AK Partinin Snf Siyaseti

Gven BAKIREZER* Ycel DEMRER**

Milli Grten AK Partiye Trkiyede dinsel-politik parti geleneinin dinsel boyutu zerine almak daha ok tercih ediliyor. Gerekten de Trkiyede siyasetin grece dar bir alana sktrlm olmas ve yukardan aa batllaarak modernleme srecinin yaratt kltrel elikilerin varl bu tutumu bir dereceye kadar hakl klyor. Fakat bu ilginin arkasnda Trkiyede siyasal hayatn snfsal ayrmlardan ok kltrel ayrmlar ekseninde ekillendiine dair yaygn bir inan da var. Bu inanca kreselleme srecinde doan kimlik sorunlarnn etkisi de eklendi. Biz kltrel sorunlarn ve elikilerin nemini inkar etmemekle beraber sosyo-ekonomik konumlarn siyasal ynelimin temelinde olduunu, kltrel/dinsel sylemin, zaman zaman grece bamsz dinamikleri olsa da, daha ok snfsal kar ve elikilerin ifade edili biimleri olarak anlam bulduunu dnyoruz. Bu ksa yazda bu meselenin tatmin edici bir tartmasna yer yok. O yzden Trkiyedeki dinsel-politik parti geleneini ve ykseliini en iyi aklayacan dndmz sosyo-ekonomik ereveye referansla kendimizi gelenein snfsal kkenleri, temsil ettii snf karlar, snfsal semen taban ve nihayet izledii snf siyaseti ile snrlayacaz. Asl konumuz olan AK Parti kendini Milli Gr kkeninden ayrmak istese de, dinsel-politik parti geleneinin evrimi iinde AK Partiyi anlamak iin Milli Gr mirasn zorunlu olarak ele alacaz.

* **

Dr., Kocaeli niversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm Dr., Kocaeli niversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm

mlkiye Cilt: XXX Say:252

19

Milli Grn elikili Miras: Adil Dzen

Milli Gr hareketi 1960larn sonunda Erbakann Ticaret ve Sanayi Odalar Birlii Bakanlndan zorla uzaklatrlmas, ardndan Nakibendi Tarikatnn desteiyle 1969da Konyadan bamsz milletvekili seilmesi ve 1970de Milli Nizam Partisini kurmasyla balad. Erbakan Ticaret ve Sanayi Odalar Birlii Bakanlna kk lekli mteebbislerin oylaryla gelmi ve grevinden ise kendisini istemeyen byk tccar ve sanayicilerin arzular dorultusunda hkmet tarafndan uzaklatrlmt. Erbakan o gnlerde hkmetin byk tccar ve sanayiciyi desteklemesinden ve Anadolunun kk giriimcisinin vey evlat muamelesi grmesinden ikayet ediyordu. Ticaret ve Sanayi Odalar Birlii ise, Erbakana gre, komprador-mason byk tccar ve sanayicileri temsil ediyordu. Milli Nizam Partisi taral kk mteebbisin snfsal karlarn dinsel-kltrel bir siyasal sylem araclyla geni kitlelere ulamay hedefleyerek korumak zere milliyeti ve mukaddesat bir parti olarak kuruldu. Siyasi iktidarn kaynaklar byk tccar ve sanayici lehine datmas karsnda, parti program mteebbisler arasnda frsat eitlii talep ediyordu. Kapatlan Milli Nizam Partisi yerine 1972de kurulan Milli Selamet Partisi ayn snfsal izgiyi srdrrken, rnein programnda organize sanayi blgelerinde kk reticiyi rgtlemeyi ve bu amacn bir paras olarak hibir yenin %5 ten fazla paya sahip olamayaca, en az 100 ortakl irketlerin kurulmasn savunuyordu. 1970ler boyunca Milli Gr hareketinin siyasi sylemi iinde sosyal adalet meselesi de nemli bir yer tuttu; rnein komusu aken tok yatlamayaca hadisi sklkla tekrarland. Hareketin meseleye yaklam daha ok moral temeldeydi. Milli Nizam Partisi Programna gre bireye veya cemiyete nem atfeden yaklamlarn sosyal adalet anlay kusurluydu. Aslolan itimai adalet ve huzurun fertlerin iten gelerek hakka riayet etmesiyle kendiliinden domasyd, devletin itimai adalet tevziindeki rol ikinci derecede kalan tamamlayc mahiyette bir rold. nsanln kurtuluu ancak ahlaki bir nizam ierisinde gerekleecekti.1 Milli Selamet Partisi 1973 genel seimlerinde % 11.8 ve 1977 genel seimlerinde % 8.6 oy alrken, 1980de kapatlan Parti yerine 1983te kurulan Refah Partisi 1987 genel seimlerinde % 7.2 oy ald. 1980lerde uygulamaya konan yeni sa politikalarn gelir dalm dengelerini bozan ykc sonularnn grlmeye balanmas ile birlikte, Milli Gr hareketi 1990larda ykselie geti. 1991 genel seimlerinde
1

MNP ve MSPnin douu, snf taban ve grleri iin bkz. Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas: MSP rnek Olay (stanbul: Alan Yaynclk, 1985), s. 89142. Milli Gr hareketinin snfsal temelini durumlar bozulan esnaf ve zanaatkr evrelerinde bulan bir analiz iin bkz. Ahmet Ycekk, Trkiyede Din ve Siyaset, nc bask (stanbul: Gerek Yaynevi, 1983), s. 7284. Milli Gr hareketinin daha douunda kltrel elikilerden ziyade snfsal elikilerin bulunduu ynnde bir yorum iin bkz. Serdar en, Refah Partisinin Teori ve Pratii: Refah Partisi, Adil Dzen ve Kapitalizm (stanbul: Sarmal Yaynevi, 1995), s. 14, 1720.

