek
fonksiyonlarda a
0
, a
n
=0 olmaktadr.)
f(t)=t -<t<
( ) ( )

=
2
T
2
T
0 n
dt t n t f
T
2
b sin
( )

= dt t n t
2
2
b
0 n
sin
u t n
n
1
du dt
du t n u t
0
0
0
=

=
= =
) cos(
) sin(

(

|
|
.
|

\
|

dt t n
n
1
t n
n
t 1
b
0
0
0
0
n
) cos( ) cos(
(

dt t n
n
1
t n
n
t 1
b
0
0
0
0
n
) cos( ) cos(
(
(

= t n
n
1
t n
n
t 1
b
0
2
0
2
0
0
n
sin( ) cos(
( ) ( ) ( ) ( )
(

|
.
|

\
|
+

|
.
|

\
|
+

= n
n
1
n
n
n
n
1
n
n
1
b
2 2
n
sin cos sin cos
( ) ( ) ( ) ( )
(

|
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|
+ + |
.
|

\
|

= n
n
1
n
n
1
n
n
n
n
1
b
2 2
n
sin sin cos cos
( ) ( ) ( ) ( ) |
.
|

\
|
+ + +

= )) sin( sin( cos cos n n

n
1
n n
n
1
b
2
n

( ) ( )|
.
|

\
|
+

= n n
n
1
b
n
cos cos
( ) ( ) ( ) ( )
1 n
n
1 n
n n
1
n
2
b 2 1
n
1
b nt 2
n
1
b

= = = . cos
( ) |
.
|

\
|
+ + = ...
sin
sin sin sin
4
t 4
t 3
3
1
t 2
2
1
t 2 t f

rnek 3
(-, ) aralnda tanmlanm 2 peryodlu
f(t)=|t| fonksiyonunu (gen dalga) Fourier
serisine anz.
F(t)
t
-2 - 2

30

rnek 4
(-, ) aralnda tanmlanm 2 peryodlu aadaki fonksiyonunu Fourier serisine anz.

= =
< <
< <
=
t 0 t 0
t 0 1
0 t 1
t f ) (

rnek 5
(-1,1) aralnda tanml peryodu 2 olan f(t)=t-t
2
fonksiyonunu Fourier serisine anz.

rnek 6
T t 0 ) ( < < = t
T
2
t f fonksiyonunu
Fourier serisine anz.
F(t)
A
t
-T T

zm 6
Fonksiyon tek olduu iin a
0
ve a
n
katsaylar sfrdr.

=
2 T
2 T
0 n
dt t n t f
T
2
b
/
/
) sin( ) (

=
T
0
0
2
n
dt t n t
T
A 2
b ) sin(
deiken dnm yaplarak

= vdu uv udv

) cos(
) sin(
t n
n
1
v dt du
dt t n dv t u
0
0
0

= =
= =

dt t n
n
1
t n
n
t
T
0
0
0
T
0 t
0
0

=
=
) cos( ) cos(

T
0 t
0
0 0
T
0 t
0
0
t n
n
1
n
1
t n t
n
1
= =


+

= ) sin( ) cos(

31

T
0 t
0 0
0 0
t n t t n
n
1
n
1
=
(

= ) cos( ) sin(

)
`

= ) cos( . ) sin( ) cos( ) sin( 0 0 0
n
1
T
T
2
n T T
T
2
n
n
1
n
1
T
A 2
b
0 0 0
2
n


(

= ) cos( ) sin( n 2 T n 2
n
1
n
1
T
A 2
b
0 0
2
n

) cos( n 2 T
T
2
n
1
T
A 2
b
2
n

=
) cos( n 2
n
A
b
n

=
A=2 genlik deeri yerine konur ise;
) cos( n 2
n
2
b
n

=
elde edilir. Bu durumda tm n deerleri iin

=
n
2
b
n
olur.
Sins serisi

=
=
1 n
0 n
t n b t f ) sin( ) (
olduundan

=
1 n
0
t n
n
2
t f ) sin( ) (
)... sin( ) sin( ) sin( ) sin( ) ( t 4
4
2
t 3
3
2
t 2
2
2
t
2
t f
0 0 0 0

=
verilen n deerleri iin elde edilen genlik ve fazlar fonksiyonun harmoniklerini verir.

rnein;
N=1 iin; ) sin( t
2
0

1.ci harmonik,
N=2 iin ) sin( t 2
2
2
0

2.ci harmonik,
N=3 iin ) sin( t 3
3
2
0

3.ci harmoniktir.
Harmoniin genlik ve fazlar a
n
ve b
n
katsaylarndan hesaplanr.

32
( )
2
1
2 2
n n n
b a c + =
ve
n
faz as
( )
n n n
a b / tan =
1

Sfrnc harmonik genlii a
0
katsaysnn mutlak deeridir
rnein 3. Harmoniin genlii
( )
2
1
2
3
2
3 3
b a c + =
faz as
( )
3 3
1
3
a b / tan =


Bu rnek zmde a
n
=0 olduundan genlik yalnzca b
n
katsaysnn mutlak deeridir:

= |
.
|

\
|

=
3
2
3
2
c
2
3

faz as

2
0
3
2
1 1
3

= =
|
|
|
|
.
|

\
|

=

) ( tan tan
olur.

rnek 7
T t 0 ) ( < < = t
T
A
t f fonksiyonunu
karmak Fourier serisine anz.
F(t)
A
t
-T T


zm 7


= = =
T
0
T
0
T
0
t in
2
t in t in
n
dt te
T
A
dt te
T
A
T
1
dt e t f
T
1
c
0 0 0
) (
u t = du dt =
dt e dv
t in
0

=
t in
0
0
e
in
1
v

=
dnmleri kullanlarak,

33
(

=
=

=

T
0 t
t in
2
0
2
T
0 t
t in
0
2
n
0 0
e
in
1
te
in
1
T
A
c
T

2

0
=
| |
)
`

=

1 e
n
1
e
in
T
T
A
c
2 in
2
0
2
2 in
0
2
n

Not= say tam n sin cos = = =

1 n 2 i n 2 e
2 in

=
n 2
A
i
2 in
A
T 2 in
1
T
A
in
1
T
A
c
0
n
) / (

iin / 2 =
2 i 2 e
2 i
/ sin / cos
/
+ =

i e
2 i
=
/
bulunur.
Bu durumda
2 i
n
e
n 2
A
n 2
A
i c
/

= yazlabilir.
Yani
2 i
n
e
n 2
A
c
/

= dir.

= = =
T
0
T
0
0
2
A
tdt
T
A
T
1
dt t f
T
1
c ) ( olarak bulunur.
Fourier serisi ise;

+ =
n
t in
n 0
0
e c c t f ) ( olduuna gre

+ =
n
t in 2 i
0
e e
n 2
A
2
A
t f
/
) (

=
+

+ =
n
t n 2 i
0
e
n
1
2
A
2
A
t f
) / (
) ( olarak elde edilir.
Bu sonucu Fourier dnmnn trigonometrik ekline dntrmek istersek;
0 0
a
2
1
c = ) (
n n n
ib a
2
1
c = ) (
n n n
ib a
2
1
c + =

olduuna gre
2
A
c
0
=

2
A
a
2
1
0
=

A a
0
=

34
2 i
n
e
n 2
A
c
/

=

A a
n
=
2 i
n
e
n 2
A
ib
2
1
/
) (

=
2 i
e i
/
= olduundan
2 i
n
2 i
e
n 2
A
b e
2
1
/ /

=
n
A
b
n

| |

=
+ + =
1 n
0 n 0 0 0
t n b t n a a
2
1
t f sin cos ) (

+ =
1 n
0
t n
n
A
A
2
1
t f sin ) (

=
1 n
0
t n
n
1 A
A
2
1
t f sin ) (
(

+ + +

= ... sin sin sin ) ( t 3

3
1
t 2
2
1
t
A
2
A
t f
0 0 0


2.6 Fourier Dnm rnek zmleri

rnek 1

< < < <

< <
=
T/2 t d/2 ve 2 d t 2 T 0
2 d t 2 d A
t f
/ /
/ /
) (
eklinde tanmlanan dikdrtgen pulsun Fourier
spektrumunu hesaplaynz.
F(t)
d/2
-d/2
T/2
-T/2
t

=
2 T
2 T
0 n
dt t in t f
T
1
C
/
/
) exp( ) (
2 d
2 d t
0
0
2 d
2 d
0 n
t in
in
1
T
A
dt t in
T
A
C
/
/
/
/
) exp( ) exp(
=

= =


|
.
|

\
|

= ) exp( ) exp(
2
d
in
2
d
in
in
1
T
A
0 0
0

Euler bantlarndan ) exp( ) exp( sin = i i i 2 olduundan,
0
0
0
0
n
n
2
d
n 2
T
A
2
d
n i 2
in
1
T
A
C

=
) sin(
) sin(

35
bulunur. Sa taraf ) /( ) (
2
d
n
2
d
n
0 0
ile arparsak;
0
0
0
0
0
0
0
0
n
n
2
d n
2
d n
2
d
n 2
T
A
2
d n
2
d n
n
2
d
n 2
T
A
C

=
) sin( ) sin(

2
d n
2
d
n
T
Ad
C
0
0
n

=
) sin(

T
2
0

= olduundan
T
d n
2
d
n
0

= olur. Bylece,
T
d n
T
d n
T
Ad
C
n

=
) sin(

Grld gibi C
n
gerel bir fonksiyondur ve faz (spektrumu) sfrdr. Bu fonksiyon sinc
fonksiyonu olarak bilinir.
) ( sinc
T
d n
T
Ad
C
n

=
F(t) zaman fonksiyonunun karmak Fourier serisine alm;

= ) exp( ) ( sinc ) ( t in
T
d n
T
Ad
t f
0

olarak yazlabilir.
Ayrk frekans spektrumunu elde etmek iin d ve T ye deer vermek gerekir. rnein
d=1/20s, T=1/4s olsun.
=

= = 8 n
4 1
2
n
T
2
n n
0 n
/


5
n
4 1
20 1
n
T
d n
= =

/
/


5
A
T
Ad
=
olarak bulunur.
5
n
5
n
5
A
T
d n
T
d n
T
Ad
C
n

=
) sin( ) sin(


36
son bantda n=0,1,2,.k deerler verilerek n
0
frekanslar iin genlik spektrumlar
hesaplanr. Spektrum ortamndaki rnekleme aral = = 8
2 1
dir. 0 m = ) sin(
olduundan = = m
5
1
n
T
d
n yani m=1,2,3,.. deerleri iin n=5,10,15,20. Deerleri
iin genlik spektrumu sfr olur.








Tablo 2.2: Verilen n deerleri iin genlik deerleri
-n Genlik n Genlik
0 0.600
-1 0.561 1 0.561
-2 0.454 2 0.454
-3 0.303 3 0.303
-4 0.140 4 0.140
-5 0.000 5 0.000
-6 -0.094 6 -0.094
-7 -0.130 7 -0.130
-8 -0.114 8 -0.114
C
f
n
-10 -8 -6 -4
-5 5
-2 0 2 4 6 8 10 12
0.70
0.60
0.50
0.40
0.30
0.20
0.10
0.00
-0.10
-0.20

-9 -0.062 9 -0.062
ekil .. Genlik spektrumu 10<n<10 iin izilmitir.


2.7 Fourier Dnmnn zellikleri

Bir ok kuramsal ve uygulamal almada Foruier dnm ilemlerinde kolaylk ve
abuklatrma salayan zelliklerinden yararlanlr. Aada bunlarn birou rneklerle
aklanmtr.

2.7.1 Dorusallk ve Toplama zellii


37
x(t) ve y(t)nin Fourier dnm X(f) ve Y(f) olsun. x(t)+y(t)nin Fourier dnm
X(f)+Y(f)dir;
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) dt e t y dt e t x dt e t y t x
ft i ft i ft i

+ = +
2 2 2
(2.51)
Ksaca;
) ( ) ( ) ( ) ( f Y f X t y t x + +
(2.52)
yazlabilir. iareti solundaki ve sandaki fonksiyonun bir Fourier ifti oluturduunu
simgeler. Dorusallk zellii ikiden fazla fonksiyon iin de geerlidir. Bu zellik Fourier
dnmnn dorusal dzeneklere uygulanabileceini gsterir. Gerekte x(t), y(t) ve
varsa toplanan dier dzenek fonksiyonlarnn kendileri birer dorusal olmayan dzenek
fonksiyonlar da olabilirler.

2.7.2 Bakmllk zellii

) ( ) ( f X t x
(2.53)
olsun
X(t)x(f) (2.54)
dir. Ters Fourier dnm bantsnda t yerine -t konulduunda

( ) ( ) x t X f e df
i ft
=

2

(2.55)
olur. t ve f deikenleri aralarnda deitirildiinde

( ) ( ) x f X t e dt
i ft
=

2

(2.56)
elde edilir, yani (2.54) dorulanr. Bakmllk zellii birok kuramsal almalarda
ilemleri kolaylatrr.

2.7.3 Zaman Kaymas zellii

x(t)yi t
0
kadar kaydrmakla elde edilen x(t-t
0
)n Fourier dnm
( )
e X f
i ft 2
0

olur:
( ) f X e
ft i
0
2
0
) t - x(t

(2.57)
s = t-t
0
alnarak (2.57) zellii dorulanabilir:

38
x(t)
x(t - T/8)
x(t - T/4)
x(t - T/2)
f
f
f
f
R(f)
A
R(f)
-A
R(f)
A
2
R(f)
f
f
f
f
I(f)
A
-A
I(f)
R(f) I(f)
A
A
-
2
2
I(f)

ekil 2.9 Zaman kaymas zellii.

( ) ( )
( )



+

= ds e s x dt e t t x
t s f i ft i
0
2 2
0

(2.58)
( ) ds e s x e
fs i ft i 2 2
0
=

( ) f X e
ft i
0
2
=



ekil 2.9de kosins fonksiyonu kaydrlarak Fourier dnmnn zaman kaymas
zellii irdelenmitir. Bakml ve gerek bir fonksiyon olan x(t)=cos2ftnin Fourier
dnm gerek bir fonksiyondur. Kaymayla bakmllk kaybolduundan Fourier
dnm kaybolduundan Fourier dnm gerel ve sanal bileenler ierir. Kayma
genlii etkilemez, sadece faz deiir. Kosins fonksiyonu iin t
0
kaymadaki Fourier
dnm
( ) ( )( )
0 0
2
2 2 f X
0
ft i ft f X e
ft i

sin cos =

(2.59)
olduundan genlik
( ) ( )( ) ( ) ( ) f X f X ft ft f X e
ft i
= = + =
2
1
2 2
1
0
2
0
2 2 2
2 2 f X
0

sin cos (2.60)

39
olur. Faz as (f)=arctan(-b(f)/a(f)) kaymaya bal olarak deiir. (2.57) bantsnda
verilen kayma zelliine gre her frekanstaki bileen kendi frekansyla orantl faz
gecikmesine urar, byyen frekansla faz asda byr.

2.7.4 Frekans Kaymas zellii

X(f) frekans ekseninde f
0
sabiti kadar kaydrldnda elde edilen X(f-f
0
)n ters Fourier
dnm x t e
i f t
( )
2
0

olur:
( ) ( )
0
2

0
f f X e t x
t f i

(2.61)
Bu zellik ters Fourier dnm bantsnda s = f-f
0
alnarak dorulanabilir.
( ) ( )
( )
ds e s X df e f f X
f s t i ft i
0
2 2
0
+

=

(2.62)
( ) ds e s X e
st i t f i 2 2
0

=
) (t x e
t f i
0
2
=

X(f) gerel olduunda X(f-f
0
)n ters Fourier dnm x(t)cos2f
0
t olur. Yani frekans
ortamnda cos 2f
0
t ile arpmaya denktir. Buna modlasyon denir.

2.7.5 Zaman leklenmesi zellii

x(t)nin Fourier dnm X(f) olsun. k sfrdan farkl gerek bir sabit olmas kouluyla,
x(kt) nin Fourier dnm (1 / |k|) X(f/k) olur:
( ) |
.
|

\
|

k
f
X
k
1
kt x
(2.63)
Bu zellik s=kt alnarak dorulanabilir:

|
.
|

\
|
= =
k
f
X
k k
ds
e s x dt e kt x
k s s i ft i
1
2 2 ) / (
) ( ) (


(2.64)
(2.63) dnm iftinde |k| alnmtr. nk k<0 alndnda 1/k iaret deitirir. ekil
2.10 da daha nce ekil 2.9da Fourier dnm verilen dikdrtgen dalga iin zaman
rneklenmesi zellii gsterilmitir. Dikdrtgen fonksiyon zaman ortamnda geniledike
frekans ortamnda daralmaktadr. Bunun terside dorudur. Frekans ve zaman ortamndaki

40
enerji eit olduundan, daralan frekans fonksiyonunun sfr frekans yresinde genlii
bymektedir.

2.7.6 Frekans leklenmesi zellii

X(f) in ters Fourier dnm x(t) olsun. knn gerek bir sabit olmas kouluyla, X(kf)
nin ters Fourier dnm (1 / |k|) x(t/k) dr.
) (kf X
k
t
x
k

1
|
.
|

\
|

(2.65)
ters Fourier dnm bantsnda s=kf alnarak bu zellik dorulanabilir:
|
.
|

\
|
=

=
k
t
x
k k
ds
k s i
e s X df
ft i
e kf X
1
2 2 ) / (
) ( ) (

(2.66)
Zaman leklenmesine benzer biimde, frekans ortam daraltlmas zaman ortam
genilemesine, genilemesi de zaman ortam daralmasna yol aar. ekil 2.11de yine
dikdrtgen dalga biimi kullanlarak bu zellik aklanmtr. Frekans ve zaman ortamlar
enerjilerinin eitliinin salanmas iin, frekans leklemesi byynce zaman ortam
fonksiyonu (dikdrtgen dalga) genlii bymektedir.

41

ekil 2.10 Zaman leklenmesi zelliine rnek.

2.7.7 Fourier iftinin Ortak Bant zellii

Saysal Fourier dnm hesaplamalarn hzlandrmada yararlanlan bir zellikte Fourier
dnm ve ters Fourier dnmnn ayn bant kullanlarak hesaplanabilmesidir.
Gsterilebilirki

=
*
) ) (
*
( ) ( df
ft i
e f X t x
2
(2.67)
dir. Burada * karmak elenii simgelemektedir.

e
-i2ft
ekirdei Fourier dnmnde olduu gibi, gerekli karmak elenek evirmeleri
yaplarak x(t) ve X(f) ayn bilgisayar programyla hesaplanabilir.


42

ekil 2.11 Frekans leklenmesi zelliine rnek .

2.7.8 Zaman ve Fourier Trevleri zellikleri

Ters Fourier dnm bantsnn iki yannn ninci trevleri alnrsa
) ( ) (
) (
f X f i
dt
t x d
n
n
n
2 (2.68)
olur. Burada x(f)nin trevlerinin var olduu varsaylmtr. Fourier dnm bantsnn
iki yannn n inci trevlerinden

n
n
n
) f 2 (
) f ( X d
) t ( x ) it (

(2.69)
Fourier ifti elde edilir. x(t)nin trevinin alnmas ile oluan sinyalin spektrumu X(f)
spektrumunun f ye orantl oalan bir deerle arplmasna edeerdir.


43
2.7.9 Zaman ve Frekans ntegralleri zellii

Yukardaki trev zelliinden hareketle x(t)nin integrali olan sinyalin Fourier dnm
aadaki ekilde bulunur:

) ( ) ( ) ( f X f i dt t x
1
2 (2.70)
Benzer ekilde X(f) spektrumunun frekans ortamnda integrali ile elde edilen spektrumun
ters Fourier dnm ile x(t) arasndaki iliki aadaki gibidir:

f
f
df f X t x it ) ( ) ( ) (
1

(2.71)
Grld gibi, x(f)nin integrali alnmas ile oluan sinyalin spektrumu X(f) spektrumun
1/f ye orantl bir deiken ile arplmasna edeerdir.

2.7.10 Elenik zellii

x(t)=a(t)-ib(t) karmak fonksiyonunun elenii x*(t)=a(t)+ib(t) nin Fourier dnm
X
*
(-f) dir:
) ( ) (
* *
f X t x (2.72)

= dt e t ib t a f x
ft i 2
)) ( ) ( ( ) ( (2.73)

= dt e t ib t a f X
ft i 2
)) ( ) ( ( ) ( (2.74)

+ = dt e t ib t a f X
ft i 2
)) ( ) ( ( ) (
*
(2.75)
olur.

2.7.11 Evriim (Konvolsyon) zellii

Gerek kuramsal tretmelerde ve gerekse gzlemsel verilerin analiz ve ilenmesinde
yararlanlan ok nemli bir olanak evriim kuramdr. Bu kurama gre zaman veya frekans
ortamndaki evriim, frekans veya zaman ortamnda arpm yaparak gerekletirilebilir.
.H(f) X(f) h(t) * ) (t x
(2.76)
H(f) * X(f) h(t) . ) (t x
(2.77)
* evriimi (konvolsyon) simgeler. Yukardaki Fourier iftini dorulamak iin

44

= = d t h x t h t x t y ) ( ) ( ) ( * ) ( ) ( (2.78)
evriim ileminin her iki tarafnn Fourier dnm alnsn:

= dt e d t h x dt e t y
ft i ft i

2 2
) ) ( ) ( ( ) ( (2.79)
y(t)y(f) alnarak ve sa tarafta integralin sras deitirilerek

=

d dt e t h x f Y
ft i
) ) ( )( ( ) (
2
(2.80)
elde edilir. s = t- alndnda ayralarn ii

+
= = ) ( ) ( ) (
) (
f H e ds e s h e ds e s h
f i fs i f i s f i 2 2 2 2
(2.81)
olur. Bu sonu (2.80) bantsna konulduunda

= = ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( f X f H d e x f H f Y
f i

2
(2.82)
elde edilir. Buna zaman evriim kuram denir. Bu zellik izleyen biimde zetlenebilir:
) ( ) ( * ) ( t y t h t x =
(2.83)
) ( ) ( ) ( f Y f H f X =
(2.84)
(2.77) Fourier ifti frekans evriim zelliidir ve yukarda verilen zaman evriim kuramna
benzer biimde veya (2.76) iftini bakmllk bants (2.56)ya koyarak dorulanabilir.
Sismik uygulamalarda olduu gibi, uzun ve ok sayda verinin bilgisayarlarda
ilenmesinde evriim kuramndan yararlanarak ilemler nemli lde hzlandrlr. Daha
sonra deinilecek hzl Fourier dnm yntemiyle Fourier dnm ilemi
abuklatrldndan, nce veri ve uygulanacak ilecin Fourier dnmleri alnarak
arplr. Daha sonra bu arpmn ters Fourier dnm alnarak k verisi elde edilir.

