D O U PERNEK'N ESERLER-39

TOPRAK AALII VE KRT SORUNU

Dou Perinek Kemalist Devrim-7

 Bu kitabn yayn haklar Analiz Basm Yayn Tasarm Gda Ticaret ve Sanayi Ltd. ti.nindir. Birinci Basm: Mart 2010 kinci Basm: Mart 2010 Kapak Resmi: Nuri Kurtcebe Teknik Hazrlk: Analiz Basm Yayn Bask: Analiz Basm Yayn

ISBN: 978-975-343-577-2

KAYNAK YAYINLARI: 560

ANALZ BASIM YAYIN TASARIM GIDA TCARET VE SANAY LTD. T. Merutiyet Cad. Kardeler Han No: 6/3 34430 Galatasaray-stanbul web adresi: www.kaynakyayinlari.com e-posta: iletisim@kaynakyayinlari.com Tel: (0212) 252 21 56-99 Faks: (0212) 249 28 92 Matbaa: 0212 501 82 87

Dou Perinek Kemalist Devrim-7

TOPRAK AALII VE KRT SORUNU

Diyarbakr Bismil ilesi Arslanolu (Cumhuriyet) kynde, Cumhuriyetimizi cumhuriyet yapmak iin, "Kylye Toprak "Millete Birlik "Vatana Btnlk" zlemiyle yrtlen toprak ve zgrlk mcadelesinde, 17 Temmuz 2008 gn, saat 9.30'da, Bismil yolunda, Aann adamlarnn kurun yamuru altnda, vurua vurua kahramanca ehit olan, i Partisi Arslanolu Ky Temsilcisi Muhyettin ksn ve mer ksn kardelerimizin unutulmaz anlarna, Mill Demokratik Devrimi tamamlama kararll, Yrekten duygular ve saygyla...

NDEKLER

NSZ GR I) KEMALST DEVRM'E GRE TOPRAK AALIININ YASADII TEMEL II) DEVRMC CUMHURYETN KYL FELSEFES VE PROGRAMI Kemalist Devrim'in Nitelii ve Halk Seferber Etme Felsefesi Kemalist Devrim'in Tarm ve Kyl Program zmir ktisat Kongresi'nde ifti "Kyl Akyla" Aar'n Kaldrlmas ve Kamulatrmalar Gmenlere ve Topraksz iftiye Toprak Datm 1920'lerde Yaplamayan III) ARKTA DEREBEYLE KARI SINIFSAL ZM ARAYILARI 1925 eyh Sait syan Dersleri ark Raporlarndaki ark Kayglar Kemalist Ynetimin ark Raporlarna Gre Dou ve Gneydou Anadolu Gerekleri

11 17

23

26 26 31 32 33 35 38

40 40 46 54

Derebeylik Sistemi Krt Marabasnn Hali Dinsel Smr ve Basklar Cumhuriyet Otoritesinin ve Gvenliin Bulunmay Airetler Arasnda Silahl Kavgalar Ekyalk ve apul Trklerin Krtlemesi ve Blgenin Krtlemesi Cumhuriyet Hkmetlerinin Sorumluluu Kemalist Ynetimin ark Raporlarna Gre Krt Meselesinin z Mill Deil Snfsal Mill Eitsizlikler Kemalist Ynetimin ark Raporlarndaki zm nerileri Derebeylik Sisteminin Temizlenmesi in ncelikle Asker Harektn Baarlmas art Devletin Yaptrm Gcnn Kullanlmas Aaln Tasfiyesi ve Kylye Toprak Datlmas darenin Yeniden rgtlenmesi Halkn Gvendii Bir Ynetim Kurulmas Baka Yrelere Yerletirme Yobazln Tasfiyesi ve Mezhep Ayrlklarnn Giderilmesi Trkletirme "Derebeylik Sistemi Byle Yklr m?" Yeniden Toprak Reformu 1935 Kurultay'nda Toprak Datmnn CHP Programna Alnmas smet nn ve Celal Bayar Raporlar nn Raporu Celal Bayar Raporu

54 60 61 62 63 65 67 69 71 71 73 74 75 76 79 84 85 87 87 91 93 96 101 102 104

IV) DEREBEYLE KARI YASALAR VE UYGULAMALAR 1934 skn Kanunu 1935 Vakflar Kanunu Tunceli Kanunlar ileri Bakanlnn 1935 Toprak Kanunu Tasars ileri Bakanlnn 1937 Toprak Kanunu Tasars Salk Bakanlnn 1937 Toprak Kanunu Tasars Tant Bakanlnn 1938 Toprak Kanunu Tasars Kamulatrma ve Toprak Datm in 1937 Anayasa Deiiklii Dersim syan ve Bastrlmas Cumhuriyet Devrimi ile Airet Aalar Kar Karya lerici ve Gerici Glerin Deerlendirmesi Dersim Dersleri 1920 ve 1930'larn Bilanosu Atatrk Toprak Reformu Diye Diye Aramzdan Ayrld kinci Dnya Sava Yllan iftiyi Topraklandrma Kanunu Toprak Aalarnn Kar Koyuu Toprak Reformu Niin Yaplamad V) KK AMERKA SRECNDE TOPRAK REFORMU MCADELES 1961 Anayasas'nda Toprak Reformu 1970'lerdeki Toprak Reformu Baarszl Temizlenemeyen Airet Yaps 12 Eyll 1980 Trkiye'sinden Gneydou ve Dou Manzaralar Kylnn Feryad Apocular ddianamesi'nin Saptad Ac Gerekler Toprak Reformu Masallarna Devam

107 107 113 114 116 117 118 119 119 123 123 132 132 150 153 154 155 157 159

161 161 162 164 171 172 173 174

12 Eyll 1980 Sonrasnda Gladyo-Mafya-Tarikat Rejiminin Kurulmas B ulgaristan Dersi VI) GNMZDE DURUM VE ZM Diyarbakr'n Bismil Kylerinde Cumhuriyet Ne Kadar Cumhuriyetiz? Bismil'li Muhyettin ksn'n Demokrasi Destan Jandarma Memet ve Topraksz Memo SONU Bir: Tarih ve Devrim Dersleri ki: Blnme ve Terrn Zemini : Seenekler ve Halkn zm Drt: Yakc Grev KAYNAKA DZN

178 179 181 181 182 184 188 190 190 196 198 204 207 219

NSZ

Bu kitapta, Kemalist Devrim'in Ortaa kurum ve ilikilerine kar uygulamalar ile Krt sorunu arasndaki balantlar inceleniyor. Kemalist Devrim zerine alan birok aratrmac, Atatrkln snf mcadelesini reddettii grndedir. Oysa stikll Savamzn kendisi i ve d cephede snf mcadelesidir. Emperyalizm, bir snftr ve emperyalizme kar mcadele de, bizim gibi Ezilen Milletler asndan snf mcadelesinin milletleraras boyutudur. Kald ki, her bamszlk sava, ayn zamanda bir i savatr. Nitekim, stikll Sava i cephede 23 gerici isyann ezilmesiyle yrtlmtr. Bu gerici isyanlara kar sava da snf mcadelesiydi. Karmzda feodal ve komprador snflar temsil eden Osmanl padiahnn ve gericiliin zerimize srd kuvvetler vard. Atatrk, Cumhuriyet Devrimi'nin snfsal dmanlarn sk sk belirlemitir. Kemalist Devrim-2 Din ve Allah balkl kitapta, bunlar akland ve zmlendi. 1 Atatrk'n "Trkiye eyhler, derviler, mritler ve mensuplar lkesi olamaz" sz, aslnda bir snf mcadelesi programdr ve uygulanmtr. Bu program, Ortaa'n hkim snflarna ve arkalarndaki emperyalizme kar mcadeleyi ngrr. "Cumhuriyet Devrimi Kanunlar" ad verilen btn yasalar, devleti ve toplumu feodal snflardan arndrmaya ilikin dzenlemelerdir ve uygulanmtr. stikll Mahkemeleri, Devrim Kanunlarnn uygulanmas iin, idam cezalarna kadar varan yaptrmlar
1 Bkz. Dou Perinek, Kemalist Devrim 2 Din ve Allah, Kaynak Yaynlar, Gelitirilmi 6. basm, stanbul, 2007, zellikle s.24 vd.

11

hkme balamlardr ve hkmler infaz edilmitir. Aa, Bey, Paa Gibi Unvan ve Lakplar Kaldran Kanunun gerekesinde, amacn bu unvanlar "toplumsal ve ekonomik temelleriyle birlikte ortadan kaldrmak" olduu belirtilmitir. Nitekim elinizdeki kitapta grlecei zere, yasalar kartlarak, Osmanl hanedannn ve dier feodal snf ve dinsel zmrelerin mlkiyetlerini kamulatran ve toplumun hizmetine kazanan uygulamalar gerekletirilmitir. Bunlarn hepsi, Ortaa glerine kar snf mcadelesi kapsamndadr. Kemalist Devrim, 19. yzyl ortalarnda balayan Trkiye'nin mill demokratik devriminin en gl atlmdr. Mill demokratik devrimlerde snf mcadelesi, emperyalizm ibirlikisi burjuvaziyi ve feodal snflan hedef alr. Marx'in da ok zl belirttii gibi, "Her toplum nne kan sorunlar zer." Hibir topluma, hi kimse snf mcadelesi adna, tarihsel olarak nnde olmayan bir gndemi dayatamaz. Tarihe meydan okuyan veya tarihe alm atabilecek kudrette bir g yoktur. Burjuvazi ile proletarya arasndaki snf mcadelesi, 19. yzyln en gelimi kapitalist toplumlarnn gndemiydi. Almanya ve talya bile, 19. yzyln sonlarnda hl mill birlii ve mill devletin kuruluunu tamamlamak iin mcadele ediyorlard; demokratik devrim aamasndaydlar. Marx ve Engels, kendi lkelerindeki bu mill birlemeleri desteklediler. 19. yzyl ortalarnda, Lincoln'n nderlik ettii devrimci i sava dneminde, ABD'nin nnde bulunan tarihsel sorun da aynyd. 19. yzyln sonlarnda, kapitalizmin kalesi olan Avrupa'da dahi, burjuvazi ile proletarya arasndaki mcadelenin belirleyici nemde olmas, kapitalizmin ok gelimi olduu birka lkeyle snrlyd. nsanln byk ounluunu oluturan Asya, Afrika, Latin Amerika ve Dou Avrupa ise, demokratik devrimler an yayordu. Bu nedenlerle snf mcadelesini burjuvazi ile proletarya arasndaki mcadeleye indirgemek, 19. yzyl asndan bile, Bat Avru12

pa merkezli bir tarih aknldr; hele Kemalist Devrim Trkiyesi asndan azamanlln da tesinde, bast topraktan haberi olmayanlarn cehalet rneidir. Kemalist Devrim'in Ortaa snflarna kar mcadelesi elinizdeki kitapta ilenmitir. Ancak Devrimin yaptklar var, yapamadklar var. Trk Devrimi, toprak aaln ve eyhlii kknden temizleyememitir ve arkasndan bir kardevrim gelmitir. Acaba bu baarszlkta snf mcadelesi gereinden rkmenin pay nedir? Aslnda toplumumuzun bugn yaad btn sorunlar, ite burada dmlenmektedir. Kemalist Devrim, toprak aaln ve eyhlii niin kkl olarak temizleyemedi? Toprak aalnn varln srdrmesi ile Trkiye'nin kinci Dnya Sava sonrasnda yeniden emperyalist-kapitalist sisteme balanmas arasndaki ilikiler nelerdir? Ortaa kalntlar, Kemalist Devrim'in ykmnda hangi rolleri oynad? Feodalizmin kkn kurutamayan Cumhuriyet, bugn hangi tehditlerle yz yze gelmitir; hangi tarikat alan iinde debelenmektedir, hangi blnmelerin kenarna yuvarlanmtr ve hangi bedelleri demektedir? Toprak aal, airet reislii ve eyhlik ile Krt isyanlar ve bugnk blc kalkmalar arasndaki ilikiler nelerdir? Feodalizmin kkl tasfiyesi grevini yerine getiren in Devrimi, bugn dnyann en hzl ekonomik ve toplumsal gelime rneini ortaya koyarken, Trkiye niin devrimini yitirmi ve bir ykmla karlamtr? Demokratik devrimlerin snf mcadelesi programn nne koyan ve toplumun bilincine karan devrimler ile Kemalist Devrim'in ideolojik ynelileri arasndaki farklar nelerdir? Bu farklar, hangi yol ayrmlarna neden olmu ve bizim geleceimizi nasl etkilemilerdir? Kemalist Devrim, niin smet nn'nn de itiraf ettii gibi kinci Dnya Sava'ndan sonra srdrlemedi? Niin bir kar13

devrimin kuyusuna dtk ve bugnk ykma geldik? Trkiye bu ykmdan nasl kacaktr? Bu sorulara, birok dnr ve siyasetimiz eitli cevaplar verdiler. Ancak Kemalist Devrim dneminde ve sonrasnda, toprak aal ile Krt meselesi arasndaki iliki, ilk kez bu almada, bir kitap kapsamnda incelenmektedir. Elinizdeki almann, Kemalist Devrim dizisinden kan dier kitaplar da incelemek iin bir merak uyandrmasn umut ederim. Bu dizinin tamam, bir btnlk tamaktadr ve Kemalist Devrim konusunda btnyle belgelere dayanan en kapsaml almada-. Belgelerin byk ounluu ilk kez Kemalist Devrim dizisiyle gen kuaklara duyurulmaktadr. zellikle Kemalist Devrim-4 / Kurtulu Sava'nda Krt Politikas balkl kitap, Atatrk Devrimi'nin Krt meselesine ilikin pratiinin dier cephesini ele alyor. Mill meselelerin bir yz, Ortaa ilikilerinden kurtulmak ise, dier yz de emperyalizmden bamszlktr. Elinizdeki kitapta, Krt sorununun esas olarak feodalizme kar mcadelenin bir paras olduu 1925 sonrasn inceliyoruz. Kemalist Devrim-4 / Kurtulu Sava'nda Krt Politikas'n&a ise, Krt sorununun esas olarak emperyalizme kar mcadelenin bir paras olduu dnemi iledik. Bu adan Kemalist Devrim'in 7. kitab, 4. kitabn devamdr. Kemalist Devrim-2 / Din ve Allah kitab ise, Ortaa'n hkimiyet sistemi ile dinler arasndaki ilikiyi Trk Devrimi balamnda inceliyor ve laiklii halk hkimiyeti anlamna gelen gerek ieriiyle aklyor. Bu satrlar, 23 Nisan 1920'de kurulan Cumhuriyet'in 90. ylnda, Cumhuriyet devrimciliinin zincire vurulduu Silivri duvarlarnn arkasndan yazyoruz. AKP iktidar, Atatrk Cumhuriyeti'ni hapisanelerde koruyor. Tayyip Erdoan-Abdullah Gller, Cumhuriyeti artk hapisanelerde "muhafaza ve mdafaa" ediyorlar.
14

Gereki olalm: ABD gdml Byk Ortadou Projesi ebakanlarnn ve ABD'nin gizli szlemeli personelinin tepesinde oturduu bir mafya-gladyo-tarikat rejimine, cumhuriyet denemez. Emperyalist merkezlerden almlara srlen bir devlet ynetimine, demokratik devlet denemez. Tarikat alan iinde rpnan bir topluma da demokratik toplum denemez. Artk kabul etmek zorundayz: Bizim korunacak ve kollanacak bir Cumhuriyetimiz kalmamtr. Bizim yeniden kurulacak bir Cumhuriyetimiz vardr. Bugn Trkiye halk, Devrimci Cumhuriyetimizi hem devlet katnda hem toplumsal ilikiler dzleminde yeniden kurmak greviyle yz yzedir. Trkiye, Ortaa karanlklar iinde blnmemek iin yine devrim yapma zorunluluuyla kar karyadr. Bu koullarda, toprak aal ile Krt meselesi arasndaki ilikiyi Kemalist Devrim'e uzanan tarihsel boyutlar iinde incelemek ve deerlendirmek, bir varolma grevi, bamszlk ve btnlk grevi, zgrlk grevi, ada yaama grevi, bir devrim grevidir. Tartlmas ve eletirilmesi umuduyla. 7 Ocak 2010 Silivri L Tipi 4 Nolu Cezaevi, F-9

15

GR

Krt meselesinin emperyalizm tarafndan derinletirildii gerei, ABD'nin 1991'deki Krfez saldrs ve 2003'te Irak' igaliyle bir kez daha kantland. amzda mill mesele, emperyalizme kar mcadele meselesidir. Mill mesele, ayn zamanda feodalizmden kurtulma meselesidir. Krallarn ve sultanlarn tahtlarn deviren, derebeylikleri ortadan kaldran demokratik devrimler, kyly topraa bamllktan kurtard, mill piyasay oluturdu ve milleti yaratt. Mill devletler bu temelde kuruldu. Trkiye, iki' yzyldr emperyalizme kar savayor. stikll Savamz, bu srecin dnya leinde etkileri olan en gl atlmdr. Trkler ve Krtler, bu savata bir millet halinde kaynama iradesini ortaya koydular ve Kemalist Devrim'in resm belgelerinde saptand zere mill devletlerini birlikte kurdular. Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluu, Misak Mill snrlan iinde yaayan halkn devrimle bir millete dnmesine byk bir ivme kazandrd. Trk milletini oluturan bu srecin tamamlanmas iin, Devrimin Atatrk'n deyiiyle "arasz devrimler"le srdrlmesi gerekiyordu.1 Emperyalizme bamlla son veren Devrimin, nndeki yeni g1 CHP Drdnc Byk Kurultaynda Genel Bakan Kaml Atatrk'n Sylevi, 9.5.1935, Ankara, s.3-12; Nafa leri Mecmuas, Mays 1935, say 12, Nafa Vekleti Neriyat Mdrl, s.5-8; Ulus, 10 Mays 1935, Numara: 4950, s. 1-3; Cumhuriyet, 10 Mays 1935, Numara: 3944, s. 1 -11; Ayrca bkz. Atatrk'n Sylev ve Demeleri l, Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, stanbul, 1945, s.365.

17

rev, toplumu Ortaa kuram ve ilikilerinden arndrmakt. Kemalist Devrim, bu ikinci grevi yerine getirmede de kukusuz ok nemli iler baard. 30 Austos 1922 zaferinden kinci Dnya Sava'na uzanan sre, devrimin yeni grevlerinin stesinden gelebilmek asndan ok ksadr. Buna ramen sultanlk ve halifelik yklm ve Ortaa ilikilerine ok ar darbeler indirilmitir. kinci Dnya Sava, Trkiye'nin cephesini zorunlu olarak da evirmesini gerektirdi. Sava bittikten sonra demokratik devrimin yarm kalan grevleri yine Trkiye'nin nndeydi. Ama artk Atatrk yoktu. Yaanan tecrbe, Byk nderden sonra devrimci iradenin zaafa uradn gsterdi. smet nn, devrimlerin 1939 ylndan sonra devam etmediini, 1945 ylnda belirtiyor ve bu durumu "Cihan Harbi"yle aklyordu.2 Savatan sonra, daha CHP ynetimi zamannda Trkiye, kendine yeni bir yol izdi. ABD'nin banda bulunduu sisteme balanma ynnde admlar birbirini izledi. nn hkmetinin gen bakanlarndan Nihat Erim, "Kk Amerika olacaz" hedefini aklad. Bylece CHP ynetimi, devrimin sona erdiini ve emperyalizme bamllama srecinin baladn resmen ilan ediyordu. CHP iinden kan toprak reformu kartlarnn kurduu Demokrat Parti (DP), 1950'de "Kk Amerika olacaz" programnn asl sahibi olarak iktidara geldi. Nihat Erim'in slogan, artk DP lideri Celal Bayar'n slogan olmutu. Trkiye'nin siyasal ve ekonomik yaps, "Kk Amerika" stratejisiyle belirlendi. 1950'den sonra yalnz iktidar partisi olan DP deil, muhalefetteki CHP de, kendisini Bat'nn emperyalist-kapitalist sistemi iinde tanmlad. ktidar ve muhalefetiyle yeni siyasal sistem kurulmu ve Kemalist Devrim'in yklmas sreci balamt. 27 Mays 1960 htilali, bir ynyle Kemalist Devri"i'in ykmna itirazd. Ama kafalar karkt. 27 Mays nderlii, yeterince berrak ve tutarl bir programdan yoksundu; Bat sisteminden bamsz2 smet nn'nn TBMM'deki Konumalar 1920-1973, c.2, Ankara, 1983, s.60.