20

mlkiye Cilt: XXX Say:252

Refah Partisi ats altndaki sa ittifak % 16.8 oy alrken Partinin kendi oylar muhtemelen % 10u gemiti. Refah Partisi 1994 yerel seimlerinde % 19 oy ald ve bu arada stanbul ve Ankara belediye bakanlklarn da kazand. Refah Partisi 1995 genel seimlerinden % 21.4 oy oran ile birinci parti kt ve 1996da Doru Yol Partisi ile koalisyon yaparak iktidara geldi. Snf siyaseti bakmndan hareketin iinde iki eilim vard. Birincisi Adil Ekonomik Dzen brornde ifade edilen esnaf ve zanaatkr korumaya ynelik korporatist proje ve bunu tamamlayacak biimde yoksul kesimlere ynelik bir sosyal yardm ve dayanma pratiiydi. Hareketin sylem gc vaktiyle sol topik bir proje olarak da deerlendirilen Adil Dzen programndan gelmekteydi. 1991de Erbakan tarafndan kaleme alnan Adil Ekonomik Dzen brorne gre milyonlarca insan geim sknts, alk, sefalet, isizlik ve geri kalmla mahkum ederek ezmekte olan mevcut kle dzenine kar Adil Dzen kapitalizmin ve komnizmin faydal yanlarn alyor, mahzurlu ve zararl yanlarnna ise yer vermiyordu. Komnizm Emperyalizm ve Siyonizmin yrtcs sermayedarlarn kitleleri serbeste smrnn doru bir tehisini yapm ama areyi gsterememiti. Sosyal adaleti bir temel insanlk grevi olarak grmeyen kapitalist nizam insan doyumsuz bir iktisadi varlk (homo economicus) olarak tanmlar ve yoksula ancak bir sus pay vererek zenginin konumunu korurken, temelde kuvveti stn tutan bat medeniyetinin ekonomik dzenlerinden bir tanesi olduu iin komnizm de temelde kapitalizm ile ayn noktada ve bir ezen-ezilen dzeniydi. Adil Dzende devletin balca grevlerinden biri yurttalarna haysiyet ve onur iinde yaayaca koullar sunmak olacakt. Brorde devletin rol doal kaynaklarn ve baz kamu teebbslerinin mlkiyetinin sahipliinden baka ekonominin genel ileyii iin gerekli planlama rol ile snrlanyor, retim ve blm sreci devlet kontrolnde brokratik bir korporatizm olarak adlandrlabilecek bir sistem iinde tasarlanyordu. Fiyatlar lkenin her yerinde ayn olacakt; her vatanda lonca veya bir ekonomik dayanma grubunun yesi olacakt. rnein bir atlyede ne kadar ii ne kadar ustann alaca lonca tarafndan belirlenecekti. Faiz kurumuna dayanan kapitalist dzenden farkl olarak ekonominin btn ajanlar ekonomik faaliyetlere katlmlarndan belirli bir pay alacakt. Geliri vergilendirerek ekonomik etkinlii azaltan ve yoksulu ezen kapitalist sistemden farkl olarak devlet de retime katksn ayni olarak geriye alacakt. Devlet, ii ve iverenin paylar bir uzmanlar grubu tarafndan belirlenecek ve nceden anayasada tarif edilmi olacak; cretler, isizlik ve emeklilik maalar ise ya, eitim, ve liyakat gibi kriterlerle adil biimde saptanacakt. Herkes kiisel demenin olmad, genel bteden finanse edilen bir sosyal gvelik sisteminin emsiyesi altnda bulunacakt.2 Ancak Adil Dzen program belirsizliklerle doluydu.
2

Necmettin Erbakan, Adil Ekonomik Dzen (Ankara: Refah Partisi, 1991).

mlkiye Cilt: XXX Say:252

21

Metnin temel gerilimi bir yandan serbest piyasay savunurken dier yandan tm nerilerinin devletin piyasa mekanizmasn kaldrmasn gerekli klmasndan kaynaklanmaktayd.3 Belirsizlik ve elikilerine ramen metin 1980 ve 1990larn kreselleme ve serbest piyasa koullarnda ekonomik ve sosyal olarak ykma urayan geni kitleler iin anlam ve umut ihtiva ediyordu. Refah Partisi 1980 ve 1990larda giderek yoksullaan geni kitlelere somut olarak ulama imkann 1990larn balarnda kazand belediyeler araclyla buldu. 1990lardaki seim sonular Refah Partisinin ykseliinin merkez sol partiler aleyhine gerekletiini ve zellikle de baarnn ehirli kitlelerin oylaryla geldiini gsteriyordu. Bu ehirli kesimler esnaf ve zanaatkrlar ve ounlukla gecekondularda yaayan dk gelirli ve sosyal gvenlikten yoksun yeni gmenlerdi. Refah Partisi bu kesimlere yardmlama ve hayrseverlik ahlak ieren adil ve eitliki slami bir sylem ile yaklat; ama daha nemlisi taban rgtlenmeleri araclyla kurduu dayanma ilikileri ve kontrolleri altndaki belediyelerin imkanlaryla yrttkleri sosyal hizmet kampanyalar ile bu kitlelerle somut balar kurdu. cretsiz bilgisayar, niversite hazrlk kurslar, yiyecek, giyecek, yakacak yardm, salk yardm ve hatta para yardm Partiyi ulalabilir ve gvenilebilir bir rgt haline getirdi.4 Milli Gr hareketinin iinde snf siyasetini belirleyen ikinci eilim, kreselleme srecinde serbest piyasa ilkelerini hzla benimsemekte olan slami yeil sermaye tarafndan temsil ediliyordu. slamc sermayenin iinde rgtlendii MSAD, Malezya ve Endonezya gibi Mslman lkelere referansla mminler arasndaki ahlaki balara dayanan bir model iinde asgari devlet mdahalesiyle ileyen slami bir serbest piyasa modeli savunuyordu. rgtn kurucu bakan Erol Yarara gre rgtn yeleri ahlakl kapitalistlerdi.5 rgt homo economicus yerine slami eitim araclyla bencil doasn bastrmay reneceklerden oluacak homo islamicus tipine dayal bir toplum ngryordu.6 slami cemiyet ilikileri ierisinde ne grev ve lokavta ne de sendikalara yer vard.7 Yarara gre Dou Asya lkelerinin baarsnn
3