2.7.12 liki (Korelasyon) zellii

Uygulamada nemli bir Fourier iftide iliki fonksiyonu ve onun Fourier dnmdr.
x(t) ve h(t) fonksiyonlarnn ilikisi

+ = dt t h t x c
xh
) ( ) ( ) ( (2.85)
bantsyla verilir. Bunun her iki tarafnn Fourier dnm

+ =

d e dt t h t x d e c
f i ft i
xh
2 2
) ) ( ) ( ( ) ( (2.86)
alnp ve sa taraftaki integrallerin sras deitirilirse

45

+ = dt d e t h t x f c
f i
xh
) ) ( )( ( ) (
2
(2.87)
olur. s = t+ alnrsa ayralarn ii

= = ) ( ) ( ) (
) (
f H e ds e s h e ds e s h
ft i fs i ft i t s f i 2 2 2 2
(2.88)
olur. Bu sonu (2.87) bantsna konulduunda

= dt f H e t x f c
ft i
xh
) ( ) ( ) (
2


(

+ =

ftdt t x i ftdt t x f h 2 2 sin ) ( cos ) ( ) (
) ( ) ( ) ( f i f R f H + =
(2.90)
olur. x(t)nin Fourier dnm

(f) i - R(f) =
ftdt x(t)sin2 i - ftdt x(t)cos2 =
- -
2

= dt e t x f x
ft i
) ( ) (

olduundan, (2.90) ve (2.91) bantlarndan
) ( ) ( ) (
*
f X f H f c
xh
= (2.92)
olur. Ksaca
) ( ) ( f c c
xh xh

(2.93)
yazlr. Bu sonuca apraz-iliki zellii denir. Bu sonu ilikiye giren ikinci fonksiyonun
Fourier dnmnn eleniinin alnmas dnda evriim zelliinin aynsdr. Evriim
ileminin iliki ileminden farknn fonksiyonlardan birinin katlanmas olduu anmsanrsa
bu benzerlik kolayca anlalr. Yukarda x(t) bir ift fonksiyon olduunda X(f) gerel
olacandan X(f)=X
*
(f) olur. Bu durumda evriim ve iliki ilemleri yukarda deinilen
zelliklerde edeer olur. Eer x(t)=h(t), yani her iki fonksiyon zde ise, (2.85) bants
ziliki bantsna dnr. (2.93) iliki zelliide
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
*
f c f X f X f X c
xx xx
= =
2
(2.94)
olur. Buna ziliki zellii denir. ki verinin apraz ilikisinin veya bir verinin zilikisinin
hesaplanmasnda evriim zelliinde olduu gibi hzl Fourier dnmnden
yaralanlarak ve iliki kuram kullanlarak ilemler hzlandrlabilir. Dier nemli bir

46
kullanm geici verilerin g ve apraz g younluu spektrumlarnn hesaplanmasdr.
Geici verilerin g younluu spektrumlar verilerin Fourier dnm kullanlarak
gsterilebilir.

2.7.13 ift fonksiyonlar (Even Functions)

Eer f
e
(t)=f
e
(-t) ise f
e
(t)nin Fourier dnm balml (simetrik) ve gereldir:

= dt ft 2 t f f t f
e e
) cos( ) ( ) Re( ) ( (2.95)
Yine 2.24 bantsndan yararlanarak

= dt e t f f F
ft 2 i
e e
) ( ) (

= dt ft 2 t f i dt ft 2 t f
e e
) sin( ) ( ) cos( ) (

= = ) Re( ) cos( ) ( f dt ft 2 t f
e
(2.96)
olur. Sanal terim sfrdr, nk integralin ii bir tek fonksiyondur. ) cos( ft 2 bir ift
fonksiyon ) cos( ft 2 bir ift fonksiyon olduundan | | t f 2 t f ft 2 t f
e e
) ( cos ) ( ) cos( ) ( = ve
F
e
(f)=F
e
(-f); yani Fourier dnm de bir ift fonksiyondur.

Bu zelliin tersi de dorudur. Yani Gerek ve itf fonksiyonun ters Fourier dmm de
bir ift fonksiyondur.

Ayrk fonksiyonlar iin ift fonksiyon zellii;

f
e
(k)=f
e
(-k) ise:
1 - 0,1,2,...N k
N
nk 2
k f n k f
1 N
0 n
e e
=

=
) cos( ) ( ) Re( ) (
(2.97)

2.7.14 Tek fonksiyonlar (Odd Functions)

Eer f
o
(t)= -f
o
(-t) ise, f
o
(t)nin Fourier dnm de ters bakml ve sanal bir
fonksiyondur. Bu, 2.24 bantsndan yararlanlarak kantlanabilir.

= dt e t f f F
ft 2
o o
) ( ) (

= dt ft 2 t f i dt ft 2 t f
o o
) sin( ) ( ) cos( ) (

47

= = ) Im( ) sin( ) ( f i dt ft 2 t f i
o
(2.98)
Gerel ksmn integrali sfrdr. nk bir ift fonksiyon ile tek fonksiyonun arpm yine
bir tek fonksiyondur. ) sin( ft 2 bir tek fonksiyon olduundan,
| | t f 2 t f ft 2 t f
o o
) ( sin ) ( ) sin( ) ( = ; Fourier dnm tek fonksiyondur.

Ayrk fonksiyonlar iin tek fonksiyon zellii;
f
o
(k)= -f
o
(-k) ise:
1 - 0,1,2,...N k
N
nk 2
k f i n i k f
1 N
0 n
o o
=

=
) sin( ) ( ) Im( ) (
(2.99)


ekil 2.12: Fourier dnm ile Fourier dizisi arasndaki ilikiye ematik bir rnek.

2.7.15 Dalga ekli Ayrm (Waveform Decomposition)

Herhangibir fonksiyon tek ve ift fonksiyonlarn toplam olarak ayrlabilir;

2
t f
2
t f
t f
) ( ) (
) ( + =

(

+
(

+ =
2
t f
2
t f
2
t f
2
t f ) ( ) ( ) ( ) (


48
) ( ) ( t f t f
o e
+ =
(2.100)
nk, byk parantezlerin ii ift ve tek fonksiyon tanmn dorular. 2.96 ve 2.98
bantlarndan, 2.100 bantsnn Fourier dnm,
) ( ) ( ) Im( ) Re( ) ( f F f F f i f f F
o e
+ = + =
(2.101)
Burada F
e
(f)=Re(f) ve Fo(f)=iIm(f) dir. Fourier dnmnn bu zellii ayrk Fourier
dnm hesaplamalarn hzlandrmada kullanlan zelliklerden biridir.

Ayrk fonksiyonlar iin dalga biimi ayrm zellii:
2
k f
2
k f
k f
) ( ) (
) ( + =

(

+
(

+ =
2
k f
2
k f
2
k f
2
k f ) ( ) ( ) ( ) (

) ( ) ( k f k f
o e
+ =
ve
) ( ) ( ) Im( ) Re( ) ( n F n F n i n n F
o e
+ = + =
burada,
) Im( ) ( ) Re( ) ( n i n F ve n n F
o e
= =

Tablo 2.3 :Fourier dnmnn baz zellikleri
) ( ) ( f X t x
) ( ) ( f Y t y
Dorusallk ) ( ) ( ) ( ) ( f Y f X t y t x + +
Bakmllk ) ( ) ( t X f x
Zaman Kaymas ) ( ) ( f x e t t x
ft i
0
2
0


Frekans Kaymas ) ( ) (
0
2
0
f f X t x e
t f i

Zaman leklenmesi
0
1
|
.
|

\
|
k
k
f
X
k
kt x , ) (
Frekans leklenmesi
0
1
|
.
|

\
|
k kf X
k
t
x
k
), (
Ortak Bant
* *
)) ( ( ) ( f X t x
Zaman Integrali

t
f X f i dt t x ) ( ) ( ) (
1
2
Frekans Integrali

f
f
df f X t x it
& & &
) ( ) ( ) (
1

Zaman Trevi ) ( ) ( / ) ( f X f i dt t x d
n n n
2
Frekans Trevi
n n n
df f X d t x it / ) ( ) ( ) (
Elenek ) ( ) (
* *
f X t x
Evriim
) ( * ) ( ) ( ). (
) ( ). ( ) ( * ) (
f Y f X t y t x
f Y f X t y t x

49
Iliki ) ( ). ( ) ( * ) ( ) (
*
f Y f X t y t x c
yx
=



2.8 Fourier Spektrumu

Buraya kadar olan incelemelerde frekans ortamna geerken verilerin periyodik veya geici
olduu varsaylarak Fourie dizileri veya Fourie dnm kullanld. Ayrca yine buraya
kadar olan incelemelerde verilerin srekli olduu ve srekli verilerle ilem
yapabileceimiz varsayld. Ancak uygulamada karlalan durum yukardaki varsaymlar
gereklemez. Hereyden nce eldeki veri snrl bir gzlemin sonucudur. Ayrca veri ya
ayrk olarak gzlenmi veya bilgisayarda ileme sokmak iin srekli veri t rnekleme
aral ile ayrk ekle dntrlmtr. Her iki nedenle verinin frekans ortamna
geirilmesinde sorunlarla karlalmaktadr. Bu sorunlarn incelenmesinden nce snrl ve
ayrk verilerin frekans ortamna geirilmesinde kullanlan hesaplamay yeniden
tanmlamak gerekmektedir. Eer elimizdeki T snrl uzunluundaki veriyi x
T
(t) ile
gsterecek olursak, bu veriye deitirilmi bir Fourier dnm uygulanarak frekans
ortamnda x
T
( )y elde ederiz:

=
2
2
1
T
T
t i
T T
dt e t x
T
x

) ( ) (
(2.102)
veya =2f ile

=
2
2
2
1
T
T
ft i
T T
dt e t x
T
f x

) ( ) (
(2.103)
Bu denklemle tanmlanan x
T
(f) ye uygulamada Fourier Spektrumu ad verilir.
Grld gibi, bu denklem Fourier dnmnden (Denklem 2.19) farkldr. Integral
snrlar doal olarak sonlu uzunlukta veri iin - ve yerine -T/2 ve T/2 olmu ve daha
nemlisi integral nne 1/T arpan eklenmitir. Bu nedenle x
T
(f) den | x
T
(f)|
hesaplandnda birim veri genlik birimi ile eit olup Fourier dnmndeki gibi genlik
younluu deildir. Aslnda Fourier spektrumu x
T
(f) denklemindeki Fourier dizisi ile elde
edilen spektruma benzemektedir, yalnz gzlem uzunluu Tnin ana peryod T
a
ya eit
olmas ve srekli frekanslar yerine zel frekanslar f
n
=n/T
a
kullanlmas durumunda Fourier
dizileri ile elde edilen izgi spektrumuna eit olacaktr. Yukardaki nedenlerle Fourier
spektrumu tanm geerli bir tanmdr ve (2.96) denklemi gerek izgi spektrumu gerekse
Fourier dnm iin kullanlabilir. Ayrca belirtmek gerekirki, nceki blmde konu

50
edilen tm Fourier dnm zellikleri Fourier spektrumu iin geerlidir. Bu Fourier
dnm iin tm denklemlerde X(f) yerine X
T
(f) kullanlarak kantlanabilir.

Fourier spektrumu ayrca tanmlamann ve Fourier dizisi ve dnm ile ban
incelemenin yarar uygulamadaki adlandrma karkln gidermek iindir. Gerektende
Fourier izgi spektrumu X(f
n
)yi veren Fourier dnm ile bulunan ve X(f) yi veren
(2.19) denklemi ve sonrada Fourier spektrumu olarak adlandrlan X
T
(f) yi veren (2.96)
denklemi farkldr. Bu denklemlerle verilen frekans ortam gsterimler ierdikleri
varsaymlar ve stelik fiziksel birimler asndan da farkldrlar ve uygulamada kullanlan
denklem ile ilgili kavramlara ve adlandrmaya zen gsterilmelidir.

2.8.1 Ayrk Veriler

Sonlu uzunlukta x
T
(t) verisi iin t rnekleme aral kullanlarak x
n
=x(nt), n=0,1,2,..,N-1
ile t=nt zamanlarnda rneklenmi veri elde edilir. Veri boyu T olduuna gre T/ t=N
toplam veri saysn verecektir. rneklenmi veri ile Fourier spektrumu
( )
t fn i
N
n
n T
e x
N
f X

=
2
1
0
1

(2.104)
eklini alr. Bu yazlm dorudan programlama iin kullanlabilir ve herhangi bir f frekans
iin geerlidir. Ancak hesaplamada srekli frekans kullanlamyacana gre srekli
frekansnda rneklenmesi gerekmektedir. Eer frekans rneklemesi f seilerek olursa
f k f = frekanslarnda ( ) f k X
T
veya ksaltlm olarak x
k
hesaplanabilir,
( )

=

= =
1
0
n 2
1
N
n
t f k i
n k
e x
N
x f k X


(2.105)
n son hesaplanacak frekans Nyquist frekans t f
N
= 2 1 olduuna gre k=0,1,2,....,K,
iin hesaplanan spektrumda t f K f
N
= = 2 1 dolaysyla f t K = 2 1 olacaktr. Eer
frekans rnekleme aral t N T f = = 1 1 seilecek olursa 2 N K = olacak, yani veri
saysnn yars sayda frekansda spektrum elde edilecektir. T f 1 = seiminin Fourier
spektrumunu dorudan Fourier izgi spektrumuna eit kldna, yani gzlem uzunluu N
iindeki gzlemin peryodik bir verinin ana peryoduna eit olduu varsaylm olacana
nceden deinilmiti. Eer veri aslnda sonsuz ise ve t N T = sadece gzlem uzunluuna
eitse doal frekans seilebilirlii 1/T olacaktr. Bu nedenle birbirlerine uzakl 1/T olan

51
iki frekans bileeninin grlebilmesi iin frekans rnekleme aral 1/T den daha kk ve
en az 1/2T olmaldr.

Son olarak frekans ortamnda tanm verilmi bir verinin zaman ortamnda tekrar kurulmas
konusunda baz zellikleri ksaca belirtmek yerinde olacaktr. Fourier kuramna gre
zaman ortamndaki veri, spektrumun ters Fourier dnm ile verilir:
( ) ( ) df f X t x
ft i2
e

= (2.106)

Eer elimizde Fourier spektrumu ( ) f X
T
varsa T ( ) f X
T
in snrl Fourier dnmne
eittir. Ayrca bu spektrum f aralklar ile rneklenmi yani f k f = ise yukardaki
denklemde X(f) yerine TX
k
yazlabilir. Spektrumun Nyquist frekans f K f
N
=
ile snrl olduu gz nne alnrsa aadaki forml ile zaman ortamna geilebilir.
( ) f e X T t x
f t f k i
K
K k
k
=

=

2

(2.107)
Zaman ortamnda srekli t yerine t n t = zamanlarnda hesaplama yaplacak olduunda,
( )
t n f k i
K
K k
k n
e X t N t n x x

=

= =
2
f
(2.108)
olacaktr veya K t f = 1 2 kullanlarak,
( )
K nk i
K
K k
k n
e X
K
N
t n x x
2 2
2

=
= =
(2.109)
ile zaman ortamnda elde edilecektir. Zaman ortamnda en nemli konu elde edilen verinin
peryodik olma zorunluluudur. Hatrlanaca gibi, t aralklar ile rneklenmi bir verinin
spektrumu peryodik olur. Yani t f
N
= 1 2 de bir kendini tekrarlar. Ayn biimde f
frekans aral ile rneklenmi bir spektrumun zaman ortamndaki verisi 1/ f aralkla
kendini tekrarlayacaktr. Bu nedenle T N t = uzunluundaki bir verinin spektrumu
hesaplanrken frekans aral f serbest olmakla birlikte, eer zaman ortamna tekrar geri
dnldnde T aralnda ayn veri elde edilmek isteniyorsa dnte
1 T f = alnmaldr.

2.8.2 ok Boyutlu Fourier Dnm ve Fourier Spektrumu

52

Bir ok gzlemsel veri uzamsal ortamda ok boyutlu olarak gzlenir. Yeralt jeolojk
yaplarnn aratrlmas iin yeryznde veya havadan yaplan gravite alan, manyetik alan
ve benzeri jeofizik lmeler, uzaktan alglama verileri, optik yntemlerle yaplan
gzlemler, x-nlar grntleri 2-boyutlu (2B) uzamsal verilere rneklerdir. Zaman ve
uzamsal ortamlarda alglanan ve ksaca zaman uzaklk verileri denilen gzlemlerde
uygulamada ok sk 3 boyutlu (3B) verileri olutururlar. Yeryznde bir dorultu boyunca
birden fazla konumda alglanan sismik yansma ve krlma verileri, deprem sismogramlar
2B zaman uzaklk verileridir. Yeryznde 2B uzamsal ortamda serili alc dizinlerle
alglanan sismik veriler, ultrasonik veriler, 3B zaman uzaklk verilerine rneklerdir.

Yeryznde 2B alc dzenler ve yer iinde kurulu alclardan oluan yani 3B alc
dzenlerle alglanan veriler 4 boyutlu (4B) zaman-uzaklk verileridir. Zaman drdnc
boyutu oluturur. Yukarda deinilen verilerin alglanmasnda kullanlan alc dizinlerin ve
nokta kaynak dnda kalan benzer verici dzenlerin frekans ve dalga says ortamlarndaki
davranlarnn irdelenmesi iinde ok boyutlu Fourier dnm kuramna gereksinme
vardr. Fourier dnm ile ok boyutlu verilerin analizlerinin yaplmas yannda, bu
verilerle ilgili uygulamalarda da yaralanlr. rnein ok boyutlu verilere szge
uygulamalar frekans ortamnda 1B verilerdeki gibi hzl Fourier dnm olanandan
yararlanlr.

Uygulamada karlalan veriler en fazla 3B ve bazende drt boyutlu olabilirler. Aada
verilen N-boyutlu Fourier dnm iftleri iin doada karlalan veri boyutlarnn bir
snrlayc etkisi yoktur, yani N>4 olabilir. N sayda t
1
,t
2
,.,t
N
srekli deikenlerine bal
(N-boyutlu) x(t
1
,t
2
,....,t
N
) fonksiyonunun (verisinin) Fourier dnm X(f
1
,f
2
,.,f
N
)de
f
1
,f
2
,..,f
N
srekli deikenlerine bal bir N-boyutlu Fourier iftidir ve izleyen biimde
yazlr:

+ + +
=
N
t f t f t f i
N N
dt dt dt e t t t x f f f X
N N
... ) ,.... , ( ... ) ,... , (
) ... (
2 1
2
2 1 2 1
2 2 1 1

(2.110)

+ + +
=
N
t f t f t f i
N N
df df df e f f f X t t t x
N N
... ) ,... , ( ... ) ,..., , (
) ... (
2 1
2
2 1 2 1
2 2 1 1

(2.111)
Ayrk veriler iin N-boyutlu Fourier ifti

53

= =

=
+ + +
=
1
0 0
1
0
2
2 1 2 1
1
1
1
2
2
2 2
1
1 1
M
n
M
n
M
n
M
n k
M
n k
M
n k
i
N N
N
N
N
N N
e n n n x k k k x
) ... (
) ,..., , ( ... ) ,..., , (

(2.112)

+ + +
=
1
0
1
0
1
2
2 1
2 1
2 1
1
1
2
2
2
2 2
1
1 1
1
M
k
M
k
M
k
M
n k
M
n k
M
n k
i
N
N
N
N
N
N
N N
e k k k X
M M M
n n n x
) ... (
) ,..., , ( ...
...
) ,..., , (

(2.113)
dir. Yukarda (2.105) bantsnda k
1
=0.1,...,M
1
ve k
N
=0.1,...,M
N
; (2.106) bantsnda
n
1
=0.1,...,M
1
ve n
N
=0.1,...,M
N
dir. Uygulamada en ok 3B ve 2B Fourier dnmnden
yararlanlr. 3B sismik rlerinin tepki spektrumlarnn hesaplanmasnda, 3B szge
dzenlemede ve 3B g ilelerinin hesaplanmasnda Fourier dnmnden yararlanlr.
3B verilerinin frekans ortam analizleri yapldktan sonra bu verilerin szgelenmesi iin
dzenlenen ok izli szge tepki yantlar frekans ortanmda incelenir. 3B Fourier iftleri
(2.103) (2.106) bantlarnda N=3 alnarak kolayca yazlabilir.

Uygulamada 2B verilerle daha ok karlaldnda 2B Fourier dnmnn benzer
ancak daha yaygn kullanm alanlar vardr. Iki boyutlu verilerin spektrumlarnn
hesaplamnas ve uygun snrl boyda szgelerin dzenlenmesi, sismik veriler iin ok izli
szge dzenlemede kuramsal ilkelerin gelitirilmesi, bu szgelerin frekans yantlarnn
hesaplanmas ve sismik verilerin g ilemleri baz uygulama alanlardr. Bu yaznn
izleyen blmleri daha ok 2B verilerle ilgili tartmalar iermektedir. 2B Fourier ifti

+
= dy dt e y t x v u X
vy ut i

2 ) (
) , ( ) , (

(2.114)
( ) ( )
( )
dv du e v u X y t x
vy ut i

2 +

=

, , (2.115)
dir. Yukardaki ift yazlrken (2.103) ve (2.104) bantlarnda N=2 konulmas yerine
kolaylk iin alt taks olmayan u, v ve t,y deikenleri kullanlmtr. 2B ayrk Fourier ifti

=
+
=
1
0
1
0
2
2 1 2 1
1
1
2
2
2
2 2
1
1 1
M
n
M
n
M
n k
M
n k
i
e n n x k k X
) (
) , ( ) , (

(2.116)

=
+
=
1
0
1
0
2
2 1
2 1
2 1
1
1
2
2
2
2 2
1
1 1
1
M
k
M
k
M
n k
M
n k
i
e k k x
M M
n n x
) (
) , ( ) , (

(2.117)
dir. Boyu uzun 1B gzlemsel verilerin Fourier dnmlerinin ve ters Fourier
dnmlerinin hesaplanmasnda hzl Fourier dnm yntemlerinden yararlanlr. Hzl
Fourier dnmnden snrl boyda 1B ve ok boyutlu szge dzenlemede ve

54
uygulamada da yararlanlr. ok boyutlu Fourier dnmleri hesaplanrken ilemler 1B
Fourier dnmne indirgenerek 1B hzl Fourier yntemi kullanlabilir. rnein (2.109)
bantntsyla verilen 2B Fourier dnm (2.111) bantsndaki gibi yazlarak ilemler,
iteki toplamdan da doru yaplabilir:

) ( ) (
) , ( ) , (
1
1 1
1
1
1
2
2
2 2
2
1
0
1
0
2
2 1 2 1
M
k n
i
M
n
M
n
M
k n
e e n n x k k X

(
(

=
(2.118)
Bu bantda n
1
sabit tutulduunda keli ayralar iindeki toplam 1B olur. nce bu iteki
toplam hesaplanarak buna s(n
1
, k
2
) denilsin. s(n
1
, k
2
) zaman ve frekansn fonksiyonudur.
Daha sonra k
2
sabit tutularak dtaki toplam hesaplanarak X(k
1
, k
2
) elde edilir.