18

l ngren bir zme kararl olarak ynelemedi. Trkiye'de 1945'ten beri Atlantik rzgr esiyordu. Bu ortamda, uygarlktr diye, Bat'nn emperyalist-kapitalist lkelerinin siyasal rejimlerine zeniliyordu. Kemalizmin yerini liberalleme alyordu. 1961 Anayasas, Cumhuriyet'in Atatrk zamannda tanmlanm niteliklerini deitirdi. 1937'de Anayasa'nn 2. maddesine konan "Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Laiklik ve Devrimcilik" Anayasadan karld ve Trkiye Cumhuriyeti, Bat Avrupa lkeleri rnek alnarak "Demokratik, laik, sosyal hukuk devleti" diye tanmland. Trkiye'nin ilerici, ada 1961 Anayasas bile Atlantik akmndan kurtulamamt. Bylece 1945'ten beri fiilen uygulanan Atlantik sisteminin program, 1960'tan sonra Anayasa'ya da yazlm oldu. Baka deyile 1945 sonrasnn siyasal pratii Anayasaya geirildi ve Trk Devrimi'nin temelini oluturan program, siyasal seeneklerden biri haline getirildi. Artk Trk Devrimi'nin halk, devleti ve devrimci program, muhalif seenekti; hatta yasaklanan, zaman zaman hapislere tklan seenekti. ktidardaki seenek, emperyalizm gdml liberalizm oldu. Bu programla ve Atlantik sistemine bal iktidarlarla toprak reformu yaplamazd ve yaplamad. Bu koullarda 1961 Anayasas'nn toprak reformu emri de kt zerinde kald. Peki, siyasal dzlemdeki bu srecin, toplumsal-ekonomik zemini, snfsal nedenleri yok mudur? Krt meselesi tartlrken, zellikle baz milliyeti ve Atatrk evreler, bu meselenin "Krt meselesi" diye anlmasna itiraz ederler ve meselenin feodalizmden kurtulmak olduunu vurgularlar. Bu kabul, meselenin Kemalist Devrim'le kkten zlemediinin saptanmasn da ierir. te tartlmas ve zmlenmesi gereken sorun budur. Devrimin yarm kalmas, emperyalizme Krt meselesini kullanma frsat vermi ve mesele Trkiye'nin nne btn arlyla ylmtr. 19

Tarihte ok rnek vardr: Zaman gelen sorunlarn zerine yrnemezse, o sorun, daha da byr, baka sorunlar da yaratr, bir da gibi toplumsal srecin karsna ylr. Kemalist Devrim'in nderleri, Dou ve Gneydou'da toprak meselesi zlmezse, Cumhuriyet'in ykmnn gndeme geleceini ok ak ve kesin ifadelerle saptamlard. Atatrk'n, nn ve Celal Bayar'n, Yusuf Akura'nn, Mahmut Esat Bozkurt'un, Nait Hakk Ulu'un korktuu oldu. Cumhuriyet ynetimi, bu kitapta tartlacak nedenlerle toprak meselesini kkl olarak zemedi. Dahas, 1930'larda Ortaa ilikilerini temizlememenin getirecei ykc sonular ateli anlatmlarla ortaya koyanlar, kinci Dnya Sava'ndan sonra devrimin bu grevini savsakladlar ve hatta bazlar karsna dikildiler. Trkiye, ABD'nin denetimine girmiti. Bylece toprak aal, eyhlik ve airet reislii, Gneydou'da Krt meselesini arlatrd; blc kalkmalar iin elverili bir zemin hazrlad. kinci Dnya Sava'ndan sonra iktidarn adm adm emperyalizm ile feodalizm ittifakna teslim edilmesi, en sonunda bamszlmz btnyle yitirme, Ortaaa dnme ve blnme tehdidiyle kar karya gelmemize neden oldu. Toprak aaln tasfiye edemeyen Cumhuriyet, zamanla emperyalizm ve toprak aalar tarafndan fethedildi. Byk Ortadou Projesi (BOP), ABD'nin projesidir. Ancak Trkiye'nin bu emperyalist plan karsnda nemli zaaflar iine drlmesinin i cephedeki sorumlular, 1945'lerden Tayyip Erdoan'lara uzanan iktidar sahipleridir. Bu srete 1945-1970 aras, Kemalist Devrim mevzilerinin yine de diri olduu dnemdir. 1960'larn iktidar sahipleri hl kamu iktisadi teekklleriyle vnmektedirler. Devlet, barajlar yapmakta, fabrikalar kurmaktadr. Laikliin alt, ancak sinsi sinsi oyulmaktadr; ak saldrya pek cesaret edilememektedir. 12 Mart 1971 darbesinden 24 Ocak-12 Eyll 1980'e uzanan zaman dilimi, Kemalist Devrim'in kazanmlarnn sarsld, ancak 20

yine de yaad dnemdir. Ne var ki 24 Ocak 1980 kararlaryla Trkiye dnya ekonomisiyle btnleme srecine sokulmu, arkasndan 12 Eyll 1980 darbesiyle bu srecin sopayla uygulanmasna geilmi ve hele 1990'da Sovyetler Birlii'nin dalmasyla ABD kreselleme saldrsn balatm ve AKP iktidar tezghlanarak Kemalist Devrim'e son darbe indirilmitir. 22 Temmuz 2007 genel seimi, Turuncu Kardevrimin kritik hamlesi olarak deerlendirilebilir. Cumhuriyet kurumlarnn yklmas sreci, Trk Silahl Kuvvetleri dnda byk lde tamamlanm ve ABD gdml mafya-gladyo-tarikat rejimi kurulmutur. Bylece Krt meselesi asndan da emperyalizmin amalad zme gelinmitir. AKP iktidarnn 2009 yaznda balayarak birbiri ard sra gndeme getirdii Krt Alm, Alevi Alm, Ermeni Alm ve Kbrs Alm; emperyalizmin Trkiye'yi etnik gruplara ve cemaatlere blerek yeniden yaplandrlmas harektnn son taarruzudur. Bu sre, ABD'nin patronluunda BOP Ebakanl'nn ynetim mevzilerinden ve PKK'nin ynettii Gneydou belediyeleri araclyla yrtlmektedir. ABD emperyalizmi ve srail tarafndan Irak'n kuzeyinde kurulan Kukla Devlete ise, Trkiye'yi blme harektnn snrlarmz dndaki ss ilevi yklenmitir. Genelkurmay bakanlar, yllardr Trkiye'nin Cumhuriyet ann en tehlikeli dneminde bulunduunu belirtiyorlar. Dne kadar "Trkiye'ye bir ey olmaz" diyen parti bakanlar, "Trkiye blnyor" diye feryat ediyorlar. Peki buraya nasl geldik? Meselenin Ortaa ilikileriyle balantsn incelemenin ve saptamann zaman oktan gelmitir ve hatta gemektedir. Konunun Kemalist Devrim balamnda incelenmesi ise, arttr.

21

I KEMALST DEVRM'E GRE TOPRAK AALIININ YASADII TEMEL

lkemizde toprak aal snf, mir arazi sisteminin 19. yzylda zlmesiyle olumutur. Osmanl tarihileri, mir toprak dzeninden zel mlkiyete gei sreci iinde, erafn ve nfuzlu kiilerin, geni topraklan nasl zorbalkla ve yasad yollardan ele geirdiklerini belirtirler. Bilindii gibi Osmanl devletinde toprak mlkiyeti padiaha aitti. Ancak topran tasarrufu, timar, has ve zeamet yoluyla beylere veriliyordu. Bir ksm topraklar ise, mlk arazi idi. Bu topraklarda zel tasarrufun tesinde zel mlkiyet geerliydi. Satlmalar mmknd. Tanzimat Devri'nde ky topraklarnda mir toprak dzeninden kii mlkiyetindeki toprak dzenine geildi. Bu srete nfuzlu kiiler, ayan art eraf, geni topraklar trl yollardan kendi zerlerine tapuya geirdiler. Bylece toprak aal ortaya kt ve hzla geliti. Osmanllarn dirlik esasna dayanan toprak dzeni bozulduktan sonra; topraklar hizmet ya da kira karl ellerinde tutanlar, daha sonra bu topraklarn mlkiyetine sahip olmulardr. Osmanl mparatorluu'nda topraklarn yasal olmayan yollardan ele geirilmesine ilikin yntem ve rnekler, 1945 ylndaki "iftiyi Topraklandrma Yasas" tartmalarnda uzun uzun anlatlmtr. Bu konuda TBMM Tutanaklan'nda geni malzeme bulunmaktadr.1
1 TBMM Tutanak Dergisi, Dnem 7, cilt 17 ve 18.

23

Toprak aalar, Birinci Dnya Sava ve stikll Sava zaferinden sonra, tehcir edilen Ermenilerin ve kaan Rumlarn terk ettikleri topraklara elkoyarak daha da glendiler. Bu olay, stikll Sava sonrasnda TBMM krssnden yle sergilenmitir: "Memleketi kurtarr kurtarmaz, kaanlarn geride braktklar ve emval-i metruke dediimiz tanr ve tanmaz mallarn ne duruma getirildiine baknz, kapann elinde kald. Bardnz durdunuz ne oldu?"2 Aratrmaclar, topraklarn zamanam yoluyla zel mlkiyete geirilmesi dnda, 1 746 580 dnm hazine arazisinin zel kiilerce gasp edildiini hesaplamlardr. ayr ve meralarn ele geirilmesinde bulunan rakamlar ise, toprak aalarnn yasad baarlarnn ne kadar byk olduunu kantlyor. 1934 ylndaki 443 milyon dnm ayr ve mera, 1967 ylnda 261 milyon dnme dmtr. Kamuya ait 200 milyon dnme yakn toprak bylece byk toprak sahiplerinin eline gemitir.3 Dahiliye Vekili kr Kaya, 1934 ylnda skn Kanunu dolaysyla yapt konumada aynen unlar sylemektedir: "Devlet, araziyi metruk arazi diye muhacire veriyor. Onlar da imar ediyorlar. Sonra herhangi bir sahibi kyor ve diyor ki, bu benim mlkmdr. Tapusunu gsteriyor ve muhaciri sokaa atyor."4 Toprak aalan ve mtegallibe takm, Cumhuriyet dneminde "olaanst kazandrc zamanam" kurumundan yararlanarak da topraklarn geniletmiler ve devlete ait byk toprak paralarn
2 rnein Trabzon Mebusu Ali kr'nn 6 Aralk 1922 gnk oturumdaki konumas iin bkz. Yakn Tarihimiz, c.IV, s.77. 3 Do. Dr. Grgan elebican'dan aktaran: Prof. Dr. mit Doan ay, "Olaanst Kazandrc Zamanam Yoluyla Gayrimenkul Mlkiyetinin Kazanlmas", Trk Hukuku ve Toplumu zerine ncelemeler, Trk Kalknma Vakf Yaynlar, No I, s.257. 4 Suat Aksoy, 100 Soruda Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul, 1969, s.56.

24

kendi adlarna tapu siciline geirmilerdir. Bu gerek hemen herkes tarafndan kabul edilmektedir.5 Toprak aalarnn elindeki topraklarn nemli bir ksm tapusuzdur. Aalarn gasp ettii bu topraklarn nce tapuya geerilmesi tasarm, toprak reformunun baltalanmas iin kullanlmtr: "lkemizde tarm topraklarnn byk lde tapusuz olduu, bu topraklar zerindeki haklarn belirsiz olduu, dolaysyla bu topraklarn mlkiyet hakknn kime ait olduunun saptanmas gerektii dnlebilir. Ancak bu gr znde hukuksal deil siyasaldr, bir temel tercihi yanstr. nk tarm topraklarnn sahipleri Osmanl mparatorluu dneminden bugne kadar topraklarnn tapusunu alamadlar. nce onlara mlkiyet haklarm belgeleyen tapularn verelim sonra toprak reformu yapmaya alalm demekten baka bir ey deildir. Bu da temel bir siyasal tercihtir."6 zetleyecek olursak, Trkiye'de toprak aalarnn ellerindeki topraklarn kayna incelendii zaman u olgularla karlarz: - Padiah ferman ile toprak sahibi olmak, - eitli yollardan hazine topraklarna el koymak, - Kurtulu Sava'nda ehit olanlarn topraklarn gasp etmek, -1915 ylnda zorla g ettirilen (tehcir) Ermenilerin veya savatan sonra g eden Rumlarn topraklarna konmak, - Tefecilik yoluyla yoksul kyllerin topraklarm ele geirmek, - Gl ailelere dayanarak, topraklar zorbalkla almak, -Airet topraklar ve tanmazlarnn reisler, aalar, beyler ve eyhlerin zerinde bulunmas, - eyhlik ve dini inanlarn smrlmesi yoluyla toprak elde etmek, - Rvet ve tapu yolsuzluklar gibi yasad yollardan geni topraklan ele geirmek.
5 Prof. Dr. mit Doanay, age, s.232. 6 Karadeniz Teknik niversitesi retim yesi Haldun zen, Toprak Kongresi 1978, s.96. Reformu

25

III DEVRMC CUMHURYETN KYL FELSEFES VE PROGRAMI

Kemalist Devrim'in Nitelii ve Halk Seferber Etme Felsefesi 19. yzyln sonlarna doru balayan Trkiye'nin mill demokratik devrimi ve bu devrimin doruu olan Kemalist Devrim, znde bir kyl devrimiydi. Devrim'in nde gelen ynetici ve dnrlerinden Mahmut Esat Bozkurt, "Trk htilali'ne Trk Kyl htilali denilebileceini" belirtir.1 Bozkurt, Kemalist Devrim'le kurulan Cumhuriyetin temel grevinin kyl meselesini halletmek olduunu kesin bir dille ortaya koyar: "Trkiye'de kyl meselesi, son byk ihtilalden doan yeni devlet sistemimizin bir direk, bir temel meselesidir."2 smet nn, 1930 ylnda Sivas'ta, "Anadolu'nun ortasnda kurulmu bir kyl hkmetiyiz" saptamasyla Kemalist hkmetin kimliini aklar.3
1 Mahmut Esat Bozkurt, "z Trk Kylleri", Anadolu dergisi, kinciterin (Kasm 1939) ve Teori, say 218, Mart 2008, s.74. 2 Mahmut Esat Bozkurt, Trk Kyl ve ilerinin Haklar, s.26'dan aktaran: Dr. Hakk Uyar, Sol Milliyeti Bir Trk Aydn Mahmut Esat Bozkurt, 1. basm, Bke Yaynlan, stanbul, s. 118. 3 Trk Ziraat Tarihine Bir Bak, stanbul 1938, s.277'den aktaran: Muzaffer Erdost, "Toprak Reformunun lkemizin Toplumsal Ekonomik ve Siyasal Yapsndaki Yeri", Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 1978, s/>07.

26

Trk Devrimi'nin dnrleri, kukusuz 19, yzyl sonlarndan beri demokratik devrimin kylye dayanaca bilincindeydiler. Bu kavray, zellikle 1908 Hrriyet Devrimi ncesinde ve daha sonra ttihat ve Terakki'nin ynetimi dneminde olgunlat. ttihat Terakki Cemiyeti'nin 1908 ylnda Selanik'te gizli olarak toplanan kongresinde kabul edilen 21 maddelik programn 14. maddesinde "iftinin topraklandrlmas yollarnn aranaca" vurgulanmaktayd.4 Toprak meselesi Merutiyet'ten sonra Meclisi Mebusan'da da tartld, byk toprak sahiplerinin topraklarnn topraksz iftilere datlmas savunuldu.5 stikll Savamz, balangtaki rgtlenme dneminde nc aydnlarn savayd. Hatta Sakarya Sava'nn nazik anlarna kadar bu zelliin srdn gryoruz. Ancak Mustafa Kemal Paa'nn deyiiyle, "Mehmetiin sava kabul etmesiyle" birlikte, artk kyl sava karakterini kazand. Zaten savan baka trl zafere ulatrlmas da mmkn deildi. Yakup Kadri'nin "Yaban" romannda kerpi duvarlarn dibinde gazete kdna ttn saran ve bitini ayklayan kyl, nclere gvenerek savaa balaynca lkenin kaderi deiti. Atatrk, bir mill demokratik devrim nderi olarak, derin bir tarih bilinciyle, ama o kadar da itenlikle kylye sarslmaz bir gven besliyordu. Baka aresi de yoktu. O'nun bir yetim olmas, Balkanlardaki byme koullar ve onuruna dknl, o mthi forml bulmasn aklayan bireysel etkenlerdir. Atatrk, Cumhuriyeti "Kimsesizlerin kimsesi" olarak tanmlamt. Kyl, kimsesizlerin en kimsesiziydi. 13 Eyll 1920 gn kendi imzasyla Meclise sunduu Halklk Program, kimsesizlerin programyd ve toprak meselesine de gn4 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, c.I, 2. bask, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, Ocak 1988, s.66 ve c.lll, 1. bajk, stanbul, Temmuz 1989, s.229. 5 Prof. Dr. mit Doanay, "1923-1938 Dneminde Toprak Reformu Sorunu", Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar iinde, stanbul ktisadi ve Ticari limler Akademisi Mezunlar Dernei Yayn, stanbul, Eyll 1977, s.365 vd.

27

dermede bulunuyordu. 6 Bu programn rn olan 20 Ocak 1921 tarihli ilk Anayasa, yine o kimsesizlerin anayasas idi.7 Kurtulu Sava yllarnda, kylye gvenme, kylye dayanma ve kyly seferber etme siyaseti o kadar zorunlu ve o kadar glyd ki, Atatrk Sivas'ta 1919 yl Kasm aynda yaplan Heyeti Temsiliye Toplants'nda, paraszlk nedeniyle jandarma tekilatnn datlmas durumunda, "her kye kendi inzibatn temin ettirmek" zmn neriyordu.8 Kurtulu Sava yllarnda, geri koullar yoktu, ancak devrimin Ziya Gkalp gibi dnrleri toprak reformunu savunuyor ve Celal Bayar'lar kylye Boleviklii ve toprak reformunu anlatyorlard.9 Atatrk'n demokratik devrimde kylnn konumunu ve roln ok gzel aklayan u szleri, hem ideolojik tavrn yanstr, hem de yrektendir: "Trkiya'nn hakiki sahibi ve efendisi, hakiki retici olan kyldr (iddetli ve srekli alklar). O halde, herkesten daha ok refah, saadet ve servete mstahak ve layk olan kyldr (Srekli alklar). Dolaysyla Trkiya Byk Millet Meclisi
6 Halklk Program iin bkz. Atatrk'n Btn Eserleri, c.9, s.323 vd. 7 1921 Anayasas iin bkz. Atatrk'n Btn Eserleri, c.10, s.302 vd. 8 Atatrk'n Btn Eserleri, c.5, s.284. Resm ad Heyeti Temsiliye toplants olan ve 13 gn sren bu grmeleri, Doan Avcolu "kinci Komutanlar Toplants" diye anyor. "Birinci Komutanlar Toplants", bilindii gibi Mustafa Kemal Paa'nm Samsun'a kmasndan sonra, 16-21 Haziran arasnda yaplm ve sonunda Amasya Tamimi yaymlanmt. 16-28 Kasm 1919 tarihleri arasnda gerekleen "kinci Komutanlar Toplants", zellikle Meclisi Mebusan'n almas, stanbul Hkmeti'ne kar izlenecek siyaset, Ordunun ve ynetimin parasz kalmas nedeniyle uygulanacak zmleri grt ve karara balad. Okuyucularmza Atatrk'n Btn Eserlerinin doru ve eksiksiz olarak yaymlad tutanaklar incelemelerini salk veririm. Kurtulu Savamzn hangi koullarda gerekletiini en iyi kavratan metin, belki de Kasm 1919 toplant tutanaklardr (Atatrk'n Btn Eserleri, c.5, s. 163-306). 9 Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, 3. basm, Remzi Kitabevi, c.II, stanbul, 1978, s.457 ve 466.

28

hkmetinin iktisadi siyaseti bu asli gayeyi elde etmeye yneliktir. (...) "Hakikaten yedi asrdan beri cihann muhtelif taraflarna sevk ederek, kanlarn akttmz, kemiklerini topraklarnda braktmz ve yedi asrdan beri emeklerini ellerinden alp israf eylediimiz ve buna karlk daima hakaret ve aalama ile mukabele ettiimiz ve bunca fedakrlk ve ihsanlarna kar nankrlk, kstahlk ve cabbarlkla uak menzilesine indirmek istediimiz bu asli sahibin huzurunda bugn byk bir hicap ve ihtiramla hakiki vaziyetimizi alalm (iddetli alklar)."10 1 Mart 1922 gn, Byk Taarruz hazrlklar srasnda, Meclis krssnden ilan edilen bu szler, hararetle alklanm, fakat yeterince hayata geirilememitir. Uygulanmas iin, yneticilerin "halkn hizmetisi" olmay benimsemeleri ve ynetimin iktidar halka hizmet ruhuyla kullanmas gerekiyordu. Atatrk, 1937 ylnda iftliklerini hazineye balamasn, "Trk kylsne naizane bir vazife" olarak aklyordu ve Babakan smet nn'ye ektii, Meclis krssnden okunan telgrafta hkmet etme anlayn da zetliyordu: "Hartrlarsnz, Trk kylsnn Trkn efendisi olduunu sylediim zaman. Ben o efendinin arzu ve iradesi altnda senelerden beri alm olan bir hadimim (hizmetiyim). Mevzuubahis olan hediye yksek Trk milletine benim asl vermei dndm hediye karsnda hibir kymeti haiz deildir. Ben icabettii zaman en byk hediyem olmak zere Trk milletine canm vereceim."11

10 Atatrk'n Btn Eserleri, c.12, s.279. 11 Atatrk'n Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Merkezi Yayn, Ankara, 1991, s.673.