Menderes nar, slmi Ekonomi ve Refahn Adil Ekonomik Dzeni, Birikim, no. 59 (Mart 1994), s. 2632. Refah Partisinin belediyecilik performansnn olumlayc olmaktan ok eletirel bir deerlendirmesi iin bkz. Uur Aknc, The Welfare Partys Municipal Track Record: Evaluating Islamist Municipal Activism in Turkey, Middle East Journal 53, no. 1 (K 1999), s. 7594. Berrin Koyuncu, Kreselleme ve MSAD: Eklemlenme mi, atma m? E Fuat Keyman (ed.), Liberalizm, Devlet, Hegemonya (stanbul: Everest, 2002) iinde, s. 363, 367. Bkz. Erol Yarar, 21. Yzyla Girerken Dnyaya Yeni Bir Bak (stanbul: MSAD Yayn, [ty]) ve Sabahattin Zaim, Ekonomik Hayatta Mslman nsann Tutum ve Davranlar, Hner encan (ed.), Hayatnda slm nsan: Homo Islamicus (stanbul: MSAD Yayn, 1994) iinde, s. 101 102. Yusuf Balc, slmda alma likileri, encan, age iinde, s. 113127. Balcya gre sendikalar ancak iiler adna toplu szleme yapacak bir rgt olarak varolabilirlerdi.

22

mlkiye Cilt: XXX Say:252

ardnda Bat tipi sosyal devlet uygulamalarna nem verilmemesi yatyordu, ve Trkiye bunu rnek almalyd.8 MSADn alma ilikilerine yaklam slami ahlak benimseyen Hak- tarafndan hi benimsenmedi. MSADn aksine Hak rgtl kar temsilinin ilkelerini Batda aramaktadr. Hak- bakan Salim Usluya gre slam insanln kurtuluu iin bir yol nermekle beraber, sendikal hareketin kar karya kald cinsten somut problemlerin yant slami deer ve kurumlarla uyumlu bir biimde oluturulmu modern kurumlardan gelecektir.9 Usluya gre, baz Mslmanlarn btn problemlerin nedenlerini ahlaki deerlerin yokluuna balamalarna ramen zm geleneksel slami ahlak olamaz; Mslmanlar snf meselesini anlamak zorundadrlar.10 Ayn slami etii paylaan MSAD ile Hak-in yaklamlar arasndaki bu derin ayrlk meselenin ahlaki deil ekonomik/snfsal karlarla ilgili olduunu gstermektedir. arpc bir biimde, Hak- sendikal rgtlenme gln TSADl iadamlarnn iyerlerinde deil, slamda sendika var m diye itiraz eden MSADl iadamlarnn iletmelerinde yaamaktadr.11 Zira MSADl iverenler grece kk ve orta boy iletmelerinde serbest piyasada rekabet anslarn korumak ve sermaye birikimini srdrebilmek iin emek maliyetlerinin dk olmasna zellikle ihtiya duymaktadrlar.12 1990larda slami sermayenin ykseliine paralel olarak Refah Partisinin snf siyasetinde slami sermayenin istedii serbest piyasaclk ve hayrseverlik ahlak yoksul kesimlere ynelik sosyal adaleti eilime baskn gelmeye balayacakt.

AK Partinin Muhafazakar Demokratl: Yeni-Sa Hayrseverlik

28 ubat 1997de iktidardaki Refah Partisinin ordudan ald uyar Milli Gr hareketi iindeki ayrm bytt ve nihayet 2001de hareket iindeki yeniliki kanat
8 9

10

11

12

Yarar, s. 1516, 2122. Aye Bura, Dini Kimlik ve Snf: Bir MSAD Hak- Karlatrmas, Neecan Balkan ve Sungur Savran (ed.), Srekli Kriz Politikalar (stanbul: Metis Yaynlar, 2004) iinde, s. 141. Engin Yldrm, Labor Pains or Achilles Heel: The Justice and Development Party and Labor in Turkey, M Hakan Yavuz (ed.), The Emergence of a New Turkey: Democracy and the AK Parti (Salt Lake City: The University of Utah Press, 2006) iinde, s. 237. ennur zdemir, MSAD ve Hak-i Birlikte Anlamak: Snfl Bir slmi Ekonomi mi? Yasin Aktay (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: slamclk, Cilt 6 (stanbul: letiim, 2004) iinde, s. 842. zdemire gre iletme lei hususu sendika aleyhtar tutumun anlalmasnda kilit nemdedir. TSADl iadamlarnn byk iletmelerinin yksek profesyonellik dzeyinin aksine MSADl iadamlar kk ve orta lekli iletmelerinde zaman zaman iileri ile beraber almakta, beraber yemek yemekte, hatta iilerin ailelerinin sorunlaryla bile ilgilenmek durumunda kalmaktadrlar. Giriimcinin kendisini yannda altrd iiden ayrmamas durumunda iinin sendikal olmasna gsterdii tepkinin iddeti de artabilmektedir. Mslman giriimci yalnz sermayedar deil, ayn zamanda iiye yakn bir emektar konumundadr. zdemir, s. 856857. Oysa, kk mteebbis karlarn iisinden farkl grmedii iin deil, tam tersine bu fark gayet iyi kavrad iin sendika aleyhtardr. Sendikalar emek-gc maliyetini artrarak kk iletmenin rekabet gcn azaltan kurumlar olarak grlr.