2B x(n
1
, n
2
) verisi ve Fourier dnm X(k
1
, k
2
) karmak olabilir. x(n
1
, n
2
)nin genlik
spektrumu;

) , ( ) , (
)) , ( ( )) , ( ( ) , (
*
2 1 2 1
2
2 1
2
2 1 2 1


k k X k k X
k k X sanal k k X gerel k k x
=
+ =

(2.119)
ve faz spektrumu;
)) , ( / ) , ( arctan( ) , (
2 1 2 1 2 1
k k X gerel k k X sanal k k = (2.120)
dir. * karmak elenei gstermektedir. Dairesel bakml ve nsal bakmllk gsteren
2B fonksiyonlarn (verilerin) faz spektrumlar btn frekanslarda sfrdr. Bu zellik
(2.107) ve (2.108) bantlarnda stel terim yerine edeer sins ve kosins fonksiyonlar
yazlarak, yani
)) ( sin( )) ( cos(
) (
uy ut i uy ut e
uy ut i
+ + =
+

2 2
2
(2.121)
Euler bants kullanlarak kolayca dorulanabilir. x(t, y) ve X(u, v) bakml olduundan
sin(2(ut+vy)) ile arpmlar tek fonksiyonlar olutururlar. Tek fonksiyonun (-, )
aralnda integrali sfr olduundan (2.113) bantsnda sanal X(k
1
, k
2
)=0 olur.

2B Fourier dnmnn 1B Fourier dnmne benzer zellikleri vardr. Tablo 2.4de
uygulamada karlalan zellikler sunulmutur. Bu zelliklerin varl 1B Fourier
dnm zellikleri gibi dorulanabilir. Tablo 2.4de verilen zelliklerden uygulamada
geni biimde yararlanlr. rnein evriim zellii 2B szgelemede bilgisayar zamannda
byk kazanlar salar. Szge katsaylar ve verinin daha nce deinildii gibi 2B hzl
Fourier dnm ynteminden yararlanlarak Fourier dnmleri alnr. 2Bfrekans
ortamnda arpmlar gerekletirilerek bu arpmn 2B hzl Fourier dnmden

55
yararlanlarak ters Fourier dnm, yani zaman ortam 2B szge k elde edilir. 2B
Fourier dnmnn ikinci trev zellii, gzlemsel verilerin ilenmesinde kullanlagelen
bir zaman ortam yntemi olan ikinci trev ileminin frekans ortamnda -4
2
(u
2
+v
2
)
ileciyle arpmaya edeer olduunu gstermektedir. Bu ile yksek frekanskar geiren
dairesel bakml bir szge zellii gsterdiinden grnt ve uzaktan alglama
verilerinde sinyallerin snrlarnn belirginletirilmesinde kullanlr. Burada vurgulanmak
istenilen trev zelliinin uygulanan ileci, analizi ve frekans yantnn belirlemesidir.

Tablo 2.4 2B Fourier dnmnn baz zellikleri

x(t,y) X(u,v)
lekleme
) , ( ) , (
b
v
a
u
X
ab
by at x
1

Dorusallk ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( v u G v u X y t g y t x + +
Kayma ) , ( ) , (
) (
v u X e b y a t x
bv au i +

2

Evriim ) , ( ). , ( ) , ( * ) , ( v u G v u X y t g y t x
ziliki
2
2 1
) , ( ) , ( v u X c
xx

Parseval

= dv du v u X dy dt y t x
4
1

2
2
2
) , ( ) , (

Trev ) , ( ) ( ) ( ) , ( ) ( ) ( v u X v i u i y t x
y t
n m n m

2 2
) , ( ) , ( ) , ( v u uX i y t x y t x
t

t

2 =
) , ( ) , ( ) , ( v u vX i y t x y t x
y

y

2 =

) , ( ) , ( ) , ( v u X u y t x y t x
t

tt
2 2
2
2
4

=
) , ( ) , ( ) , ( v u x v y t x y t x
y

yy
2 2
2
2
4

=
) , ( ) , ( ) , ( v u uvX y t x y t x
y t

ty
2
2
4

=
) , ( ) ( ) , ( ) ( v u X v u y t x
y t
2 2 2
2
2
2
2
4 + +

56
rnek

t=1.0s ve N=10 olan;
f(nt)=(1,2,3,2,0,-0.5,-1,0,1,0.5) olan ayrk zaman
fonksiyonunu 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Zaman(ndt)
G
e
n
l
i
k

(
c
m
)
-1
0
1
2
3

a) Fourier serisine anz,
b) Fourier katsaylarn iziniz,
c) Fourier katsaylarndan genlik ve faz spektrumlarn iziniz,
d) Fonksiyonun 0 ile 10 arasndaki deerini hesaplayarak iziniz,
e) Fourier katsaylarn M=2N iin hesaplaynz ve iziniz,
f) Fourier katsaylarndan genlik ve faz spektrumlarn M=2N iin hesaplaynz iziniz.

Bu rnek Fourier serilerinin ayrk veriler iin verilen trigonometrik ifadeleri kullanlarak
zlecektir.

Aklama
Srekli fonksiyonunun boyu T ise t eit aralklar ile rneklenmi (saysallatrlm)
fonksiyonun veri boyu (nokta says) N=T/t olacaktr. Buna gre
0 0
tf 2
t N
2
T
2
=

=
olur. Ayrk (saysallatrlm) fonksiyonu f(t)=f(Nt)=f
r
eklinde gsterebiliriz. Bu
durumda ayrk fonksiyonlar iin Fourier seriye alm ifadesi
( ) ) t Mr f 2 cos(
2
a
t kr f 2 sin b t kr f 2 cos a a
2
1
) t r ( f f
0
M
1 M
1 k
0 k 0 k 0 r
+ + + = =

=

Burada M=N/2 dir. Yukardaki bant veri ift (N=2M) sayda noktadan oluan
fonksiyonlar iin kullanlr. Grld gibi seri M-1e kadar alr ve a
M
katsaysna ait
son terim sonradan eklenlenir. Bu durumda a katsays Me kadar hesaplanrken, b
katsays (M-1)e kadar hesaplanr.
M 0,1,2,..., k t kr f 2 t r f
t N
2
a
1 N
0 r
0 k
=

=
) cos( ) (
1 - M 1,2,..., k t kr f 2 t r f
t N
2
b
1 N
0 r
0 k
=

=
) sin( ) (

57
Nokta saysnn (N=2M+1) tek olmas durumunda son terim kullanlmaz. nk a ve b
katsaylar M saydadr. Bu durumda trigonometrik toplam M-1 deil Me kadar alnr.
Buna gre seriye alm ifadesi;
( )

=
+ + = =
M
1 k
0 k 0 k 0 r
t kr f 2 sin b t kr f 2 cos a a
2
1
) t r ( f f
eklini alr. Fourier katsaylar
M 0,1,2,..., k t kr f 2 t r f
t N
2
a
1 N
0 r
0 k
=

=
) cos( ) (
M 1,2,..., k t kr f 2 t r f
t N
2
b
1 N
0 r
0 k
=

=
) sin( ) (
Not: Her iki durumda da b
0
katsays olmad iin b
k
iin knn 1den, a
k
iin sfrdan
baladna dikkat ediniz.

1. Aama: Fourier katsaylarnn hesaplanmas
t =1s, N=10 olduuna gre temel frekans f
0
=1/Nt=1/10=0.1Hz dir.
Nokta says ift olduundan N=2M=10 M=5 olarak bulunur.

a katsaylar

k=0 iin;
)) 1 9 0 1 . 0 2 cos( ) 9 (
) 1 8 0 1 . 0 2 cos( ) 8 ( ) 1 7 0 1 . 0 2 cos( ) 7 ( ) 1 6 0 1 . 0 2 cos( ) 6 (
) 1 5 0 1 . 0 2 cos( ) 5 ( ) 1 4 0 1 . 0 2 cos( ) 4 ( ) 1 3 0 1 . 0 2 cos( ) 3 (
) 1 2 0 1 . 0 2 cos( ) 2 ( ) 1 1 0 1 . 0 2 cos( ) 1 ( ) 1 0 0 1 . 0 2 cos( ) 0 ( (
10
2
0
+
+ + +
+ + +
+ + =

f
f f f
f f f
f f f a

0 5 0 0 1 0 0
0 1 0 5 0 0 0 0 2 0 3 0 2 0 1 2 0 a
0
)) cos( . ) cos( ) cos(
) cos( ) cos( . ) cos( ) cos( ) cos( ) cos( ) cos( ( .
+ + +
+ + + + =

cos(0)=1 olduundan
600 1 5 0 1 0 1 5 0 0 2 3 2 1 2 0 a
0
. ) . . ( . = + + + + + + + =

k=1 iin;
)) 9 * 1 * 2 . 0 cos( 5 . 0 ) 8 * 1 * 2 . 0 cos( 1
) 7 * 1 * 2 . 0 cos( 0 ) 6 * 1 * 2 . 0 cos( 1 ) 5 * 1 * 2 . 0 cos( 5 . 0 ) 4 * 1 * 2 . 0 cos( 0
) 3 * 1 * 2 . 0 cos( 2 ) 2 * 1 * 2 . 0 cos( 3 ) 1 * 1 * 2 . 0 cos( 2 ) 0 * 1 * 2 . 0 cos( 1 ( 2 . 0
1



+ +
+ +
+ + + = a

a
1
=0.990

58
k=2 iin;
)) 9 * 2 * 2 . 0 cos( 5 . 0 ) 8 * 2 * 2 . 0 cos( 1
) 7 * 2 * 2 . 0 cos( 0 ) 6 * 2 * 2 . 0 cos( 1 ) 5 * 2 * 2 . 0 cos( 5 . 0 ) 4 * 2 * 2 . 0 cos( 0
) 3 * 2 * 2 . 0 cos( 2 ) 2 * 2 * 2 . 0 cos( 3 ) 1 * 2 * 2 . 0 cos( 2 ) 0 * 2 * 2 . 0 cos( 1 ( 2 . 0
2



+ +
+ +
+ + + = a

a
2
=-0.778
benzer ekilde;
a
3
=-0.240 a
4
= 0.228 a
5
= 0.000
hesaplanr.

b katsaylar

k=1 iin;
)) 9 * 1 * 2 . 0 sin( 5 . 0 ) 8 * 1 * 2 . 0 sin( 1
) 7 * 1 * 2 . 0 sin( 0 ) 6 * 1 * 2 . 0 sin( 1 ) 5 * 1 * 2 . 0 sin( 5 . 0 ) 4 * 1 * 2 . 0 sin( 0
) 3 * 1 * 2 . 0 sin( 2 ) 2 * 1 * 2 . 0 sin( 3 ) 1 * 1 * 2 . 0 sin( 2 ) 0 * 1 * 2 . 0 sin( 1 ( 2 . 0
1



+ +
+ +
+ + + = b

b
1
=1.055 b
2
=0.095 b
3
=0.005 b
4
=0.059
seriye alm bantsnda bu deerleri yerine koyarsak;
( ) ) cos( sin cos ) ( t rM f 2
2
a
t rk f 2 b t kr f 2 a a
2
1
t r f f
0
M
1 M
1 k
0 k 0 k 0 r
+ + + = =

=

) * . cos(
. sin . . cos . . sin . . cos .
. sin . . cos . . sin . . cos .
.
) (
5 2 0
2
0

4 r 2 0 059 0 4 r 2 0 228 0 3 r 2 0 005 0 3 r 2 0 240 0
2 r 2 0 95 0 2 r 2 0 778 0 r 2 0 055 1 r 2 0 990 0
2
6 1
r f f
r
+
+ + +
+ + + = =

burada rye 0dan 10a kadar deerler verildiinde fr fonksiyonunun deerleri elde edilir.
rnin deeri artrldnda fonksiyonun kendisini tekrarlad grlecektir. Bu da ayrk
fonksiyonun aralnda peryodik olduu varsaymndan kaynaklanmaktadr.

Harmonik genlikleri;
( )
2 1
2
k
2
k k
b a c
/
+ =
bantsndan
c
0
=1.600 c
1
=1.447 c
2
=0.784 c
3
=0.240 c
4
=0.236



59
Harmonik faz alar;

|
|
.
|

\
|
=

k
k 1
n
a
b
tan
bantsndan

0
= 0.000
1
= -0.817
2
= 0.122
3
= 0.022
4
= -0.252

Harmonik genlik ve fazlarnn frekansn fonksiyonu olarak izilmesi ile genlik ve faz
spektrumlar elde edilir.

Hesaplamalar T/2<t<T/2 aral yerine 0<t<T/2 aralnda hesapland iin yalnzca
pozitif eksen zerinde yer alan sprektral deerler elde edilmitir. Negatif eksene ait
deerler pozitif deerlerin karmak elenii olduu iin negatif frekanslara ait genlik
deerlerinde hibir ilem gerekmez iken faz alarnn ters iaretlilerinin alnmas gerekir.
Buna gre f
N
<f<f
N
frekanslar arasndaki deerler aadaki tabloda verildii gibidir.

frekans a
k
b
k
genlik faz
-0.5 0.000 0.000 0.000 -1.571
-0.4 0.228 0.059 0.236 0.252
-0.3 -0.240 0.005 0.240 -0.022
-0.2 -0.778 0.095 0.784 -0.122
-0.1 0.990 1.055 1.447 0.817
0.0 1.600 0.000 1.600 0.000
0.1 0.990 1.055 1.447 -0.817
0.2 -0.778 0.095 0.784 0.122
0.3 -0.240 0.005 0.240 0.022
0.4 0.228 0.059 0.236 -0.252
0.5 0.000 0.000 0.000 1.571

Tabloda frekans deerlerinin 0.5<f<0.5 aralnda oluuna dikkat ediniz. t=1s
olduundan Nyquest frekans f
N
=1/2t=1/2=0.5 olarak bulunur. Nyquest frekans bir
spektrumda grlebilecek en yksek frekanstr. Nyquest frekansn dier ad katlanma
frekansdr. nk f
N
frekansndan daha byk frekanslar iin hesaplama yaplrsa spekreal
deerler her f
N
deerleri iin tekrarlanacaktr.



60
-0.5 -0.4 -0.3 -0. 2 -0.1 0.0 0. 1 0.2 0.3 0. 4 0.5
-1
0
2
-0.50 0. 00 0.50
-3. 14
0.00
3.14
frekans (Hz)
frekans (Hz)

ekil 13: 0.5<f<0.5 frekans aral iin b katsaylar (stte) ve a katsaylar (altta)


-0.5 -0.4 -0.3 -0.2 -0.1 0.0 0.1 0. 2 0.3 0.4 0. 5
0
1
2
-0.50 0.00 0.50
-3.14
0.00
3.14
frekans (Hz)
frekans (Hz)

ekil 14:. 0.5<f<0.5 frekans aral iin faz (stte) ve genlik (altta) spektrumlar. genlik ve faz
spektrumlarnn a ve b katsaylarnn davranlarna ok benzediklerine dikkat ediniz.


61
0.0 0.5 1. 0 1.5 2.0
fre ka ns (Hz)
0
1
2
g
e
n
l
i
k
0.00 0.50 1.00 1.50 2. 00
-3.14
0.00
3.14
f
a
z

ekil 15: 0<f<2Hz arasnda hesplanm genlik ve faz sprektrumlar. Spektral deerlerin her f
N
=0.5Hz deeri
iin tekrarladna (yani katlandna) dikkat ediniz.

Aadaki Fortran program verilen ayrk bir fonksiyonun Fourier katsaylarn, genlik ve
faz spektrumlarn hesaplar ve seriye alar.

C Bu program Fourier katsaylarndan Fourier spekrtumu hesaplar
C Bu program nokta saysnn tek ve itf olmas durumlar alr.
C x(i)=giri verisi
C a(i)= a katsaylar
C b(i)= b katsaylar
C dt= ornekleme aralg
C f0= temel frekans
C y(i)= fouerier serisi
C amp(i)=fourier katsaylarndan hesaplanan genlik spektrumu
C phase(i)=fourier katsaylarndan hesaplanan faz spektrumu
dimension x(0:100),a(0:100),b(0:100),y(0:100),
&amp(0:100),phase(0:100),F(0:100)
open(5,file='fourier.ver',status='old')
open(6,file='fourier.dat')
data pi,dt/3.1415927,1.0/
read(5,*) NN
N=NN-1
read(5,*)(x(i),i=0,N)
write(*,9)(I,x(i),i=0,N)
9 FORMAT(I3,F8.3)
M=NN/2
MM=M
WRITE(*,*)'M=',M
f0=1./(NN*dt)
C fourier katsaylar hesaplanyor
write(*,*) 'a katsayilari'

62
do 15 k=0,MM
ak=0.
do 10 i=0,N
10 ak=ak+x(i)*cos(2.*pi*f0*i*k)
a(k)=2.0*ak/(NN*dt)
15 write(*,*) a(k)
write(*,*) 'b katsayilari'
do 25 k=1,MM
bk=0.
do 20 i=0,N
20 bk=bk+x(i)*sin(2.*pi*f0*i*k)
b(k)=2.0*bk/(NN*dt)
25 write(*,*) b(k)
C spektrum hesaplanyor.
do 30 i=0,MM
amp(i)=sqrt(a(i)**2+b(i)**2)
phase(i)=atan(-b(i)/A(I))
30 CONTINUE
DO 45 I=0,N
YY=0.
LL=M
if(2*M.eq.NN)LL=m-1
DO 40 K=1,LL
YY=YY+A(K)*COS((2.0*pi*f0*K*I))+B(K)*SIN(2.0*pi*f0*K*I)
40 CONTINUE
Y(I)=(A(0)/2.0)+yy
if(2*M.eq.NN)y(i)=y(i)+(a(m)/2.0)*cos(2.0*pi*f0*M*i)
45 CONTINUE
WRITE(*,*)'FOURIER ACILIMI'
WRITE(*,36)(Y(I),I=0,N)
36 FORMAT(F8.3)
DO 50 I=0,MM
C1=I
C2=NN
50 F(I)=C1/C2
write(6,35)(F(I),a(i),b(i), amp(i),phase(i), i=0,MM)
35 format(5f8.3)
stop
end

Ayrk Fourier Dnm

t=1.0s ve N=10 olan
f(nt)=(1, 2, 3, 2, 0, -0.5, -1, 0, 1, 0.5)
olan ayrk zaman fonksiyonun Fourier ve
ters Fourier dnmlerini hesaplaynz.
f =1/N=1/10=0.1Hz
f
N
=1/2t=0.5Hz dir.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Zaman(ndt)
G
e
n
l
i
k

(
c
m
)
-1
0
1
2
3


63
Aklama
Ayrk Fourier dnmleri
) f kr 2 i exp( f
N
1
f
1 N
0 r
r k
=

=
Fourier dnm
) f kr 2 i exp( f
N
1
f
1 N
0 k
k r
=

=
Ters Fourier dnm
bantlar ile hesaplanr.

r=0 iin;
)) 1 . 0 0 9 2 i exp( 5 . 0
) 1 . 0 0 8 2 i exp( 1 ) 1 . 0 0 7 2 i exp( 0 ) 1 . 0 0 6 2 i exp( 1
) 1 . 0 0 5 2 i exp( 5 . 0 ) 1 . 0 0 4 2 i exp( 0 ) 1 . 0 0 3 2 i exp( 2
) 1 . 0 0 2 2 i exp( 3 ) 1 . 0 0 1 2 i exp( 2 ) 1 . 0 0 0 2 i exp( 1 ( 1 . 0 f
0
+
+ +
+ +
+ + =

)) 0 exp( 5 . 0 ) 0 exp( 1 ) 0 exp( 0
) 0 exp( 1 ) 0 exp( 5 . 0 ) 0 exp( 0 ) 0 exp( 2 ) 0 exp( 3 ) 0 exp( 2 ) 0 exp( 1 ( 1 . 0 f
0
+ + +
+ + + + =

exp(0)=1 olduundan
8 0 5 0 1 0 1 0 5 0 0 2 3 2 1 1 0 f
0
. ) . . ( . = + + + + + + + + =

f
1
,f
2
,f
3
,f
4
,f
5
benzer ekilde hesaplanr. Aadaki tabloda 0<f<1.0Hz arasnda hesplanan
Fourier dnmnn gerel, sanal bileenleri ile genlik ve faz spektrum deerleri
verilmitir. Gerel ve sanal bileen deerlerinin 2.5 bantsnda verildii gibi a
n
ve b
n

katsaylarnn yarsna eit olduuna dikkat ediniz.
frekans Gerel bileen Sanal bileen Genlik Faz
0.0 0.800 0.000 0.800 0.000
0.1 0.495 -0.527 0.723 0.817
0.2 -0.389 -0.048 0.392 3.020
0.3 -0.120 -0.003 0.120 3.120
0.4 0.114 -0.029 0.118 0.252
0.5 0.000 0.000 0.000 1.571
0.6 0.114 0.029 0.118 6.031
0.7 -0.120 0.003 0.120 3.164
0.8 -0.389 0.048 0.392 3.263
0.9 0.495 0.527 0.723 5.466
1.0 0.800 0.000 0.800 0.000


64
0.0 0. 5 1.0
fre ka ns (Hz)
0
1
g
e
n
l
i
k
0.00 0.50 1. 00
0.00
3.14
6.28
f
a
z

ekil 16: 0<f<1.0Hz iin Genlik(altta) ve faz (stte) spektrumlar

C Bu program ayrk Fourier dnm ifadesini kullanarak
C Fourier spekrtumu hesaplar
C x(i)=giri verisi(fk-ayrk zaman fonksiyonu)
C frq(i)=frekans
C amp(i)=genlik spektrumu
C phase(i)= faz spektrumu(0-2pi arasnda tanmlanmtr)
C y(i)= ik(fr-spektral deer)
C xsp(i)=fourier katsaylarndan hesaplanan spektrum
C df=freakns (artm) rneklemesi
C dt=rnekleme aral
COMPLEX Y(0:100),YC
dimension x(0:100),AMP(0:100),phase(0:100),FRQ(0:100)
DATA PI/3.1415927/
open(5,file='fourier.ver',status='old')
open(6,file='fourier.dat')
read(5,*) NN
N=NN-1
read(5,*)(x(i),i=0,N)
write(*,9)(I,x(i),i=0,N)
9 FORMAT(I3,F8.3)
DF=1./nn
DT=1.0
DO 10 K=0,NN
DO 11 I=0,N
YC=CMPLX(0,-2*PI*K*DF*I)
11 Y(K)=Y(K)+X(I)*EXP(YC)
Y(K)=Y(K)/NN
WRITE(*,*)Y(K)
10 CONTINUE
C spektrum hesaplanyor.
do 30 i=0,NN
FRQ(I)=I*DF

65
AMP(i)=CABS(Y(I))
phase(i)=atan2(-AIMAG(Y(I)),REAL(Y(I)))
write (*,*) AMP(i),phase(i)
30 CONTINUE
do 35 i=0,NN
35 if(phase(i).lt.0)phase(i)=phase(i)+2*pi
WRITE(6,*)NN
DO 25 I=0,NN
R=REAL(Y(I))
AIM=AIMAG(Y(I))
25 WRITE(6,15)FRQ(I),R,AIM,AMP(I),PHASE(I)
15 FORMAT(5F10.3)
stop
end

Ayrk Ters Fourier Dnm

nceki rnekte bir f(t) fonksiyonunun ayrk Fourier dnm hesaplanmtr. imdi
hesaplanan Fourier dnmnn tersini, yani ters Fourier dnmn hesaplayalm.