IV, AKDTYK Atatrk Aratrma

29

Burada kylnn hizmetkr olmaktan millet iin can vermeye uzanan bir devrimci kltr grlyor. Trk Devrimi'nin fedailer gelenei konumaktadr. Trkiye ynetim tarihi, bir bakma vericiler ile alclar arasndaki byk mcadelenin tarihidir. ktidar bir hizmet olana olarak gren halk devrimcileri ile iktidar nimetlerin paylalmas makam olarak gren yiyiciler arasndaki bu mcadele, kukusuz snfsal bir temele oturmaktadr ve snf mcadelesidir. Kemalist Devrim, emperyalizme ve Ortaa kalnts hkim snflara kar, kyl ve iiden sanayici ve tccara kadar halk snflarnn devrimiydi. nderlik milli burjuvazideydi. Atatrk'n kyly efendi yapma davas yarm kald iindir ki, devrim grevlerini tamamlayamad. Kemalist Devrim'in hedefi, halk hkimiyetine dayanan zgr ve ada bir toplum kurmakt. O toplumun byk ounluu, yzde sekseni ifti ve oband. Halk hkimiyeti anlamyla gerek demokrasi, zgrleme ve zenginleme, sonu olarak o byk ounluun efendilemesi, zgrlemesi ve zenginlemesiydi. Yar-feodal ilikilerin hkim olduu o koullarda, byk ounluk ifti ve oband. Trkiye'nin bir devrimle deimesi, zetle ifti ve obanlarn deimesiydi. Atatrk, o zaman Kemalist ynetici kadro iinde, halkn ancak kendi devrimci eylemi sayesinde deiebileceinin farknda olan az sayda nderin banda bulunuyordu. Devrim, yalnz eski sistemin yklmas iin deil, devrimci snfn o devrimi yaparken kendisini deitirmesi iin de gerekliydi. Devrimin en sonunda devrimi yapanlar deitirmek iin gerekli olduunu Atatrk anlamt, ama devrimin nder kadrolar da anlam myd? Bu sorunun cevabn, Atatrk'n ktisat ve Adalet Bakanlarndan Mahmut Esat Bozkurt'tan dinleyelim: "Bir gece beraber oturuyorduk. (...) Atatrk, Trk kylsn 'efendi' yerine getirmedike memleket ve millet ykselemez, dedi.

30

"Bir de hatra anlatt: "- Ben, dedi. Bulgaristan'da ataemiliterdim. Tedansanl bir pastahanede oturmutum. eriye, temiz giyinmi, aya arkl bir Bulgar kyls geldi, oturdu. Masaya vurdu. Kimse aldr etmedi. Hatta bir an evvel gitmesini arzu eden bir yz gsterdiler. Bir daha vurdu; ayan da vurdu. Garsonlar geldi ve: "'- Buras sizin iin deil, dediler. Nihayet patron geldi. 'k buradan' dedi. Kyl: "- Kimi ve nereden kovuyorsun? Bulgaristan benim sabanmla ve tfengimle yayor, utanmaz diye bard. Polis ardlar. Ona da ayn cevab verdi. Polis bir ey yapamad, dar kverdi ve pasta reel getirdiler. "te dedi. Trk kylsn bu hale getireceiz."12 Kemalist Devrim, Trk kylsn "o hale" getirebildi mi veya ne kadar getirdi? Bu sorunun cevab, devrimin hedefine ne kadar ulaabildiinin de cevabdr.

Kemalist Devrim'in Tarm ve Kyl Program Kemalist Devrim'in tarm ve kyl program, basit bir iktisadi kalknma program deildir; ncelikle bir iktidar programdr. Devrimin nderi, kylnn (halkn) bir devrimle efendi haline gelmesi amacn ilan etmiti. zlenecek siyasetler, Atatrk'n deyiiyle "Memleketimizin topraklarn koklayarak ve bu topraklarda bizzat alan insanlarn szlerini iiterek" tespit olunacakt.13
12 Yaknlarndan Hatralar, Sel Yaynlar, stanbul, 1955, s.94. 13 Atatrk'n Btn Eserleri, c.14, s.315.

31

Bu programn uygulanmas iin, Kemalist ynetim temel bir program metni kabul etmedi; ancak tarm alannda gerekletirilecek uygulamalar, eitli program, kanun ve kararnamelerde saptand. zetle u grevlerin yerine getirilmesi ngrlmtr: - Padiahlk ve halifeliin toplumsal ve ekonomik temeli olan toprak aaln, beylii, airet reisliini, tarikat ve cemaat liderliini, eyhlii, mritlii, mensupluu temizlemek, kyly zgrletirmek, lke btnln salam temele oturtmak, Dou ve Gneydou'da gvenlik ve huzuru salamak iin toprak reformu; - Kyl zerindeki vergi yklerinin hafifletilmesi; - "Eitim programnn ilk hedefi" olarak, "btn kylye okumak, yazmak ve vatann, milletini, dinini, dnyasn tantacak kadar coraf, tarih, din ve ahlak malumat vermek ve drt ilemi retmek"; ayrca iftiyi ada tarm retimi bilgi ve teknikleriyle donatmak; - iftiyi ifti birliklerinde ve kooperatiflerde rgtlemek; - iftiye hizmet eden tarm istasyonlar ve devlet iftlikleri kurmak; - iftiye tarm kredisi, tarm aleti salamak, tarmda modern tekniklerin ve makinenin kullanlmas. zmir ktisat Kongresi'nde ifti Kurtulu Sava zaferinden hemen sonra, 17 ubat-4 Mart 1923 gnleri arasnda zmir ktisat Kongresi topland. Kongre'nin iki hafta srmesi dikkat ekicidir. Kongre delegeleri arasnda iftiler nemli bir kesimi oluturuyordu. Kongre'de 1135 delegenin 425'i iftiydi. 14
14 Bkz. Prof. Dr. A. Afetinan, zmir iktisat Kongresi 17 ubat-4 Mart 1923, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1989, s.19; A. Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi, 1923-zmir, Haberler-Belgeler-Yorumlar, 2. bask, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1971, s. 185.

32

ktisat Kongresi kararlarnda, ifti ve tarm sorunlarna 95 madde tutan geni yer ayrlmt. En nemlisi, kylnn belini bken ve tarmda yeniden retim olanaklarn boan Aar vergisinin kaldrlmas talebiydi. Ayrca Ziraat Bankas araclyla kylye kredi salanmas iin geerli nlemler kararlatrld. Yol vergisi de kaldrlmal, alma esas getirilmeliydi. Btn bunlarla birlikte derebeylik ile eyhliin tasfiyesi ve toprak datm gibi kktenci bir program yaplmad. Ancak Hazineye ait topraklar ileyen zilyet konumundaki iftilere bu arazilerin bedelsiz olarak datlmas kararlara geti. Osmanl'nn son yzylnda yabanclara toprak satnn zellikle Ege blgesinde yol at sonulardan dersler karlmt. Yabanclara toprak sat yasaklanmalyd. Tarmda devlet korumas ve destei artt. Devlet, iftiye ara ve gere salamalyd. Zararllarla mcadele konusunda da devlete grevler dyordu. Kararlarda, tarm retimini verimli klmak iin iftinin eitilmesine arlk veriliyordu. Tarm okullar kurulacakt. lk ve ortaokullarda uygulamal tarm dersleri okutulacakt. 1940 ve 50'lerde bu dersleri biz de okuduk, Ankara Sarar lkokulu'nda ve Atatrk Lisesi'nde renci iken, okul bahesinde bize ayrlan yerlerde eitli tarm bitkileri yetitirdik. Yine zmir ktisat Kongresi kararlarna gre, reticiye tarm bilgisi veren dergi, kitap ve kitapklar bedelsiz olarak verilecekti. Orduda askere de uygulamal tarm dersleri ngrlyordu.

"Kyl Akyla" Aar'n Kaldrlmas ve Kamulatrmalar Kemalist Devrim'in kylnn ykn hafifletmek ve retim gcn gelitirmek iin yapt en nemli uygulama, Aar'n kaldrlmasdr. TBMM, 15 ubat 1925 gn 552 sayl kanunu kabul ederek bte gelirinin te birini oluturan Aar vergisini kaldrd.

33

Bylece kylnn devlet btesinde omuzlad yk, yzde 10'a ekildi. 15 Atatrk'n deyiiyle "Aar kbusu"ndan kurtulmak, kylye ferah getirdi; kylnn daha ok retme ve daha mreffeh yaama arzusunu glendirdi. 16 nn, Aar vergisinin kaldrlmasnn tarihsel nemini u vurgularla aklamtr: "Mal bnyede yaplm byk, korkun bir ameliyat idi. Mal bak asndan tehlikeli bir snava maruz kalan herhangi bir hkmet, ancak idealist bir kyl ak olmak hasletiyle, btenin asrlardan beri allm te biri zerinde byle bir tecrbeye giriebilirdi."17 Cumhuriyet Devrimi Kanunlar, kukusuz bir btn olarak Kemalist ynetimin demokratik devrimdeki kktenci tutumunu yanstr ve bu adan lkeyi feodalizmden arndran zellikleriyle kyl meselesinin zmnde de nemli ilev grmlerdir. Bu kanunlarn konumuz asndan en nemli yan, tazminatsz kamulatrmalar yoluyla feodal mlkiyete ar darbeler indirmesidir. 3 Mart 1924 tarihli "Halifeliin Kaldrlmas ve Osmanl Hanedan'nn Trkiye Dna karlmasna likin Kanun"un 8, 9 ve 10. maddeleri, padiahlarn ve vrislerinin tapuya kaytl-kaytsz btn tanr ve tanmaz mallarn tazminatsz olarak kamulatrmtr. kinci nemli uygulama, tekke, zaviye ve trbelerin nce hkmet kararnamesiyle, sonra kanunla kapatlmas ve okullara dntrlmesidir. 2 Eyll 1925 tarihinda Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri bakanlnda toplanan Hkmet, 2413 Sayl Kararname'nin 4. maddesiyle kapatlan tekkelerin ve zaviyelerin elverili
15 Aar'n kaldrlmas konusunda bkz. Ferit lsever, Cumhuriyet Devrimi Kanunlar, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, ubat 1997, s.91 vd. Yine Aar ve tarm siyasetlerine ilikin Meclis tartmalar konusunda bkz. l akan, Trk Parlamento Tarihinde kinci Meclis, ada Yaynlar, stanbul, Haziran 1999, s.277 vd. 16 Atatrk'n Btn Eserleri, c.18, s. 102. 17 Trk Ziraat Tarihine Bir Bak, stanbul, 1938, s.277'den aktaran: Muzaffer Erdost, "Toprak Reformunun lkemizin Toplumsal Ekonomik ve Siyasal Yapsndaki Yeri", Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 1978, s.208.

34

olanlarnn okul haline getirilmesi hkmn koymu ve uygulamtr. Hemen arkasndan ay sonra 13 Aralk 1925 gn yrrle giren kanunla tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmas, bu kez kanun dzeyinde hkme balanmtr. Kemalist Devrim'in feodal mlkiyeti kamulatrma yoluyla ortadan kaldran uygulamalarn daha nce Teori dergisinde yaymlanan "Cumhuriyet Devriminde Kamulatrma" balkl yazda geni bir ekilde incelediimiz iin burada yinelemiyoruz. Ancak incelenmesini zellikle neriyoruz. 18

Gmenlere ve Topraksz iftiye Toprak Datm 1925 ylnda karlan 716 sayl Kanunla, muhacirlere ve topraksz iftilere toprak datlmas uygulamasna baland. 1934 ylna kadar sren toprak datm, feodal ilikileri hedef almad gibi yetersizdi. 6-7 bin dnm tarla, 160 bin ba, 170 bin dnm bahe bu kapsamda toprakszlara datld. 1934 ylnda karlan 2510 sayl skn Kanunu'yla datlan topraklar 1944 ylna kadar 4,6 milyon dekara ulaacaktr. Yine 1925 ylndaki 442 sayl Ky Kanunu da, nemli yenilikler getirdi. Kylnn emeine dayanarak kyn yolunu, sulamasn, orman ilerini ve dier hizmetlerini gerekletirecek bir dzenleme getirildi; imece gelenei yasalatrlm oldu. En nemlisi kyde dorudan demokrasi kurumlar oluturuluyordu. Btn kylnn katld ky dernei kuruldu. Kadnlara kyde seme ve seilme hakk tannd, kadnlar artk muhtar olabilecek ve Ky htiyar Heyetine girebilecekti ve bu hakk hayata geiren uygulamalar hemen balad. 19
18 Dou Perinek, "Cumhuriyet Devrimi'nde Kamulatrma", Teori, say 134, Mart 2001, s. 27 vd. 19 Orhan zkaya, "Toprak Reformu, zgrlk Bamszlk ve Gerek Demokrasi Demektir", Teori, say 237, Ekim 2009, s.54.

35

Ayn yln sonunda hkmet, Meclise sunduu 885 sayl skn Kanunu taslanda, Trk kltrnden olup Trkiye'ye gelmek isteyen muhacirlerin ve yurt iindeki gezginci gebelerin yerletirilmeleri iin, toprak datmn da ieren nlemler ngryordu. Taslaa gre, iskn uygulamas Cumhuriyet ideolojisine uygun olarak gerekletirilecekti. lkedeki nfus boluu doldurulacak, ekonomik sorunlar zlecek, retim artrlacak, gezginci airetler ve gebeler ada hayata kavuturulacak, asayi ve mill birlik salanacakt. Aratrmac Fikret Babu'a gre, bu kanun tasla, Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan iskn siyasetinin amalarn ifade eden ilk nemli metinlerdendir. Ancak Meclisin komisyon almalar aamasnda, arazi datmn ngren maddeler kanundan kartld. Toprak aalarnn etkisi, Cumhuriyetin ihtiyalarna ar basmt. Kanun, 30 Haziran 1926 tarihinde, bu trpanlanm haliyle kabul edildi. 20 eyh Sait Ayaklanmasndan sonra ve Ar blgesinde ayaklanma belirtilerinin saptanmas zerine, hkmet, Cumhuriyeti hayata geirmeye ve blgede gvenlii salamaya ynelik yeni yasa hazrlklarna giriti. 22 Aralk 1926 tarihinde Meclise sunulan kanun nerisi bu kapsamdadr. neride, Osmanl sultanlnn ihmalleri zerinde duruluyor, Dou'daki ynetimin Cumhuriyete yakmad vurgulanyordu. En nemlisi, "ikinci bir hkmet" konumunda bulunan, "kendisine ruhan bir hava vererek halk doru yoldan saptran bozguncu zorbalar" hedef alnyordu. 19 Haziran 1927 gn kabul edilen 1095 sayl Kanun, skynetim blgesinde ve Beyazt (Ar) ilinde devrimlere ve reformla20 Fikret Babu, "Trkiye'de skn ve Toprak Sorunu", Teori, say 218, Mart 2008, s.52 vd. Serkan Tuna, ayn kanundan 1097 sayl yasa diye sz ediyor. Dayand kaynak, Dstur, III. Tertip, c.8, Ankara, Devlet Matbaas, 1946, s.847 vd. Bkz. "1930'lu Yllarda Toprak Reformuna Ynelik abalar", Bilgi ve Bellek, say 6, Yaz 2006, s.120.

36

ra kar kan, genel gvenlii ve toplumsal dzeni bozan 1500 kii ile kaak ve mahkm durumundaki 80 isyancnn aileleriyle birlikte Bat illerine tanmalarn ngryordu. Kendilerine terk edecekleri mlklere karlk yeni mlk ve arazi verilecekti.21 Bu Kanun, alt ay gemeden 5 Aralk 1927 tarihinde 1178 sayl Kanunla deitirildi, Bat'ya tanan kiilerden eyh Sait Ayaklanmasna ve sonraki olaylara karmayanlarn eski yerlerine dnmelerine olanak saland. Blgelerinde iddet, isyan ve zorbal alkanlk haline getirenler ve yerletirildikleri blgelerden kaarak ekyaya katlanlar da ay iinde pimanlk aklamasnda bulunmalar halinde kanun hkmnden yararlanacaklard.22 Ar'daki ayaklanma tehlikesi nedeniyle yine Haziran 1927'de 1164 sayl Umum Mfettilik Kanunu kartld. 1929 ylnda Dou blgesinde ikinci bir toprak datma ve kamulatrma uygulamas oldu. 1505 sayl kanunla Dou illerinden Batya g ettirilenlerin topraklarnn kylye, airet yelerine ve gmenlere datlmas ngrlyordu. Batya g ettirilen ailelere de gittikleri yerlerde toprak verilecekti. Bu kanun dorultusunda kartlan 9132 sayl Hkmet Kararnamesiyle Doudan g ettirilenlere verilmek zere baz iftlikler kamulatrlm ve araziler datlmtr. Yine 25 Aralk 1929 tarihinde kartlan dier bir kararnameyle "alan Trk kylsnn" ileyebilecei kadar toprak datlmas hkme balanmtr.23 t 1930 ylnda bu kez "Arazi Tevzii Kararnamesi" karlarak, yine gdk kalan bir toprak datm giriimi oldu.
21 Meclis almalar konusunda bkz. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: II, c.33, tima senesi IV (Yetmi altnc itima) 18 Haziran 1927, s,153-159'dan aktaran: Fikret Babu, ayn yaz, s.52 vd. 22 Fikret Babu, ayn yaz, s.53. 23 Bakanlk Cumhuriyet Arivi, 080.18.01.21.01 ve 080.18.01.07.63.04'ten aktaran: Erdal nce, Trk Siyasal Yaamnda iftiyi Topraklandrma Kanunu, Libra Kitaplk ve Yaynclk, stanbul, Austos 2009 s.35.

37

Cumhuriyetin kuruluundan 1934 ylnda skn Kanunu'nun karlmasna kadar, ou gmenlere olmak zere 6.787.234 dnm arazi, 157.422 dnm ba ve 168.659 dnm bahe datm yapld belirtiliyor.24 1920'lerde Yaplamayan Kemalist ynetim, 1920'lerde Ortaa'dan kalma kurum ve ilikileri temizleyecek kkl ve kapsaml bir uygulamada bulunamad. Kurtulu Sava yllarnda, devrim nderlerinin toprak reformunu savunan aklamalar oldu. Ancak sava bittii zaman, nfusun ok az olmas, ekilmeyen geni arazilerin bulunmas, en nemlisi toprak talep eden bir kyl hareketinin bulunmamas nedenleriyle toprak datm gndeme gelmedi. Hatta Atatrk, 1923 yl banda, "arazi sahiplerinin de himaye edilecek insanlar" olduklarn yle aklad: "Bizde byk araziye ka kii sahiptir? Bu arazinin miktar nedir? ncelenirse grlr ki, memleketimizin geniliine nazaran hi kimse byk araziye malik deildir."25 Bu konuma, Atatrk'n "memleketimizde birok milyonerlerin hatta milyarderlerin yetimesine alacaz" vaadinde bulunduu konumadr.26 Savatan yeni kmtk. Nfus yetersizdi. Bir ksm topraklar ilenemiyordu. Bu koullarda, mesele topraklarn datm olarak deil, topra ileyecek nfusu oaltmak olarak grlyordu. Atatrk, 2 ubat 1923 gn zmir halkyla yapt uzun syleide, Trkiye'nin 8 milyon nfusuna karlk Trkiye'nin yars kadar topraa sahip olan Almanya'nn 70-80 milyon nfusa sahip bulunduu24 mer Ltf Barkan, "iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Trkiye'de Zira Bir Reformun Ana Meseleleri", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, c.6, No: 1-2, Ekim 1944-Ocak 1945, s.61. 25 Atatrk'n Btn Eserleri, c. 15, s.l 19. 26 Ayn eser, s. 120.

38

na dikkat ekiyordu. "Bu koskoca memleketi sekiz milyon ileyemez, iletemez"di.27 Burada dar ekonomik bak asn gryoruz. Ortaa ilikilerinin bir devrimle tasfiyesi, bir ekonomi sorunu olmaktan te, halk devrimci bir demokrasi kurulmasnn olmazsa olmazyd. Ayrca toprak devrimi ile Krt sorunu arasndaki ba, o yllarda gz ard edilmitir. Ama hayat, kendi gndemini dayatacaktr. Nitekim 1930'larda toprak meselesine bak deiti. Dar ekonomik anlaylar terk edildi. Mesele, Ortaa'dan kurtulma, zgrleme ve milletin btnln salama asndan ele alnd.

27 Ayn eser, s.91.

39

III ARKTA DEREBEYLE KARI SINIFSAL ZM ARAYILARI 1925 eyh Sait syan Dersleri 1925 ylndan sonra Kemalist ynetimin, yoksul kylnn toprak zlemine baknda gze arpan bir deime oldu. eyh Sait syan, meseleye yeni bir boyut getirmiti. Atatrk, 1923 ylnda, memlekette byk arazi sahiplerinin bulunmadn, arazi sahiplerinin himaye edilecek insanlar olduunu belirtmiti. Ancak ite o arazi sahipleri ve onlarla balantl olan eyhler, yalnz kyllere bask uygulamakla kalmyor, ayn zamanda blc ve gerici isyanlarn da ban ekiyorlard. Bu nedenle 1925 eyh Sait syanndan sonra, Dou ve Gneydou'daki feodal ilikilerin kkl tasfiyesi, Cumhuriyet Devriminin gndemine girdi. Devrimin nderleri ve dnrleri, aalk ile blclk arasndaki balantlar son derece ak ifadelerle ortaya koydular ve Cumhuriyetin toprak aalna ve eyhlie kararl olarak neter atmas gerektiini vurguladlar.1 Atatrk, 1 Kasm 1925'te Meclisin yeni dnem almalarn aarken, eyh Sait syannn gerici karakterine deindi ve devletin yaptrm gcn kullanmasnn altn izdi.2
1 Bu konuda bkz. Dou Perinek, "Cumhuriyet Devrimi'nde Kamulatrma", Teori, say 134, Mart 2001, s. 19 vd. 2 Atatrk'n Btn Eserleri, 1 Kasm 1925, c.18, s.101 vd; Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I, s.337 vd.