mlkiye Cilt: XXX Say:252

23

ayrlarak AK Partiyi kurdu. AK Parti 2002 genel seimlerinde % 34.4 oy ald ve 2004 yerel seimlerinde % 40.1 oy oran ile iktidarn pekitirdi. AK Parti iktidara slamc bir parti olarak gelmedi. Tayyip Erdoan Partinin Milli Gr hareketinden ayrln gstermek zere en bandan beri muhafazakar demokrasi kimliini kulland. Parti, Avrupa Birliine katlmdan, ok-kltrclkten, ve laiklikten yana bir sylem gelitirdi; ABDnin desteini alrken IMFnin nerdii yapsal dnm programn srdrme vaadinde bulundu. Tm bunlar sadece iktidar olmak iin merkeze doru hareket etme ve siyasal meruiyeti lke dnda arama ynnde pragmatik admlar olmayp, ayn zamanda Milli Gr hareketi iinde Bat standartlarnda demokrasi isteyen yeni bir Mslman entelektel kesimin douunun ve yeni sa ekonomik politikalardan yana Mslman iadam snfnn gelimesinin de sosyolojik sonucuydu.13 Seim sonularnda grld zere, AK Partinin yeni ehresi, benimsenen yeni sa ekonomik konuma ramen, yoksul kitlelerin merkez sol partiler yerine dinsel-politik partilere ynelme eilimini glendirdi. AK Parti dk gelir ve eitim gruplarndan gelen ve kendilerini eziliyor olarak alglayan kimselerin partisi haline gelirken, CHP refah dzeyi grece yksek ve eitimli gruplarn partisi olmutu.14 AK Parti tznn 4. maddesinde, AK PART insann, insanca yaamasnn yntemi olan sosyal devlet anlaynn hayata geirilmesine zel nem verir deniyordu. Bununla birlikte Partinin Kalknma ve Demokratikleme Programnda,15 genel olarak her sa partide olduu gibi, mteebbisleri tevik etmek olarak anlalan iktisadi etkinlie nem atfedilmekte, gelir dalm ve sosyal politika ekonomik etkinlie tbi klnmaktayd. Program tm kurum ve kurallaryla ileyen piyasa ekonomisinden yana olduunu, devletin yerinin ilke olarak her trl ekonomik faaliyetin dnda ve ekonomideki ilevinin ise dzenleyici ve denetleyici olmas gerektiini ilan ediyor ve zelletirmeyi savunuyordu. Ekonominin yapsal dnm gereini vurgulayan Program, tarmdaki fazla istihdamn dier sektrlere salkl ekilde aktarlmasn salayacak politikalarn gelitirileceini belirtiyordu. Program gelir dalmndaki uurumlar dzeltecek olma iddiasyla yoksulluu ortadan kaldrmay vaat etmekteydi. Vergi politikalarnn sadece mali gerekelerle deil sosyal amala da uygulanaca belirtilirken, vergi sistemindeki adil olmayan
13

14

15

Refah Partisinde balayp AK Partide tamamlanan liberal deiim zerinde ykselen slami burjuvazinin rol Hakan Yavuz tarafndan vurgulanr. Bkz. M. Hakan Yavuz, Introduction: The Role of the New Bourgeoisie in the Transformation of the Turkish Islamic Movement, M Hakan Yavuz (ed.), The Emergence of a New Turkey: Democracy and the AK Parti iinde, s. 119. Fakat burjuvazi sosyal liberal de olabilirdi. Dolaysyla, slami burjuvazinin yeni-saclnda kresel rekabet koullar ve zellikle de slami iletmelerin kk lei vurgu gerektirir. Ergun zbudun, 2002 Seimleri Inda Trk Siyasetinde Eilimler (Ankara: TBA, 2004), s. 13 14, 21. AK Parti, Kalknma ve Demokratikleme Program (Ankara: AK Parti, 2002).

24

mlkiye Cilt: XXX Say:252

ve dk gelirlileri ezen uygulamalarn terk edilecei, yeni sistemin esnaf ve sanatkarlar, ii, memur, emekli ve dar gelirlileri koruyaca syleniyordu. Ancak vergilerin harcama ve yatrm kararlarn etkilediinden bahisle Partinin vergi saysn azaltacak, vergi oranlarn drecek olduu ifade ediliyordu. Yani mteebbisleri tevik etmek zere genel bir nlem olarak vergi oranlarnn drlmesini neren her sa parti gibi AK Parti de vaat ettii sosyal hedefin mali kaynan zayflatmay planlyordu. Benzer bir tutumla Program bir yandan sigortasz ii altrmay kesinlikle nleyeceini ilan etmekte, dier yandan kayt d ii altrmann nedeni olarak grlen mevcut sigorta primlerini makul bir seviyeye ekeceini ilan etmekteydi. Emein koullarna gelince, Program temel haklar bakmndan olduka vaatkrd: asgari cretten alnan vergilerin kademeli olarak azaltlaca, rgtlenme zgrlnn nnn alaca, sendikalamann tevik edilecei, kamu grevlilerinin grevli ve toplu szlemeli sendikal haklar ve zgrlklere kavuturulmas iin gereken mevzuat deiikliklerinin gerekletirilecei syleniyordu. Programda anlmayan sosyal adalet terimi ancak Kasm 2002 tarihli 58. hkmet programnda, yoksulluk, isizlik, gelir dalm bozukluundan bahisle uygulanacak ekonomik program ve politikalarda sosyal adalet gzetilecei belirtilmek suretiyle hatrlanacakt. AK Parti iktidara gelirken lkenin ana sorunu 2001 ekonomik krizinin nasl alaca ve isizlik ve yoksulluk problemlerine nasl zm bulunaca idi. ki milyon kiiyi iinden eden ekonomik krizin yk alt snflar zerindeydi. Etkinlik asndan bakldnda AK Partinin ekonomik performans baarl olarak deerlendirilebilir; bunun ardnda esas olarak Partinin temel mali disiplin ilkelerine ve IMF tarafndan tarif edilen yapsal reformlara ball yatmaktayd.16 2005te ABne katlm iin mzakere takvimi aln ekonominin geleceine ilikin gvence yaratrken yabanc sermaye akn da hzlandrd. Bugn zellikle byk sermaye evreleri ve baz eletirilerle beraber slami kk ve orta sermaye evreleri ekonominin gidiinden ve Trkiyenin kresel ekonomiye ve Avrupaya entegrasyonu ynnde atlan admlardan memnun durumdalar.17 Kresellemenin getirdii post endstriyel frsatlardan yararlanan beyaz yakal ve grece yksek cretli orta snfn da durumundan memnun olduu tahmin edilebilir. Buna karn ekonomik byme ve uygulanan ekonomik politikalar halkn ounluunun refahna yansmad. IMFnin ynlendirdii yapsal dnm programnn paras olarak krsal reticiden ekilen destek nceki dnemlerden daha da byk boyutlarda devam ediyor. 2000lerde tarmda istihdamn pay her yl
16