Ayrk ters Fourier dnm bants aadaki gibidir.
) exp( f rk 2 i f
N
1
f
1 N
0 k
k r
=

=

Bu bantdan da grlecei gibi yaplacak ilem AFD ile ok benzerdir, yalnzca stel
ifadenin iareti deimitir.
C Bu program Ters Fourier Dnm hesaplar
C y(i)=giri verisi(spektral veri)(karmak)
C df=frekans artm
C dt= zaman rneklemesi
C y(i)= k (zaman fonksiyonu)
C
COMPLEX Y(0:100),XX,XC
dimension x(0:100)
DATA PI/3.1415927/
open(5,file='fourier.DAT',status='old')
open(6,file='Tfourier.dat')
read(5,*) NN
N=NN-1
DO 12 I=0,NN
read(5,13)FRQ,XR,XI,AX,PX
WRITE(*,13)FRQ,XR,XI,AX,PX
12 Y(I)=CMPLX(XR,XI)
13 FORMAT(5F10.3)
DF=1./NN
DT=1.
DO 10 I=0,N
XX=0.
DO 11 K=0,N
XC=CMPLX(0,2.*PI*K*DF*I*DT)

66
11 X(I)=X(I)+Y(K)*CEXP(XC)
WRITE(*,18)X(I)
WRITE(6,18)X(I)
18 FORMAT(F8.4)
10 CONTINUE
stop
end

C ************************ CXFOUR.FOR *****************************
C JFZ VER-LEM II DERS N YAZILMITIR
C Bu program ayrk Fourier dnm ifadesini kullanarak
C Fourier spekrtumu hesaplar
C x(i)=giri verisi(fk-ayrk zaman fonksiyonu)
C frq(i)=frekans
C amp(i)=genlik spektrumu
C phase(i)= faz spektrumu(0-2pi arasnda tanmlanmtr)
C y(i)= ik(fr-spektral deer)
C xsp(i)=fourier katsaylarndan hesaplanan spektrum
C df=freakns (artm) rneklemesi
C dt=rnekleme aral
C
******************** MAYIS-2000 MF *********************

COMPLEX Y(0:100),YC
dimension x(0:100),AMP(0:100),phase(0:100),FRQ(0:100)
DATA PI/3.1415927/
open(5,file='CXFOUR.VER',status='old')
open(6,file='CXFOUR.SON')
read(5,*) NN
N=NN-1
read(5,*)(x(i),i=0,N)
write(*,9)(I,x(i),i=0,N)
9 FORMAT(I3,F8.3)
DF=1./nn
DT=1.0
DO 10 K=0,NN
DO 11 I=0,N
YC=CMPLX(0,-2*PI*K*DF*I)
11 Y(K)=Y(K)+X(I)*EXP(YC)
Y(K)=Y(K)/NN
WRITE(*,*)Y(K)
10 CONTINUE
C spektrum hesaplanyor.
do 30 i=0,NN
FRQ(I)=I*DF
AMP(i)=CABS(Y(I))
phase(i)=atan2(-AIMAG(Y(I)),REAL(Y(I)))
write (*,*) AMP(i),phase(i)
30 CONTINUE
WRITE(6,24)
do 35 i=0,NN
35 if(phase(i).lt.0)phase(i)=phase(i)+2*pi
DO 25 I=0,NN
R=REAL(Y(I))
AIM=AIMAG(Y(I))


67
25 WRITE(6,15)FRQ(I),R,AIM,AMP(I),PHASE(I)
24 FORMAT(5x,'FREKANS',2x,'GEREL BL',2x,'SANAL BL',2x,'GENLK',3x,
& 'FAZ')
15 FORMAT(5F10.3)
stop
end

CXFOUR.VER (VER DOSYASI)
4
1 2 3 2

CXFOUR.SON (SONU DOSYASI)

FREKANS GEREL BLEEN SANAL BLEEN GENLK FAZ
.000 2.000 .000 2.000 .000
.250 -.500 .000 .500 3.142
.500 .000 .000 .000 1.571
.750 -.500 .000 .500 3.142
1.000 2.000 .000 2.000 .000


C ************************* FOURIER.FOR ****************************
C JFZ-VER-LEM-II DERS N YAZILMITIR.
C
C
Bu program Fourier katsaylarn trigonometrik bantlardan
hesaplar,
C bu katsaylardan Fourier spekrtumu hesaplar.
C Bu program nokta saysnn tek ve itf olmas durumlar alr.
C x(i)=giri verisi
C a(i)= a katsaylar
C b(i)= b katsaylar
C dt= ornekleme aralg
C f0= temel frekans
C y(i)= fouerier serisi
C amp(i)=fourier katsaylarndan hesaplanan genlik spektrumu
C phase(i)=fourier katsaylarndan hesaplanan faz spektrumu
C (N.CANITAZ,)-JFZ VER LEM-I,
C (H.ZDEMR,)-JFZ VER LEM-II,
C (M.F. ZER,2000)-JFZ VER LEM-II,
C (M. BATH,1974) SPECTRAL ANALYSIS IN GEOPHYSICS
C mfo-mays/2000
C *****************************************************************
dimension x(0:100),a(0:100),b(0:100),y(0:100),
& amp(0:100),phase(0:100),F(0:100)
open(unit=5,file='fourier.ver',status='old')
open(unit=6,file='fourier.SON')
data pi,dt/3.1415927,1.0/
read(5,*) NN
N=NN-1
read(5,*)(x(i),i=0,N)
write(*,9)(I,x(i),i=0,N)
9 FORMAT(I3,F8.3)
M=NN/2
MM=M
WRITE(*,*)'M=',M
f0=1./(NN*dt)
C fourier katsaylar hesaplanyor

68
write(*,*) 'a katsayilari'
do 15 k=0,MM
ak=0.
do 10 i=0,N
10 ak=ak+x(i)*cos(2.*pi*f0*i*k)
a(k)=2.0*ak/(NN*dt)
15 write(*,*) a(k)
write(*,*) 'b katsayilari'
do 25 k=1,MM
bk=0.
do 20 i=0,N
20 bk=bk+x(i)*sin(2.*pi*f0*i*k)
b(k)=2.0*bk/(NN*dt)
25 write(*,*) b(k)
C spektrum hesaplanyor.
do 30 i=0,MM
amp(i)=sqrt(a(i)**2+b(i)**2)
phase(i)=atan(-b(i)/A(I))
30 CONTINUE
DO 45 I=0,N
YY=0.
LL=M
if(2*M.eq.NN)LL=m-1
DO 40 K=1,LL
YY=YY+A(K)*COS((2.0*pi*f0*K*I))+B(K)*SIN(2.0*pi*f0*K*I)
40 CONTINUE
Y(I)=(A(0)/2.0)+yy
if(2*M.eq.NN)y(i)=y(i)+(a(m)/2.0)*cos(2.0*pi*f0*M*i)
45 CONTINUE
WRITE(*,*)'FOURIER ACILIMI'
WRITE(*,36)(Y(I),I=0,N)
36 FORMAT(F8.3)
DO 50 I=0,MM
C1=I
C2=NN
50 F(I)=C1/C2
write(6,34)
34 format(2x,'Frekans',1x,'a-katsay',1x,'b-katsay',1x,'genlik',3x,'fa
& z')
write(6,35)(F(I),a(i),b(i), amp(i),phase(i), i=0,MM)
35 format(5f8.3)
stop
end

FOURIER.VER (VERI DOSYASI)
4
1 2 3 2

FOURIER.SON (SONU DOSYASI)

Frekans a-katsay b-katsay genlik faz
.000 4.000 .000 4.000 .000
.250 -1.000 .000 1.000 .000
.500 .000 .000 .000 1.571



BLM III

3. SPEKTRUM HESAPLAMALARINDA N LEMLER VE PENCERELER

3.1 Spektrum Hesaplamalarnda n lemler

Verilen bir fonksiyonun tanmland ortamn belirli koordinat noktalardaki ayrk
deerlerinin elde edilmesi ilemine rnekleme denir. rnekleme, rneklenen fonksiyonun
kaydedildii ortama gre adlandrlr. rnein, zaman ortamnda kaydedilen bir
fonksiyonun (sismogram gibi) rneklenmesine zaman rneklemesi denir. Fonksiyon
genlik veya g spektrumu gibi frekans ortamnda tanmlanm ise, bunun rneklenmesine
frekans rneklemesi denir.

rnekleme, matematiksel olarak, f(t) fonksiyonunun Birim Dirac Tarak, ) (t
t
,
fonksiyonu ile arplmasdr.
$
( ) f t ayrk fonksiyonu
) ( ) ( ) (

t t f t f
t
=

=
=
n
t n t t f ) ( ) (

=
=
n
t n t t n f ) ( ) (
(3.1)
bants ile gsterilebilir.

(3.1) bantsndaki ) (t
t
birim tarak fonksiyonu

=
n
t
t n t t ) ( ) (
(3.2)
eklindedir ve daha nce belirtildii gibi (t) birim impuls fonksiyonunun t aralklaryla
yinelenmesinden oluan peryodik bir fonksiyondur. Spektral genliklerin birim olmas
nedeniyle bu fonksiyonun Fourier dizisi

=
n
t in
t
0
e
t
1
t) (
(3.3)
bants ile gsterilebilir. Burada t = 2
0
dir. Toplam iareti altndaki terimin Fourier
dnm

69
{ }

=
n
0 0 t
n 2 t F ) ( ) (
dir. Buna gre
t
t ( ) nin Fourier dnm
{ }

=
n
0 0 t
n t F ) ( ) (
(3.4)


ekil 3.1 Bir verinin rneklenmesi
(a) Sonlu uzunluktaki veri,
(b) Birim sonsuz tarak fonksiyonu,
(c) Birim sonsuz tarak fonksiyonu ile sonlu uzunluktaki verinin arpmndan oluan rneklenmi
veri.


ekil 3.2 (a) Birim Dirac tarak fonksiyonu,
(b) Fourier spektrumu.

70
olur. Buradan unu grrz: Sonsuz birim impuls treninin Fourier dnm yine impuls
trenidir.

Buna gre t aralklar ile rneklenmi bir
$
( ) f t fonksiyonunun Fourier spektrumu ksaca

=
n
n F
t
F ) ( ) (

0
1

(3.5)
olarak gsterilebilir. Bu da eit aralklarla rneklenmi band snrl bir verinin
spektrumunun, srekli zaman fonksiyonunun
0
frekans aralklar ile tekrarlanmasndan
olutuunu gsterir.

Band snrl bir veri szkonusu olduundan veri ierisindaki
M
gibi bir enbyk frekans
deerinden daha yksek frekans olmayacaktr. Band snrl bir veride
0
rnekleme
aralnn yarsna eit olan
N
frekansna Nyquist frekans yada Katlanma frekans
denir.
N
frekans aralna temel frekans aral denir.

3.1.1 Frekans katlanmas (Aliasing)

rnekleme frekans f t
0
1 = dir. Veri band snrl olduuna gre en yksek frekans f
M
ve
grnt (imaj) spektrumlarnn band genilii 2f
M
dir. ekil 3.3cde grld gibi f f
M 0
2
olduu srece grnt spektrumlar esas spektrumdan ve birbirlerinden ayrlrlar. Bu da
rnekleme aralnn ) (
M
f 2 1 den daha kk ) (
M
f t 2 1 seilmesi ile olanakldr.
rnekleme aral
M
f t 2 1 = seilmesi halinde limit durumu oluur. Esas ve grnt
spektrumlar

ekil 3.3 (a) Band snrl bir fonksiyonun
(b) Gerek,
(c) Ayrk Fourier spektrumu f t
0
1 = : rnekleme frekans

71

ekil 3.4 rnekleme aralnn 1/2f
N
olarak seilmesi durumunda ayrk spektrum. Spektrum 1/2f
N
(Nyquist)
frekans etrefnda katlanmaktadr.
birbirlerini etkilememekte ve spektrum f
N
frekans etrafnda katlanmamaktadr. Bu
nedenle veride yer alan en yksek frekanstan daha byk frekans olarak seilmesi gereken
f
N
frekansna, bu olay ilk kez vurgulayan Nyquistin adndan dolay, Nyquist frekans
veya katlanma (folding) frekans ad verilmektedir.

ekil 3.5 rnekleme aralnn yeterince kk alnmamas sonucu oluan frekans katlanmas (aliasing).
Taral alan gerek spektrumun, kaln izgi katlanm spektrumu gstermektedir.
rnekleme frekansnn 2f
M
den daha kk, dier bir deyile
M
f t 2 1 = den daha byk
seilmesi halinde grnt spektrumlar esas spektrumdan ve birbirlerinden yeterince
ayrlamazlar ve birbirlerinin zerine binerler. Aliasing ad verilen bu olay sonunda yksek
frekanstaki bilgiler temel frekans aralna szm olur. ekilden de grlecei gibi
katlanma nedeniyle gerek spektrumdan ok farkl spektrum elde edilir.

3.1.2 Ynseme (trend) Giderilmesi

Gzlemsel veriler ou zaman ok alak frekansl grltler ya da dorusal kayma
ierirler. Bunlar bazen evresel etkenlerden bazen de aygtn zelliklerinden ileri gelir.
rnein baz aygtlar gnlk scaklk deiiminden etkilenerek alglanan sinyallerin
zerine alak frekansl olaylarn binmesine neden olurlar. Dorusal kayma aygttan
kaynaklanabilecei gibi ounlukla saysallatrma yaplrken yatay eksenin yeterince
duyarl yerletirilmemesinden kaynaklanmaktadr.

72
Nedeni ne olursa olsun ynseme spektral ilemler ncesinde giderilmelidir. nk
spektrumun zellikle alak frekans blgesini nemli lde etkiler. Aadaki rnek ekil
bu etkiyi iyi bir ekilde aklamaktadr.

ekil 3.6 (a) Dorusal ynseme (trend) ieren bir sinzoidal sinyalin spektrumu,
(b) Dorusal ynsemesi giderilmi verinin spektrumu.

3.2 Pencereler

3.2.1 Sonlu Uzunluklu Veriler ve Dikdrtgen Pencere

Bir verinin sonlu (Nt) uzunlukta alnmas, geri kalan ksmnn atlmas demektir. Yani bu
bir bakma veriye dikdrtgen bir pencereden baklmas anlamna gelir. Matemetiksel
olarak bu ilem verinin

=
diger 0
2 T t 1
t W ) (
(3.6)
eklinde bir dikdrtgen (Box car) pencere ile arplmasna e deerdir. Verilerin bir zaman
penceresi ile kesilmesinin iki nemli etkisi vardr.

1. Frekans seilebilirliinin azalmas
2. Verinin iki ucunda oluan sreksizlik nedeniyle frekans ortamnda yan
salnmlarn olumas (gibs olay).

73

ekil 3.7 (a) T uzunluklu bir veri,
(b) Dikdrtgen pencere,
(c) Verinin dikdrtgen pencere ile arpm.
Seilebilirlik spektral band geniliinin fonksiyonudur. Dikdrtgen pencere durumunda

T
1
= f ve 1 - 0,1,....N = k

=
t N
k
f
k
(3.7)
dir. Frekans seilebilirlii rnekleme aralna (t) deil, verinin uzunluuna yani Tye
baldr. T bydke f klr, frekans seilebilirlii artar. Dier bir deyile birbirine
yakn frekanslar ayrma olana artar.

ekil 3.8 T uzunluklu bir verinin ayrk Fourier spektrumunda frekans seilebilirlii.
Verinin bir pencere ile kesilmesi ilemi
) ( ) ( ) ( t w t x t x
T
= (3.8)
bants ile gsterilebilir. Burada x(t) sonsuz uzunluktaki zaman fonksiyonunu, x t
T
( )
pencerelenmi sonlu uzunluklu zaman fonksiyonunu ve w(t) ise pencere fonksiyonunu
gstermektedir. (3.8) bantsnn her iki yannn Fourier dnmnden
) ( * ) ( ) ( W X X
T
= (3.9)
elde edilir. Grld gibi sonlu uzunluktaki verinin spektrumu, sonuz uzunluktaki verinin
spektrumu ile pencere fonksiyonunun spektrumunun konvolsyonuna eittir. Dier yandan,
bir fonksiyonun birim impuls fonksiyonu ile evriimi (konvolsyonu) yine kendisine eit
olduundan, pencerelenmi fonksiyonun gerek spektrumuna eit olabilmesi iin (3.9)
bantsnda

74
) ( * ) ( ) ( X X
T
= (3.10)
yani W( ) ( ) olmas gerekir. Baka bir ifadeyle, pencere fonksiyonunun Fourier
dnmnn birim impuls fonksiyonuna zde olmas gerekir. Bu, ulalmas olanaksz
bir durumdur. Nitekim, (3.6) bants ile verilen dikdrtgen pencerenin Fourier dnm

2
2
T
T
T W

sin
) ( =
(3.11)
olup, impuls fonksiyonu deil, bir sinc fonksiyonudur. Burada T dikdrtgen pencerenin
geniliini, yani veri boyunu simgelemektedir. (3.11) bants ksaca
|
.
|

\
|
=
2
sinc
T
T W

) (
eklinde de yazlabilir.
Dikdrtgen fonksiyonun deeri (3.9) bantsnda yerine koyarsak sonlu uzunluktaki
fonksiyonun Fourier dnm

2
2
T
T
T X X
T

sin
* ) ( ) ( =
(3.12)
olarak bulunmu olur. Bu durumda, sonlu uzunluktaki verinin spektrumu hesaplandnda,
gerek spektrum frekans ortamnda sinc fonksiyonu ile evrimektedir. Bu evriimin
sonularn grebilmek iin sinc fonksiyonunun zelliklerini bilmek gerekir.

ekil 3.9da grld gibi bir sinc fonksiyonu =0 da en byk deerini kazanmaktadr.
Fonksiyon ilk sfrna 2/T deerinde ular. Fonksiyon art ve eksi deerli yan blmelere
sahiptir ve yan blmelerin genlikleri sonsuzda sfra yaklar.

ekil 3.9 Deiik boylarda Sinc fonksiyonunun deiimi.

75
Sinc fonksiyonunun ana blme genilii dikdrtgen pencerenin genilii ile ters orantldr.
Pencere geniledike T bymekte ve sinc fonksiyonunun ana blme genilii
daralmaktadr. T iin fonksiyonun giderek impulsa yaklaaca aktr. Bu durmda,
sonlu uzunluklu verilerin gerek spektruma yaklaabilmesi iin yeterince uzun olmas
gerekir.

Verilerin bir dikdtgen pencere ile kesilmesinin yaratt bir baka sorunda enerji
szmasdr. Verilen bir frekanstaki genlik veya faz deerinin hesaplanmasnda buna komu
frekanslardaki enerjinin szarak gerek spektrumdan farkl spektrum elde edilmesine neden
olmas u ekilde aklanabilir. Konuyu basitletirmek iin, sonlu uzunluklu verinin
spektrumunu hesaplamak isteyelim. Byle bir fonksiyonun Fourier dnm

=
2
2
1
a
a
n
T
T
t i
a
dt e t x
T
X

) ( ) ( n=0,1,2,......,
dir. Burada integralin bir peryod boyunca alnmas gerekir. Temel frekans ve
harmoniklerine ilikin sfrdan farkl tm genlikler spektrumda bir izgi biiminde
grlecektir. Yani integral tam bir peryod boyunca alnmaldr. Peryodik fonksiyonlarn
spektrumlarnn hesaplanmasnda veri boyu temel peryod veya onun katlar kadar
alnmadnda spektrum yanl hesaplanm olur.

Peryodik fonksiyonun temel peryodunun tam kat geniliinde bir dikdrtgen pencere ile
kesilmesi halinde, sinc fonksiyonunun sfrlar 2/T frekanslarnda yer aldndan,
peryodik fonksiyonun temel frekans ve harmoniklerindeki genlikler sinc fonksiyonunun
sfrlarna rastlayacaktr. Bunun sonucu olarak ta peryodik fonksiyonun gerek spektrumu
frekans ortamnda sinc fonksiyonu ile evriirken deimeyecek ve gerek spektrum elde
edilmi olacaktr. ekil 3.10da grld gibi ardk iki frekanstaki genlikler
ayrlabilecektir.

ekil 3.10 Sadece iki frekans deerinde sfrdan farkl genliklere sahip iki peryodik verinin, temel frekansn
tam kat geniliinde kesilmesi ile elde edilen, genlik spektrumu.

76
Ayn peyodik fonksiyonun boyu temel peryodun tam kat olarak alnmaz ise peryodik
fonksiyonun sfrdan farkl genliklere sahip olan frekanslar sinc fonksiyonunun sfrlar ile
akmayacaktr. Bu durumda, bu genlik deerleri evriim srasnda sinc fonksiyonunun
sfrdan farkl deerleri ile akacandan, yan blmelerdeki enerji ana blme ierisine
szacak ve gerekten farkl bir spektrum elde edilecektir. Spektrumun biimi bileenlerin
genliklerinin dalmna ve frekans ekseni zerindeki yerlerine bal olmakla birlikte,
genelde, telenmi sinc fonksiyonlarnn ymnn oluturduu bir ekil kazanr.

ekil 3.11 ekil 3.10da verilen peryodik verinin, temel frekansn tam kat geniliinde kesilmemesi
durumunda elde edilen genlik spektrumu.

Ayrk dikdrtgen pencere matematiksel olarak (3.6) bants ile tanmlanr. rnekleme
aralnn t olmas halinde, ayrk dikdrtgen pencerenin Fourier dnm

) sin(
) sin(
) (
2
2
2
t
t N
e W
t i
p

(3.13)
bants ile verilir. Bu bantya Dirichlet ekirdei ad verilir. Ayrk dikdrtgen
pencerenin genlik spektrumu desibel leinde ekil 3.12deki gibidir. ekil 3.12den
grlecei zere, yansalnm genlii olduka yksektir. Ilk yansalnm genlii ana blme
genliinden yalnzca 13dB aadadr.
Sonlu uzunluklu bir verinin spektrumunun hesaplanmasnda bir pencere fonksiyonunun
uygulanmas kanlmazdr. Gvenilir spektrum elde etmek iin uygulanacak pencerede u
zelliklerin bulunmas gerekir.
1- Pencerenin yansalnm genliklerinin olabildiince alak dzeyde olmas gerekir.
2- Yan salnmlardaki genlik azalm orannn olabildiince hzl olmas gerekir.
3- Pencerenin ana blme geniliinin fazla olmamas gerekir.