40

Ayn vurgular, Ar isyanndan sonra yapt 1 Kasm 1930 konumasnda da gryoruz.3 , 1920 ve 1930'lu yllarda Dou ve Gneydou'daki isyan lann gerici nitelii zerinde ilerici ve devrimci yazarlar gr birlii iindedir. Bu gerici nitelik, hem dnya leindedir; hem de itedir. Kalkmalarn emperyalist devletlerle ibirlii halinde gereklemesi veya onlarla ayn cephede bulumas, kukusuz belirleyicidir. Dou ve Gneydou isyanlar, ngiltere ve Fransa'nn hizmetindeydi. cephedeki saflama da, ok akt. syanlar, devrimci ykseli halindeki Cumhuriyete kar koyan aalara ve eyhlere dayanmaktayd.4 smail Hsrev Tkin, eyh Sait syannn sonularn 1934 ylnda yazd kitabnda yle zetlemitir: "Derebeyi dzeninin zora dayanan hukuk kurallarnn sarslmasna ve birok yerlerde tasfiyesine vesile oldu. Esasen isyan, derebeylik toplumsal dzeni ile devrim dzeninin derebeylik toplumsal ilikileri aleyhine olan genilemesine kar derebeylerinin bir reaksiyonundan (irtica hareketinden) baka bir ey deildi."5

3 Atatrk'n Btn Eserleri, I Kasn 1930, c.24, s.301; Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I, s.363 vd. 4 efik Hsn, Komintern Belgelerinde Tiirkiye-S / Yaz ve Konumalar, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul 1995, s. 18 vd. Hikmet Kvlcml, htiyat Kuvvet ark, s. 194; Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, I, s. 156 vd; IV, s. 1344 vd; Uur Mumcu, Krt slam Ayaklanmas, 1. basm, Tekin Yaynevi, stanbul 1991; Bilal imir, Kiirtlk 1787-1923 ve Krtlk 2 (1924-1999), Bilgi Yaynevi, Ankara 2007 ve Ankara 2009. Abdullah calan da, mral'da 1999 ylnda yaplan yarglanmas srasnda, eyh Sait'in Mustafa Kemal ynetimi tarafndan "Krt olduu iin deil, gerici olduu iin bastrldn belirtmitir ve Atatrk'n bu uygulamasn destekleyen aklamalarda bulunmutur. 5 smail Hsrev Tkin, Trkiye Ky ktisadiyat, 1. bask, Kadro Neriyat, Ankara 1934; 2. bask, letiim Yaynclk, stanbul 1990, s. 180.

41

Konumuz toprak aal ve Krt sorunu olduu iin, blc isyanlarla emperyalizm arasndaki somut balantlar zerinde durmayacaz. Ancak deinerek geeceiz. Genelkurmay'n Krt isyanlar konusundaki i yazma ve raporlarnda d kkrtmalar nemle belirtilmitir. Genelkurmay yaynlarnda, Musul meselesi nedeniyle "ngiltere Intellicens Service'in Dou'ya zel btn metodlarn kullanarak Trkiye iinde karklklar karmaktan bir an geri kalmad" vurgulanmaktadr. Krt Bamszlk Komitesi'nin silah ve cephaneyi ngiliz hkimiyetinde bulunan Musul'da depo ettii ve ayaklanmann birinci aamasndan sonra da fiil ngiliz yardmnn balayaca saptanmt. Komite, ayrca ayaklanma gelitikten sonra stanbul'da Krtlerin silahl bir harekete girimesini, hareket dinci olduu iin stanbul halknn da katlmn, ngiltere'nin silah ve para yardmyla Cumhuriyet hkmetinin devrilmesini ve ngiltere'nin Vahdettin'i stanbul'a getirip tahta oturtmasn da dnmt.6 eyh Sait syan srasnda yaymlanan gazeteler, "ngiliz parma"n vurgulamlardr.7 Kemalist ynetim, uluslararas dzlemde de baz byk devletlerin sorumluluunu aka belirtmitir. Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, eyh Sait syanndan sonra, Cemiyeti Akvam (Milletler Cemiyeti)'da resmen ngilizleri sulamt.8 Babakan smet Paa, 1925 yl olaylarn drt yl sonra yorumlarken, "ngiltere'nin koruyuculuu altnda bir Krt devletinin Dou ve Gneydou Anadolu'da kurulmas" amacn saptar ve isyann "ykc, blc, bozguncu" karakterini belirtir.9 Ayn smet Paa, onyllar sonra anlan6 Genelkurmay Belgelerinde Krt isyanlar, c.I, Kaynak Yaynlar, s. 114, 118. 7 Tevhidi Efkr, 24 ve 28 ubat 1925'ten aktaran Trk Parlamento Tarihi 11. Dnem 1923-1927, c.I, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara 1993, s.640 vd, 662 vd. Geni bilgi iin bkz. ayn eser, s.610 vd. 8 Tevfik Rt Aras'n 4 Eyll 1925 gn yapt konuma iin bkz. Lozan'n zlerinde 10 Yl, s.24. 9 Dr. Cengiz Krad, "Cumhuriyetimizin Korunmas ve Takriri Skun Kanunu IV", Belgelerle Trk Tarihi, ubat 1991, say 72, s.33.

42

n anlatrken, eyh Sait syan ile ngiltere arasndaki ilikiyi kantlayan "kesin deliller bulunmadn" sylemitir.10 Aratrmaclar da ounlukla ngiliz ilikisini eitli belgelere dayanarak saptarlar.11 O tarihte Trkiye Komnist Partisi'nin nderi olan efik Hsn (Demer), Komnist Enternasyonal organnda, eyh Sait syannn emperyalizmle ilikisini ve gerici niteliini u szlerle vurgulamtr: "Tarihe baktmzda Trkiye ne zaman bir gelime ve yenileme dnemine girmise, yaylmac devletlerin u ya da bu ekilde byk glkler kardklarn ve sonu olarak Trkiye'nin gelimesinin kesintiye uradn grrz. Bu yndeki son abalar olan, baz airetlerin cahilliinden ve yobazlndan yararlanarak onlar Kemalistlerin laiklik reformlarna kar ayaklanmaya kkrtma giriimleri tam bir fiyaskoyla sonulanmtr."12 Dr. Hikmet Kvlcml da, eyh Sait ve Ar isyanlarnn hem i hem d cephede gerici karakterde olduunu belirtmitir.13 Batl devletlerin yannda yer alan yazarlar ve Batc Krt milliyetileri ise, bu balantnn zerini rtmeye almaktadrlar.14 ngiltere'nin stanbul'daki grevlilerinden Mr Henderson, Babakan Mc Donald'a gnderdii 23 Temmuz 1924 tarihli raporda,
10 smet nn'nn Anlan, Cumhuriyetin ilk Yllar l, Cumhuriyet gazetesi eki, s.71. 11 Bkz. Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, I, s. 156 vd; IV, s. 1344 vd; Bilal imir, ngiliz Belgeleriyle Trkiye'de Krt Sorunu (1924-1938), Dileri Bakanl Basmevi, Ankara 1975; Uur Mumcu, Krt slam Ayaklanmas, 1. basm, Tekin Yaynevi, stanbul 1991. 12 efik Hsn, Komintern Belgelerinde, s. 18 vd. 13 Hikmet Kvlcml, htiyat Kuvvet ark, s. 194. 14 Robert Olson, The Emergence ofthe Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion 1885-1925, (Jniversity of Texas Pres, Austin 1989. "The International Aspects of the Sheikh Said Rebellion" balkl blm, s. 128 vd; Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinin Tek Parti Ynetiminin Kurulmas, s. 127 vd.

43

Dou'da harekete gemeye hazrlanan Krt yerel komitelerinin tam yetkili temsilcisinin elilikte grevli Mr Ryan'la grmek istediini, ancak "doal olarak" reddedildiini belirtmektedir.15 Tahran Bykelisi Sir Perry Lorain'in Londra'ya gnderdii 7 Ekim 1925 tarihli raporda ise, eyh Sait'in oullarndan Ali Rza'nn, ngiltere'yi ziyaret iin Tebriz'deki ngiliz yetkililerine bavurduu bilgisine rastlanyor. Ziyaretin, bamsz bir Krt devleti kurulmas yolunda ngiliz hkmetinin desteini salamak iin talep edildii, yine raporda yer alyor. Ancak Bykeli, ziyaretin yararsz olacan, ngiltere'nin 'bamszlktan yana olmadn' Ali Rza'ya duyurmu. 16 Badat'taki Fransz Komiserlii'nin raporu da, isyanclarn ngiliz ilikisine iaret etmektedir.17 eyh Sait ayaklanmasnn ngilizler tarafndan kkrtld konusunda en ak saptamalara, Sovyetler Birlii ve Komnist Enternasyonal kaynaklarnda rastlyoruz. Stalin ynetimi, eyh Sait ayaklanmasn, ngiliz emperyalizmi ile ibirlii halindeki gerici Krt aalar ve eyhlerinin kardevrimci giriimleri olarak knamtr. Sovyetler Birlii ve Komnist Enternasyonal organlar, Terakkiperver Frka'nn da eyh Sait ayaklanmas ile ilikisini nemle belirtmi ve her iki cephede Atatrk'n devrimi srdrme kararlln desteklemilerdir. Sovyetler Birlii'nin Ankara'daki Bykelisi Aralov, isyan ngilizlerin rgtlediini kaydeder.18 Komnist Enternasyonal Yrtme Komitesi (KEYK) ayaklanmann emperyalist ibirlikisi gerici karakterini 1926 raporunda belirtmitir.19 Bu raporda, Kemalist ynetimin, "eyh Sait ayaklanmasn bastrmakla,
15 Bilal imir, ngiliz Belgeleriyle, s.3-10 ve Krkolu, s.310. 16 mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri 1919-1926, ASBF Yaynlar, Ankara 1978.S.311 vd. 17 Alparslan Ikl, Sosyalizm Kemalizm ve Din, s.160. 18 Aralov, Trkiye Hatralar, s.231. 19 Dou Perinek (Derleyen), Komintern Belgelerinde Trkiye Dizisi-4 / Trkiye Komnist ve i Hareketi, Aydnlk Yaynlar, s. 155.

44

"lke iinde ve dnda saygnln nemli lde artrd" ve "eyh Sait'i destekleyen ngiliz emperyalizminin hesaplarn boa kard" vurgulanmaktadr. Komnist Enternasyonal, isyan srasnda ve sonrasnda yapt yaynlarda, eyh Sait syan ile ngiliz emperyalizminin Sovyetler Birlii'ni kuatma politikas arasndaki balantlara zellikle dikkat ekmitir.20 Komnist Enternasyonal organlar, Ar isyanndan sonra da ayn tavr almlardr.21 Mehmet Perinek, Rus devlet arivlerinde 2009 sonbaharnda yapt aratrmalarda, Krt isyanlarnn emperyalist devletlerle balantlarna ilikin nemli belgeler bulmutur ve yaknda yaymlayacaktr. En ilgin olan, ngiliz raporlardr. Bunlardan bazlarnda, Londra ynetiminin ayaklanmay dorudan Trkiye ynetimi tarafndan planlanm olaca ynnde pheler tad yazldr.22 eyh Sait ve Ar isyanlarndan sonra Kemalist ynetimin toprak aalna ve eyhlie kar sert bir yneli iine girdii, hem
20 Bu konuda Frankfurt kitaplnda aylarca alarak Komnist Enternasyonal'in btn yaynlarn sayfa sayfa taradm ve be kitap halinde yaymladm. eyh Sait syan konusunda bkz. Komintern Belgelerinde Trkiye-3 / Krt Sorunu, Yeniden dzenlenmi 2. basm, derleyen Dou Perinek, evirenler Fatma Artunkal ve ule Perinek, Kaynak Yaynlar, stanbul, Nisan 1994, s.15 vd, 17 vd, 22 vd, 33 vd, 39, 44 vd. Almanca kaynaklar bu kitapta belirtilmitir. 21 Komintern'in yayn organlanndan olan Internationale Presse-Korrespondenz'te 19 Austos 1930 tarihinde yaymlanan M.I. imzal yazda, isim isim adlan saylarak Krt aalannm Londra'daki Smrgeler Bakan'na, Milletler Cemiyeti'ne ve Irak Sleymaniye'deki idari makamlara bavurusu aktarlmaktadr. Dilekede, Irak'ta bamsz bir Krt devleti talep edilmesi yannda, Trkiye dman grlere de yer verilmitir. Bkz. Komintern Belgelerinde Trkiye-3 / Krt Sorunu, s.56 vd. 22 ngiliz Dileri Bakanl'nn 4 Mart 1925 tarihli raporunda, Ankara hkmetinin ayaklanmay u amalarla dzenlemi olabilecei ne srlyor: Bir: "Asilerin elebalarnn 'kardelerini kurtarmak zere' Musul'a girmelerini ve sonra da btn bu blgeyi Trkiye'ye teslim etmelerini salamak." ki: "Irak Krtlerinin Trkiye'de baarl bir ayaklanmay gereke yapp Trkiye Krtleriyle birletiklerini ilan etmeleri ve sonunda bir btn halinde Ankara'ya balanmalarn salamak." : "Hi olmazsa ayaklanmay bahane edip, Irak snrna ynak salamak." (PRO, F0.371/10867 E 1360/1091/44'ten aktaran Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-lngiliz ilikilerinde Musul-Kiirdistan Sorunu 19/8-/926, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1992, s.159.

45

resm raporlara hem de gazetelere yansmtr. Daha nemlisi, isyanlarn temelinde aalk ve eyhliin bulunduu saptanm ve toprak datm ynnde zm araylar balamtr. 1945 ylnda Toprak Kanunu kartlrken, Ziraat Vekili evket Rait Hatipolu, bu konudaki abalarn 1930-31 ylnn Aralk aynda baladn belirtir.23 ok arpcdr, 1935 ve 1937 yllarndaki ilk Toprak Kanunu tasarlarn, Ziraat (Tarm) Bakanl deil, Dahiliye (ileri) Bakanl hazrlamtr. Kemalist ynetim, meseleyi her eyden nce gvenlik dzleminde ele almtr. ark Raporlarndaki ark Kayglar Aa ve eyhlerin ynetimindeki isyanlardan sonra, Cumhuriyet ynetimi, Dou ve Gneydou Anadolu gereini aratrma konusunda youn almalar balatt. Kemalist Devrim'in nde gelenleri ve aratrmaclar incelemelerde bulunmu ve raporlar yazmlardr. Aslnda Dou ve Gneydou Anadolu konusundaki incelemelere Osmanl devleti zamannda balanr. Bunlardan en nemlileri unlardr: - Anadolu Mfettii Umumisi Mir (Mareal) akir Paa ile 4. Ordu Komutan Zeki Paa arasndaki yazmalar (1896) 24 - Mutasarrf Mardin Arif Bey Raporu (1903) 25 - Mutasarrf Celal Bey Raporu (1906) 26 Cumhuriyet dnemi raporlar ve incelemeleri ise, youn olarak 1925 ylndan sonra balar. Cumhuriyet ynetimi raporlarnn kk23 Serkan Tuna, "1930'lu Yllarda Toprak Reformu'na Ynelik abalar", Bilgi ve Bellek, Yaz 2006, say 6, s. 129. 24 Jandarma Umum Kumandanl'mn Dersim balkl raporu, 3. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Eyll 2000, s. 112. Bu rapor, dipnotlarda ksaca Dersim diye anlacak ve Kaynak Yaynlan'nn 3. basmna gnderme yaplacaktr. 25 Dersim, s. 162 vd. 26 Dersim, s. 165 vd.

46

leri, Ziya Gkalp'in Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler balkl incelemesine kadar uzanyor. Gkalp, bu incelemeyi son dnemlerinde yazmt ve 25 Ekim 1924 gn tamamlayamadan aramzdan ayrld. Yakn zamana kadar birok sayfasnn kayp (!) olduu sylenen bu eserin tam metnini, ule Perinek buldu ve Kaynak Yaynlar yaymlad. 27 Cumhuriyet ynetimi zamannda hazrlanan inceleme ve raporlar arasnda saptayabildiklerimiz unlardr: - Ktahya Mebusu Nait Hakk (Ulu) Bey'in "Dou'dan Bir Mektup" balkl rapor niteliindeki almas (Diyaribekir, 12 Temmuz 1925)28 - Mlkiye Mfettii Hamdi Bey Raporu (2 ubat 1926) 29 - Elziz Valisi Cemal (Bardak) Bey'in Raporu (1926) 30 - Mill Emniyet Hizmetleri (MEH) Tekilat'nn Van Vilyeti Raporu (21 Mart 1928)31 - MEH'in Urfa Vilyeti Raporu (5 Nisan 1928) - MEH'in Hakkri Vilyeti Raporu (8 Nisan 1928) - MEH'in Elziz Vilyeti Raporu (9 Nisan 1928)
27 Ziya Gkalp'in bu eserinin yeni harflerle basm daha nce yapld. Ancak eksikti. Tam metni iin bkz. Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2009. 28 Nait Hakk Ulu'un bu almas, 1932 ylnda Derebeyi ve Dersim balyla basld (Hkimiyeti Milliye Matbaas, Ankara, 1932). 2. basmn Kaynak Yaynlan okuyucuya sundu, stanbul, 2009. 29 Dersim, s. 167 vd. Ayrca ayn kaynaktan zetleyen Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, 2. basm, Kaynak Yaynlar, s. 169 vd; Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.2, s. 165; Uur Mumcu, Krt Dosyas, 16. bask, um:ag Vakf Yaynlar, Ankara, Austos 1996, s.29. 30 Raporun tamam iin bkz. Cemal Bardak, Devirmeler'le Sntlar'dan ve Mtegallibe'den Neler ektik, Bolu Vilayet Matbaas, Bolu 1942; zeti iin bkz. Dersim, s. 170 vd. Ayrca ayn kaynaktan zetleyen Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s. 169 vd; Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.2, s. 166; Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.29 vd. 31 Bu raporlar MEH tarafndan Dou ve Gneydou vilayetleri konusunda Babakanla sunulmu. Bkz. Hamit Pehlivanl, Yeni Trkiye, say 23-24, Eyll-Aralk 1998, s.432-437.

47

- MEH'in Mardin Vilyeti Raporu (12 Nisan 1928) - MEH'in Siirt Vilyeti Raporu (19 Nisan 1928) - MEH'in Diyarbekir Vilyeti Raporu (Tarihi belli deil, dier raporlar gibi 1928 ylnda olduu tahmin ediliyor) - Elziz Valisi Nizamettin Ataker'in smet Paa'ya sunduu Rapor (Tarihi belli deil) 32 - Birinci Umum Mfettii brahim Tali (ngren) Bey'in Birinci Raporu (1930) 33 - Byk Erkn Harbiye Reislii'ne Rapor (1930 Plmer Harekt sonras) 34 - 1930 Plmer Harekt'nn "ikinci safhas"n yneten 3. Frka Kumandan Halis Paa (Korg. mer Halis Byktay) Raporu (1930)35
32 Vilyet raporlarnn hepsinin kayna Hamit Pehlivanl, ayn yerde. 33 Rapor iin bkz. Dersim iinde, s.50 vd, 173 vd. Nait Hakk Ulu da brahim Tali Bey'in raporuna deiniyor, Tunceli Medeniyete Alyor, s.171 vd. Cumhuriyet ynetiminde Umum Mfettilik kurumu, eyh Sait ayaklanmasndan sonra 25 Haziran 1927 tarihinde 1164 sayl yasayla kuruldu. Hangi illerde mfettilik kurulaca yetkisi Bakanlar Kurulu'na verilmiti. Ayn yl karlan bir nizamnameyle (tzkle) umum mfettiliklerin grev ve yetkileri dzenlendi. Hemen 1927 ylnda ilk kurulan Birinci Umumi Mfettilik, Elaz, Urfa, Bitlis, Hakkri, Diyarbakr, Siirt ve Mardin illerini kapsyordu. brahim Tali (ngren) Bey bu greve atand. Dr. brahim Tali (ngren), bilindii gibi Atatrk'le birlikte Samsun'a kan heyette bulunuyordu. Daha sonra 10 Eyll 1920'de Bak'da toplanan Dou Halklar Kurultay'na Ankara'daki BMM Hkmeti'nin Temsilcisi olarak katlmt. kinci Umum Mfettilik, 1934 ylnda Edirne, Krklareli ve anakkale illerini kapsayan alanda kuruldu. nc Umum Mfettilik ise, Dersim'de dzeni salamak iin 6 Ocak 1936 gn kuruldu ve bana Korg. Hseyin Abdullah Alpdoan getirildi (Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.20, 26). Birinci Umumi Mfettilii'nin bizim renebildiimiz iki raporu bulunmaktadr. Bunlar Birinci ve kinci diye adlandrdk. Birinci raporu brahim Tali Bey, 1928 yl Temmuz aynda yapt gezinin gzlemlerine dayanarak yazmt. Bu rapor 1930 yl tarihini tayor. kinci raporu ise, 21 Aralk 1931 tarihlidir. Her iki raporun geni zeti iin bkz. Dersim, s. 173 ve s. 174 vd. 34 Bu rapor, zamann Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak'a sunulduu iin, "Fevzi akmak Raporu" diye de anlyor. rnein Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.34. zeti iin bkz. Dersim, s. 181 vd. 35 zeti iin bkz. Dersim, s. 184 vd. Ayrca bkz. Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.35 vd.