17

Ziya ni, The Political Economy of Turkeys Justice and Development Party, M Hakan Yavuz (ed.), The Emergence of a New Turkey: Democracy and the AK Parti iinde, s. 214217. ni, s. 220224.

mlkiye Cilt: XXX Say:252

25

birka puan azalmaktadr.18 Tarmda tasfiyeyi en az yaayan Dou Karadenizli retici de 2006da hkmetin fndk kooperatifleri birlii Fiskobirlike desteini ekmesi zerine fndk fiyatnn dmesi ile kervana katlm grnyor.19 2001 krizini en iddetli hisseden kesim esnaf ve zanaatkrd ve 2002 seimlerinde AK Partiye en ok oy veren kesim bunlard.20 Ticaret sicilinden silinen iyeri kayt rakamlarndan anlalaca gibi bu kesimlerin ykm srmektedir. Buna ramen ticaret siciline yeni iyeri kaytlar silinen kaytlardan daha hzl artmaktadr.21 Yani, Programda salkl gerekletirilecei vaat edilen ama ar hzl yrtlen tarmn tasfiyesi ayn hzla gereklemeyen sanayileme yznden esnaflamaya neden olmaktadr. Ayrca 2001 krizinin neden olduu yksek isizlik oran gz nne alndnda dkkann kapatan esnaf ve zanaatkrn tekrar benzer bir ii denemekten baka aresi de grnmyor. Bu olgular nda AK Partinin yapsal dnm ve yksek isizlik orann, cretleri bask altnda tutarak dk emek maliyetli rekabeti bir ekonomi yaratma hedefinin aralar olarak grd de sylenebilir. 2002de AK Partiden seilen milletvekillerinin yirmi biri MSADl iken sadece ikisinin Hak-li olmasna ramen,22 Parti sendikalam sanayi iilerinin topland merkezleri oluturan ii kentlerinin ounluunda nemli bir baar gstermiti.23 iler iin vaatkr taleplerle iktidara gelen AK Partinin emee sayg duyduu
18

19

20 21

22 23

2000 Yl Genel Nfus Saym verilerine gre ekonomik faaliyetin sektrel dalmnda tarmn pay %48,38di. DE, 2000 Genel Nfus Saym: Trkiye (Ankara: DE, 2003), s. 216219. Ekim 2005 Hanehalk gc Anketi verilerine gre 2004ten 2005e tarmda istihdamn pay %3235lerden %3233lere kadar gerilemi bulunuyordu. DE, Hanehalk gc Anketi Temmuz 2005 Sonular (Haziran-Temmuz-Austos), http://www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/ISGUCU/k_251005.xls (25.03.2006). Fiskobirlik 2005te fnda 7.5 YTL vermiti. Hkmet Fiskobirlike verdii destei ekince fndk alm iin elinde paras olmayan ve kredi bulamayan Birlik piyasada fiyatlarn dmesine engel olamad. Tepkiler zerine Toprak Mahslleri Ofisi devreye girerek 4 YTLden fndk alm balatt. Fiskobirlik vadeli deme kaydyla 5 YTL verdi. Eyll sonlarnda TMO Fiskobirlik ile Birlikin altyap olanaklarn kullanmada ve Birlike kredi vermekte anlat. Her halkrda fiyatlar geen yldan ve hatta 2004 ylndan (5.25 YTL) dk, reticiyi memnun etmiyor, ve sorumlu hkmet grlyor. (Austos ay iinde Orduda fndk reticilerinin byk bir mitingi oldu, hkmet protesto edildi. Eyllde Ordu milletvekili ve AK Parti Grup Bakanvekili Eyp Fatsa, Ordunun bir ilesinde yaplan festivalde kovaland. AK Parti Perembe ile rgt toptan istifa etti.) zbudun, s. 20. 2001 krizine kadar hzla artan iletme says kriz ylnda aniden dm ve 2002de ticaret sicilinde kapanan iyeri says alanlar geerek tescilli iyeri saysnda net azal grlmtr. 2003ten itibaren iyeri says yeniden artmaya balamtr. 2005 ncesi tescil ve terkin rakamlar iin bkz. TESK, Yllara Gre yeri Tescil ve Terkin Rakamlar: 19952005, http://www.tesk.org.tr/tr/ calisma/sicil/1.html (04.07.2006). yle grnyor ki 2005 ylnda bir deprem olmu ve iletme says Trkiye genelinde 86.106 azalm. 2005 rakamlar iin bkz. TESK, Aylara Gre Trkiye Esnaf ve Sanatkarlar Sicil Gazetesinde Yaymlanan lanlar: 20002005, http://www.tesk.org.tr/tr/ calisma/sicil/3.html (04.07.2006). Yldrm, s. 239. Yldrm, s. 218.