77

ekil 3.12 Dikdrtgen frekans penceresi. ekil 3.13: Bartlett gen frekans penceresi

eitli aratrmaclar bu niteliklere ulaabilmek iin dikdrtgenden farkl biimlerde
pencere fonksiyonlarn denemilerdir. Ancak bunlarn tmnde pencere yan salnmlarnn
genlikleri azalrken, ana blme band genilii artmaktadr. Bu nedenle pencere
dzenlemede bu iki nitelikten birinde bir oranda kazan salanrken, dierinden dn
vermek gerekmektedir. Pencere dzenlemelerinde zaman ortamnda pencere bantsna
zaman penceresi, bunun Fourier dnm ise frekans penceresi denir.

3.2.2 gen Pencere (Bartlett Penceresi)

=
=
=
N 2 N n n N W
2 N 2 1 0 n
2 N
n
n W
,..., ) (
,..., , ,
) (
(3.14)
bants ile tanmlanr. Bu ayrk pencere fonksiyonunun Fourier dnm

2
1
2
2
4
2
(
(
(
(

=

) sin(
) sin(
) (
) (
t
t
N
e
N
W
t
N
i

(3.15)
bants ile gsterilebilir. gen pencere beklendii gibi yan salnmlar nemli lde
azaltr. lk yan salnm genlii ana blme genliinden 26dB daha dktr. Ancak ilk
blmenin band genilii =4/T ye ykselmitir. Bu da pencerelenmi verinin
spektrumunun yuvarlatlmas-na neden olur.

78
3.2.3 Genelletirilmi Kosins Pencereleri

Kosins pencerelerinin tmnde yaplan ilem, zaman dizisinin kesilmesinden olan
sreksizlii bir kosins fonksiyonu ile yumatmaktan ibarettir. Bu amala
) cos( ) ( ) ( nm
N
a n W
N
m
m
m

=
=
2
0
2
1

n=0,1,2,.....,N (3.16)
eklinde gsterilen bir kosins fonksiyonu kullanlr. Burada N veri says, n pencere
fonksiyonunda kullanlacak kosinsl terimlerin says, a
m
harmoniklerin genliklerini
gstermektedir. Bu banty aarsak

N 0,1,..., = n n 4
N
2
a
n 3
N
2
a n 2
N
2
a n
N
2
a a n W
4
3 2 1 0
... ) cos(
) cos( ) cos( ) cos( ) (

=

(3.17)
a
m
katsaylarnn toplam 1 (bir) olmaldr. Pencere genilii N olduuna gre min deeri
en ok N/2 olabilir. Ancak bu gne kadar enok alnmtr.

Genelletirilmi kosins penceresinin Fourier dnm alnarak frekans penceresi (t=1
alnarak)
)) ( ) ( ( ) ( ) ( m
N
W m
N
W
a
W
D
N
m
D
m m

2 2
2
1
2
0
+ + =

=
(3.18)
bulunur. Burada W
D
() ayrk dikdrtgen pencereye ilikin Dirichlet ekirdei olup

) sin(
) sin(
) (
2
2
2

N
e W
i
D
=
eklinde tanmlanr. Frekans penceresini aik biimde yazarsak


..... )) ( ( ) ( (
)) ( ( ) ( (
)) ( ( ) ( (
)) ( ( ) ( ( ) ( ) (
+ +
+ +
+ + +
+ + =
N
W
N
W
a
N
W
N
W
a
N
W
N
W
a
N
W
N
W
a
W a W
D D
D D
D D
D D D

8 8
2
+
6 6
2

4 4
2

2 2
2
4
3
2
1
0


79
3.2.4 ki Terimli Kosins Pencereleri

(3.16) bantsnda m=1 alnarak iki terimli pencere bantlar elde edilebilir. Buna gre
iki terimli zaman penceresi
) cos( ) (
N
n
a a n W
2
1 0
= n=0,1,2,...,N (3.19)
Bu bantdan yararlanarak toplamlar 1 olan a
0
ve a
1
katsaylar belirlenerek iki terimli
zaman penceresi elde edilir. Burada eskiden beri kullanlan iki tanesi incelenecektir.

3.2.5 Hann (Hanning) Penceresi

Katsaylar a
0
=a
1
=0.5 tir. Zaman ortamnda
) cos( . . ) (
N
n
n W
2
5 0 5 0 = n=0,1,2,...,N (3.20)
Bunun frekans penceresi
)) ( ( ) ( ( . ) ( . ) (
N
W
N
W W W
D D D

2 2
25 0 5 0 + + = (3.21)
Burada W
D
() Dirichlet ekirdeidir. Ilk yan salnm genlii ana blme genliinden 32dB
dktr. Yan salnm genlikleri frekansn kb ile ters orantl olarak azalr.


ekil 3.14: Hann frekans penceresi ekil 3.15: Hamming frekkans penceresi


80
3.2.6 Hamming Penceresi

Katsaylar a
0
=0.54 ve a
1
=0.46 dr. Hann penceresinin iyiletirilmi durumu olarak baklr.
Zaman penceresi
) cos( . . ) (
N
n
n W
2
46 0 54 0 = n=0,1,2,...,N (3.22)
Bunun frekans penceresi
)) ( ( ) ( ( . ) ( . ) (
N
W
N
W W W
D D D

2 2
23 0 54 0 + + = (3.23)
Yan salnm dzeyi 43dB dktr. Ancak yan salnm genlik azalm yavatr.

3.2.7 terimli Kosins Pencereleri

(3.16) bantsnda m=2 alnarak elde edilirler. yani a
0
, a
1
ve a
3
gibi katsayldrlar.
Zaman ortamnda
) cos( ) cos( ) (
N
n
a
N
n
a a n W
4 2
3 1 0
+ = n=0,1,2,...,N (3.24)
eklinde tanmlanrlar ve yine a
0
+a
1
+a
3
=1 olmaldr.

3.2.8 Blackman Penceresi

Katsaylar a
0
=0.42, a
1
=0.5 ve a
3
=0.08 dir. Zaman penceresi
) cos( . ) cos( . . ) (
N
n
N
n
n W
4
08 0
2
5 0 42 0 + = n=0,1,2,...,N (3.25)
Frekans penceresi genelletirimi ifadede yerine konularak bulunabilir. Bu pencerede ilk
san salnmn genlii 53dB daha aadadr. Yan salnmgenlik azalm 18dB olarak ok
hzldr. lk yan salnmgenliini en iyiletiren katsaylar unlardr.
a
0
=0.42659071
a
1
=0.49656062
a
3
=0.07684867
Bu katsaylarla hesaplanan Blackman penceresine Tam Blackman Penceresi denir. Bu
durumda ilk yansalnm genlii 72dB der.

81

ekil 3.16: Blackman frekans penceresi
a
0
=0.42, a
1
=0.50 ve a
2
=0.08
ekil 3.17:Tam Blackman frekans penceresi

3.2.9 Blackman-Harris Penceresi

Bunlar Harris tarafndan iyiletirilen pencerelerdir. Birincisinin katsaylar
a
0
=0.42323
a
1
=0.49755
a
3
=0.07922
Yan salnm genlikleri nemli lde azalmsada yan salnm genlik azalm oran
yavalamtr. Ikincisinin katsaylar
a
0
=0.44959
a
1
=0.49364
a
3
=0.05677
Yan salnm genlikleri daha da azalmtr.

3.2.10 Gekinli-Yavuz Penceresi

Blacman penceresinin ikinci katsays 0.5 deeri sabit tutularak 1. ve 3. katsaylarnn
deitirilmesi ile uygun pencere elde edilmeye allr.
) cos( ) cos( . ) (
N
n
N
n
n W

4 2
5 0
2
2 1
+

= n=0,1,2,...,N (3.26)
ile verilir. =0.1565 iin ilk yan salnmn genlii 52dB, =0.084 iin 62dB dktr.
Genel davran Blackman penceresine benzerdir.


82




ekil 3.18: Blackman-Harris frekans penceresi
a
0
=0.42323, a
1
=0.49755 ve a
2
=0.07922
ekil 3.19: Blackman-Harris frekans penceresi
a
0
=0.44959, a
1
=0.49364 ve a
2
=0.05677





ekil 3.20: Gekinli ve Yavuz frekans penceresi
=0.1565
ekil 3.21: Gekinli ve Yavuz frekans penceresi
=0.084


83


3.2.11 Drt Terimli Pencereler

Drt terimli kosins pencereleri Harris tarafndan verilmitir.
Birincisi:
a
0
=0.40217
a
1
=0.49703
a
3
=0.09392
a
4
=0.00183
Yan salnm genlikleri -74dB dktr.
kincisi:
a
0
=0.35875
a
1
=0.48829
a
3
=0.14128
a
4
=0.01168
Yan salnm genlikleri -92dB dktr.




ekil 3.22: Drt terimli Blackman-Harris frekans penceresi
a
0
=0.35875, a
1
=0.48829, a
2
=0.14128 ve a
3
=0.01168
ekil 3.23: Drt terimli Blackman-Harris frekans penceresi
a
0
=0.40217, a
1
=0.49703, a
2
=0.09392 ve a
3
=0.00183


84
3.2.12 Dier Sk Kullanlan Pencereler

3.2.12.1 Perzen Penceresi
Yan salnm genlikleri ok gk ve eksi deerleri olmadndan tercih edilir. Uzunluu
2M olan Parzen penceresi

=
2 M n 0
2 M n 4 M )
2
1 ( 2
4 M n 0 )
2
1 ( )
2
( 6 1
) (
3
2
M
n
M
n
M
n
n W
(3.27)
bants ile verilir. Frekans penceresi

4
8
8
8
3
)
sin
( ) (
M
M
M
W

=
(3.28)
yan salnmlar
-4
ile azalr.


-a- -b-
ekil 3.24: a) Parzen penceresi
b) Fourier dnm

3.2.11.2 Dolph-Chebyshev Penceresi

Pencerenin ayrk Fourier dnmnn eit aralklarla rneklenmi deerleri cinsinden
tanmlanr:

)) ( cosh cosh(
)) cos( ( (cos cos(
) ( ) (

1
1
1

=
M
M
k
M
k W
k

(3.29)
Burada 0 1 k M ve )) ( cosh cosh(

10
1
1
=
M


85

+

=

1 x 1
1 x 1
2
2
2 1
1
) log(
) ( tan
) ( cosh
x x
x x
x
x
dir.Pencerenin zaman fonksiyonu W(n)yi bulmak iin W(k)nn ayrk ters Fourier
dnm alndktan sonra elde edilen deerler birim tepe genlie gre leklenir.
deikeni ana blme seviyesinin yan blme seviyesine orannn logaritmasn gsterir.
ya eitli deerler verilerek pencereler tretilebilir.


-a- -b-
ekil 3.25: a) Dolph-Chebyshev penceresi
b) Fourier dnm


AIKLAMA
Desibel: Desibel allmn dnda bir birimdir. O kadar dndaki bir ok kii onun bir l birimi
olduundan pheye der. Desibelin boyutsuz bir byklktr. Desibel daima iki deer arasndaki
karlatrmadr.
N=10log10 (P1/P2)
Bants ile tanmlanr. Burada P1 ilk deer P2 ikinci deerdir. ou kez P deerleri farkl olmasna ramen
desibel says ayndr. rnein bir vericinin gc 1W`tan 2W`a kartlrsa, gteki desibel cinsinden art;

N=10 log (2/1) = 3dB
imdi elimizde 5KW`lk bir verici olsa, biz bunun gcn 10KW`a kartrsak desibel cinsinden art,
glerin deiik olmasna ramen nceki rnekle ayndr.
N=10 log (10/5) = 3dB
Bu rneklerlerden bir sonu karacak olursak gteki iki katlk bir art +3dB, yar yarya azal ise -
3dB ile ifade edilir.
Grld gibi desibel bize greceli sonular verir. Desibelin tipik bir zellii sfr deerinin anlamdr.
Btn l birimlerinde sfr, llen niceliin yokluunu gsterir. rnein bir devrede giri ve k gleri
birbirine eit olacak olursa;
N=10log10 (P1/P2)
P1=P2 olursa P1/P2=1 olur ve N=0 olacaktr.

86
Elektronikte ounlukla bir devrenin giriinden kna doru lme yapld dnlrse aadaki forml
uygulamalarnn sonular pozitif karsa bir kazantan, negatif karsa kayptan sz edebiliriz.
N=10 log10 (Pk/Pgiri)
N=20 log10 (Ek/Egiri)

3.3 Pencere Uygulamalar

1. Aada verilen zaman dizisini gen (Bartlett) penceresi ile pencereleyiniz.

F(t)=(0.0, 0.5, 1.6, 2.2, 2.0, 1.3,-0.2,-0.8,-0.5, -0.7, -0.4, -0.1, 1.2, 1.9, 1.7, 1.2, 0.0)

gen pencere fonksiyonunun katsaylarnn hesaplanmas:

=
=
=
N 2 N n n N W
2 N 2 1 0 n
2 N
n
n W
,..., / ) (
,..., , ,
) (
olduuna gre N=16 yerine konur ise (n=0dan balad iin N=17 yerine 16 alnr ve
veri boyu tek sayda olmaldr.);

=
=
=
16 2 16 n n 16 W
2 16 2 1 0 n
2 16
n
n W
,..., ) (
,..., , ,
) (

n W(n) Zaman dizi Pencerelenmi fonksiyon
0 W(0)=0/8 0.000 0.0 0.000
1 W(1)=1/8 0.125 0.5 0.0625
2 W(2)=2/8 0.250 1.6 0.400
3 W(3)=3/8 0.375 2.2 0.825
4 W(4)=4/8 0.500 2.0 1.000
5 W(5)=5/8 0.625 1.3 0.812
6 W(6)=6/8 0.750 -0.2 -0.150
7 W(7)=7/8 0.875 -0.8 -0.700
8 W(8)=8/8 1.000 -0.5 -0.500
9 W(9)=W(7) 0.875 -0.7 -0.612
10 W(10)=W(6) 0.750 -0.4 -0.300
11 W(11)=W(5) 0.625 -0.1 -0.062
12 W(12)=W(4) 0.500 1.2 0.600
13 W(13)=W(3) 0.375 1.9 0.712
14 W(14)=W(2) 0.250 1.7 0.425
15 W(15)=W(1) 0.125 1.2 0.1500
16 W(16)=W(0) 0.000 0.0 0.000


87
0 3 6 9 1 2 1 5 1 8
-1
0
1
2
3
0 3 6 9 1 2 1 5 1 8
-1
0
1
(a )
(b)
0 3 6 9 1 2 1 5 1 8
0 . 0
0 . 5
1 . 0
(c)

ekil 3.26: a) Pencerelenmemi zaman dizisi,
b) gen pencere fonksiyonu,
c) pencerelenmi zaman dizisi

2.Aadaki zaman fonksiyonunu Hann(Hanning) penceresi ile pencereleyiniz.

F(t)=(0.0, 0.5, 1.6, 2.2, 2.0, 1.3,-0.2,-0.8,-0.5, -0.7, -0.4, -0.1, 1.2, 1.9, 1.7, 1.2, 0.0)

Hann pencere fonksiyonu
) cos( . . ) (
N
n
n W
2
5 0 5 0 = n=0,1,2,...,N
olduuna gre, bantda N=16 konularak
) cos( . . ) (
16
n 2
5 0 5 0 n W

=
n=0,1,2,,16 deerleri verilerek pencere fonksiyonunun katsaylar hesaplanr.
Pencerelenecek zaman dizisi ile pencere katsaylarnn arpm pencerelenmi fonksiyonu
verecektir. Pencere fonksiyonunun katsaylar ve pencerelnmi fonksiyon aadaki tabloda
verilmitir.


88
Tablo 3.1 Hann penceresi
n
W(n) Zaman dizi
Pencerelenmi
fonksiyon
0
)
*
cos( . . ) (
16
0 2
5 0 5 0 0 W

= .0000 0.0 .0000
1
)
*
cos( . . ) (
16
1 2
5 0 5 0 1 W

= .0381 0.5 .0190
2
)
*
cos( . . ) (
16
2 2
5 0 5 0 2 W

= .1464 1.6 .2343
3
)
*
cos( . . ) (
16
3 2
5 0 5 0 3 W

= .3087 2.2 .6790
4 .5000 2.0 1.0000
5 .6913 1.3 .8987
6 .8536 -0.2 -.1707
7 .9619 -0.8 -.7696
8 1.0000 -0.5 -.5000
9 .9619 -0.7 -.6734
10 .8536 -0.4 -.3414
11 .6913 -0.1 -.0691
12 .5000 1.2 .6000
13 .3087 1.9 .5865
14 .1464 1.7 .2490
15
)
*
cos( . . ) (
16
15 2
5 0 5 0 15 W

= .0381 1.2 .0457
16
)
*
cos( . . ) (
16
16 2
5 0 5 0 16 W

= .0000 0.0 .0000

89
0 3 6 9 1 2 1 5 1 8
0 3 6 9 1 2 1 5 1 8
0 3 6 9 1 2 1 5 1 8
-1
0
1
2
3
-1
0
1
0 . 0
0 . 5
1 . 0
(a )
(b)
(c)

ekil 3.27: a) Pencerelenmemi zaman dizisi,
b) Hann pencere fonksiyonu,
c) Pencerelenmi zaman dizisi




BLM IV

4. HANKEL (FOURIER-BESSEL) DNM

ki boyutlu dzenekler (sistemler) bazen dairesel simetri gsterirler. rnein optik
dzenekleri oluturan elemanlar bile, ou kere, dairesel simetri gsterirler. Homojen bir
ortamda bir noktadan iki-boyutlu dzlemde yaylan dalgalar dairesel simetri gsterir. Bu
durumda, Fourier dnm yerine, daha uygun bir bant olan Hankel dnm
kullanlr.

Bir iki boyutlu s(x,y) fonksiyonu dairesel simetri gsteriyorsa,
s(x,y)=s(r) (4.1)
olur. Burada r
2
=x
2
+y
2
dir. Bu durumda,
S(u,v)=S(q) (4.2)
olur. Burada q
2
=u
2
+v
2
dir. Yani dairesel simetri gsteren iki boyutlu fonksiyonlarn Fourier
dnmde dairesel simetrikdir. Yukardaki Fourier iftinin varln gstermek iin
Fourier dnm bantlarnda kutupsal koordinatlar kullanlr ve integraller asal
deikenlere gre alnr. x,y ve u,v koordinatlar aadaki gibi deitirilsin;

( )
( ) = =
= + =
= =
= + =
sin / tan
cos u u q
sin / tan
cos
-1
2
-1
q v u v
q v
r y x y
r x y x r
2
2 2

(4.3)

y
x
r

ekil 4.1 Kutupsal koordinatlar.

90
s(r)s(x,y) nin Fourier dnm nce yarapn (q) ve ann () fonksiyonu olarak
yazlsn:
s(r) S(q,) (4.4)
(4.3) deki koordinat dnm, dikdrtgen koordinat sistemi iin Fourier dnmn
veren (2.107) deki birinci bantya uygulansn,
S q d rs r e dr
i rq
( , ) ( ).
cos( )

0
2
0
2
(4.5)
veya
S q rs r dr e d
i rq
( , ) ( )
cos( )

=



0
2
0
2
(4.6)
olur. Bu son banty daha ksa yazmak iin,
J a e d
o
ia
( )
cos( )
=

1
2
0
2

(4.7)
eitliinden yararlanlr. Burada J
o
(a) sfrnc dereceden Bessel fonksiyonudur. (4.7)
bants (4.6) ya konulursa,
s q rs r J rq dr
o
( ) ( ) ( ) =

2 2
0
(4.8)
olur. Grld gibi, S sadece yarap q nun fonksiyonudur. Dikkat edilirse, cos peryodik
olduundan (4.7) integrali ye bal deildir.

Dairesel simetri gsteren bir fonksiyonun Fourier dnmde dairesel simetri gsterir ve
dnm (4.8) deki bir boyutlu ilemi yaparak saptanabilir. Bu dnme Hankel
dnm veya Fourier-Bessel dnm denir.

Benzer biimde dairesel simetrik S(q) fonksiyonunun ters Fourier dnm,
s r qs q J rq dq
o
( ) ( ) ( ) =

0
2 (4.9)
olarak yazlr. Demekki, dairesel simetrik fonksiyonlar iin dnm ve ters dnm
ilemleri arasnda bir fark yoktur.

ki boyutlu Fourier dnmne ait zellikler kolaylkla Hankel dnmne
uygulanabilirler. Bunlardan bazlar aadadr.


91
zellik s(r) S(q)
Benzerlik s(ar) a
-2
S(q/a)
Toplama s(r)+g(r) S(q)+G(q)
Kayma Orijinin kaymas dairesel simetriyi yok eder.
Parseval kuram r s r dr q s q dq ( ) ( )
0
2
0
2

=
Hankel dnm bantlarnda deikenler uygun biimlerde tanmlanarak 2 arpanlar
atlabilir. Fakat, bantlar Fourier dnmnn mantksal sonucu olduundan 2 lerde
braklmtr. Integrallerin nndeki 2 ler bir elementin alan olan 2rdr den
gelmektedirler. Integrallerin iindeki 2 ler ise, q nun r nin biriminde bir tam devirde
llmesinin sonucudurlar.

Hankel dnmnden iki-boyutlu dairesel simetrik szgelerin dzenlenmesinde
yararlanlr. Bu tr szgeler (alak-geili, band-geili, yksek-geili) jeofizikte gravite
ve manyetik haritalarn szlme ilemlerinde kullanlrlar (Sanver, 1974). Dier
uygulamal bilimlerde dairesel simetrik szgelerin geni kullanm alanlar vardr.

Blm V LAPLACE DNM


Laplace dnmn incelemeden nce Fourier dnmnn sorunlarna bakmada yarar
vardr.
f dt e t s S
t i


2 = =

) ( ) ( (5.1)
bants ile verilen Fourier dnmnn varl ancak,
<

dt t s ) ( (5.2)
olmas durumunda olaandr.

Sins ve kosins fonksiyonlar ve birim basamak fonksiyonu gibi uygulamada nemli baz
dalga biimleri bu koulu salamazlar. Yani, kesin olarak sylenirse, Fourier dnmleri
yoktur. Ancak, bunlar baz dalga biimlerinin limit durumlar olarak dnp Fourier
dnmlerini bulmak olaandr. rnein sins ve kosins fonksiyonlarnn Fourier
dnmleri bir -T< t< T aralnda hesaplanp sonrada T yi ok byk yaparak limit
durumunda srekli fonksiyonun dnm bulunabilir.

1.0
s(t)=1, 0 t
t

1.0
t
s(t)= e
t

-a- -b-
ekil 5.1 (a) Birim basamak fonksiyonu
(b) stel azalan fonksiyon

ekil 5.1a da gsterilen birim basamak fonksiyonunun Fourier dnmn bulmak iin
ise, nce ekil 5.1b de gsterilen stel azalan fonksiyonun dnmn bulmak, sonrada
y ok kk yaparak birim basamak fonksiyonun dnmn elde etmek uygun bir
yoldur.
stel azalan basamak fonksiyon,

<
>
=

0 0
0
t
t e
t s
t
) (
(5.3)

93
Fourier dnm,

=
=

+
= =

t
t
t i t t i t
e e
i
dt e e S
0
0
1

) (
) (
olur. t = olunca, eer > 0 ise e
-t
= 0 olur. Buradan,
0
1
>
+
=

i
S ) ( (5.4)
yazlabilir.