48

- Dahiliye Vekili kr Kaya Raporu (18 Kasm 1931)36 - Birinci Umum Mfettii brahim Tali Bey'in kinci Raporu (21 Aralk 1931)37 - Jandarma Umum Kumandanl Raporu (1932 ?) 38 - Erzincan Valisi Ali Kemli Bey'in Erzincan kitab (1932) 39

36 zeti iin bkz. Dersim, s. 190 vd. Ayrca bkz. Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.41 vd. 37 Birinci Umum Mfettii II. Kalem 3316 Nolu Raporunun zeti iin bkz. Dersim, s. 174 vd. Ayrca bkz. Uur Mumcu, Krt Dosyas. 38 Raporun 2. ve 3. basm, drt sayfas (58. 90. 95 ve 123. sayfalar) eksik olarak Kaynak Yaynlar tarafndan 1998 ylnda yaymlanmt. Bkz. Dersim, 2. basm, stanbul, Ekim 1998; 3. basm, stanbul, Eyll 2000. Dahiliye Vekleti Jandarma Umum Kumandanlnn III. I Ks. Say 55058 sayl Dersim balkl raporunun kapanda sol st kede, "Gizli ve zata mahsus" uyars yer alyor. Raporun zerinde tarih bulunmuyor. 1932 yl ncesine ait olaylar anlatmasndan ve en son Dahiliye Vekili kr Kaya'nm 18 Kasn 1931 tarihli raporunu zetlemesinden hareketle, 1932 ylnda yazld kestirilebilir. Raporun kayt altnda 100 adet basld yine kapakta sa alt kede belirtiliyor. Baka deyile raporun verildii 100 devlet sorumlusu bellidir. Bizdeki rneinin kapanda Trk Tarih Kurumu Ktphanesi kaesi bulunmaktadr. ok geni bilgi veren ve birikimli uzmanlar tarafndan yazld anlalan bu rapor, zellikle Dersim konusunda en nemli birka kaynaktan biridir. ncelenmesini zellikle neririz. Raporda ilerde aktaracamz zere, devletin hazrlatt ok sayda raporun zetleri de yer alyor. Bu rapor, dipnotlarmzda ksaca Dersim diye anlacak ve Kaynak Yaynlan'nn 3. basmna gnderme yaplacaktr. Raporun fotokopisinin Uur Mumcuda da bulunduu anlalyor. Katledildii iin yarm brakmak zorunda kald Krt Dosyas kitabn yazarken rapordan geni lde yararlanm. Raporun eksik olan drt sayfasnn bulunduunu Kaynak Yaynlarndan sevinle renmi bulunuyoruz. Bu eksik sayfalar da yerine konarak 4. basmn 2010 yl baharna kadar yaynlanacan da okuyucuya duyuruyoruz. Sunuunu hazrlyorum. 39 Ali Kemli, Erzincan, 1. basm. Resimli Ay Matbaas, stanbul 1932. Erzincan eski Milletvekili Sadk Perinek'in dilini sadeletirdii ve yayna hazrlad 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Aralk 1992. Erzincan Valisi Ali Kemali'nin bu kitab, geni bir rapor niteliindedir. O dnem valilere hazrlatlan raporlarn geniletilmesiyle ortaya kt dnlebilir. Kitabn ierii, Erzincan ile snrl deildir. Krt tarihi, toplumu, airetler, Dersim olaylar konusunda geni bilgi bulunmaktadr. Byk emekle ve bilgiyle hazrland grlmektedir. ncelenmesi nerilir.

49

- smail Hsrev Tkin'in "Trkiye Ky ktisadiyat" balkl kitab (1934) 40 - Bavekil smet nn Raporu (21 Austos 1935)41 - ktisat Vekili Celal Bayar'n ark Raporu (10 Aralk 1936) 42 - Dahiliye Vekili kr Kaya'nn Umum Mfettiler Konferans'n A Konumas (7 Aralk 1936)43

40 smail Hsrev Tkin, Trkiye'de Ky ktisadiyat balkl kitabnda, btn Trkiye'nin ky yapsn incelemekle birlikte, Dou ve Gneydou blgesindeki derebeylik ilikilerine zel bir nem vermektedir. Tkin'in bu almas, Trkiye kylerindeki toplumsal ekonomik ilikiler zerine yazlm bilimsel almalarn temel kayna zelliindedir ve dayand teorik temel, bilimsel yntem ve kaynaklarnn zenginlii asndan bugnk almalar iin de rnektir. Tkin'in bu eserini hazrlarken, zamann devlet raporlarndan geni lde yararland da anlalyor, 1. basm, Kadro Mecmuas Neriyat, Ankara 1934; 2. bask, letiim Yaynclk, stanbul 1990. Bu kitaptan yaptmz alntlar, gen kuaklarn anlamas iin sadeletirdik. 41 smet nn Raporu'nun zgn metnini grmedik. Sayg ztrk'n yaynlad metinden yararlandk. Bkz. Sayg ztrk, smet Paa'mn Krt Raporu, Doan Kitap, stanbul, Aralk 2007. 42 Celal Bayar Raporunun "Gayet Mahrem ve Zata Mahsustur" damgal tam metni Celal Bayar'n kz, Bursa E. Milletvekili Nilfer Grsoy'da bulunmaktadr. Kaynak Yaynlar, bu metnin tamamn Sayn Nilfer Grsoy'un aydnlatc nszyle yaynlamtr. Bkz. elal Bayar, ark Raporu, Cumhuriyet'in Gzyl Krt Meselesi Dizisi-1, nsz Nilfer Grsoy, dilini sadeletiren Nejat Bayramolu, 1. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Ekim 2006. 43 Dersim olaylarndan hemen nce gerekleen bu konferansa katlmn, ok dar tutulduu anlalyor. O nedenle aslnda konferans yerine toplant denmesi daha uygun olur. Toplantdan gn sonra, ktisat Vekili Celal Bayar, ark Raporu'nu hkmete vermitir. Toplantya Dahiliye Vekili kr Kaya'dan baka Birinci Umum Mfettii Abidin zmen, kinci Umum Mfettii General Kzm Dirik, nc Umum Mfettii Tahsin zer, Drdnc Umum Mfettii Korg. Abdullah Alpdoan, Emniyet Genel Mdr kr Skmenser, Gmrk Muhafaza Umum Komutan Tug. Seyfi Dzgren, Jandarma Umum Komutan Korg. Naci Tinaz ile zmir Valisi Fazl Gle ve Yozgat Valisi Yahya Sezai Bey katlyorlar. Konferans konusunda bkz. Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.93 vd. kr Kaya'nn Umum Mfettiler Konferans'ndaki A Konumas'na Uur Mumcu gndermede bulunmu, fakat ierii hakknda bilgi vermemi. Bu a konumasnn metnine herhangi bir kaynakta rastlamadk. Bulunmas ve yaymlanmas yararl olur.

50

- Birinci Umum Mfetti Abidin Ozmen'in Umum Mfettiler Konferans'ndaki Konumas (7 Aralk 1936) 44 - nc Umum Mfettii Tahsin Uzer'in Umum Mfettiler Konferans'ndaki Konumas (7 Aralk 1936)45 - Drdnc Umum Mfettii Korg. Abdullah Alpdoan'n Umum Mfettiler Konferans'ndaki Konumas ve Raporu (7 Aralk 1936)46 - Drdnc Umum Mfettiliinin kinci Raporu (1937 veya 1938) 47 - Ktahya Mebusu Nait Hakk Ulu'un "Tunceli Medeniyete Alyor" balkl rapor niteliindeki almas (1939) 48 - Kzm Karabekir'in Krt Meselesi balkl incelemesi ve nerileri 49 - Esat Uras Raporu 50
44 Asl ad Zeynelabidin zmen olan Birinci Umum Mfettii Abidin zmen, bu greve Dersim olaylarnn arifesinde 1935 ylnda getirildi. Diyarbakr'da bulunan mfettilik grevini, 1943 ylnda Trakya Genel Mfettilii'ne atanana kadar sekiz yl yrtt. Abidin zmen'in konferanstaki bu konumas rapor olarak da anlyor. Metni iin bkz. Sayg ztrk, smet Paa'nn Krt Raporu, Doan Kitap, stanbul, Aralk 2007, s.90-115. zeti iin bkz. Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.93 vd. 45 Konumadan aktarlan birka cmle Uur Mumcu'da yer alyor. Bkz. Krt Dosyas, s. 103. 46 Korg. Alpdoan'n konumasndan sonra raporunu Dahiliye Vekili'ne verdii belirtiliyor. Bkz. Krt Dosyas, s.106. Konumann bu rapora dayand anlalyor. zeti iin bkz. Uur Mumcu, ayn eser, s. 103 vd. 47 Bu raporu gremedik. Ancak Hasan Saltk, Mays 2010'da Alev Er ile birlikte yaymlayacaklar Dersim 38 balkl kitapta bu rapora yer vereceklerini belirtiyor. Bkz. Sabah, 19 Kasm 2009. 48 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, 1. basm, Cumhuriyet Matbaas, istanbul 1939; 2. basm (2. sayfadaki knyede yanllkla 1. basm yazlm), Kaynak Yaynlar, stanbul 2007. 49 Kzm Karabekir, Krt Meselesi, 2. basm, Emre Yaynlar, stanbul 1994. Kzm Karabekir'in grleri, Uur Mumcu'nun kitabnda da yer almaktadr. Bkz. Krt Dosyas. 50 Bu raporun metnine bugne kadar ulaabilmi deiliz.

51

- Birinci Umum Mfettii Avni Doan Raporu (1 Kasm 1943)51 - Genelkurmay Bakan Org. Kzm Orbay'n emriyle yaymlanan "Dou Blgesindeki Gemi syanlar ve Alnan Dersler" balkl alma (16 Mart 1946) 52 - Burhan Ulutan Raporu (1947) 53 Cumhuriyet ynetiminin ark gzlemlerini ve ark kayglaran yanstan bu raporlar, zellikle eyh Sait syanndan sonra 19251928 yllarnda younlayor. 1930 Ar isyanndan sonra ve Dersim meselesinin bymesi karsnda, 1930'larn ortalarnda yerinde incelemeler yaplyor. Bu arada nemli kararlar alnyor ve uygulamalar da balyor. 1934 ylnda skn Kanunuyla ilk nemli dzenleme yaplm ve uygulanmtr. 1935 yl 9-16 Mays gnlerinde CHP 4. Byk Kurultay toplanm ve toprak datm ilk kez Parti programna alnmtr. Bu, ok nemli bir karardr; devrimci bir iradenin olumas ve ortaya konmasdr. Nitekim bu iradenin rn olarak 1935 ve 1937 yllarnda Toprak Kanunlar hazrlanmtr. Bu ortamda, bizzat Bavekil smet nn, 1935 yl baharnda blgeyi geziyor ve 21 Austos 1935 gn raporunu Ata51 Jnd. Alb. Nazmi Sevgen, Avni Doan Raporu'nun "63 byk sayfa" olduunu ve ieriinde "uzun sreli bir temsil (zmleme) ve slah programnn nasl hazrlanaca" konusunda grler bulunduunu belirtmektedir. Devamla u deerlendirme yaplyor: "Rahmetlinin hkmete teklif ettii hayrl iler yaplm olsayd, herhalde Dou Anadolu'yu bugnk ehresiyle grmeyecektik." Yine de rapor uyarc oluyor ve ileri Bakan Hilmi Uran, Avni Doan Bey'e yollad 20 Haziran 1944 tarihli yazda, "ark vilyetlerinde durumu mahallinde grmek ve incelemek" istediini belirtiyor. Bkz. Nazmi Sevgen, Dou'da Krt Meselesi, Harp Akademileri Yayn ve Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.3 iinde, s.37. 52 Tam metni iin bkz. Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.3, s.47-90. Org. Orbay'n n yazsnda, "Ordu subay ve eratn aydnlatmak, ktalarmz ekiya ve ete muharebelerine hazrlamak maksadyla Genelkurmayca tertip ettirildii ve 3000 tane gnderildii, blklere kadar datlaca" emir yer almaktadr. 53 Burhan Ulutan Raporu'nu grmedik, ancak ad Sayg ztrk'n smet Paa'nn Krt Raporu kitabnda belirtilmektedir.

52

trk'e ve hkmete sunuyor. 1936 yl sonlarnda inceleme grevi bu kez ktisat Vekili Celal Bayar'a veriliyor. Bayar, 10 Aralk 1936'da raporunu sunuyor ve bir yl iinde Atatrk tarafndan Bavekillie getiriliyor. Atatrk'n son iki ylnn iki babakannn da ark meselesi zerine rapor hazrlamalar, o yllarn ncelikli gndemini yanstyor. Bu iki rapor, meselenin zm iin, hazrlk dneminin tamamland ve uygulamann balad bir dneme denk dmektedir. ark raporlarnn nemli bir ksm, Jandarma Umum Komutanl'nn byk olaslkla 1932 ylnda hazrlad, Dersim balkl tarihsiz raporunda zetlenmi bulunuyor. 54 Bu almann birikimli uzmanlar tarafndan yapld anlalyor. inde ok nemli bilgiler bulunmaktadr. Yarm yzyllk arkadam Uur Mumcu da Krt Dosyas balkl kitabnda bu raporlarn bazlarn zetlemitir 5 5 Yine Bursa eski Milletvekili Sayn Nilfer Grsoy, Celal Bayar'n ark Raporu kitabna yazd nsz'de raporlar sralyor ve nemlerini tartyor.56 ark Raporlarndaki grleri ana balk altnda topluyoruz: Bir: Dou ve Gneydou Anadolu Gerekleri. ki: Krt meselesinin zne ilikin grler. : zm nerileri. nce 1925-1934 incelemeierindeki saptamalar zetleyeceiz. Baka deyile Cumhuriyet yneticilerinin gzyle, Dou ve Gneydou Anadolu gereklerini ve zm nerilerini ele alacaz. Bavekil smet nn ve ktisat Vekili Celal Bayar'n raporlarn, dier raporlardan ayr inceleyeceiz.

54 Dersim, 3. basm, Kaynak Yaynlar. 55 Uur Mumcu, Krt Dosyas, s. 19-51. 56 Celal Bayar, ark Raporu, Kaynak Yaynlar, stanbul, Ekim 2006, s. 10 vd.

53

Kemalist Ynetimin ark Raporlarna Gre Dou ve Gneydou Anadolu Gerekleri Derebeylik Sistemi Kemalist ynetim ve dnrleri, Dou ve Gneydou Anadolu'da derebeylik sisteminin varolduu konusunda gr birlii iindedirler. Bu sistem, Osmanl devlet ve toplumundan kalmtr. Cumhuriyet yneticilerinin feodalizm belirlemeleri, hi kukusuz tarih aratrmalaryla balantldr. Atatrk'n nderliinde yrtlen bu almalarda, Seluklu ve Osmanl devletlerinin dayand toplumsal-ekonomik kuruluun, feodal nitelikte olduu saptanmt. Lise Tarih kitaplar, bu sistemi "slam-Trk feodalitesi", "Seluklu feodalitesi" ve "Osmanl feodalitesi" diye anyordu. 57 Blgede Cumhuriyet otoritesinin bulunmay, Krt isyanlar, airet savalar, soygunculuk, anari, aa ve airet reisi smrs ve zulm, dinsel yobazlk ve hurafeler, hep derebeylik sistemine balanmaktadr. Raporlarda bu konuda deiik bir sava rastlanmyor. Cumhuriyete kar ykc ve blc ayaklanmalarn toplumsal ve ekonomik zeminini tahlil konusunda, en olgun incelemelerin, o tarihlerde 31-32 yanda olan smail Hsrev Tkin tarafndan yapld sylenebilir. Tkin, Kadro dergisindeki yazlar yannda, 1934 ylnda yaymlad Trkiye Ky iktisadiyat balkl nemli kitabyla da dikkat ekiyor. Ky ekonomisi alannda dnemin en birikimli bilim adam olduu grlyor. smail Hsrev Bey, kylk alanlardaki snfsal ilikileri bilimsel yntemle incelemi ve yerin57 Tarih, III, 1931, s.l, 2, 46; 1941 basm, s.l, 2, 10, 55 vd. Atatrk'n nderlik ettii tarih almalarnn banda, yolgsterici metin olarak 100 adet baslan Trk Tarihinin Ana Hatlar, s.596-605. Bu metin Kaynak Yaynlan tarafndan yeniden basld. Trk Tarihinin Ana Hatlar, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul 1996.

54

de zmler nermitir.58 Tkin, 1930'larn toplumsal-ekonomik ilikilerini yle zetler: "Trkiye'de bugn derebeylik nizamnn mevcut olmadn yahut kalkm olduunu iddia edemeyiz. Btn Osmanl devrinin toplumsal ehresini vermi olan derebeylik ilikileri, lkenin eitli blgelerinde yerel ve tarih artlara gre, deiimler geirerek baka baka ekiller alarak devam ede gelmitir. Bugn geni Anadolu toplumunun yaps, kan, henz bu Ortaa kalntlarndan temizlenip kurtulamamtr. "Anadolu'da bugn derebeylik rejimine az bir deiim ile saf bir ekilde Dou ve Gneydou illerinde, tamamen deimi bir ekilde Orta ve Bat illerinde rastlarz. "Dou ve Gneydou illerinde genellikle toprak ve kylnn retim aralar airet reislerinin, beylerin ve aalarn mlkiyeti altndadr."59 Tkin, Dou ve Gneydou'da aa ve bey mlkiyetinin kaynann yasal olmadn zellikle belirtir: "Krt beylerinin arazisi Osmanl arazi tekilatnn erevesi iine alnmam ve sonu olarak koyu bir toprak kleliine dayanan bir dzen asrlarca hkm srmtr. 60 "Dou illerinde derebeyliin kkeni cebir ve tahakkmden gelmitir. Cebir ve tahakkmn kkeni de fetihtir. (...) Vaktiyle 'Krt beyleri', yani derebeyi hkmetikleri reisleri hu58 smail Hsrev Tkin, Trkiye Ky ktisadiyat, 2. bask, letiim Yaynlar, stanbul 1990, s. 136 vd. Metnin dili elinizdeki kitaba sadeletirilerek alnmtr. smail Hsrev'in Kadro dergisinin iki saysnda dizi halinde yaymlanan "Millet inde Snf Meselesi" balkl incelemesi de, kylerdeki snflarn bilimsel bir tahlilini iermektedir. Bkz. Kadro, say 25 ve 26, kinci Kanun 1934, s.34 vd; ubat 1934, s.20 vd. 59 Ayn eser, s. 176. 60 Ayn eser, s.166.

55

dutlar iinde bulunan araziyi 'mlkiyet zre zapt ve tasarruf etmilerdir. Bu hkmetikler arazisinde yaayan kyl, beylerin tebaas saylrd. Bugn bile Gneydou'da baz yallara sorulduu zaman cevap olarak kendilerinin mesel 'Hatip Bey' veya 'Cemal Bey' tebaas olduklarn sylerler."61 "ark vilyetlerinde derebeylik 'hukuk balantlar' cumhuriyetin 'zgr anlamalara' dayanan demokratik hukuk kaideleriyle tam bir ztlk halindedir." Tkin'e gre, ehirde ferde hrriyet veren Meden Kanun geerli iken, kyde ise "ferdin hrriyetini tanmayan ve fertleri fertlere cebren tabi klan derebeyi hukuku" yrrlktedir. Bu toplumsal zeminde, Tkin iki tr toplumsal mcadele saptar. Birisi, derebeyleri ile kyller arasndaki snf mcadeleleridir. Dieri ise, "birbirlerinin gzn karmakla megul olan" airetler ve airet reisleri arasndaki mcadelelerdir. Bu "snf hkimiyet sistemi", beye almadan yaama imknn vermektedir." Bey, "reticinin (maraba) rnne havadan ve cebirle ortak olmaktadr."62 Nait Hakk (Ulu) da, smail Hsrev (Tkin) gibi, "Vaktiyle btn airetin ortak mal olan servetin airet aalarnn eline getiini" saptamakta 63 ve Dou'daki mlkiyet ilikilerini btn plaklyla gzler nne sermektedir: "Derebeyi; bey, aa, eyh ve elebi hepsi birdir. Lakplan ne olursa olsun bu mazi yadigrlar birbirinin ayndr. (...) "Bey. Btn kudret ve heybeti ile messestir. Bir ky, be ky, on be ky, krk ky, seksen bir ky, yz altm dokuz ky (...) zmaldr. Kyn topra, evleri, havas, suyu, rzgr, iindeki insanlar, hayvanlar, sabanlar, gvendireler, inekler ve kzler birbirinden farksz olarak beyin maldr.
61 Ayn eser, s. 177 vd. 62 Ayn eser, s. 181. 63 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s. 112.