26

mlkiye Cilt: XXX Say:252

sylense bile, drt yllk iktidar pratiine bakldnda sermayenin karlarn korumay tercih ettii aka grnmektedir. Mays 2003te esnek i saatleri ve geici istihdam (part-time, sabit dnemli) gibi nerileri kapsayan ve otuzdan az ii altran iletmeleri i gvenliinden mahrum brakan yeni i yasasnn kabul edilii, sendikalarn muhalefetine ramen yaplan zelletirmeler, iverenler tarafndan sendikalamaya kar yrtlen saldrlar karsnda sessizlik ve kresel piyasa da rekabet adna grevlerin hkmet kararlaryla ertelenmesi gibi uygulamalar kant olarak gsterilebilir.24 AK Parti hkmeti Eyll 2006da grlen Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artn kabul etmekle beraber, parti programndaki vaatleri ile eliecek biimde, kimi maddelere ekince koydu. Bunlarn arasnda memurlarn grev ve toplu pazarlk haklarn tanyan 5 ve 6. maddeler (AB lkeleri arasnda bu maddelere ekince koymu olan tek lke Yunanistandr), alma srelerinin ksaltlmas ve alanlara yllk en az drt haftalk cretli izin ngren 2. madde ve alanlarn kendilerine ve ailelerine iyi bir yaam dzeyi ngren 4. madde (bu maddedeki adil cret hakk alan ailesi ile birlikte dndnden asgari cretin iki- katna kartlmasn gerektirecekti), 22. maddenin alma koullarnn ve ortamnn dzenlenmesine katlma hakk ngren fkras vard. retim ilikileri alannda olduu gibi blm ilikileri alannda da AK Parti emeki snflarn lehine mdahaleden kanmaktadr. Programda sosyal amalar iin kullanlaca sylenen vergilerin yk giderek alt kesimler zerine kaydrlmaktadr. Bilindii zere en temel gstergelerden biri olarak toplam vergi haslat iinde dolayl/ dolaysz vergiler payna baklr. Gelir dzeyi gzetilmeden tketimden alnd iin dolayl vergilerin yk nfusun ounluunu oluturan gelir dzeyi dk kitleler zerindedir. Dolayl vergilerin pay 1980de %37ydi, 1990da %48, 2000de %60d ve AK Partinin iktidara geldii yl %66ya kmt. AK Parti bu adil olmayan politikay srdrd. stikrarl biimde artan dolayl vergilerin pay 2005te %73 oldu. Karlatrlrsa, AB lkelerinde dolayl vergilerin oran ortalamas %35tir. AK Parti asgari cretliyi gelir vergisinden muaf tutacak bir mevzuat deiiklii yapmad gibi cretlilerin vergi orann da drmedi. Giderek alt snflardan toplanr hale gelen vergiler giderek daha az alt snflar iin kullanlr hale gelmektedir. Eitime ayrlan kayna artrmayan Parti eitim kurumlarndaki kadro an doldurmakta yava davranmaktadr. Salk hizmetlerinde giderek kurumsallaan ticarileme eilimi sal paras olann layk olduu bir hak haline getirmektedir. Sosyal politika alannda da AK Partinin performans vaatlerinin gerisinde kald. Geri AK Parti iktidarda olmann avantajn kullanarak sosyal yardm mekanizmasn iletti; ancak garanti edilmi bir sosyal gvenlikten uzak durdu.
24

Yldrm, s. 245254.

mlkiye Cilt: XXX Say:252

27

Hkmetin sosyal politikalardan sorumlu genel bakan yardmcs Nkhet Hotar 2003 sonlarnda Partinin yayn organnda yaplan bir syleide yoksulluk ve isizliin, gelir dalmndaki adaletsizliin ve eitsizliin lkenin en nemli problemleri olduunu belirttikten sonra ekonomik bymenin ancak vatandalarn gelir seviyesine ve istihdam seviyesine yanstlmas halinde kalknma rnei verilmi olacan vurgulamt.25 Fakat ksa zaman sonra devletin sosyal sorumluluklarn arl altnda ezildiini beyan etti.26 Halbuki Trkiye 1980lerden itibaren sosyal gvenlik bakmndan dnyann en kt refah devletlerinden biri haline gelmitir.27 2001 krizinden sonraki ciddi mali darboaz sosyal harcamalar zerinde olumsuz etkide bulunmu olabilir.28 Fakat AK Partinin yoksul, isiz, ve dk gelirlilerin biraz daha sabretmesini bekledii de kolaylkla sylenemez. Her ne kadar Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn kabul ile devlet alma koullarnn iyiletirilmesi, sosyal gvenlik, sosyal refah uygulamalarndan yararlanma, saln korunmas gibi konularda Avrupa standartlarn yurttalarna taahht etmi, aile yaamnn ekonomik ve sosyal bakmdan korunmas iin sosyal yardm, konut salama ve benzeri ykmllkler altna girmise de, AK Parti, bunlar ABye katlmn zorunlu sosyal maliyetleri olarak grdn dndrtecek teorik bir konum sergilemektedir. 2004 ylnda AK Parti Liberal Dnce Topluluunun katksyla Uluslararas Muhafazakrlk ve Demokrasi Sempozyumunu dzenledi. LDT, Hayeki liberalizmi gerek liberalizm olarak sunarak Trkiyede yeni sa iin fikri temeller ina etmeye alan bir organizasyon. Sosyal adalet ve frsat eitlii gibi nosyonlara kar karak yerlerine gnll hayrseverlii ikame etmeye alan Hayeki liberalizm aslnda modern liberalizmin dna der ve daha doru biimde yeni muhafazakrlk olarak adlandrlmay hak eder.29 Sempozyumda aka grld zere, AK Partinin siyasi kimlik olarak benimsedii muhafazakr demokrasi nosyonu sadece okkltrl bir demokrasi anlamna gelmekte ve sosyal demokrasinin gereklemesini temel olarak dinsel bir hayrseverlik ahlak ile snrlanm bir piyasa ekonomisine brakmaktadr. Sempozyumun amac AK Partinin resmi grlerini
25