S() gerel ve sanal bileenlerin toplam olarak,
iI R i S + =
+

+
=
2 2 2 2




) ( (5.5)
biiminde yazlabilir. Genlik ve faz spektrumlar,

2 1
2 2
2 2
1
/
) ( |
.
|

\
|
+
= + =

I R S (5.6)

1
= tan ) ( (5.7)
bantlar ile verilirler ve ekil 5.2de grlmektedirler.

1/
0

/2
/2
S() ()

ekil 5.2 stel azalm fonksiyonunun genlik (yukar) ve faz (aa) fonksiyonlar

Birim basamak fonksiyonunun Fourier dnm bulunmak istenirse, (5.4) bantsnda
sfra yaklatrlr. 0 iin,

i
S
1
0
=

) ( (5.8)
olur. Ancak = 0 da S() belirsizdir. Bunun iin, sfr olmamak kouluyla ok kk
yaplrsa, >> iin S()(1/i) olur. Fakat artk sfr alnabilecek kadar kk olunca
(yani <<) S()1/ olur. Grld gibi, kldke limit durumunda, birim
basaman Fourier dnm 1/i ya eit srekli bir fonksiyondur. =0 da ise 1/

94
genliinde byk bir inecik (spike) olur. Bu inecik, bilindii gibi, fonksiyonun ortalama
deeridir.

Demek ki, birim basamak fonksiyonunun spektrumu, genlikleri frekansn tersine orantl
sonsuz sayda sinzoidal bileenlerden ve sfr frekansta genlii fonksiyonun ortalamasna
(=0.5) eit bileenden oluur.

Yukarda yaplan, birim basamak fonksiyonunun Fourier dnmn yaknsak yapmak
iin, dnm e
-t
ile arpmaktr. Bu yntem dier dalga biimlerine de uygulanabilir.
Ancak, dalga biimi btn zaman aralnda deien bir fonksiyon olmamaldr. nk e
-t

nin deeri, >0 alnnca, t byyen eksi deerler aldka snrsz byr. Demek ki bu
yntem sadece belirli bir zamanda, dmesi alm elektrik dalga biimleri gibi
fonksiyonlara uygulanr. Bu trden verilerde sinyalin sfrdan farkl olduu ilk an t=0
olarak alnr. Yukardaki gibi yaknsaklk yntemi uygulanm Fourier dnm 0t<
aralnda aadaki gibi tanmlanr.
dt e
0
)t i + ( -
0

= =

) ( ) ( ) ( t s dt e e t s S
t i t
L

(5.9)
Ayrntl incelenirse, gerekte S
L
sadece nn fonksiyonu deil nnda bir fonksiyonudur.
Kolaylk iin, p=+i yeni deikeni tanmlanrsa,
dt e
0
pt -

= ) ( ) ( t s p S
L

(5.10)
olur. Buna s(t) sinyalinin Laplace dnm denir.

Daha nce, Fourier dnm ile, bir sinyalin sinzoidal ve kosinzoidal bileenlerin,
btn zaman aralnda (gemi, imdiki ve gelecek), toplam olarak gsterilebilecei
ayrntlar ile incelendi. Her bileen bir ift sanal stel terim e
it
ile katlr. Yukarda e
-t

yaknsaklatrma arpan kullanld, nk Fourier integrali zmlenemezdi. Fourier
integrali,
dt e
t i -

=

) ( ) ( t s S (5.11)
nin, s(t) nin sonsuz sayda stel e
it
terimlerine ayrlmas gibi, Laplace dnm bants
(5.10) da, s(t) fonksiyonunun sonsuz sayda e
pt
biiminde terimlerle gsterilmesi biiminde

95
yorumlanabilir. Burada p ou kere bir kompleks saydr ve karmak (kompleks) frekans
diye adlandrlr. e
pt
terimleri, sadece sins ve kosins terimlerinin olumasndan baka,
byyen ve azalan sins ve kosins dalgalarna ve byyen ve azalan stel terimlerin
olumasnada yol aarlar.

rnek
Birim-basamak fonksiyonunun Laplace dnm.
zm
Yukardaki bilgilerden kolayca grlecei gibi, birim-basamak fonksiyonunun Laplace
dnm,

i
e p S
pt
L
+
= =

1
p
1
= dt 1
0
. ) (
(5.12)
Eer (5.10) integrali,
dt e
pt -

= ) ( ) ( t s p S
L
(5.13)
biiminde yazlrsa buna iki yanl Laplace dnm denir. Grld gibi p nin gerel
bileeni sfr olunca (5.12) bants Fourier dnm olur. Dier bir tanmda,

= dt e s(t)
-pt
p p S
L
) (
(5.14.?)
dir. Buna p-arpml Laplace dnm denir. Bu son tanm gittike kullanlmaz olmutur.

Ters Laplace dnm, yani S
L
bilinince s(t) nin bulunmas ii, Fourier dnmnde
olduu gibi kolayca yazlabilen bir matematiksel ilem deildir. Bununla beraber, Laplace
dnmnde de Fourier dnmne benzer bir simetri vardr. p deikeni, dan farkl
olarak, ounlukla kompleks olduundan p kompleks dzleminde izgi integrali almak
gereklidir. yleki,
dp e S
i 2
1
= dp e S
2
1
pt
c
L
pt
i + c
i - c
L
) ( ) ( ) ( p p
i
t s

=


(5.15)
burada,
dt e
pt -

= ) ( ) ( t s p S
L
(5.14?)
c, uygun seilmi sfrdan byk bir sabit olup, yaknsaklk absisidir. Intgral yolu ekil 5.3
teki gibidir.

96

0
i
P dzlemi

ekil 5.3 Ters laplace dnm iin integral yolu

rnek:

=
0 0
0
1
t
t t A
t S
cos
) (
(5.15)
fonksiyonunun Laplace dnmn bulunuz.
zm

2
1 1
1
t i t i
e e
A t A t s

+
= = cos ) ( t > 0
olduundan,

2
1
2
0
1
0
1
pt -
0

2
A
=
dt e
2
1 1
1 1

+
=
(
(

+
+
+
+
=

p
Ap
p i
e
p i
e
e e
A p S
t p i t p t i
t i t i
L
) ( ) (
) (
) ( ) (
(5.16)

rnek

=
0 0
0
1
t
t t A
t S
sin
) (
(5.17)
fonksiyonunun Laplace dnmn bulunuz.


97
zm

| |
2
1
2
1
1 1
0
t ) i p ( t ) i p (
0
pt -
1 L
p
A
=
i p
1
i p
1
2i
A
=
dt e e
2i
A
= dt e t sin A ) p ( S
1 1
+

|
|
.
|

\
|
+

=


+

(5.18)
bulunur.

p-dzlemi gsteriliinde Laplace dnmnn kutup (u) ve sfrlar bulunarak iaretlenir.
S
L
(p) nin n inci dereceden bir kutbu var ise,

) (
lim
p S
L
p p

1

(5.19)
ve ancak,
| | { }
1 p
n
1
p p p p = ) ( S
L

(5.20)
snrl ve sfrdan farkldr. Yine p=p
2
de S
L
(p) nin n inci dereceden bir sfr var ise 1/S
L
(p)
nin orada bir kutbu vardr. zetlenirse, S
L
(p) yi sfr yapan p deerlerine sfrlar, S
L
(p) yi
sonsuz yapan p deerlerine ise kutuplar denir. rnek alnan fonksiyon iin, (5.15)
bantsndan, p =i
1
de iki tane kutup vardr. p=+i olduundan kutuplar (=0, i
1
) ve
(=0, -i
1
) dedirler. Bu fonksiyonun p=0 da bir sfr vardr. p-dzlemi (Laplace
dnm) ve fonksiyonu ekil 5.4 de grlyor.

ekil 5.4 s(t) = Acos
1
t fonksiyonu ve p-dzlemi gsterilii.

ounlukla kutuplar bir x iaretiyle, sfrlar ise 0 iaretiyle gsterilirler. Zaman ortam ve
p-dzlemi gsterilileri fonksiyonu tek bir biimde tanmlanr. Ancak ; p-dzlemi
gsteriliinde bir sabit eksiklii vardr.


98
rnek
s(t) = (B/
1
)e
-t
sin(
1
t + ) faz kaymal () snmlenmi fonksiyonun kutuplar (-, i
1
)
ve (-, -i
1
) de, sfr ise (b = --Bcos, 0) noktasndadr. Dorulaynz. s(t) ve p-dzlemi
gsterilileri ekil 2.5 de grlmektedir (Kanasewich, 1973).


s(t)
t

S p
B p b
p
L
( )
( )
( )
=
+
+ +
2
1
2
s t
B
t ( ) ) = +

1
e sin(
- t
1

ekil 5.5 Faz kaymal snmlenmi sins fonksiyonu ve p-dzlemi gsterilii

Zaman ortamndaki faz kaymasnn p-dzlemindeki karlna (kutup ve sfr birletiren
dorunun ekseni ile yapt a) dikkat ediniz.

Genelde, daha karmak bir fonksiyon,

( )( )( )
( )( )( )L
L
3 2 1
3 2 1
L
r p r p r p
z p z p z p A
) p ( S


=
(5.21)
biiminde yazlabilir. Burada A bir sabittir. Bu durumda, p= z
1
, z
2
, z
3
,... S
L
(p) nin sfrlar,
p= r
1
, r
2
, r
3
,... ise kutuplardrlar. Laplace dnmn her zaman (5.21) bantsndaki gibi
yazma olana vardr. Kutuplar ve sfrlar her zaman kompleks elenik iftlerden oluurlar
veya gerektirler. yle ki, bir kutup (veya sfr) p=+i da ise bunun ei olan p=-i her
zaman vardr. Eer s(t) bir gerek zaman fonksiyonu ise, p-dzleminde bu koullar her
zaman olumaldrlar. nk btn fiziksel dzeneklerin tepki yant gerek bir zaman
fonksiyonudur ve kompleks kutuplar ve sfrlar kompleks elenik iftler oluturmak
zorunluundadrlar.

Laplace dnm bir sinyalin p-dzleminde kutuplar ve sfrlar ile tanmlanmas
kolayln salar. Bu p-dzlemi tanmlanmas ayrca Fourier frekans spektrumunun ierii
hakknda da bilgi verir. Daha nce belirtildii gibi, eer p yerine Laplace dnm
bantsnda i konulursa elde edilen yeni bant Fourier dnmdr. rnek olarak
s(t) = e
-t
t > 0 (5.22)

99
stel fonksiyonu alnsn. Bu fonksiyonun Laplace dnm,

+ p
1
=

) + (p -
1
=
dt e = dt e
0
0
)t + (p - pt -
0

=
t p
t
L
e
e p S
) (
) (
(5.23)
dir. Eer p yerine i konulursa,

+
=
i
i S
1
) ( (5.24)
yani s(t) fonksiyonunun Fourier dnm elde edilir. Bu sinyalin kutup sfr dalm,
ekil 2.6 da grld gibi, p = - da bir tek kutuptur. Bundan dolay (i+) paydas p-
dzleminde nn herhangi bir deeri iin kutuptan i ekseni zerindeki bu noktaya izilen
bir vektr olarak gsterilebilir. Bu vektrn uzunluu (i+) nn genlii (magnitude), art
gerek eksen () ile yapt ada fazn gsterir.

ekil 5.6 stel azalan e
-t
fonksiyonunu ve p-dzlemi gsterilii. Bu fonksiyonun genlik ve faz spektrumlar
iin ekil 5.7 ye baknz.

(i+) S(i) nn paydasnda olduundan, S(i) nn genlii (i+) vektrnn tersine ve
faz asda bu vektrn faznn tersine eittir. Burada =0 da (i+)nn uzunluu olur va
faz as sfrdr. ok byynce (i+) vektrnn boyuda ok byr ve faz as 90
ye (/2 radyan) gider. Buna bal olarak, frekans spektrumu 0 = da 1/ genlikli ve sfr
fazl, da sfra yaklaan genlikli ve 90 fazldr. Yani genlik 1/ ile sfr arasnda
deimektedir. Fourier dnm ile hesaplanan bu spektrumlar ekil 5.7de gsterilmitir
(Lynn, 1973).


100
rnekler biraz oaltlrsa Laplace dnmnn gstergesi olan p-dzlemi kutup-sfr
dalm ile Fourier dnmnden elde edilen spektrum arasnda u ilikilerin olduu
anlalr:

1. Herhangi bir frekanstaki spektrumun genlii, p-dzlemindeki sfrlardan sanal eksen
zerindeki bu frekansa izilen vektrlerin uzunluklar, bu frekansa kutuplardan izilen
vektrlerin uzunluklarnn arpmna blnerek elde edilir.

1/

()
S()
0

1
2
45
90

ekil 5.7 stel azalan e
-t
fonksiyonunun genlik ve faz spektrumlar (Lynn, 1973). Bu spektrumlar ekil 2.6
daki p-dzlemi gsterilii ile karlatrarak irdeleyiniz.


ekil 5.8 Bir dzenein p-dzlemi kutup sfr dalm.

2. Herhangi bir frekanstaki faz ise, benzer biimde, sfr vektrlerinin toplamndan kutup
vektrlerinin toplamnn karlmasndan bulunur.

rnein p-dzlemi kutup-sfr dalm ekil 5.8de verilen bir dzenein frekans tepki
fonksiyonunun davran aratrlsn.

101
Btn kutup ve sfrlar sol yar dzlemde olduundan dzenek kararldr. Dzenein
Laplace dnm,

) ) (
) ) ) (
) (
2 1
3 2 1
r - (p
z - (p z - (p
r p
z p A
p S
L

=
(5.25)
bants ile verilir. Burada A bir sabittir. Dzenein frekans tepkisi (Fourier dnm)
(5.25) bantsnda p yerine i konularak bulabilir:

) )( (
) )( )( (
) ( ) (
2 1
3 2 1
r i r i
z i z i z i A
p S i S
i p L


= =
=

(5.26)
Burada her terim p-dzleminde bir vektrle gsterilir. ekil 5.36 da herhangi bir
1

frekans iin bu vektrler izilmitir. Daha nce belirtildii gibi, gsterilebilir ki,

2 1
3 2 1
1
r r
z z z
S
.
. .
) ( =

(5.27)
ve

2 1 3 2 1
1 r r z z z
+ + = ) (
(5.28)
dir.

Bu iki kural kullanarak, p-dzleminde sanal eksene yakn bir kutup frekans spektrumunda
bir ykselti demektir. Bu ykselti eer yeterince kkse p=+i
1
kutbunun
1

olduu yerdedir. p-dzlemindeki kutup-sfr dalm spektrumda hangi sinzoidallerin
daha fazla ierildiini gsterir. Genelde, p-dzlemindeki kutup-sfr dalmlar aadaki
zelliklerin gstergesidir (Kanasewich, 1973)

1. Eksi gerek eksen zerindeki kutuplar e
-t
veya t e
-t
terimlerine karlktr (ekil 5.9a).

i

_a_ _b_ _c_
ekil 5.9 p-dzlemi kutup-sfr dalmlar. Dalmlarn zellikleri yazm iinde aklanmtr.


102
2. Sol dzlemdeki kompleks kutuplar snmlenmi sins dalgalarna karlktr (ekil-
5.9b)
3. Sanal kutuplar sins dalgalarna karlktr (ekil 5.9c)
4. Sfr genliklere ve fazlara katkda bulunurlar, ancak zaman fonksiyonunun biimini
etkilemezler.
5. Art gerek bileenli kutuplar zamanla stel olarak byyen terimlere karlktrlar ve
zaman fonksiyonu bir dzenein tepki yant (inpulse response) ise etki yant
kararszdr.
P dzlemi

i
0

ekil 5.10 Kararl dzenein p-dzlemi kutup-sfr dalmnn zet gsterilii (taral blgede hi kutup
yoktur).

p-dzlemindeki kutup-sfr dalm ilgili zaman fonksiyonunun davrann ieren bilgileri
verir. Zaman fonksiyonu bir dzenein, rnein bir szgecin, zaman ortamndaki
gsterilii olsun. Eer dzenek kararl (stable) ise, Laplace dnmnden elde edilen p-
dzlemi gsteriliinden sa yar dzlemde i ekseni dahil hi bir kutup yoktur (ekil 5.38).
nk bir s(t) zaman fonksiyonu t iin sfra yaklayorsa bunun Laplace dnm
S
L
(p) nin btn kutuplar sanal eksenin solundadrlar.

Laplace dnm, beklenildii gibi, Fourier dnmne benzer zellikler gsterir.
Ancak, Laplace dnmnn (integralinin) yaknsak olduu aralklar ayrca
belirlenmelidir.

Laplace dnmne ilikin baz zellikler aadadr.

zellik s(t) S
L
(p) Yaknsaklk blgesi
Benzerlik s(at)
|
.
|

\
|
a
p
S
a
L
1

a p Gerek a
Toplam s(t)+r(t) S
L
(p)+R
L
(p) max(a
s
,a
r
)<Gerek p< min(
r
,
s
)
Kayma s(t-) e
-p
S
L
(p) < Gerek p<
arpma s(t).r(t)

i + a
i - a
L
dq S
2
1
) ( ) ( q p R q
i

r
+
s
<Gerek p<
s
+
r
,
s
< a(
r
)


103
Burada ve s(t) fonksiyonunun yaknsaklk blgesinin snrlardrlar.

Laplace dnmnn ok geni kullanl alanlar vardr. Veri ilemde geici (transtent)
sinyallerin ve dorusal dzeneklerin incelenmesinde Laplace dnm ok kuvvetli bir
olanaktr. Baz mekanik ve elektrik dzeneklerin ilevi diferansiyel denklemlerle
gsterilebildiinden, bu dzeneklerin uygulamadaki davranlarn anlamada Laplace
dnmnden yararlanlr. nk, Laplace dnm ile diferansiyel denklemleri daha
basit ve kolayca anlalr cebirsel denklemlere indirgeme olana vardr.




BLM VI

6. Z- DNM

z-dnm, ayrk bir verinin Fourier dnm iin ok yararl bir yazl biimi ve byle
bir verinin kutup-sfrlar ile gsterilebilmesini salayan bir olanaktr. Fourier dnmne
edeer bilgi tamasna karn, anlalmas ve uygulanmas iin basit cebir yntemlerini
bilmek yeterlidir.

Bir ayrk verinin z-dnm bu verinin Laplace veya Fourier dnmlerinden birinden
kalklarak tanmlanabilir. Bir x(t) verisinin t zaman aralnda rneklenmi x
n
=x(nt)
ayrk verisinin Fourier dnm,

=

=
n
tn i
n
e x X

) ( =2f
(6.1)
dir. n=0,1,2,... iin
L + + + + =
t i t i t i
e x e x e x x X
3
3
2
2 1 0
) (


dir. Burada z e
i t
=

konulursa

=
n
n
n
z x z X ) (
(6.2)
olur. X() gerel asal frekans nn fonksiyonu, X(z) ise karmak deiken
) sin( ) cos( t i t e z
t i
+ = =

(6.3)
nin fonksiyonudur. Btn asal frekanslar iin 1 = z dir. (6.2) bantsna x
n
ayrk
verisinin z-dnm denir. Grld gibi, bamsz z-deikeni her zaman birim ember
zerinde olmaldr. , -dan +a deitike z karmak deikeni z-dzleminde birim
ember zerinde devirler yapan deerler alr (ekil 6.1). nn 2/t kadarlk her
deiiminde z-dzleminde peryodik tekrarlamalar olur. sfrdan 2/tye gidince
) sin( ) cos( t i t e z
t i
+ = =

birim ember evresinde bir kere yer deitirir. Bu yer

deitirme (ve ayn noktaya gelme) saat ibresinin tersi yndedir. nt zamanndaki vektr

105
t i
e z

=

olur. stel
t i
e z

=

fonksiyonu sabit asal frekans ile dnen birim vektr
gsterir. Bu vektrn bileenlerine basit harmonik (veya sinzoidal) hareket denir. Bu
tekrarlanma verinin eit aralklarla rneklenmesindendir. rnein nn /2t artmlarla
0dan 2/tye kadar olan art incelensin. z deerleri
t i
e z

=

den bulunabilirler.

1.0
-1.0
-1.0 1.0
R(z)
Im(z)

R(z)
sin( n t)
cos( n t)
n t
(
1
)
t=n t
t=0
Im(z)

-a- -b-
R(z)=cos(t) 1 Im(z)=sin(t) 1 cos(t), =2/t iin, ) cos( ) cos(

2
2
=

t
t

ekil 6.1 (a) z-dzlemi birim ember,
(b) birim vektr ve bileenleri.

0 /2t /t 3/2t 2/t
z e
i t
=


1 i -1 -i 1

nn
N
=2/t den 2
N
deerine doru artmas yukarda verilen z deerlerinin
yinelenmesi demektir. Bu tekrarlama peryodik olarak nn her
N
artnda
yinelenecektir.

x=(..., x
-2
, x
-1
, x
0
, x
1
, x
2
, ...) eklinde eit aralklarda rneklenmi bir zaman serisinin z-
dnm, (6.2) bantsndan dolay, deikeni z olan bir polinomdur. Polinomun
katsaylar ise rneklenmi deerlerdir:
L + + + + + + =


2
2
1
1 0 1
2
2
z x z x x z x z x z x .... ) (

=
n
n
n
z x


(6.4)
Bu dnm z
1
ile arpmak btn zaman serisini artan zaman ekseni boyunca bir
rnekleme aral kadar kaydrmaktr.


106
rnek
rneklenmi birim -fonksiyonu,
x=(..,0,1,0,...)

(6.5)
t
(z)
dir. Burada dey ok () t=0 zamann gstermek iin kullanlr. Bunun z-dnm

=
n
n
n
z x z X ) (
=1z
0
=1 (6.6)
imdi bu inecik (impuls) rnein 3 rnekleme aral kadar kaydrlsn:
x=(....,0,0,0,0,1,0,0,....)

(6.7)
ve

=
n
n
n
z x z X ) (

3 3
1

= = z z (6.8)
olur.

rnek
Birim basamak fonksiyonu,
x=(...,0,0,1,1,1,....)

(6.9)
t
x(t)
1
z-dnm:

) (
.... ) (
1
2 1
1
1
1
1

= + + + =
z
z z z X |z
-1
|<1
(6.10)
(6.9) zaman serisi zaman ierisinde iki rnekleme aral kadar ilerletilsin:
x=(...,0,0,1,1,1,1,1,....)