56

"Bu eyalar iinde en zavalls insanlar deil midir? "Saban ve at canszdr, hissetmez. Fakat mr elli altm seneyi bulan zavall insan burada, eytan adasnda mebbet ar hizmete zincirlenen bir mahkmdan daha sert bir rejime tabidir." 64 Nait Hakk, 1925 ylnda Dou blgesindeki Krdn, "topraa bal" olduunu saptamaktadr.65 1939 ylnda durum deimemitir. Hayat, "toprak esaretine" benzemektedir. Dersimliler, aalkla seyitliin "maddi ve manevi basks altnda bir mujikten (Rus yoksul kyls) farkszdrlar. (...) Ferd aaya kar hibir hak iddiasnda bulunamaz. (...) Aa msaade etmeyince evlenilemez. (...) Hak bakmndan kzlarn ailede ahsiyeti yoktur. (...) Hak iddia edenlerin can, mal ve rzn tehdit etmenin her zaman kolayn bulan aa, tapulu arazisinin snrlarn o kadar geniletmitir ki, geride o kyn asl halkna yer kalmamtr denebilir." 66 Dier rapor ve incelemeler de, airet reisleri ve aalarn tahakkmlerini yer yer somut rneklerle anlatrlar. Bu konuda blgede yllarca valilik yapm Ali Kemali'nin gzlemleri ok arpcdr: "Reis, airet yelerinin gznde bir hkmdar, olaanst bir varlktr. (...) nce kuvvetle evresindekilere zorbalk eden reis, yaanlan evredeki araziyi btnyle kendi zerine geirmitir. Araziyi akraba ve yaknlarna iletir. Airet bireylerinden araziye muhta olanlar, ziraatle geinmek isteyenler, ya airet evresinden uzaklamaya ya da arazisinden bir ksmn kiralamak iin reise bavurmaya mecbur olmulardr. Ortak, kirac veya maraba denilen bu zavalllar, sanki bir I ormu gi64 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, 1925 basm, s. 10-11; 2. basm, Kaynak Yaynlar, s. 13-14. Ayn saptamalar yine canl bir dille Nait Hakk Ulu'un 1939 ylnda yaymlad Tunceli Medeniyete Alyor balkl kitabnda da bulunmaktadr. Bkz. s.112 vd. 65 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, s. 19. 66 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s.l 12 vd.

57

bi aann, yani airet reisinin btn angaryalarn da grrler. Bunu yapmazlarsa aa kendilerini kovar, gerek veya hayali bir su ile -nk airet bireylerinden her birinin cezai takibat gerektiren birka suu vardr- hkmete teslim eder, srndrr, ocuklarn ve ailesini yok eder, perian eder. "Baz airetlerin bireyleri reise bir tr cizye vermekle de ykmldrler. Seyitlere verilen armaan ve denek gibi buna da 'uma' denilir."67 Dr. efik Arif ise, benzer gzlemleri Urfa vilyeti iin yapmaktadr: "Kyler btnyle eraf ve aalarn tapusuz maldr. Eraftan en fakirinin drt ky vardr. Otuz krk kye sahip ve kyn btn gelirini toplayan aalar vardr. Kyl emeinin rnnden ancak yaamasn pek eksik olarak salayan bir ksmn alr. Kalan ksm, mal sahibi olan eraf ve aalara aittir."68 Bu derebeylik ilikileri iinde aalarn ve reislerin elindeki alann geniliini veren bilgiler de belirtilmektedir. rnein Dersim'de Seyit Rza, 230 kye hkmetmektedir. Reisler, bu topraklardan geenlerden "toprak bast" paras almaktadr. Seyit Rza'nn hkmranlk alan, Bat illerine kadar uzanmaktadr. Kendisinin "Maliye Nzn", stanbul'a giderek her yl Krtlerden cizye toplamaktadr. Bu vergiyi demeyenlerin Dersim'deki ailesi basklara uramaktadr.69 zetle, "avam halk, reis, eyh, bey ve aann kaytsz artsz esiri" durumundadr. 70
67 Ali Kemali, Erzincan, Kaynak Yaynlar, s. 166 vd. 68 Dr. efik Arif, Trkiye'nin Shhi ve timai Corafyas Urfa Vilyeti, Shhiye ve Muaveneti timaiye Vekleti Neriyat, s.21'den aktaran Tkin, age, s. 177. 69 Tkin, age, s. 179. 70 Bu "esir" kavram, raporlarn neredeyse hepsinde kullanlyor. rnein Hamdi Bey ve brahim Tali raporlar iin bkz. Dersim, s. 168, 176.

58

Dersim'de oluan derebeylik sistemine, bir de ileri Bakan gzyle bakalm. kr Kaya, 1931 yl Kasm aynda Baveklete Elaz'dan yollad ifrede, sistemi yle anlatyor: "Seyit Rza'nn gnden gne nfuz ve hkmn artrdna ahit olunmaktadr. Yama ve hrszlklardan en ok istifade ettii ve hkmete en az nem verdii iin dier airet aalar grnte onu lanetlemekte, fakat hakikatte ona gpta eylemekte ve gittike nfuz ve stnln kerahetle kabul etmektedirler. "Dardakilerle ilikilerinden phe edilen ve Kokiri'ye kadar nfuzu amil olan ve dardaki katil ve hrszlar da himaye ederek silah kuvvetini ve adamlarn arttran bu adam kesin tedbirler alnmazsa, gelecein Dersim iin hazrlanm bir efidir. "Arzettii hal ve manzara ahslardan ok bir sistem. O sisteme kar idaredeki ihmalin neticesidir. "Bu durumu kuran sistem, airet hayat ve gelenekleridir. Bu sistemi zararl ve tehlikeli yapan en etkili sebep ise airetin silahl olmasdr."71 En nemli saptama, Dou'daki derebeylik sistemi ile devlet ynetimi arasndaki ilikilerdir. Nait Hakk derebeylerinin memurlara hkmettiini cesaretle ortaya koyar: Bey, istediini astrp kestirebilmektedir. Memurlar "maymun gibi" oynatabilmektedir. Hkmet dairesinde masann bana kp istedii ii yaptrabilmektedir. Jandarmay kullanabilmektedir. Hatta devlet merkezinde kurduu vaziyete gvenerek nne geleni korkutabilmektedir. Devlet nfuzunu kullanabilmekte ve satabilmektedir.72
71 Dahiliye Vekili kr Kaya'nn Baveklete Raporu, Dersim iinde, s.193. 72 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, 1. basm, 1932, s.14; 2. basm, s. 10 vd, 19.

59

Kemalist iktidarn yneticileri ve dnrleri, Ortaa ilikilerini aklarken, btn burjuva demokratik devrim nderleri gibi, snf mcadelesi teorisinin aralarn kullanrlar.73 nk belli snflar ortadan kaldrmay amalamaktadrlar. Kimisi daha kktenci, kimisi daha lml olmakla birlikte, toplumun aalardan, beylerden, airet reislerinden ve eyhlerden temizlenmesi gerektii konusunda gr birlii iindedirler. smail Hsrev (Tkin), Dou illerindeki derebeylik ilikilerinin, Cumhuriyetin zgr iradeyle yaplan anlamalara dayanan demokratik hukuk kurallar ile tam bir eliki halinde olduunu belirler. Dolaysyla bu ilikiler, yasaddr; meru saylamaz. 74 Cumhuriyet Devriminin birikimli dnrlerinden Sadri Ethem (Ertem) de, bu snf ilikilerine CHP'nin Halklk ilkesi asndan bakar. Halklk, "mtegallibe, zadegn, hanedan ve aann smr tarzlarnn" tamamen karsndadr.75 Krt Marabasnn Hali Raporlarda, aann ve eyhin ezdii topraksz kyllerle, airet mensuplaryla ve genel olarak yoksul ve zavall halkla birleme, yoksullar derebeylerinin denetiminden kurtarma ve Kemalist ynetimin yanma ekme eilimi grlr. Bu nedenle maraba ve yanamalarla yz yze grmelere yer verilir. Birinci Umum Mfettii brahim Tali Bey, 1929 ylnda bir yoksulla konumasn yle aktarr: "Dersim'li, reisin bulunduu taraf gstererek, - o lmeyecek kadar verir, biz onun iin alyoruz- dedi." 76 Erzincan Valisi Ali Kemali ise, blgedeki halk ounluunun 1930'larn bandaki halini yle anlatmaktadr:
73 Bu konuda bkz. Dou Perinek, "Burjuva Liberal Tarihilik ve Kemalizm", Saak, say 30, Temmuz 1986. 74 Tkin, age, s. 179. 75 Sadri Ertem, Trk nklbnn Karakterleri, Kaynak Yaynlan, s.85, 99. 76 Dersim, s.51.

60

"Aann, beyin, airet reisinin mezra denilen arazisinde birer in tarznda yaptrm olduu kulbeye 'maraba' adyla snr; her gn oradan kovulma tehlikesi, her an aann bir darbesine uramak endiesi iinde pek snrl olan tarlasn eker ve bir iki kei besler. Btn mal varl, altna serdii bir ul, krk bir testi ve birka odun parasdr. Kursana yufkadan ve katktan baka bir ey girmez. st ba lime limedir. plak, a ve son derece hrsldr."77 Dinsel Smr ve Basklar Byk .toprak mlkiyeti, airet reislii veya zorbalkla ele geirilen geni topraklar zerindeki denetim yannda, eyhlik ve seyitlik gibi dinsel kurumlar araclyla yrtlen smr ve basklar da, Kemalist ynetimin hedefi olmutur. rnein Erzincan Valisi Ali Kemali, "Sivrilen airet reislerinin hepsinin airetlerini tahakkm altna almak iin" uydurma dinsel kklere yaslandklarn saptar. Bunlar, kendilerinin "tahire soyuna yahut aerei mbeireden bir kiinin soyuna mensup olduklarn" airetlerine inandrmlardr. 78 Bilindii gibi, aerei mbeire, "cennetlik olduklar salklarnda kendilerine mjdelenen on kii"dir. eyhlik ve seyitlik, btn Dou ve Gneydou'da halktan rn olarak veya para olarak vergi toplama, armaan alma, angarya yaptrma yetkisi salamaktadr. Nait Hakk'nn belirttii gibi, "Dersim'in ba belas seyittir. Seyit Dersim'in her eyini smrr." 79 Douda tarikatlar ve medreseler, eskiden beri rgtldr. Seyitlerin ynettii medreselerde ileri gelenlerin ocuklar eitim grmektedir. 80
77 Ali Kemali, Erzincan, Kaynak Yaynlan, s. 173. 78 Ali Kemali, Erzincan, Kaynak Yaynlar, s. 166. 79 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, 1. basm, Cumhuriyet Matbaas, stanbul 1939; 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Mays 2007, s.91. 80 Vitali, Trkiye Asyas, 1891'den aktaran: Dersim, s.67 vd.

61

Raporlar ve incelemeler, tarikat eyhleri ve banaz hocalarn isyanlarda oynadklar role zellikle dikkat ekiyorlar. Blgedeki kalkmalar incelenirken, din reislerinin "kkrtmalar" zellikle vurgulanr.81 Cumhuriyet Otoritesinin ve Gvenliin Bulunmay Raporlarn hemen tamam, Dou ve Gneydou blgesinde devlet otoritesinin zayflna dikkat eker. Hele Dersim'de devlet neredeyse yoktur. "Drt yz yldr Dersim'e hkmet nfuzu girmemi, otorite kurulmamtr."82 Bir hkmet vardr; ancak airet reislerinin ve aalarn hkmetidir. Bu yerel derebeylik ynetimini, Mlkiye Mfettii Hamdi Bey, "Dersim hkmeti" diye adlandrmaktadr.83 En arpc olan, blgede devletin yaptrm gcn temsil etmesi gereken ileri Bakan kr Kaya'nn itirafdr: "Hkmet ve tekilat, zabtas, mahkemesiyle bir heyuldan ibarettir. "Bu makanizma hkmn ancak silahsz ve itaat eden halk zerinde etkili olabileceinden, nfuz ve sultasn bunlar zerinde yrtmekte ve dadaki akilere ve airetlere kar bir emrini ve hkmn infaz edememektedir. Aksi bir netice olarak, hkmet halk nazarnda airetlerin ve onlarn aalarnn nfuzunu artrmaktadr. "Dersim ii, dzenli hkmet tekiltna ramen tamamiyle anariktir; dtan grn silahl, tekiltl hrszlar yata ve oca olmasdr. Bu ocak gn getike kzmakta ve etrafn yakmaktadr. (...)
81 rnein Vali Cemal Bardak'nn ve Hamdi Bey'in raporlar iin bkz. Dersim iinde, s. 170 ve 172. Yine bkz. Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim ve Tunceli Medeniyete Alyor. 82 Diyarbakr Valisi Cemal Bardak Raporu, Dersim iinde, s.171. 83 Mlkiye Mfettii Hamdi Bey Raporu, Dersim iinde, s. 168.

62

"Yakn zamanlarda hasl olacak netice, etraftaki halkn gasp ve istismar sahalarna tabi olduklar aalarn hkm nfuzuna girerek kle olmakla veyahut biroklarnn hazrland gibi evlerini, barklarn terk etmekle Dersimlilerin nfuz ve tecavz hudutlarnn artmas veyahut da silah tedarik ederek daha gerilerdeki silahsz ve uysal halka musallat olarak Dersim sisteminin genilemesi olacaktr."84 Cumhuriyet ynetimi ve dnrleri, grld gibi, Dersim'deki silahlanmann nedenini saptarken, halk sorumlu tutmak yerine, sistemi sulamlardr. Aa zulm yannda, airetler arasndaki kavga ortamnda, "Her Dersim'li hayatn ve maln koruma kaygsyla silahl bulunmak zorunda kalmtr."85 Airetler, kendilerini korumak, apul ve airet mensuplar zerindeki otoriteyi srdrmek amacyla silahl kuvvetler oluturmulardr. Dersim'de vergi toplanmamakta ve a gelenler askere alnamamaktadr.86 Dahas ileri Bakan'na gre, derhal kktenci uygulamalara gidilmezse, Dersim'in derebeylik sisteminin evreye yaylma tehlikesi gnceldir. Nait Hakk (Ulu) da, 1925 ylnda yapt incelemede, Dersim'deki gvensizlik ortamnn yaylma tehlikesini, kendi diliyle yle anlatr: "Ya Dersim taarsa? O zaman Dersim byk bir bela selidir. (...) Ne mal, ne hayat; o hibir ey tanmaz. Vurur, keser, krar, paralar, yklenir ve dner."87 Airetler Arasnda Silahl Kavgalar Nait Hakk Bey (Ulu), eyh Sait syan zerine 1925 ylnda gerekletirdii Dou ve Gneydou gezisinden sonra, airetleri
84 Dersim iinde, s. 192. 85 Diyarbakr Valisi Cemal Bardak Raporu, Dersim iinde, s. 171. Ayn ynde Hamdi Bey Raporu, Dersim iinde, s. 168. 86 Dahiliye Vekili kr Kaya Raporu, Dersim iinde, s. 197 vd. 87 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, Kaynak Yaynlar, s.29.

63

"Dersim'in Kara Listesi" bal altnda yazm ve hangi airet hangisine dman somut olarak belirtmitir. Dahas, hkmetlerin bu airetler arasndaki dmanlklar kullanmasn Cumhuriyet devrimcisinin diliyle eletirmitir: "Bu kara listenin yzlerce yldan beri Dersim dalarnda asl bulunuundan hi sorumlu yok mudur? "Bu sorunun cevab ok acdr: Bu kalabaln asayiini temin edemeyen hkmetler, bu nefretlerden istifadeyi; bir idare hikmeti saymlar ve bu dmanlklar srekli krklemiler, biri ayaklannca teki ile bastrmak suretiyle her kan davasna yeniden yz kan davas katmlardr. "Onun iin Dersim, hkmete ne istibdat (Abdlhamit despotluu kastediliyor), ne merutiyet zamannda inanmtr."88 Airetler arasndaki kavgalara, dier raporlar da nemle yer verir. Airetlerin ve kabilelerin arasnda karlkl gasp ve dmanlklarn srp gittii vurgulanr.89 Bunlarn arasnda zamann ileri Bakan kr Kaya'nn 1931 yl Kasm aynda Elaz'dan Baveklete yollad ifreli rapor, en somut olandr: "Dersim'in tecavz eden ve saldrgan airetleri de birbirine kar hasm ve kskn bir durumdadr. Aralarnda atma, ldrme ve hrszlk daimidir. (...) Kendileriyle ayr ayr grld vakit, btn fenal yapan hasm olan airet reisidir. Hkmet onun vcudunu kaldrrsa Dersim meselesi halledilir. "Her birinin ayr ayr ikyette ittifak ettikleri ahs Seyit Rza ile Haydaranl reisleri Kamer ve Hdr aalardr."90
88 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, Kaynak Yaynlar, s.29. 89 rnein Cemal Bardak Raporu, Dersim iinde, s.171. 90 Dahiliye Vekili kr Kaya'nn Baveklete Raporu, Dersim iinde, s. 193.

64

Erzincan Vaiisi Ali Kemali, Krt airetleri arasndaki dmanlk ve kavgalar gzlemlerine dayanarak anlatr: "Hasmlar birbirinin hayvanlarna elkoyar ve gasp ederler. Yalnzca bulduklar airet fertlerini ldrrler. En sonunda silahl atmaya balarlar. Bu takdirde karlkl dmanlk halinde olanlarn dostu olan airetler, ya silah veya cephane vermek suretiyle yardm ederler. Yahut onlar da fiilen atmaya katlrlar. Bu harpler srasnda ky basmak, adam ldrmek bilhassa mevaiyi srp gtrmek 'gnah' saylmaz. Dmanlklarn senelerce devam ettii vakidir."91 Ekyalk ve apul Raporlar, apulun Dersim'de bir yaam tarz olduuna dikkat ekmilerdir. Bu konuda en geni bilgi, Dahiliye Vekili kr Kaya'nn, blgeyi dolatktan sonra, "Baveklet Yksek Makamna" yollad 18 Kasm 1931 tarihli raporunda bulunmaktadr: "Arapkir, zellikle Kemaliye'nin Dersim ileleri evresindeki halknn Dersimlilerden ektiklerini dinledikten ve grdkten sonra Dersim meselesile yakndan ilgilenmemek mmkn deildi. "Dersimi daha iyi grebilmek iin Ovack ve Nazmiyeye ve Dersimlilerin tecavzlerinin zararlarn iyice anlayabilmek iin de Kigi (Ki), Kemah ve Erzincan, hatta Kangal'a kadar gitmek lazmdr. (...) "Dersim'i evreleyen ilelerin 150 000 nfusluk halk; Dersimlilerin srekli saldn ve tecavzlerinden gittike daha ziyade zarar grmektedirler. Dersim'e yakn evrelerin kazan ve hayatlar Dersimlilerin ayaklar altnda her gn inenmektedir. Toplu byk etelerin ky basmas, srleri gtr91 Ali Kemali, Erzincan, 1932 basm, s. 198.

65

mesi, direnenleri ldrmesi, yol kesmesi son aylarda adi vakalar srasna gemitir. Dersim'e yakn yerlerdeki halk, malndan ve canndan emin olmad gibi manevi cesaret ve direnlerini de kaybetmi bulunuyorlar. Bu yakn emberin d evresi de cezasz kalan bu vakalarn tesiri altnda ziraat ve ticaret noktasndan maddeten zarar grmekte ve gvensizlik yznden manen ac ekmektedirler."92 ileri Bakan, Dersim'in iinde de ayn "ackl manzara"nn grldn vurguluyor. "Dersim, emikezek, Pertek, Mazgirt ve Hozat ilelerindeki genellikle Trkler ve airet hayatn terk ederek silahlar alman iftilerin" hangi koullarda yaadklarn yle anlatyor: "Devlete asker ve vergi veren bu halk cann ve maln korumak iin Bat ve Kuzey airetlerine vergi vermek mecburiyetinde olduu gibi her gn de soyulmak ve ldrlmek tehlikesindedirler. Soyulanlar pek oktur. ldrlenler de vardr. Kynden tarlasna gidemeyen veyahut ehre snan kyller pek oktur."93 Soygunculuun ve apulculuun nedeni de gereki olarak saptanmtr. Birinci Umum Mfettii brahim Tali Bey, halkn "baka trl yaama olana bulunmadn" belirtir.94 Yine Diyarbakr Valisi Cemal Bardak da, soygunculuun yaam kaygsndan geldiine iaret eder: " be ahs dnda, aalar ve reisler dahil, tekmil Dersimliler mthi bir fakr zaruret iinde rpnmaktadrlar. Gasp ve soygunculuklarnn sebebi yaamak hissi ve endiesidir."95

92 93 94 95

Dersim iinde, s. 191 vd. Ayn eser, s. 191 Vd. brahim Tali Raporu, Dersim iinde, s. 177. Cemal Bardak Raporu, Dersim iinde, s. 171.