26 27

28 29

AK Partide MYK yesi Bir Kadn (Nkhet Hotar Gksel Rportaj), Trkiye Blteni (AK Parti Aylk Yayn Organ), say 6 (kasm 2003), s. 5051. Yldrm, s. 239240. 1996da devlet btesinden sosyal harcamalara ayrlan pay sadece %19du ve daha dk orana sahip sadece birka devlet vard. 1986da kurulan Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Fonundan yararlananlarn says 1999da 4.2 milyona ulamt ve bunlarn % 37,5i yiyecek talep etmiti. Bkz. Tlay Arn, Refah Devleti: Sosyal Gvenliin Yoksulluu, Neecan Balkan ve Sungur Savran (ed.), Neoliberalizmin Tahribat (stanbul: Metis Yaynlar, 2004), s. 6893. ni, s. 217. Hayekin liberalizminin liberal taklitilik olup aslnda muhafazakrlk iinde snflandrlmas gerektiini savunan bir analiz iin bkz. Michael Freeden, Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach (Oxford and New York: Oxford University Press, 1996), s. 298311.

28

mlkiye Cilt: XXX Say:252

ilan etmek olmamakla beraber, Partinin politik konumu iin arad yerin snrlarn gstermektedir. Sempozyum konumaclarndan Erdoann badanman Yaln Akdoan muhafazakr demokrasinin anlamn aklarken konjonktr ve sosyal artlarn gereklerine gre bir muhafazakrn serbest piyasa yanls da, refah devleti yanls da olabileceini belirtti. Akdoana gre muhafazkar demokrasi serbest piyasadan yanayd: Bir sosyal demokrat sosyal dayanma idealini devlet zerinden gerekletirmeye alrken bir muhafazakr ayn misyonu gnll demokratik kurumlar, sivil rgtler ve aile zerinde gerekletirmeye alrd.30 Konuyla ilgili kitabnda, Akdoan AK Partinin muhafazakr demokrasi nosyonu ile ald konumu ngiliz i Partisinin nc yol nosyonuyla ald konuma benzetmektedir. Buna gre, ikisi arasnda sadece toplumun farkl kesimlerini temsil etmek trnden ilevsel benzerlikler deil, programatik benzerlikler de vard. nc yol yaklam devleti sosyal demokrasi ile serbest piyasac neo-liberalizme bir alternatif oluturmaya alrken, muhafazakr demokrasi sosyalizme ve liberalizme bir nc alternatif oluturmaya alyordu.31 Akdoann bu iyimser sol yaklamna ramen AK Partinin yolunun ngiliz i Partisinin yolu olmad aktr. AK Parti, piyasa mekanizmas lehine reformlardan yana olmakla beraber yeniden datmc sosyal adalete inanan i Partisine deil, sosyal refah devletini ortadan kaldrmak isteyen ve sosyal adaletin gereklemesini piyasa mekanizmasna brakan Muhafazakr Partiye benzemektedir.

Sonu Yerine: AK Partinin Gelecei

AK Parti sermayenin ekonomik karlarn gzetirken, yoksul kitlelerin oy gcne dayanyor. Partinin yeni-sa siyasete angajman salt uluslararas ekonomik kurumlarn basks ile aklanamaz, Partinin kendisi kresel rekabet koullarnda ekonomik bymeye, refahn yaylmasndan ve sosyal adaletten daha fazla nem veriyor. Kresel pazar iin retim i pazarda tketim kapasitesinin korunmasn gerektirmiyor ve hatta yerli/yabanc sermayenin yatrmlarnn devam emek maliyetinin dk olmasn gerektiriyor. Dolaysyla AK Parti retim ve mbadele srelerini piyasa mekanizmasna, kylln tasfiyesini ve esnafn ykmn oluruna brakyor, cretleri ykseltecek mdahalelerden saknyor. Yine mteebbisin teviki blm alannda yasal/kurumsal mdahalesizlii gerektiriyor. Parti bu yzden sosyal refah devleti uygulamalarna scak bakmyor. Kiilerin iyi niyetine dayanan bir hayrseverlik ahlak savunusuna ramen, dzensiz/kuralsz ve seici biimlerde sosyal
Yaln Akdoan, AK Parti Muhafazakarlk ve Demokrasi, Uluslararas Muhafazakarlk ve Demokrasi Sempozyumu/ 1011 Ocak 2004 (AK Parti Siyasi ve Hukuki ler Bakanl yayn), s. 237, 243. 31 Yaln Akdoan, AK Parti ve Muhafazakr Demokrasi (stanbul: Alfa Yaynlar, 2004), s. 145147.
30

mlkiye Cilt: XXX Say:252

29

yardma bavuruluyor, zira hem toplumsal patlamadan kanmak hem de Partinin semen tabann korumak hedefleniyor. Uluslararas ekonomik kurumlarn ve ABnin destei sayesinde ekonomik byme srmekle beraber, serbest piyasa modeli iinde yapsal olarak dnm dk emek maliyetli bir ekonomik modelin en azndan bir sre daha geni kitleler yararna ilemesi beklenemez. Bu haliyle AK Parti tabanndaki ittifak dalmaya mahkumdur. MSAD ve Hak- arasndaki slami ban alma ilikileri alannda ortak tutumlara yol amad gerei bunun bir gstergesidir. Buna karn adil gelir dalm ve yapsal dnm srecinde teminat altna alnm bir gelir nerecek baka bir siyasal parti projesi de henz ortada grnmemektedir. Trkiyede merkez sol laiklik siyasetine saplanmtr ve gerek bir sol partinin ykselii iin de nesnel koullar mevcut deildir. Dolaysyla AK Parti, slami etie dayal siyasal sylemi, Milli Gr geleneinden devrald somut yardmlama ve dayanma a ve iktidar olmann avantaj ile gerektiinde kulland sosyal yardm kanallar ile imdilik rakipsiz durmaktadr. Ayrca AK Parti Trkiyeyi kresel ekonomi ve AB ile entegrasyona tayacak en uygun aday olarak dardan desteklenmektedir: Bu hem ekonomik kreselleme srecinde yklan ve yoksullaan snflarn tepkileri karsnda sunduu dinsel ahlaki ereve bakmndan, hem de kltrel kreselleme ve ABne entegrasyon srecinde ortaya kan kimlik kayglar karsnda tad kltrel zgnlk iddias ile byledir. Fakat en nemlisi, ABne entegrasyon sreci uzamaz ve giderek ABnin sosyo-ekonomik standartlar Trkiyeye yerleirse, AK Parti iktidarn pekitirecektir. Zaten AK Parti de geleceini ABne endekslemi grnmektedir.