(6.11)
Bunun z-dnm
) ( .... ) ( z X z z z z z z X
1
2 2 1 2
1
1 = + + + + + =

|z
-1
|<1 (6.12)
Grld gibi bu bantlarda z bir kaydrma ilei (operatr) gibi almaktadr. Yani,

107

n r r
n
x x z

= (6.13)
demektir. zye bir saysal deer vererek ilem yaplamaz. z-dnmnn bu zellii
dalgalarn analizinde ok ie yaramaktadr. Dalgalarn bir yerden bir yere gitmesi iin
geen zaman z-dnm ile kolayca modellenebilir. Dier bir kullanl yeri de, karmak
zaman fonksiyonlarnn (rnein sismik dalgalarn) daha basit zaman fonksiyonlarndan
oluturulmasdr. rnein sismik aratrmalar iin yaplan bir patlatmadan oluan dalgalar
uzak bir yerde kaydedilsin (ekil 6.2). Bu kayda yerin tepki fonksiyonu denir. Buna y
1
(t)
diyelim. y
1
(t) ile ilgili ilk bilgi kaytya t=0 zamannda gelsin ve z-dnm Y
1
(z) olsun.
Ayn koullarda ikinci bir patlatma t=28 birim zaman sonra olursa kaytdaki bunun z-
dnm z
28
Y
1
(z) olur. Btn kaytta elde edilen zaman fonksiyonunun z-dnm
) ( ) ( ) ( z Y z z Y z Y
1
28
1
+ = olur.
Daha nce verilen Fourier dnm ile Laplace dnmnn ilikisinin
incelenmesinden yararlanarak, bir ayrk verinin z-dnmnn Laplace dnm

-a-
-b-
YER
h(t)
YER TEPK
FONKSYONU
GR
(t) y (t)=h(t)
y(t)
28 0
1
t

ekil 6.2 a)(t) giriine yerin tepkisi (stte),
b) 0 ve 28 zamanlarndaki iki patlatmaya (iki (t) giriine) yerin tepkisi (altta).
kullanlarak da tanmlanabilecei gsterilebilir.
Ayrk x
n
verisinin Laplace dnm;

=

=
0 n
t pn
n L
e x p X ) (
L + + + + + =
t p t p t p
e x e x e x x
3
3
2
2 1 0

(6.14)
burada z e
p t
=

konulursa,

=
0 n
n
n
z x z X ) (
(6.15)
L + + + + =
3
3
2
1
1
1 0
) ( z x z x z x x z X (6.16)
olur. z burada bir karmak deikendir. p=+i olduundan,
)) sin( ) (cos( t i t e e e e z
t t i t t p
+ = = =



(6.17)

108
e
-it
frekansa bal faz kaymas ve sabit t zaman gecikmesi demektir. Bunlar zye
kayma-ilei denmesinin nedenini aklamaktadr. (6.15) bants ile verilen z-dnm
artk karmak z-dzlemindeki birim ember ile snrl deildir. Bu bant ile verilen
serilerin yaknsak olduu btn z-dzleminde tanmlanmtr. Eer seri bir tek z=z
0
iin
bile yaknsak ise z-dnm vardr.

z-dnm dorusal dzeneklerin analizinde ok ie yarar. Daha nceki sismik patlatma
rneinden daha karmak bir durum incelenerek bu yararllk aklanabilir. Arka arkaya
28 zaman birimi farkla iki patlatmann kaydedilmesinden elde edilen zaman
fonksiyonunun z-dnm Y(z)=Y
1
(z)+z
28
Y
1
(z) idi. Eer bir patlatmann kayd st ste
gelirse, yani kaytda birinci patlatmadan gelen dalga snmlenmeden ikinci patlatmann
enerjisi gelirse, bu st ste gelen zaman aralnda iki dalga toplanr (ekil 6.3). Ite bu
patlatmaya ait dalgalarn byle basite toplanabileceinin varsaymna dorusallk
(linearity) kuulu denir. Uygulamada birok dzenekler byle davranr. Sismik kaytlarda,
olduka karmak bir ortam olan yer ierisinde yaylan dalgalar bu koula uyarlar. rnein,
t=0 zamannda bir patlatma olsun. Bu patlatmay t=2 ve t=5 zamanlarnda, srasyla, yarm
ve drtte bir genlikte iki patlatma daha izlesin. Kayna gsteren zaman serisi
x
t
= ( , , , , , ) 1 0 1 2 0 0 1 4 olur.

y(t)
t
Birinci patlamaya
yerin tepkisi
kinci patlamaya
yerin tepkisi
Toplam tepki

ekil 6.3 Sismik kaytda ksa aralklarla gelen iki dalgacn st ste binerek toplanmas (dorusallk
zellii).

Bu kaynan z-dnm:

5 4 3 2 1
4
1
0 0
2
1
0 1 ) (

+ + + + + = z z z z z z X

5 2
4
1
2
1
1

+ + = z z
Bu patlatmann sismometre k olan y
t
ve y
t
nin z-dnm Y(z) ise,
) ( ) ( ) ( ) ( z H z z H z z H z Y
5 2
4
1
2
1

+ + =



109
) ( ) ( z H z z
5 2
4
1
2
1

+ =
=X(z)H(z)

(6.18)
Grld gibi, burada X(z) yere olan giriin z-dnm, H(z) ise yerin tepki
fonksiyonunun z-dnmdr. Demekki, dorusal dzeneklerde kn z-dnm,
giriin z-dnm ile dzenein (burada yer) z-dnmnn arpmna eittir (ekil
6.4).
H(z)
X(z) Y(z)=X(z)H(z)
GR IKI
DORUSAL
DZENEK

ekil 6.4 Yerin giri-k ve tepki fonksiyonunun z-dzlemi ematik gsterimi.

imdi (6.18) bantsnda yaplan ilem incelenirse,
...) ( ...) ...)( ( + + + = + + + + + +
2
2
1
1 0
2
2
1
1 0
2
2
1
1 0
z y z y y z h z h h z x z x x (6.19)
olduu grlr. Burada h
t
yerin tepki fonksiyonudur.

z-dnm de, Laplace dnmne benzer ekilde, z-dzleminde kutup-sfr gsterilir.
Bilindii gibi, ayrk verinin frekans spektrumu 2/t radyan/saniye peryodu ile
peryodiktir. Ayrk fonksiyonun p-dzlemi gsteriminde kutup-sfr dalm rneklendii
srekli fonksiyonun aynsdr. Ancak, ayrk fonksiyonun kutup-sfr dalm sanal eksen
dorultusunda 2/t aralklarnda saysz olarak tekrarlanr.

Anlalaca gibi, ayrk fonksiyonlarn p-dzlemi gsterimi, sonsuz sayda kutup ve sfr
oluundan dolay, hemen hemen kullanszdr. Buna karn, z-dzlemi gsterimi, ayrk
fonksiyonlar sonlu sayda kutup ve sfrlar ile gsterme olana salar.

Konuyu daha iyi anlamak iin p-dzlemi ile ilikisini bir rnekle inceleyelim. Buna p-
dzleminin z-dzlemine haritalanmas veya tanmas denir. rnein p sanal (yani p=i)
olsun. Buna gre,
t) ( + = = =

sin ) cos( i t e e z
t i t p

znin deerleri z-dzlemi Argant diyagramnda iaretlenirse bunun birim emberi kestii
grlr. =0 iken gerel eksenden balar ve nn her 2/t deerinde bu birim emberi
yeniden tekrarlar. imdi pnin gerel olduu durum incelenirse, p= iin z=e
t
olur. Eer

110
>0 ise, z>1 ve gereldir. Eer <0 ise, 0<z<1 ve gereldir. Son olarak pnin karmak
olmas durumunda, yani,
p=+i,
t i t
e e z

=


ise, bu durumda z; e
t
boyunda art eksen ile t asn yapan bir vektr ile
gsterilebilir. <0 olunca z-dzleminde birim emberin ierisinde bir nokta p-
dzlemindeki sol yar dzlemindeki bir noktaya karlktr. Bylece, p-dzleminin btn
sol yar dzlemi, z-dzleminde emberin iine haritalanr. Bu durumlar ekil 6.5de
gsterilmitir.

i
i
i
D
E
B
A
-a -b a
C
1
2
p-dzlemi

1.0
-1.0
-1.0 1.0
Re(z)
Im(z)
C
r
r
r
2
2
1
1
2
E
D
B

Birim
ember
z-dzlemi

> 0 z > 1 = 0 z=0 < 0 0 < z < 1
A=0 = 0
B=0 < 0
C=
1
t = a
D=
1
t = -a
E=
1
t = 0

1
=
1
t r
1
=e
-at
a0

2
=
2
t r
2
=e
at
b0

3
=
3
t r
3
=e
-bt

ekil 6.5 Laplace dnm p-dzlemi ve z-dnm z-dzlemi.

Ayrk verilerin spektrumlar, z-dzlemi kutup-sfrlarndan birim ember zerindeki
noktalara (deiik deerlerine) vektrler izilerek p-dzlemi gsterimine benzer biimde
yorumlanabilir. z=e
it
tanmlamas, yani z-dzleminde birim emberde snrlanm
dnm x
n
verisinin Fourier dnmdr. z=1 varsaylrsa ve z=e
it
(6.2)
bantsnda yerine konulursa,
... ) ( ) ( + + + = =
t i t i t i
e x e x x e X z X
2
2 1 0
(6.20)
olur. Bu

x
n
in frekans spektrumunun bulunmasnda kullanlabilecek nemli bir durumdur.
Karmak spektrum her hangi bir =
1
frekansnda vektr serilerinin toplam olarak
bulunabilir.
rnek
x=(..,0,0,0,1,2,3,4,0,0,....) verisinin X() karmak spektrumunun deerlerini =0, /2t,

/t, 3/2t frekanslarnda bulunuz.

111

zm
(6.20) bantsndan
X() Genlik Faz
=0 =10 x(1)=1+2+3+4 =10 10 0
=/2t x(2)=1+2e
-i/2
-3+4e
-i3/2
= -2+2i
2 2
3/4
=/t x(3)=1+2e
-i
+3+4e
-i
= -2 2 -
=3/2t x(4)=1+2e
-i3/2
+3+4e
-i/2
= -2-2i
2 2
-3/4

Genlik ve faz spektrumlar =2/t de =0 tekrarlayacaktrlar.

Yukarda verilen z-dnm z=e
it
alnarak elde edilmitir. Dier bir tanmlama da
z=e
-it
alnarak yaplr. Laplace tanmlamas denilen bu tanmlama,

=
=
0 n
n
n
z x z X ) (
(6.21)
eklindedir. Bu tanmlama (6.16) bantsndaki tanmlama ile karlatrlrsa, z yerine z
-1

konularak, bir tanmdan dierinin elde edilebilecei anlalr. En son rnekte z-dnm
iin bu tanm kullanlrsa ayrk verinin genlik spektrumu deimez, fakat faz deerlerinin
iareti deiir.

rnek
Birim basamak fonksiyonu.

=
0 0
0 1
n
n
x
n

(6.21) bantsna gre z-dnm,

=

= =
0
1
1
1
n
n
z
z z X . ) (
(6.22)
dir. (6.16) bantsndaki tanm kullanlrsa,

= =
0
1
1
1
1
n
n
z
z z X . ) (
(6.23)
bulunur.

Buraya kadar bir yanl (yani t<0 iin sfr olan) ayrk fonksiyonlarn z-dnm konu
edildi. Uygulamada t<0 sfr olmayan iki yanl fonksiyonlarla da karlalr. Bu durumda
z-dnm (6.16) ve (6.21) bantlarna benzer ekilde

112

=
n
n
n
z x z X ) (
(6.24)
ve

=
=
n
n
n
z x z X ) ( (Laplace tanmlamas)
(6.25)
olarak tannlanrlar.

z-dnm szge dzenlemede, elektrik ve ayrk (digital) dzeneklerin analizinde ok
kullanl bir matematik aratr. Daha nce de deinildii gibi, sismik dalga taslaklamada,
yerin bir dorusal dzenek olarak alnd yaklamlarda byk kolaylklar salar.


BLM VII

7. HILBERT DNM

Bir fonksiyonun (ayrk veya srekli) frekans ortamndaki gsteriliini salayan Fourier
dnmnden bir genlik ve bir de faz spektrumu elde edilir. Genlik ve faz veya benzer
olarak spektrumun gerel ve sanal ksmlar arasnda bir iliki kurmak yararl olacaktr. Bu
ilikiyi Hilbert dnm salar.

Bir s(t) fonksiyonu ift s
e
(t) ve tek s
o
(t) bileenlerinin toplam olarak yazlabilir.
) ( ) ( ) ( t s t s t s
o e
+ =
(7.1)
Burada iki bileenin de btn tler iin sfr olmad varsaylmaktadr. (7.1) bantsndaki
gibi ayrlamayan fonksiyonlar buradaki ileme katlmaz. s
e
(t) ve s
o
(t), srasyla, ift ve tek
fonksiyon olduklarndan,
(-t) s (t) s
e e
=
(t) -s (t) s
o o
=
(7.2)
dir. Buradan,
) ( ) ( ) ( t s t s t s
o e
=
(7.3)
olur. (1) ve (3) bantlarndan

[ ]
[ ] ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) (
t s t s t s
t s t s t s
o
e
=
+ =
2
1
2
1

(7.4)
yazlabilir. Bunun bir rnei ekil 1de gsterilmitir. s(t)nin Fourier dnm,

= dt e t s f S
ft i 2
) ( ) ( (7.5)
dir. (1) bants burada yerine konursa
[ ] [ ]dt ft 2 i ft 2 t s t s f S
o e
) sin( ) cos( ) ( ) ( ) ( + =

114

= dt ft t s i dt ft t s
o e
) sin( ) ( ) cos( ) ( 2 2
) ( ) ( f iS f S
o e
+ =
(7.6)
S(f)in gerel bileeni

= dt ft t s f S
e e
) cos( ) ( ) ( 2 (7.7)

s(t)
s (t)
s (t)
t
0
0
0
e
0
t
t

ekil 7.1 Bir fonksiyon tek ve ift fonksiyonlarn toplam olarak gsterilebilir.
ayn zamanda S(f)nin ift bileenidir. Sanal bileen,

= dt ft t s f S
o o
) sin( ) ( ) ( 2 (7.8)
ayn zamanda S(f)nin tek bileenidir. (7) ve (8)in ters Fourier dnmleri

= df ft t S t s
e e
) cos( ) ( ) ( 2 (7.9)

= df ft f S t s
o o
) sin( ) ( ) ( 2 (7.10)
Eer
iin 0 t 0 < = ) (t s
(7.11)

115
ise
0 t = ) ( ) ( t S t S
o e

(7.12)
olur. (12) bants (9) ve (10) bantlarndan yararlanlarak yazlrsa, t0 iin,

= df ft f S df ft f S
e e
) sin( ) ( ) cos( ) ( 2 2 (7.13)
olur. Ayrca,
) ( ) ( t s t s
o e
=
(7.14)
olduundan (13) bants aadaki gibi yazlabilir.

= df t f f S df ft f S
o e
) sin( ) ( ) cos( ) ( 2 2 (7.15)
Burada -<t< dir. (7) bantsnn kosins dnm

= du ut u S dt ft dt ft t s
e e
) cos( ) ( ) cos( ) cos( ) ( 2 2 2 (7.16)
olarak yazlabilir. (7) bantsndan

= du ut u S dt ft f S
e e
) cos( ) ( ) cos( ) ( 2 2 (7.17)
olur. En sadaki inregral (15) bantsnda verildiinden

= du t u u S dt ft f S
o e
) sin( ) ( ) cos( ) ( 2 2 (7.18)
olur. Bu, aadaki gibi yazlabilir.



=
0 0
2 2 4 du ut u S dt ft f S
o e
) sin( ) ( ) cos( ) (
(7.19)
Bu nemli bant bir dzenein veya szgecin frekans fonksiyonunun sanal ksm
verildiinde bundan gerel ksm elde edilebilir. Yani frekans fonksiyonunun sanal ksm
veriliinde gerel ksm da belirlenmi olur. Benzer ekilde



=
0 0
2 2 4 du ut u S dt ft f S
e o
) cos( ) ( ) sin( ) (
(7.20)
yazlabilir. Bu son iki bantdaki dnmlere Hilbert dnm denir. Dzenek
fonksiyonunun gerel (veya ift) ve sanal (veya tek) bileenleri arasndaki ilikiyi veren bu
bantlar dorusal dzenek kuramnda nemli bir yer tutarlar.


116
Bir s(t) fonksiyonunun Hilbert dnm

=
t t
t d t s
t S
Hi
) (
) (

1
(7.21)
olarak tanmlanr. t t = de integral raksaktr, fakat integralin Cauchy prensibi deeri
alnarak bundan kurtulunur. Ksaca

c
z f i dz
z z
z f
) (
) (
0
0
2
dir. Burada c izgisel integralin alnd kapal eridir. Aslnda S t
Hi
( ), s(t)nin -1/t ile
evriiminden (konvolsyonundan) da elde edilebilir. Yani
) ( * ) ( t s
t
t S
Hi

1
= (7.22)
Grlecei gibi Hilbert dnm bir szgeleme ilemidir. -1/t nin Fourier dnm
isgnf dir. Burada

=
0 1
0 1
f
f
f sgn
(7.23)
dir. Bu iki fonksiyon ekil 2de grld gibidir.

Hilbert dnmnn bir eit szgeleme olduunu yukarda belirtmitik. Bu
szgelemede genlikler deimez fakat btn frekanslardaki bileenlerin fazlar fin
iaretine bal olarak /2 kadar deiir. Bu nedenle bir fonksiyonun ardk olarak iki defa
Hilbert dnm alndnda sonuta yine fonksiyonun kendisi elde edilir.

Eer
iin 0 t < + = ) ( ) ( ) ( iI R S

s(t)=0 ise byle bir fonksiyonun Fourier dnm

=
0
2
dt t R t s ) cos( ) ( ) (

=
0
2
dt t I ) sin( ) (

(7.24)
ve

117
I I
t f
R R
e e
1
t
isgnf

ekil 7.2 Hilbert dnm ilei -1/t ve bunun Fourier dnn olan isgnf fonksiyonu.




=
0 0
2
dydt t yt y I R ) cos( ) sin( ) ( ) (

(7.25)



=
0 0
2
dydt t yt y R I ) sin( ) cos( ) ( ) (

(7.26)
Burada y deikeni integraller alnrken karklk olmamas iin yerine kullanlmtr.
Son iki bant gerel ve sanal fonksiyonlarn birbirlerine bal olduklarn ve biri bilinince
dierinin bulunabileceini gstermektedir.

Ayrca, yukardaki gibi, t<0 iin s(t)=0 olan fonksiyonlar iin de

= d X d R ) ( ) (
2 2
(7.27)
ve



=
0
2
0
2
2

d R dt t s ) ( ) (
(7.28)
olduu gsterilebilir.

Toparlama
t<0 iin s(t)=0 olan bir fonksiyonun (veya bir dzenein tepki fnksiyonun) frekans
karakteristii (veya tepki fonksiyonu),

118
S(f)=R(f)-i I(f) (7.29)
biiminde yazlabilir. Burada I(f), R(f)in Hilbert dnmdr. Yani

=
dy
f y
y I
f R
dy
f y
y R
f I
) (
) (
) (
) (

1
1

(7.30)

Hilbert dnm jeofizikte gravite ve sismik aratrmalrda gncel olarak
kullanlmaktadr. Sismik izlerin Hilbert dnm alnaral sanal bileenleri saptanr.
Sismik iz ve bu bileen bir karmak iz olutururlar. Bu karmak izlerden yansmann
kuvveti ve anlk fazlar zamann fonksiyonu olarak belirlenir. Anlk fazlardan saptanan
anlk frekanslar da zamann fonksiyonu olarak elde edilir. Btn bu bilgiler sismik izden
jeolojik yapya geite, deerlendirmede yardmc olarak kullanlr. Bu saptamalar ou
kez renkli olarak izilir ve karmak jeolojik yapnn ortaya karlmasnda kullanlr.
Sismik veriler zellikle ky tesi almalarda ok deiken olmayan koullarda
gzlendiinden, sz konusu karmak iz analizi yaklamlar petroll yaplarn
belirlenmesinde yararl bilgile verirler.






BLM VIII

8. ZAMAN - ORTAMI LEMLER

r argmannn r
1
r r
2
aralndaki tm deerleri iin tanmlanm olan f(r) fonksiyonuna
r-uzaynda veya r-ortamnda tanmlanm bir fonksiyon denir. Ayn fonksiyon f(r), s gibi
yeni bir argmann fonksiyonu olan baka bir ekle dntrlebilir. Baz matematik
ilemlerle yaplan bu dnm
f(r) F(s) (8.1)
eklinde gsterilebilir. Bu ilem ile fonksiyon r-ortamndan s-ortamna dntrlr.
Aslnda, bu ilem tpk logaritmadaki ilem gibidir. rnein bir arpma yapmak iin nce
arpanlar log-ortamna dntrrz hesaplar bu ortamda yaparz (zira arpma ilemi bu
ortamda toplama ilemine dnr), daha sonra ters dnm ile orijinal ortama (antilog
ortam) dneriz.

Dnmn kullanlmasnda izlenen ilemler ekil 8.1de zetlenmitir. Bu kavram
kullanarak sismik sinyalini zaman-ortam fonksiyonu f(t) ve bunun Fourier dnmn
F() ferkans-ortam imaj olarak dnebiliriz. Ayn fonksiyonun birbirine edeer iki ayr
gsterimi fonksiyon ile ilgili ilemleri bize uygun den ortamda yapabilmemize olanak
salar.

izelge 8.1de zaman-ortamnda ve frekans-ortamnda en ok kullanlan ilemler
gsterilmitir.

120
Orjinal Ortam
(r-ortam)
maj Ortam
(s-ortam)
f(r)'yi ieren
program
uygun
dnm
Fonksiyon
F(s) olur.
r-ortamnda
problemin
zm
ters
dnm
S-ortam
zm

ekil 8.1 Bir ortamdan dierine dnmn prensiplerini gsteren blok diagram.

izelge 8.1: Zaman ve frekans ortamlarnda en ok karlalan ilemler; C, C
1
ve C
2
sabitlerdir
Zaman - Ortam Zaman Fonksiyonu, f(t) Frekans - Ortam Spektrum, F()

1. ( ) ( ) t f C t f C
2 2 1 1
+ ( ) ( ) C F C F
1 1 2 2
+
2. ( ) f ct
( )
1
C
F C
3. ( ) f t c ( ) F

e
ic

4. ( ) ( ) f t f t
1 2
* ( ) ( ) F F
1 2
.
5.
( )
( ) f t
n
( ) ( ) i F
n

6.
( ) f t

dt
( )
1
i
F

7. ( )
11

( ) F
1
2

8. ( )
12
( ) ( ) F F
1 2
.
*


Zaman serilerinin zmlemesi aslnda zaman-ortam ilemlerinden oluur. Bu zmleme
jeofizikte en yaygn ekilde kullanlan trleri korelasyon, konvolsyon ve dekonvols-
yondur.

8.1 Kart liki (apraz-Korelasyon) (Cross-Correlation)

f(t) ve g(t) gibi verilen iki fonksiyonun apraz-korelasyonu ( )
fg
aadaki bantyla
verilir:
( ) ( ) ( ) ( ) ( )dt t g - t f = dt
-

+ = t g t f
fg
(8.2)

121
Bu iki integral ifadesinin eitlii ( ) ( ) =
gf fg
olduuna iaret eder. Yani apraz iliki
fonksiyonunun hesaplanmasnda hangi fonksiyonun kaydrld nemlidir.