66

Erzincan Valisi Ali Kemali Bey ise, ekyaln "alktan kurtulu yolu" olduunu, ok etkili bir dille anlatr: "Kafasnda vurup krmaktan, alp rpmaktan baka belki hi, hibir ey iz brakamam; doann yaratt ilkel yaratktan pek az farkl; yalnz yaamak iin yemek ihtiyacn duyan bu zavalllarn sonunda bulabildikleri kurtulu yolu (?) ekyalktr. Ekyalk, bunu meru gren ve rtebilecek olan airet reisine kar mutlak bir teslimiyeti ve hkmete kar da itaatsizlii dourmutur. Bu itaatsizlikte cahillerin rehberi yine airet reisleridir."96 Trklerin Krtlemesi ve Blgenin Krtlemesi Raporlar, Dou ve Gneydou Anadolu'nun etnik yapsn incelemeye zel bir nem veriyorlar.97 Bu konuda daha ok Dersim zerinde younlald grlyor. ki tez yineleniyor: Birincisi, Dou ve Gneydou Anadolu'da, zellikle Dersim'de yaayan Trklerin gemite ve halen Krtlemesidir. kincisi, Krtlerin evreye yaylarak blgeyi Ktletirmeleridir. Trklerin Krtlemeye devam etmesi olay, hangi yoldan olursa olsun, derebeylik sistemine balanyor. Bu konuda Nait Hakk (Ulu)'nn 1925 ylndaki aklamalar ilgintir: "'Krt' toprakla alnp satlr. Topraa sahip olanlarn maldr. "Trk'n ba yukardadr. Esirlik damgasn alnna vurdurmaz. Bir Trk kylsnn zerine kebilmek iin onu nce Krtletirmek arttr. Osmanl devleti bu olumsuz asimilasyon iinde derebeyine yardm etmitir."98
96 Ali Kemali, Erzincan, Kaynak Yaynlar, s. 173. 97 "Dersim'in rk vaziyeti" bal altnda geni bir inceleme Jandarma Umum Kumandanl Raporu'nda bulunmaktadr, Dersim, s.29 vd. Yine bkz. Ziya Gkalp, Krt Airetleri, s.129-134. 98 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, s. 19 vd.

67

1934 ylnda smail Hsrev Tkin de ayn gzlemde bulunuyor. Tkin, nce gazeteci Yusuf Mazhar Bey'in "ark seyahatinde" grt bir Trk marabann u szlerini aktarr: "Beylerin elinden gelse bizi de Krt yapacaklardr. Aramza Krt sokmak ve onlarla marabalk yapmak isterler. Bir kere kye Krt girdi mi bizim iimiz biter. nk bey, lmeyecek kadar dar verse de, Krt eyvallah eder. O vakit beyin bizden ekinecei kalmaz. Bize de Krtler gibi muamele etmeye balar. urada iki saat mesafedeki bir kyn bizim gibi Trk olduunu dedelerimiz sylerler. imdi orada bir tek Trk kalmamtr. Bey oraya Krtleri doldurmu ve Trkleri de Krtlere benzetmitir."99 Tkin, devamla blgede Trk ile Krt kyls arasndaki farkn bir sistem ve snf fark olduunu belirtiyor: "Krt airet gelenekleri ve din balar dolaysyla ve zor yoluyla aslnda smrye daha ok boyun ediinden beyin gznde randman yksek bir retim aracdr. Bunun iin derebeyi arazisindeki Trk unsurunu da itaatli Krt unsuru haline getirmeyi snf menfaatinin gereklerinden sayar. Bugn btn Elziz, Malatya evre ve yresi tamamiyle Trk iken Krtlemitir."100 Trklerin Krt airetleri arasnda kalarak veya Krtlerin gle ounluk haline gelmeleri sonucu zorla Krtletirildii zerinde de durulmaktadr. rnein smail Hsrev (Tkin), "Krte konuan airetlerin, Dou illerinde birok Trkleri cebirle Krtletirdiklerine, yani Krte konuan airetlerin unsurlar haline getirdiklerine" deinmektedir.101
99 Yusuf Mazhar, "syan Sahasnda 1800 Kilometre", Cumhuriyet, 1925'ten aktaran: Tkin, Trkiye'de Ky ktisadiyat, s. 184. 100 smail Hsrev Tkin, Trkiye'de Ky ktisadiyat, s.184. 101 smail Hsrev Tkin, Trkiye'de Ky ktisadiyat, s. 182. 27 Austos

68

Dier bir Krtieme nedeni ise, imparatorluk zamanndaki asayisizliktir; yani gvensiz ortamdr: "Krtler tarafndan daim saldrlara, daim tecavzlere urayan Trk kyleri kurtulu yolunun Krte konuan airetler iinde mill varlklarn eritmekte bulmulardr." 102 Derebeylik sisteminden kaynaklanan son bir neden ise, "Trk unsurlarn mezhep yoluyla Krtlk iinde eritilmeleridir.103 Ulu ve Tkin, Krtlemede derebeylik sistemine ve retim srecindeki snfsal ilikilere gnderme yaparken, Mlkiye Mfettii Hamdi Bey, Krdn Krtlemesi denebilecek bir srece dikkat ekiyor. Hamdi Bey, 2 ubat 1926 tarihli raporunda "Dersim gittike Krtleiyor, mefkreleiyor (lkleiyor), tehlike byyor" saptamasnda bulunuyor. Buradaki "Krtieme" bir zmleme deil, fakat Krtler iinde Krtlk fikrinin yaylmasdr. Cumhuriyet Hkmetlerinin Sorumluluu Raporlar yazan yetkililer, meselenin Osmanl feodal toplumundan miras kaldn saptamakla birlikte, Cumhuriyet hkmetlerini de sorumlu tutmakta ve zeletirilerde bulunmaktadrlar. Bunlarn nemli bir ksmna, yukarda raporlarn saptadklar gerekleri incelerken deindik. lerde babakan dzeyindeki incelemelerin rnleri olan raporlarda da, hkmetlerin hatalar zerinde ak yreklilikle durulduunu greceiz. En arpc hkmet eletirisini, yine hkmetin ileri Bakan yapar. kr Kaya, incelemelerden sonra yazd raporda, blgede hkmetin varln, yukarda belirtildii zere "hayalete" benzetmektedir. Hkmet, ancak silahsz halk zerinde "sulta" kurmutur. Airetler ve dadaki ekyaya hkm
102 smail Hsrev Tkin, Trkiye'de Ky ktisadiyat, 103 smail Hsrev Tkin, Trkiye'de Ky ktisadiyat, s. 185. s. 182.

69

gememektedir. Halkn gznde, hkmet aalarn ve airet reislerinin gcn artrmaktadr.104 Vali Cemal Bardak da, Dersim'de "bilimsel anlam ve kapsamyla bir hkmet otoritesi kurulmadn", bu nedenle her Dersimli'nin "Hayatn, maln muhafaza kaygsyla silahl bulunmak zorunda kaldn" belirtir. Bu durumun sorumlusunun hkmet olduunu saptar. 105 Raporlarda, zellikle hkmetin airet reisleri ve aalara dayanmas eletirilmektedir. Blgedeki derebeylik sisteminin devam etmesinin en nemli nedeni buradadr. "Bey devlet merkezinde tesis ettii vaziyete gvenerek" nne geleni korkutabilmektedir. "Hkmet dairesinde masann bana kp istedii eyi yaptrmak iin" jandarmay kullanabilmektedir. "Memurlar elinde maymun gibi oynatabilmektedir." 106 Erzincan Valisi Ali Kemal Bey, "Hkmetin kanun ve adalet kavramlarylauzlatrlmayan geliigzel hareketlerinin (...) mtegallibenin nfuzunun kurulmasna neden olduunu" vurgulamaktadr. 107 Mfetti Hamdi Bey, hkmetin bazen ihsanda bulunan, bazen zaafa den, bazen de "sebepsiz ve sonusuz iddete" bavuran istikrarsz politikalarndan yaknmaktadr. 108 Vali Cemal Bardak, byk ve kk memurlarn "halka reva grdkleri muameleleri, tahrik ve tazyikleri" eletirmekte, bunlar son bulursa, "Dersimliler Cumhuriyetin ok sadk ve fedakr hadimleri olabilirler" umudunu ifade etmektedir. 109

104 Dersim iinde, s. 192. 105 Dersim iinde, s. 171. 106 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, Kaynak Yaynlar, s.10. 107 Ali Kemal, Erzincan, Kaynak Yaynlar, s. 166. 108 Hamdi Bey Raporu, Dersim iinde, s.168. 109 Cemal Bardak Raporu, Dersim iinde, s.170.

70

Kemalist Ynetimin ark Raporlarna Gre Krt Meselesinin z Mill Deil Snfsal 1920'lerin ve 1930'larn yneticileri ve evresindekiler, Dou ve Gneydou blgesindeki btn meselelerin, aslnda derebeylik sorununda dmlendii konusunda genellikle gr birlii iindedirler. Atatrk'n son babakanlar smet nn ve Celal Bayar da, ark meselesinin zn, Osmanldan kalma aalk ve eyhlik dzenine balamaktadrlar. lerde raporlarn nemleri nedeniyle ayrca zetleyeceiz. Ancak burada resm gr belirlemek asndan Bayar raporunun ilgili blmn alyoruz: "Dou illeri bizim rejimimize gelinceye [Osmanl dnemi] kadar kesin bir tarzda hkimiyetimiz altna girmemitir. Gemi hkmetler halk zerindeki hkimiyetlerini aalar ve eyhler araclyla yrtmek istemilerdir. Aalar ve eyhlerin soyduklarnn bir ksmn hkmet erknna vermeleri suretiyle ortaklaa idarei maslahat devri yaanmtr."110 Yalnz nn ve Bayar raporlar deil, btn raporlarda, olumsuz olan her eyin temelinde derebeylik sisteminin bulunduu saptanmaktadr. Blgede silahl ayaklanmalar, devlet otoritesinin kurulamam olmas, soygunlar ve apulculuk, airet kavgalar, halkn yoksulluu ve esaret dzeyinde ezilmilii, ayn zamanda tarikat alarnda ve din reisliinin penesinde kvranmalar, hep ayn nedenledir. Hatta Trklerin Krtlemesi olay bile, hep derebeylik ilikilerine balanmaktadr. Ortaa sistemini hedef alan bu tavrn en tutarl rneini, smail Hsrev Tkin'in bilimsel aklamalarnda buluyoruz: "Krt meselesi, bir milliyet hareketi deil, bir snf mcadelesi meselesidir. nk mill bir hareket ancak ve her eyden evvel iktisad ve mill bir menfaat ortaklndan doabilir.
110 Celal Bayar, ark Raporu, Kaynak Yaynlar, s.63.

71

"1. ktisad menfaat ortakl, bir ikitisad iblmnn neticesidir. Bu i blm ise meta iktisadiyatnn ve dnya iktisadiyatyla temasn yksek bir gelime aamasnda kurulabilir. Halbuki Dou illerinde ne gryoruz. D dnyaya kar bir kapallk. retici pazar iin deil kendi ihitiyalar iin retimde bulunmaktadr. Her retici zira olsun (yiyecek gibi) sna olsun (giyecek gibi) btn ihtiyalarn bizzat kendisi ailesi fertleriyle salamaktadr. Her retici, ailesiyle beraber pazara kar hem de dier ailelere kar soyutlanm vaziyettedir. Byle kendine yeten ve birbirleriyle herhangi bir iblmyle bal olmayan ailelerden oluan bir otarik [kendi kendine yeten] iktisat biriminde herhangi bir iktisad menfaat ortakl olabilir mi? "2. Acaba byle bir iktisat sisteminde bir mill menfaat ortakl, mill bir birlik var mdr? O da yoktur. nk btn airetler ve airet reisleri birbirlerinin gzn karmakla meguldr. (...) Bu birbirini yiyen insanlar arasnda bir mill menfaat ortaklnn, bir mill birliin olamayaca gayet tabiidir. Bugn birok Krt airetlerinin birbirlerine dmanlklarna son vermi olmalar bir mill menfaatin savunulmasndan gelen bir anlama deil, srf elden gitme tehlikesi pek artm olan bir snf hkimiyetini, bir snf menfaatini elbirliiyle korumak endiesinden doan bir birlemedir. nk bu snf hkimiyeti, reticinin (marabann) rnne havadan ve zorla ortak olmak suretiyle beye almadan, yaamak imkann vermektedir. Esasen burada da derebeyinin iktisat zihniyeti, retimi pazarn taleplerine uygun ve rasyonel bir ekilde dzenleyerek kr salama zihniyeti deildir. Ruhlarda yaayan znel itici g, kendi ihtiyalarn giderme gayesidir. Bu ruh hali, toprakta fiilen alan kylde ailesinin ihtiyacn imkan dairesinde salamak, derebeyinde ise snfsal kudretini geni-

72

letme ve takviye ederek bey gibi bir hayat srmek eklinde tezahr eder."111 Tkin, retim tarzna ve snfsal ilikilerine dayanarak, Dou ve Gneydou'da bir mill piyasa ve mill kar ortakl olmadn belirttikten sonra, bu gerekler nda "Acaba bir Krt milleti var mdr?" sorusunu ortaya atar ve 1934 ylnda u cevab verir: "Dou illerinde henz millet olarak olumu bir Krt milleti yoktur. Krte konuan airetler ve bunlar tarafndan Krte konumaya zorlanm Trk unsurlar vardr. Bu Krte konuan airetlerde bir milletin tad nitelikleri henz bulamayz. Millet yksek toplumsal bir kategoridir. Millet kategorisi ancak fertleri arasnda evvela sk bir ibirlii, ikincisi iktisad, siyas, kltrel, tarih bir menfaat ortakl olan toplumlarda ekil bulabilir. Vatann bir ucundaki fert dier ucundaki fert gibi ayn mill menfaatler karsnda ayn heyecan duyar ve ayn mill ruh birliini hisseder. Dolaysyla airet ztlklar iinde biribirini yiyen ve mill bir ibirliinden yoksun, fakat fertleri arasnda sadece dilde ortaklk olan bir toplumu olumu bir millet olarak kabul etmek bir gr hatas olur."112 smail Hsrev (Tkin), sonu olarak Krt meselesini bir mill mesele deil, bir snf mcadelesi meselesi olarak grmektedir; Krt isyanlarn da bir mill hareket olarak deil, derebeylerinin ve airet reislerinin ada Cumhuriyete gerici snfsal direnileri olarak tahlil etmektedir. Bu deerlendirme, bilimsel usavurmalarda ayn olgunluk grlmese bile, hemen btn raporlarda ortaktr. Mill Eitsizlikler Ancak aka belirtilmese bile, Kemalist ynetici ve aratrmaclarn bu snfsal tahlilleri yaparken, dolayl olarak mill eitsizlikti 1 smail Hsrev Tkin, Trkiye'de Ky ktisadiyat, 112 smail Hsrev Tkin, Trkiye'de Ky ktisadiyat, s. 180 vd. s. 182.

73

lerin varln kabul ettikleri de grlmektedir. Raporlara gre, Krt kyls Trk kylsne gre daha ok smrlmektedir, daha eziktir ve daha yoksul ve daha periandr. Nait Hakk (Ulu), blgede "Krt" ile Trk arasndaki ayrmn, "toprakla alnp satlan" ile "esir" konumunda olmayanlar arasndaki ayrma denk dtn belirtmektedir. Ulu'a gre, '"Krt' topraa ot gibi bal"dr; Trk ise "esirlik damgasn alnna vurdurmaz". 113 Tkin'in belirttii zere, "Krt airet gelenekleri ve din balar dolaysyla ve cebir yoluyla smrye daha ok boyun emektedir". 114 Yusuf Mazhar Bey'in Trk marabadan aktararak anlattklar da ayn olguyu saptyor. Krtlerin marabal beyler iin daha krldr. Beyler onlar daha fazla soymaktadr. Krt kyls beylerden daha ok korkmaktadr.115 Kemalist Ynetimin ark Raporlarndaki zm nerileri Raporlar yazanlar, gerekleri saptamann tesinde, elbette esas olarak zm nerileri getirmektedirler. Raporlar, zaten zm iin hazrlanmtr ve hep zme yneliktir. zm nerileri, asker, idar, toplumsal, kltrel ve eitsel alanlar kapsamaktadr. neriler u balklar altnda toplanabilir: 1. Devletin yaptrm gcnn etkili olarak kullanlmas, 2. Derebeylik ilikilerinin, aaln, beyliin ve eyhliin kkl tasfiyesi, 3. Topraksz ve az toprakl kylye toprak datlmas,
113 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, s. 19 vd. 114 smail Hiisrev Tkin, Trkiye'de Ky ktisadiyat, s. 184. 115 Yusuf Mazhar Bey, "syan Sahasnda 1800 Kilometre", Cumhuriyet, 27 Austos 1925'ten aktaran: smail Hiisrev Tkin, Trkiye'de Ky ktisadiyat, s.184.

74

4. Bata aalar ve airet reisleri olmak zere bir ksm halkn baka yrelere yerletirilmesi, 5. Kamu ynetiminin iyiletirilmesi, 6. Halkn kazanlmas iin kamu hizmeti, 7. Blge halknn Trk milleti iinde eritilmesi, baka deyile Trkletirilmesi, 8. Okullar almas ve eitim, 9. Yol, su, elektrik, kpr gibi kamu hizmetlerinin gerekletirilmesi. Raporlarda nerilen uygulamalar tek tek ele alacak olursak: Derebeylik Sisteminin Temizlenmesi in ncelikle Asker Harektn Baarlmas art Raporlarda, temel zm olarak derebeylik sisteminin temizlenmesi zerinde birleilmektedir. Ancak bunun yaplabilmesi iin, ncelikle Dersim blgesinde "Dersim hkmeti" diye anlan airet reislerinin otoritesinin ve silahl glerinin etkisiz hale getirilmesi gerekmektedir. Btn raporlar, bunu yakc n mesele olarak gndeme getirmekle birlikte, en berrak saptama Dahiliye Vekili kr Kaya'nndr. Bakan, 1931 yl Aralk aynda yapt gezi sonunda, dnlen btn reformlarn ancak asker harektn baarsndan sonra yaplabileceini ak ve kesin bir dille saptamtr.116 Kaya, silahlarn toplanmas, aalarn ve airet reisi olabilecek kimselerin Dersim'den uzaklatrlmas, aann esiri durumundaki topraksz kyllerin yerinde veya nakledildii yerde topraklandrlmas gibi temel uygulamalarn asker harekta bal olduunu vurgulamaktadr.117 Toplumsal, idar, kltrel ve eitsel alanda ngrlen programn uygulanmas, blgede hkmet olmay gerektiriyordu. Oysa blgede Cumhuriyet hkmetinin deil, aalarn yerel hkmetinin hkm gemekteydi. O kadar ki, raporlar, blgedeki Cumhuriyet
116 kr Kaya Raporunun geni bir zeti iin bkz. Dersim, s. 190 vd. 117 kr Kaya, Dersim iinde, s.194.

75

ynetiminin, memurlarn ve jandarmann da, aalara bal olduklarn, aalara dayandklarn, aalarn iktidarn koruduklarn cesaretle saptamaktadrlar. Bu durumda, Cumhuriyetin kyl programn uygulamas, ncelikle blgedeki derebeylik iktidarnn yklmasn zorunlu klmaktayd. Bu konuya ilerde Dersim Dersleri blmnde derinlemesine gireceiz. ark raporlarnda, toprak datlabilmesi iin, ncelikle asker harektla ve baka yerlere yerletirilmeleri yoluyla, aalarn ve airet reislerinin otoritesine son verilmesi zorunlu grlmektedir. Halkn gvendii bir ynetimin kurulmas da, toprak datm uygulamasnn n artdr. Devletin Yaptrm Gcnn Kullanlmas Raporlar, 1925 eyh Sait syanndan sonra, zellikle Dersim blgesinde Cumhuriyet otoritesinin kurulmasna ncelik vermektedirler. Devletin asker g kullanarak, airet reislerinin zorbalk ve soygun dzenine son vermesi, kilit mesele olarak ele alnmaktadr. Aalarn silahl rgtlenmesi tasfiye edilmeden toprak reformu yaplmas mmkn grlmemitir. Raporlara gre, derebeylik sisteminin temizlenmesi iin, aalar ve beyler devletin silahl gcyle bastrlacak ve baka yrelere yerletirilecektir. Yoksul kylnn ve genel olarak halkn kazanlmasna ilikin uygulamalar, ancak bu koullarda gerekletirilebilir. Genelkurmay'm 1930 Plmer Harekt sonras hazrlad raporda, "Dersimli okanmakla kazanlamaz" deerlendirmesinden sonra, "Silahl kuvvetle mdahalenin Dersimliye daha ok etkide bulunaca" belirtilmektedir. Bu nedenle kuvvet kullanma "slahn esas" saylmaktadr.118 Korg. Halis Paa (mer Halis Byktay) ise, istenen sonucun "srf kl kuvvetiyle" kazanlamayaca kansndadr.119
118 Dersim iinde, s. 184. 119 Halis Paa Raporu, Dersim iinde, s. 186.

76

Bastrma harektnn hedef alaca unsurlarn kapsam konusunda farkl grler bulunmaktadr. "Airet reislerinin, aalarn, beylerin ve eyhlerin glerinin krlmas ve bastrlmalar" kukusuz esas hedef olarak grlmektedir. Ancak baz raporlarda, airet reisleri ile airet halk arasndaki birlik nedeniyle, genel bir bastrma harektnn zorunlu olduu vurgulanmtr. Mlkiye Mfettii Hamdi Bey, dalara ekilebilecek silahl halk, kara ve hava kuvvetleriyle bask altna almak, "sadakat ve harekta katlma nerilerine" kesinlikle gvenmemek, tedipi (edeplendirme, uslandrma) umuma yaymak gerektii grndedir. 120 1930 ve 1931 yllarndaki Birinci Umumi Mfettilik raporlar da ayn gr savunuyor. brahim Tali (ngren) Bey, blgenin dla ilikisini kesmek, bylece airetlerin saldrlarn ve ticaretlerini engellemek, a kalacak halk snmaya zorlamak, fena unsurlar boaltmak, nemli vakalar yapan ve hkmetin bildirimine kar koyan airet kylerini bombalamak, ziraat ve hayvanlarn yok etmek, rahata oturmalarna engel olmak gibi nlemlere yer veriyor. 121 Bu raporlarda, da banda veya hakim noktalarda tek bana bulunan evlerin yaklmas ve ahalisinin yurdun Bat blgelerinde dalk olmayan yrelere yerletirilmesi bile nerilmektedir. 122 Devletin silahl gleriyle Dersim'e mdahalesi, airetlerin evre halkna kar yaptklar apul seferlerine ve ldrmeye kadar varan zorbalklara son vermek iin de zorunlu grlmtr. Birinci Umum Mfettiliin 1930 yl raporu, zellikle Haziran ve Aralk aylarnda apul yollarnn getii geitleri, "kuvvetli askeri mfrezelerle kapatmak gerektiini" belirtmektedir. 123
120 Hamdi Bey Raporu, Dersim iinde, s.169. 121 Dersim iinde, s. 173 vd. 122 brahim Tal Bey'in Birinci Umum Mfettilik Raporu (1931), Dersim iinde, s.179. 123 Birinci Umum Mfettilik Raporu (1930), Dersim iinde, s.174.