KAYNAKA AK Parti, Kalknma ve Demokratikleme Program (Ankara: AK Parti, 2002). AK Partide MYK yesi Bir Kadn (Nkhet Hotar Gksel Rportaj), Trkiye Blteni (AK Parti Aylk Yayn Organ), say 6 (Kasm 2003), s. 5051. Akdoan, Yaln, AK Parti Muhafazakarlk ve Demokrasi, Uluslararas Muhafazakarlk ve Demokrasi Sempozyumu/ 1011 Ocak 2004 (AK Parti Siyasi ve Hukuki ler Bakanl yayn), s. 227246. Akdoan, Yaln, AK Parti ve Muhafazakr Demokrasi (stanbul: Alfa Yaynlar, 2004). Aknc, Uur, The Welfare Partys Municipal Track Record: Evaluating Islamist Municipal Activism in Turkey, Middle East Journal 53, no. 1 (K 1999), s. 7594. Arn, Tlay, Refah Devleti: Sosyal Gvenliin Yoksulluu, Neecan Balkan ve Sungur Savran (ed.), Neoliberalizmin Tahribat (stanbul: Metis Yaynlar, 2004), s. 6893. Balc, Yusuf, slmda alma likileri, Hner encan (ed.), Hayatnda slm nsan: Homo

30

mlkiye Cilt: XXX Say:252

Islamicus (stanbul: MSAD Yayn, 1994) iinde, s. 113127. Bura, Aye, Dini Kimlik ve Snf: Bir MSAD Hak- Karlatrmas, Neecan Balkan ve Sungur Savran (ed.), Srekli Kriz Politikalar (stanbul: Metis Yaynlar, 2004) iinde, s. 126147. nar, Menderes, slmi Ekonomi ve Refahn Adil Ekonomik Dzeni, Birikim, no. 59 (Mart 1994), s. 2632. DE, Hanehalk gc Anketi Temmuz 2005 Sonular (Haziran-Temmuz-Austos), http:// www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/ISGUCU/k_251005.xls (25.03.2006). DE, 2000 Genel Nfus Saym: Trkiye (Ankara: DE, 2003). Erbakan, Necmettin, Adil Ekonomik Dzen (Ankara: Refah Partisi, 1991). Freeden, Michael, Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach (Oxford and New York: Oxford University Press, 1996). Koyuncu, Berrin, Kreselleme ve MSAD: Eklemlenme mi, atma m? E Fuat Keyman (ed.), Liberalizm, Devlet, Hegemonya (stanbul: Everest, 2002) iinde, s. 358376. ni, Ziya, The Political Economy of Turkeys Justice and Development Party, M Hakan Yavuz (ed.), The Emergence of a New Turkey: Democracy and the AK Parti (Salt Lake City: The University of Utah Press, 2006) iinde, s. 207234. zbudun, Ergun, 2002 Seimlerinde Inda Trk Siyasetinde Eilimler (Ankara: TBA, 2004). zdemir, ennur, MSAD ve Hak-i Birlikte Anlamak: Snfl Bir slmi Ekonomi mi? Yasin Aktay (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: slamclk, Cilt. 6 (stanbul: letiim, 2004) iinde, s. 837869. Sarbay, Ali Yaar, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas: MSP rnek Olay (stanbul: Alan Yaynclk, 1985). en, Serdar, Refah Partisinin Teori ve Pratii: Refah Partisi, Adil Dzen ve Kapitalizm (stanbul: Sarmal Yaynevi, 1995). TESK, Aylara Gre Trkiye Esnaf ve Sanatkarlar Sicil Gazetesinde Yaymlanan lanlar: 20002005, http://www.tesk.org.tr/tr/calisma/sicil/3.html (04.07.2006). TESK, Yllara Gre yeri Tescil ve Terkin Rakamlar: 19952005, http://www.tesk.org.tr/tr/calisma/ sicil/1.html (04.07.2006). Yarar, Erol, 21. Yzyla Girerken Dnyaya Yeni Bir Bak (stanbul: MSAD Yayn, [ty]). Yavuz, M. Hakan, Introduction: The Role of the New Bourgeoisie in the Transformation of the Turkish Islamic Movement, M Hakan Yavuz (ed.), The Emergence of a New Turkey: Democracy and the AK Parti (Salt Lake City: The University of Utah Press, 2006) iinde, s. 119. Yldrm, Engin, Labor Pains or Achilles Heel: The Justice and Development Party and Labor in Turkey, M Hakan Yavuz (ed.), The Emergence of a New Turkey: Democracy and the AK Parti (Salt Lake City: The University of Utah Press, 2006) iinde, s. 235257. Ycekk, Ahmet, Trkiyede Din ve Siyaset, nc bask (stanbul: Gerek Yaynevi, 1983). Zaim, Sabahattin, Ekonomik Hayatta Mslman nsann Tutum ve Davranlar, Hner encan (ed.), Hayatnda slm nsan: Homo Islamicus (stanbul: MSAD Yayn, 1994) iinde, s. 101112.

mlkiye Cilt: XXX Say:252

31

32

mlkiye Cilt: XXX Say:252