Her iki fonksiyon birim aralklarla saysallatrlrlarsa yukardaki integral eitliine
edeer bant:
[ ]
J i
i
i
J
fg
g f
+

=
(8.3)
yazlabilir. apraz iliki fonksiyonunun ( )
fg
gsteriminde ilk alt indiz (f) sabit tutulan
fonksiyonu, ikinci alt indis (g) ise kaydrlan fonksiyonu gsterir.

apraz-korelasyon fonksiyonunun davran ilikilendirilen iki fonksiyon arasndaki
benzerliin derecesine baldr. ki fonksiyon benzer iseler deeri artar, aksi halde klr.
Tamamen rasgele veri bulunmas halinde ise deeri sfr olur.

rnek
f(2,1) ve g(3,4,5) fonksiyonlarnn (dalgacklarnn) kart ilikisini hesaplaynz.
[ ]
j i
i
i
J
fg
g f
+
=

=
2
0

Bu ilem pratikte u ekilde yaplabilir; iki fonksiyon karlkl yerletirilir. Bir tanesi sabit
tutularak dieri ( ) kadar kaydrlr ve her bir kaydrmada karlk gelen deerler arplarak
toplanr.

Sa tarafa olan kaydrma pozitif kaydrma, sol tarafa olan ise negatif kaydrmadr ve eksi
iaret alr.

1 0
f f
g
0
g g
1 2
( ) 10 4 1 3 2 0
1 1 0 0
= + = + = g f g f
fg


2 1 0
g g g ( ) 3 3 1 1
0 1
= = = g f
fg

ters (negatif) ynde kaydrldnda,
f
0
f
1

g
0
g g
1 2
( ) 13 5 1 4 2 1
2 1 1 0
= + = + = g f g f
fg

g
0
g g
1 2
( ) 10 5 2 2
2 0
= = = g f
fg

elde edilir.

122
t
f
0 1
t

t
g
0 1 2
t

()

0 -1 1 -2
fg

Kart iliki fonksiyonu


Kart iliki kaydrlan fonksiyonun deimesi halinde deiir. Bu rnekte g(t) yerine f(t)
fonksiyonu kaydrlrsa,

g
0
g g
1 2

f
0
f
1
( ) 10 1 4 3 2 0 = + =
gf

f
0
f
1
( ) 13 5 1 2 4 1 = + =
gf

f
0
f
1

( ) 10 5 2 2 = =
gf


ters ynde kaydrldnda
g
0
g g
1 2

f
0
f
1
( ) 3 1 3 1 = =
gf


()
0 -1 1 2
gf

Frekans ortamnda Fourier dnm ile ilgili arpm ve kaydrma teoremleri kullanlarak
ise ve ) ( ) ( ) ( ) ( G t g F t f
( ) ( ) ( )

G F
fg
.
(8.4)
olduu gsterilebilir (Bak. Blm 2.7.12).

Bunu konvolsyon ile karlatrrsak her iki halde de iki fonksiyonun genlik spektralarnn
arpldn, konvolsyon iin karlk gelen faz spektralarnn toplandn, apraz

123
korelasyon halinde ise karldn grrz. G
*
() karmak elenik genliin iareti ayn
kalrken yalnzca G()nn faznn ters iaretlisi olduundan yukardaki ifadeyi anlamak
zor deildir.
) (
) ( ) (


f
i
e F F =
) (
) ( ) (


g
i
e G G =
) (
*
) ( ) (


g
i
e G G

=
( ) ( ) ( )
)) ( ) ( (
.


g f
i
fg
e G F

=
apraz-iliki ile evriim arasndaki iliki dalgacn zaman tersi (time reverse) kavram ile
daha dzgn ekilde ifade edilebilir. Gerekten, iki dalgacn apraz-iliki ilk dalgacn
zaman-tersi ile evriime edeerdir.

Uygulama asndan, apraz-korelasyon teknikleri rasgele grlt ile rtlm bir sinyali
ayrmaya yarar. Bu yaklam tamamen rastgele veriler iin ( ) 0
fg
= olma zelliine
dayanr.

Bir sistem, sinyali ok fazla bozmad takdirde, apraz korelasyon fonksiyonu sinyalin
sistemi gemesi iin gereken zamann saptanmasnda kullanlabilir. Sisteme giri
fonksiyonu k fonksiyonu ile apraz-ilikilendirilir. Bir zaman kaymas dnda iki
fonksiyon ayn olduundan elde edilen apraz-iliki fonksiyonu sistemin neden olduu
kaymaya eit bir zaman gecikmesinde bir dorua sahiptir. deal olarak, dalga eklinin
deimemesi iin sistemin dz bir frekans tepkisi olmaldr.

8.2 z-iliki (Oto-korelasyon) (Autocorelation)

z-iliki fonksiyonu apraz-iliki fonksiyonunun zel bir halidir. f(t)=g(t) yazdmz
zaman ( )
fg
apraz-iliki fonksiyonu ( )
ff
z-iliki fonksiyonu haline gelir. Srekli
fonksiyonlar iin
( ) ( ) ( )dt + t f

= t f
ff
(8.5)
ve ayrk fonksiyonlar iin
[ ]
J i
i
i
J
ff
f f
+

=
(8.6)

124
dir.

apraz-iliki fonksiyonundan farkl olarak, z-iliki fonksiyonu =0 gre simetriktir, yani;
( ) ( ) =
ff ff
dir. Maksimum deeri sfr zaman gecikmesindedir. f(t)nin peryodik
olmas halinde z-iliki fonksiyonu da peryodik olup, peryodu f(t) nin peryodu ile ayndr.
Bununla birlikte peryodik olmayan bir fonksiyon iin zaman gecikmesi arttka
( )
ff
azalr.

z-iliki fonksiyonu, ( )
ff
nun Fourier dnm f(t)=g(t) yazlarak apraz-ilikiden
bulunabilir:
( ) ( )
2
F
ff
(8.7)
Bu demektir ki, z-iliki fonksiyonu ile g spektrumu bir Fourier ifti olutururlar.
Bylece, ( )
ff
z-iliki fonksiyonu f(t)nin toplam enerjisinin bir ifadesi olur. z-
ilikinin tanmnda =0 yazarsak;
( ) ( ) { } dt t f
ff

=
2
0 (8.8)
olur.

z-iliki fonksiyonu gerek bir fonksiyon olduundan ( )
ff
hesaplanrken faz ile ilgili
tm bilgi kaybedilir. Bu nedenle sadece ( )
ff
yu bilmekle f(t) fonksiyonunu yeniden
elde etmenin yolu yoktur.

z-iliki fonksiyonu gizlenmi peryodikliin saptanmasnda kullanlr. Peryodik fonksiyon
halinde, z-iliki fonksiyonunun, orjinal fonksiyonun peryoduna eit bir peryodda bir
maksimumu vardr. z-iliki kavram, en geni lde, g (younluu) spektrumunun
hesaplanmasnda ve dekonvolsyon ilemlerinde kullanlr.

apraz-iliki ve z-iliki, her ikisi de, sfr gecikmesindeki deerlerine gre normalize
edilebilirler. Bylece, normalize edilmi fonksiyonlar aadaki ekilde tanmlanrlar;
apraz-iliki(Normalize) =
( )
( ) ( ) 0 0
gg ff
fg




125
z-iliki (Normalize) =
( )
( ) 0
ff
ff

Normalize edilmedikleri zaman bunlar belirtmek iin apraz-kovaryans ve otokovaryans
terimleri kullanlabilir.

Bir baka yararl fonksiyon retrokorelasyon (veya otokonvolsyon) fonksiyonudur. Bu
fonksiyon bir sismik sinyalin kendisinin zaman tersi ile korele edilmesiyle elde edilir. Bu
tr fonksiyonlar hakknda zet bilgiler Anstey(1964) ve Anstey&Newman(1966) da
verilmitir.
Uygulama: f(t)=(1,2,3,1,2,3,1,2,3) ve g(t)=(-3,-2,-1,0,1,2,3,2,1,0,-1,-2,-3,-2,-1) zaman
fonksiyonlarnn
1. apraz iliki fonksiyonunu,
2. Normalize apraz iliki fonksiyonunu,
3. f(t) fonksiyonunun z-iliki fonksiyonunu,
4. f(t) fonksiyonunun normalize z-iliki fonksiyonunu,
hesaplaynz ve grafikleyiniz. Elde ettiiniz sonular yorumlaynz.

8.3 Evriim (Konvolsyon, Katlamal arpm)(Convolution)
Evriim zaman serilerinin zmlemesinde geni uygulamalar olan matematiksel bir
kavramdr. f(t) ve h(t) gibi iki fonksiyonun evriimi aadaki ilemle tanmlanr;
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) t f t h t f
fh
y = d - t h

= (8.9)
Bu denklem (8.9), iliki fonksiyonlar iin verilen (8.2) ve (8.5) denklemleri ile
birletirilerek evriim ile iliki fonksiyonlar arasnda bantlar kurulabilir. Bu bantlar
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) = = = = f f h f
ff hf fh ff
ve
eklinde verilir. Buna gre, apraz-iliki fonksiyonu birinci fonksiyonun dierinin zaman
tersi ile evriimi ile hesaplanabilir. z-iliki fonksiyonunun hesaplanmasnda da ayn yol
izlenebilir.
f(t) ve h(t) fonksiyonlar birim aralk ile rneklenmi ise evriim integrali aadaki forml
ile saysal olarak hesaplanabilir:

i J
i
i i i i
h f h f y

= =
(8.10)

126
Evriim kuramna gre, zaman ortamndaki evriim ilemi ( ) ( ) f t h t frekans ortamnda
spektrumlarn arpm, ( ) ( ) F H . ekline dnr. Buna gre, evriim ile ilgili
fonksiyonlarn genlikleri arplr fazlar ise toplanr.
) (
) ( ) (


f
i
e F F =
) (
) ( ) (
i
h
e H H =
( ) ( )
)) ( ) ( (
. ) (


h f
i
e H F Y
+
=

Evriim saysal olarak nasl hesaplandn gstermek iin evriim hesaplanan ve aadaki
ekilde tanmlanan fonksiyonlar gz nne alalm;
( ) rnek 1 + m
2 1 0 m i
f f f f f ,..., , , =
( ) rnek 1 + n
2 1 0 n i
h h h h h ,..., , , =
burada m > n dir. Bu durumda y ile gstereceimiz evriim,
( ) rnek 1 + n + m
2 1 0 n m J
y y y y y
+
= ,..., , ,
eklinde verilir.

Evriim aadaki yntemlerden birisi ile hesaplanabilir.

8.3.1 Saysal Toplama Yntemi
Bu yntemin ileyii u ekilde aklanabilir: nce fonksiyonlardan biri ters evrilir.
Bundan sonra bu fonksiyon her defasnda bir rnekleme peryodu kadar zaman ekseni
boyunca kaydrlr. Her durumda iki fonksiyonun karlkl gelen deerleri arplarak
toplanr ve bylece evriim fonksiyonunun bir noktadaki deeri bulunur.
0 1 2
3 2 1 0

h h h
f f f f

0 0 0
y f h =
0 1 2
3 2 1 0
h h h
f f f f

1 0 1 1 0
y f h f h = +

0 1 2
3 2 1 0
h h h
f f f f

2 0 2 1 1 2 0
y f h f h f h = + +

3 1 2
3 2 1 0
h h h
f f f f

3 1 2 2 1 3 0
y f h f h f h = + +

0 1 2
3 2 1 0
h h h
f f f f

4 2 2 3 1
y f h f h = +

127

0 1 2
3 2 1 0
h h h
f f f f

5 3 2
y f h =
ekil 8.2 Bir kayma eklinde uygulanan evriim ileminin grafik gsterimi.

Bu ilem, evriimi tanmlayan aadaki forml ile zetlenmektedir:
( ) n + m 0,1,2,..., = J
0
i J
m
i
i J
h f y

=

=
(8.11)
Grafik olarak yntem bir kayma ilemi olarak gsterilebilir. Yntemi aklamak iin
aadaki dalgacklar gsteren f ve h fonksiyonlarn gz nne alalm:

( )
( ) dalgaca olan 3 Uzunlugu
dalgaca olan 4 Uzunlugu
2 1 0
3 2 1 0
h h h h
f f f f f
i
i
, ,
, , ,
=
=

Kayma ilemi ve eriimin hesaplanmas ekil 8.2de gsterilen ekilde yaplr.

8.3.2 Katlanma Yntemi

Dalgacklarn katsaylar ekil 8.3de gsterilen izelgedeki gibi dizilirler. Kareler iinde
karlkl gelen katsaylarn arpmlar yer alr. Evriim fonksiyonu apraz yndeki
arpmlarn toplanmasyla elde edilir


f
f
f
f
0
1
2
3
h
f h
f h
f h
f h
0
1
2
3
0
0
0
0
0
h
f h
f h
f h
f h
0
1
2
3
1
1
1
1
1
h
f h
f h
f h
f h
0
1
2
3
2
2
2
2
2

y f h
y f h f h
y f h f h f h
y f h f h f h
y f h f h
y f h
0 0 0
1 1 0 0 1
2 2 0 1 1 0 2
3 3 0 2 1 1 2
4 3 1 2 2
5 3 2
=
= +
= + +
= + +
= +
=

ekil 8.3 Bir katlanma ilemi olarak evriimin hesaplanmas.

8.3.3 Z-Dnm Yntemi


128
ki dalgacn evriimi bu dalgacklarn z-dnmlerinin arplmas ile elde edilir. Bu
arpm sonucu elde edilen z polinomunun katsaylar evriim fonksiyonunu,
J
y , verirler.
Bylece,

( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) ( )
5
2 3
4
1 3 2 2
3
0 3 1 2 2 1
2
0 2 1 1 2 0 0 1 1 0 0 0
2
2 1 0
3
3
2
2 1 0

f
z h f z h f h f z h f h f h f
z h f h f h f z h f h f h
z h z h h z f z f z f f h f
i i
+ + + + + +
+ + + + + =
+ + + + + = .
(8.12)
yazlabilir.

Bu polinomda
5 2 1 0
z z z z ,..., , , in katsaylar evriim fonksiyonunu yle;
5 2 1 0
y y y y ,..., , ,
olutururlar.

8.3.4 Matris Notasyonu Yntemi

Matris cebrinden bilindii gibi ( ) n n boyutlu bir kare matris bir stun matrisi ile arpld
zaman sonu yine n elemanl bir stun matrisidir.

Bu kural evriimin hesaplanmasnda kullanlabilir. ki dalgacn katsaylar o ekilde
dzenlenir ki, oluan matrislerin arpm istenilen sonucu, yani evriimi versin.

Daha nce verilen f ve h dalgacklar iin matris dzenlemesi aadaki ekildedir:

5
4
3
2
1
0
2
1
0
0 1 2 3
0 1 2 3
0 1 2 3
0 1 2
0 1
0
0
0
0
0 0
0 0
0 0
0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0 0
y
y
y
y
y
y
h
h
h
f f f f
f f f f
f f f f
f f f
f f
f
.
(8.13)
Her ne kadar bu ilemle evriimin birikim zellii kaybedilirse de matris gsteriminin
evriim hesabnda kullanlabilen ok yararl zellikleri vardr.

ki fonksiyonun iliki fonksiyonlardan birinin dierinin zaman tersi ile evriimine edeer
olduundan yukardaki yntemler iliki fonksiyonlarnn hesaplamalarna da
uygulanabilirler.

129

Son olarak, matematiksel bir fonksiyon olarak evriimin aadaki zelliklerine dikkat
etmeliyiz:

( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
[ ]
( ) ( )
[ ]
( )
( ) ( ) ( )
[ ]
( ) ( ) ( ) ( )
Komtatif t f t f t f t
Asosiyatif t f t f t f t f t f t
Distribtif : t f t f t f t f t f t f t
: f
: f
f
1
1
1
=
=
+ = +
2 2 1
2 3 1 2 3
2 3 1 2 1 3


Uygulama: f(t)=(1,2,3,1,2,3,1,2,3) ve g(t)=(-3,-2,-1,0,1,2,3,2,1,0,-1,-2,-3,-2,-1) zaman
fonksiyonlarnn
1 f(t) fonksiyonunun z-evriim (retrokorelasyon) fonksiyonunu,
2 evriim fonksiyonunu tm yntemleri kullanarak
hesaplaynz ve grafikleyiniz. Elde ettiiniz sonular yorumlaynz. z-evriim ve z-
iliki fonksiyonlarn karlatrnz.

8.4 Dekonvolsyon (Ters Evriim)

8.4.1 Temel Kavram

Ters evriim bundan nce anlatlan evriim ileminin tersidir. Ters evriimin esasn
anlayabilmek iin aadaki evriim ilemini gznne alalm:
( ) ( ) ( ) t h t f t y = (8.14)
Burada f(t) ve h(t) evritirilen fonksiyonlar y(t) ise ktaki evriim fonksiyonudur.

imdi, y(t) ve f(t) nin verildiini dnelim, bu halde h(t) yi elde etme ilemine ters
evriim (veya ters szgeleme) ve bu ii yapan sisteme ters szge denir. Bylece, eer
f(t) yi elde etmek iin y(t) ile evritirilmesi gereken fonksiyon ( ) t h
ise;
( ) ( ) ( ) t h t y t f = (8.15)
yazlabilir ve y(t) (8.14) deki ifadesi kullanlarak
( ) ( ) ( ) ( ) t h t h t f t f = (8.16)
yazlabilir.


130
Bununla birlikte, Dirac delta fonksiyonu kuramndan ( ) ( ) ( ) t t f t f = yazlabilir. Bu
bantnn kullanlmasyla (8.16) denklemi
( ) ( ) ( ) t t h t h = (8.17)
ekline girer ki, bu da bize evriim operatr h(t) ile ters evriim operatr arasndaki
ilikiyi verir. Bu bant ters evriim operatrnn bir tanmn verir. Dalgack kavram
kullanlarak bu bant
( ) ( ) ,... , , ,... , , ,... , , 0 0 1
2 1 0 2 0
= h h h h h h
h

(8.18)
eklinde ifade edilebilir. Ters evriim operatrnn katsaylar z-dnm kullanlarak
hesaplanabilir:
( ) ( ) 1
2
2 1 0
2
2 1 0
= + + + + + + ... . ... z h z h h z h z h h (8.19)

...
...
+ + +
= + + +
2
2 1 0
2
2 1 0
1
z h z h h
z h z h h
(8.20)
Ters evriim operatrn tam olarak elde edebilmek iin ( ) ... + + +
2
2 1 0
z h z h h sonsuz
serisinin yaknsak olmas gerekir. Bu seri yaknsak ise operatr dengeli, raksak ise
dengesiz dir. ( ) ... + + +
2
2 1 0
z h z h h serisi dipollere ayrlabilir. Bu gsterim ile (8.30)
denklemi

( )( )( )...
...
z c c z b b z a a
z h z h h
1 0 1 0 1 0
2
2 1 0
1
+ + +
= + + +
(8.21)
eklinde yazlabilir. ( ) ( ),... , z b b z a a
1 0 1 0
+ + dipollerinden her biri minimum gecikmeli ise
ters evriim operatr
i
h dengelidir (Kanasewich, 1973).

Uygulama (1): Bir sistemin giri fonksiyonu f(t)=(2,1,3,2) ve sistem fonksiyonu h(t)=(2,3)
olduuna gre sistemin kn hesaplaynz.
zm:
Giri fonksiyonunun z dnm F(z)= 2+z+3z
2
+2z
3
ve sistem fonksiyonunun z
dnm H(z)= 2+3z dir. Sistemin k giri ve sistem fonksiyonlarnn evrimi
fonksiyonu olduuna gre evriim ilemi z dnm yntemi ile
Y(z)= F(z).H(z)=(2+z+3z
2
+2z
3
).(2+3z )
Y(z)=(4+8z+9z
2
+13z
3
+6z
4
) ve y(t)=(4,8,9,13,6)
olarak elde edilir.

131
Uygulama (2): Bir sistemin giri fonksiyonu f(t)=(2,1,3,2) ve sistemin k
y(t)=(4,8,9,13,6) olduuna gre sistem fonksiyonu h(t)yi hesaplaynz.
zm: Giri fonksiyonunun z dnm F(z)= 2+z+3z
2
+2z
3
ve k fonksiyonunun z
dnm Y(z)=(4+8z+9z
2
+13z
3
+6z
4
) dir. Sistem fonksiyonu y(t) ile f(t)nin ters
evriiminden hesaplanr.
Y(z)= F(z).H(z) olduuna gre,
H(z)=Y(z)/F(z) ile elde edilir.
z z H 3 2
2z 3z z 2
6z 13z 9z 8z 4
3 2
4 3 2
+ =
+ + +
+ + + +
= ) (
ve h(t)=(2,3) elde edilir.
























132
KAYNAKA ve YARDIMCI KAYNAKLAR

TRKE

Alptekin . (1983), VER LEM II ders Notlar, KT Mhendislik Fakltesi, Jeofizik Mh. Blm,
Trabzon.
Cantez N. (1984), JEOFZKTE VER LEM, Cilt-I, T Maden Fakltesi, Jeofizik Mhendislii
Blm, stanbul.
Cantez N., U. Yaramanc ve H. ZDEMR (1987), SPEKTRAL ANALZ ve Jeofizik Uygulamalar,
TMMOB JFMO Eitim Yaynlar No:1, Ankara.
Kurtulu C. ve D. Gider (2004), VER LEM Srekli ve Ayrk, Kocaeli niversitesi Yaynlar, Yayn No:
134, Kocaeli.
zdemir H. (1980), Jeofizikte Veri lem II, T Maden Fakltesi, Jeofizik Krss, stanbul.
zdemir H. (1981), Jeofizikte Veri lem I, T Maden Fakltesi, Jeofizik Krss, stanbul.
Pnat R ve Z. Ak (1995), JEOFZKTE SNYAL KURAMI VE DNMLER, TMMOB JFMO
Eitim Yaynlar No:2, Ankara
Yaramanc, U. (1984), JEOFZKTE STOKASTK MODELLEME, T Maden Fakltesi, Jeofizik
Mhendislii Blm, stanbul.

NGLZCE

Al-Sadi H. N. (1980), SEISMIC EXPLORATION: Technique and Processing, Birkhauser Verlag, Basel,
Boston, Stuttgart.
Bath, M. (1974), SPEKTRAL ANALYSIS in GEOPHYSICS, Elsevier, Amsterdam.
Hamming R. W. (1983), DIGITAL FILTERS, Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey, USA.
Kanasewch E.R. (1973), TIME SEQUENCE ANALYSIS in GEOPHYSICS, The University of Alberta
Pres, Edmonton, Alberta, Canada.
Rikitake T., R. Sato and Y. Hagiwara (1987), APPLIED MATHEMATICS for EARTH SCIENTISTS,
Terra Scientific Publishing Company, Tokyo, Japan.