77

Devletin Dersim'e kuvvet kulanarak mdahalesinin en nemli gerekelerinden biri, Dersim airetlerinin ellerindeki silahlarn toplanmasdr. Bu silahlar, blgedeki yerel airet iktidarlarnn zorbalk aracdr. Dersim'in silahl olmas, ayr bir "Dersim hkmeti" bulunmas anlamna gelmektedir. Bu silahl gler karsnda, Cumhuriyetin yerel ynetimi aciz durumlara dmekte, jandarma dahi bu silahl gle birlikte yaamann arelerine bakmaktadr. Airetler silahl olduu srece, vergi toplanmas, askere alma, sulularn yakalanmas, zet olarak devlet ilevlerinin uygulanmas ve gvenliin salanmas mmkn grlmemektedir. Silahlarn toplanmas konusunda raporlarda ar basan zm, devletin Dersim'de byk g kullanarak ok kapsaml ve etkili bir asker harekt yapmasdr. Cumhuriyet otoritesinin kurulmas iin, silahlarn toplanmas art grlmektedir. Bu harektta silah taramas yaplacak ve bulunacak silahlara elkonacaktr. zellikle askerler tarafndan yazlan raporlarda, silahlarn toplanmas iin yaplacak asker harekta ilikin ilke ve planlar grlyor. Silah toplanmasnda farkl zm neren, Diyarbakr Valisi Cemal Bardak olmutur. Bardak, eyh Sait syanndan sonra 1926 ylnda yazd raporunda, Dersim'i "silahtan tecrit etmenin bir iki frka (kolordu) ile mmkn olduunu" belirtmektedir. Ancak bu uygulamann bedeli de vurgulanmakta, "Trk kan ve Trk paras ziyan olur" denmektedir. Dahas "uzun srecek bir gerilla sava da mmkndr" uyars yaplmaktadr. Vali Cemal Bardak, nerdii tedbirler uygulanrsa, Dersimlilerin asker bir harekt yaplmakszn, silahlarn kendiliklerinden teslim edecekleri kansndadr. "Bunun iin de hkmete kar olan itimatszl ve gvensizlii gidermek ve hkmetin niyetleri ve amalarnn hayrl olduuna Dersimlileri ikna etmek lzmdr." 124

124 Cemal Bardak Raporu, Dersim iinde, s.171.

78

Aaln Tasfiyesi ve Kylye Toprak Datlmas Btn raporlarn oybirlii halinde nemle vurgulad temel zm, topraksz ve yoksul kyllere toprak datlmasdr. Topraklar, toprakszlara bedelsiz olarak datlacak ve mlkiyetlerine geirilecektir.125 Raporlarn ou, toprak datm yoluyla derebeyliin temizlenmesini bir devrim grevi olarak saptyor. Toprak reformu u gerekelerle zorunlu grlyor: - Derebeylik sistemini ortadan kaldrmak, - rticann kkn kazmak, - Blcl etkisiz klmak ve mill btnl salamak, - Gvenlii salamak, - Mill savunmay glendirmek, 126 - Esir halk, kle haline getirilmi kyl kitlelerini seyit ve aalarn zalimane tecavzlerinden, airet reisleri ve aalarn tahakkmlerinden ve kkrtmalarndan kurtarmak. 127 - Ortaadan kalma snfsal farklar ortadan kaldrmak ve Trk Devrimini "snflamam bir millet bnyesi iinde" ilerletmek, 128 - iftinin toprak talebini karlamak, kylleri retici haline getirmek, 129 zgrletirmek ve adalatrmak, - Halk Cumhuriyet ynetimine kazanmak, - Kadnn erkek ile eit olarak ada toplumdaki yerini almasn ve kz ocuklarnn okutulmasn salamak, - Topra verimli iletmek ve retimi gelitirmek.
125 Hamdi Bey, Cemal Bardak, brahim Tali, Genelkurmay, kr Kaya ve btn raporlar, Dersim iinde, s. 169, 179, 182, 194. 126 Vedat Nedim (Tr), "Devleti Bir Ziraat Siyasetinin Ana Prensipleri", Kadro, say 20, Austos 1933, s. 14. 127 smail Hsrev Tkin, Trkiye Ky ktisadiyat, s. 185; Hamdi Bey, Halis Paa, kr Kaya raporlar, Dersim iinde, s. 169, 184, 196. 128 Kadro, say 20, Austos 1933, s.19; smail Hsrev (Tkin), "Millet inde Snf Meselesi I-II", Kadro, say 25, kinci Kanun 1934; s.34 vd; say 26, ubat 1934, s.20 vd. 129 Hamdi Bey ve kr Kaya raporlar, Dersim iinde, s. 169, 200.

79

Derebeyi dzeninin tasfiyesi, "ancak derebeyi topraklarnn kylye bedelsiz datlmas ve derebeylerinin varlnn btnyle yok edilmesi eklinde olabilirdi. Bu dzen btn olarak ortadan kaldrld takdirdedir ki, Trk Devrimi daima yan banda cerahat fkran ve d mdahalelerle desteklenen bir irtica kaynan kknden temizlemi olacaktr." 130 Toprak datmnn amac, ayn zamanda "milli btnln kurulmasna engel olan ve ilerde bu btnln varln tehdit edecek bir gelime seyri takip eden toplumsal kutuplamann etkilerini kaldrmak"t. smail Hsrev, Krt meselesinin kesin zmnn derebeylik sisteminin tasfiyesiyle mmkn olduunu vurguluyordu. Bugn doruluu ok daha ak grlen grn yle anlatmt: "ark vilyetlerinde derebeyliin toptan tasfiyesi ve topran bedelsiz olarak kylye datlmas, mill btnln salanmas bakmndan zellikle zorunludur. Orada zellikle Krte konuulan alanlarda iin iin kaynayan gayri mill hareketlerin, irtica cereyanlarn beslendii toplumsal zmreler kyls ile beraber geni topraklara sahiplenmi beylerdir. Topran kylye dorudan doruya datlmas demek, bey ismini tayan irtica kayna bir snfn ve bu snfla beraber Krt meselesinin kknden tasfiyesi demektir." 131 Derebeylik sisteminin belini kracak devrimci bir reform iin, topraklarn kylye bedelsiz datlmas zellikle vurgulanmtr: "Beyden topra satn alarak kylye satmak tarzndaki slahatn olumlu bir sonu vereceini mit etmiyoruz. Bu usul adeta derebeyini finanse etmekte ve toprak satn alan kyl, eskiden beye hukuken bal iken topraa kavutuktan sonra bor yo130 smail Hsrev Tkin, Trkiye Ky ktisadiyat, s. 185 vd. 131 smail Hsrev (Tkin), "Trk Kylsn Topraklandrmal, Fakat Nasl", Kadro, say 23, kinci Terin (Ekim) 1933, s.33, 36.

80

luyla iktisaden tbi olmaktadr. Dolaysyla beyin etki ve nfuzu devam eder. Mesele topra bedelsiz kylye datmakta, topraa kavuan kylnn kredi ve retim aralar ihtiyacnn devlet tarafndan salanmasnda ve beylerin bulunduklar alanlardan topraklanyla hibir ilgileri kalmamak artyla uzaklatrlmasnda, mukavemet edenlerin de imha edilmesindedir. ark vilyetlerinde yaplacak toprak reformunun ilk hedefi, bu itibarla toplumsal-siyasal bir karakterde olacaktr."132 Toprak reformu, Ortaadan kalma snfsal farklarn kaldrlmas ve Kemalist Devrim'in "Snfsz imtiyazsz kaynam bir kitleyiz" parolasnn gereklemesi asndan da ele alnmtr. Kadro dergisi, bu parolay yle aklyor: "Trk milleti, devrimine snflamam bir millet bnyesi iinde balad ve bu devrimi snflamam bir millet bnyesi iinde ilerletecek ve derinletirecektir."133 smail Hsrev, Kadro'da yaymlanan "Millet inde Snf Meselesi" balkl yaz dizisinde, bu grten hareketle, "Snf hkimiyetinin tasfiyesi, mill kurtulu hareketlerinin ileri prensiplerinden biridir" saptamasnda bulunmaktadr. Topraksz kyly topraklandrmak, zel mlkiyeti yaygnlatrd iin eitlie hizmet edecek ve "kylerde toplumsal farkll kaldracaktr". 134 Nait Hakk Bey (Ulu) de, skn Kanunu'nu hararetle desteklerken, Cumhuriyet Devriminin "Vatan zerinde snf ve eliki yaratmamak" ilkesine vurgu yapmtr. 135 Raporlar, Ortaadan kalma smr biimleri uygulayan toprak aal ile ada tarm iletmecilii yapan iftlik sahiplerinin b132 Ayn yaz, s.36. 133 Kadro, say 20, Austos 1933, s.19. 134 smail Hsrev, Kadro, say 25, kinci Kanun 1934; s.34 vd; say 26, ubat 1934, s.20vd, s.25. 135 TBMM Zabt Ceridesi, 7 Haziran 1934, :65, c.I, s.67-68.

81

yk zel mlkiyetini biribirinden ayrmaya zen gsteriyorlar. Ortaa kalntlarnn tasfiyesi devrimin zorunlu grevi olarak kabul edilmektedir. 136 Buna karlk kr iin retim yapan kapitalist iftlik sahipleri ve tarm alanndaki giriimcilerin mlkiyetine dokunulmamas gerektii zerinde gr birlii vardr. Modern iletmeleri paralamak gereksizdir ve yanltr. 137 Bu tr iletmelerin sahipleri, retimi rgtlemektedirler. ada tarm gelitirmenin ancak toprak devrimiyle mmkn olaca grnde btn raporlar birlemektedir. Marabay ada teknik aralara kavuturacak bir "teknik devrim" iin, "nce blgede derebeyliin snfsal olarak tasfiyesi ve ikinci olarak ucuz ulam aralaryla mill ve milletleraras pazarlara smsk balanmas lzmdr." 138 Kylye datlan topraklan verimli olarak iletebilmesi iin, - Kylye elverili koullarda sermaye, kredi, tohumluk, ziraat aletleri vb verilmesi, 139 - Ky yardm sandklan kurulmas, 140 - ada yntemlerle retim yapmas iin kylnn desteklenmesi, 141 - Kylnn rgtlenmesi, zellikle kooperatifleme, 142 nerilmektedir. Kylye kredi verilmesi, yalnz topran verimli ilenmesi asndan deil, derebeylik sisteminin tasfiyesi iin de zorunlu grlmtr. "Tccar ve faizciye borlanan kylnn borcuna karlk arazisini elinden kararak kendi topranda alacakls hesabna or136 smail Hsrev, Kadro, say 25, kinci Kanun 1934; s.34 vd; say 26, ubat 1934, s.20 vd, s.25. 137 smail Hsrev, Kadro, say 23, kinci Terin 1933, s.33. 138 smail Hsrev Tkin, Trkiye Ky ktisadiyat, s.194. 139 Hamdi Bey Raporu, Dersim iinde, s.169. 140 Cemal Bardak Raporu, aktaran: Serkan Tuna, "1930'lu Yllarda Toprak Reformuna Ynelik abalar", Bilgi ve Bellek, say 6, Yaz 2006, s. 120. 141 Ayn yerde. 142 Ayn yerde.

82

tak" durumuna dmesi, feodal ilikilerin geri gelmesi anlamn tayacakt. Bunu nlemek iin, devlet kylnn borlarn demeli ve ayrca topra ileyebilmesi iin kredi vermeliydi. Toprak reformu kanununa, yoksul kylnn datlan toprak ve retim aralarnn mlkiyetinden vazgemesini nleyecek hkmler konmalyd. Ortaklk sistemi, ehirlerde oturan paral kimselerce de yrtlmekteydi. Bu sistem yznden elde edilen rantlar ehirlerde belli ellerde toplanmakta ve tekrar tefeci sermayesi olarak kylnn smrlmesinde kullanlmaktayd. O nedenle ehirlerde tarmla ilgisi olmayan faizcileri besleyen ortaklk sistemi tasfiye edilmeliydi. O zaman topran ilenmesinden elde edilen gelir, iftide kalacak ve tarmn gelimesi salanacakt. 143 Btn bunlarn baarlmas iin, "mill kurtulu devletiliine" ihtiya vard. Devlet, yoksul ve orta kylnn elinden tutmazsa, derebeylik sistemi geri gelirdi. 144 Gneydou ve Dou'da derebeylik sisteminin tasfiyesi, kadnn ada toplumdaki yerini almas ve zellikle kz ocuklarnn eitilmesi asndan da kuvvetle savunulmutur. Btn raporlarda kz ocuklarnn eitilmesine, toplumun adalamas asndan nemle deinilmektedir. 145 Jandarma Umum Kumandanlnn raporu, kadn konusunda banazln ok tesine geen tavryla gerekten ok dikkat ekicidir. 1932 ylnda yazld anlalan bu raporda, Dersim'in Zaza kadnnn toplum iindeki yerine ve yaam sevgisine Trkmen kadnyla benzerlikleri anlatlarak deinilmektedir.
143 smail Hsrev (Tkin), "Trk Kylsn Topraklandrmal, Fakat Nasl", Kadro, say 23, kinci Terin (Ekim) 1933, s.37. 144 smail Hsrev, "Mill Kurtulu Devletilii /-//", say 18, Haziran 1933, s.25 vd; say 19, Temmuz 1933, s 23 vd; s.31. Vedat Nedim de, Kadro'da yazd kyl ve tarm meselesine ilikin yazlarda, Trkiye'de baarl bir toprak devrimi iin devletiliin art olduunu anlatmaktadr. 145 Bu konuda Dersim harektndan sonra Elaz'da kurulan Kz Enstits'nde 1939'dan 1959'a kadar yirmi yl ok nemli bir deneyimi yaam olan Cumhuriyet retmeni Sdka Avar'n anlar iin bkz. Da ieklerim, retmen Dnyas Yaynlar, Ankara, 1986.

83

Raporlar, toprak datmnn amacna ulaabilmesi iin, kylnn kooperatiflerde rgtlenmesinin nemi zerinde de durmaktadr. smail Hsrev, kooperatiflerin tarm retimim adalatrmak ve verimli klmak yannda, kylnn zel mlkiyetini gvenceye balamak asndan da zorunlu olduunu belirtmektedir. zellikle byk retim aralarnn kullanlmasnn zorunlu olduu iler "anonimletirme" yoluyla rgtlenmeliydi. O zaman kyl, tarlasn ve retim aralarn bor karlnda elinden karmak durumuna dmeyecekti. Kooperatif bylece kylnn mlkiyeti iin bir sigorta ilevi grecekti. 146 ark raporlarnda, toprak datlabilmesi iin, yukarda akland zere, ncelikle aalarn ve airet reislerinin otoritesine, asker harektla ve baka yerlere yerletirilmeleri yoluyla son verilmesi zorunlu grlmektedir. Halkn gvendii bir ynetimin kurulmas da, toprak datm uygulamasnn n artdr. idarenin Yeniden rgtlenmesi Halkn Gvendii Bir Ynetim Kurulmas darenin yeniden rgtlenmesi, hem halkn kazanlmas, hem de blgede salanacak gvenliin kalc klnmas iin nemle ele alnmtr. Raporlarda, idare en yukardan en aaya kadar eletirilmektedir. Bizzat ileri Bakan kr Kaya, idare tekiltnn yeniden dzenlenmesinde yol gsterici ilkeyi yle saptamaktadr: "Halk, hkmet tekiltnn tahakkm aracndan ibaret olmadn ve iyilik isteyen bir tekilt olduunu gz ile grmelidir." 147 Fevzi akmak Raporu diye anlan Genelkurmay raporunda ise, kart bir anlay ifade edilmitir:
146 Ayn yaz, s.39. 147 kr Kaya Raporu, Dersim iinde, s.195.

84

"Yksek idare memurlarna adeta bir koloni idaresi yetkisi verilmelidir." 148 Raporlarda, idarenin yenilenmesine ilikin u neriler dile getirilmektedir: - Ynlendirilmi, idealist, yiit, pikin ve en iyi memurlar Dersim'e tayin edilmelidir.149 - Yerli memurlar o evreden uzaklatrlmaldr.150 Nahiye mdrleri, ilin uygun bulmasyla yerliler arasnda ballk ve itaati tecrbe edilmi kimseler olabilir. Yzba ve binbalktan emekli, namuslu, idealist subaylardan da kaymakam ve nahiye mdr yaplmas yelenebilir. 151 - Dersim il yaplmaldr. 152 - Adliye makinas mutlak surette adilne ve hzl bir surette iletilmelidir. 153 Baka Yrelere Yerletirme Hemen her raporda nerilen uygulamalardan biri de, bata aalar, beyler ve eyhler olmak zere bir ksm halkn baka yrelere yerletirilmesidir. Bilindii gibi bu nlem, Osmanl zamannda olduu gibi Cumhuriyet dneminde de sk sk uygulanmtr. Baka yrelere yerletirme konusunda ncelikli hedef, "reis, eyh, bey, aa naml ahslar ve mtegallibe ve akrabalar"dr.154 Raporlar, genellikle halkn aalarn ve halk ile aalarn biribirinden ayrlmas anlayn paylayorlar. 1926 ylnda Diyarbakr'da Vali Cemal Bardak'nn bu anlayla gerekletirdii uygulamada, 104
148 1^9 150 151 152 153 154 Genelkurmay Raporu, Dersim iinde, s. 183. kr Kaya, Dersim iinde s.195; Genelkurmay, s.183; Halis Paa, s.188. kr Kaya, Dersim iinde, s.195; Genelkurmay, s.183; Halis Paa, s.188. Halis Paa Raporu, Dersim iinde, s.188. Halis Paa Raporu, Dersim iinde, s.188. kr Kaya, Dersim iinde, s.195. Hamdi Bey Raporu, Dersim iinde, s. 169 ve brahim Tali Bey Raporu, ayn eser, s. 179.

85

aann srlmesinden, kyllerin memnun kald belirtilmektedir. 155 Ancak baz raporlara gre, "Yalnz aalar nakletmek, yeni aa ve seyitler dourur." 156 O nedenle aalara ve halka farkl uygulamalar yapmakla birlikte, kapsaml bir yerletirme nerilmitir. rnein Halis Paa, aalarn ve seyitlerin Beyehir glndeki adalara naklini uygun grmektedir. 157 Dahiliye Vekili kr Kaya ise, reisler Bat'ya nakledilirken, bir ksm halkn ise Dersim evresindeki ovalara indirilerek topraa balanmasndan yanadr. 158 Yerletirilecek blgeler konusundaki grler farkldr. Kimi raporlarda, Trkiye'nin Bat blgelerine yerletirme yelenirken, kimilerinde Dersim'e yakn blgeler uygun bulunmaktadr. Genellikle ovalara yerletirme yoluyla toprak sahibi yapma eilimi ar basmaktadr. Diyarbakr Valisi Cemal Bardak, bu nakil iinin ikna yoluyla olabilecei grndedir. "Seyit Rza dahil, reislerin ve aalarn pek oklarn Elaz'a hane nakline raz ettiini" belirtmitir.159 Cumhuriyet ynetiminin, reisleri ve aalar eitli yrelere yerlemeye ikna konusunda, byk abalar gsterdii eitli kaynaklarda belirtiliyor. Bu abalar, 1937 ylndaki Dersim harektna kadar srmtr. Hatta Atatrk'n aalar raz etmek iin Dolmabahe Saray'na davet ettii bile yazlmaktadr. Bu arada geziler dzenlenerek aalara yerleecekleri yreler ve koullar dahi gsterilmitir. Ancak bu abalardan pek sonu alnamad da bir gerektir. eitli skn Kanunu uygulamalar ise ksmen baarszlkla sonulanmtr. rnein Jandarma Umum Kumandanl Raporuna gre, baz aalar ve maiyetleri, 1928 yl sonrasnda, Elziz ovas155 Aktaran: Mehmet Doan, "Trkiye'de Toprak Meselesi", Tarih ve Toplum, Dergh Yaynlar, stanbul 1977, s. 197 vd. 156 Halis Paa Raporu, Dersim iinde, s. 187. 157 Ayn yerde. 158 kr Kaya Raporu, Dersim iinde, s.195 ve 197. 159 Cemal Bardak Raporu, Dersim iinde, s. 171,

86

na yerleme talebinde bulunuyorlar ve ovaya indiriliyorlar. 1931 ylnda 198 Dersim'li ailenin gelmesinden, ovadaki kamu arazisini igal eden mtegallibe rahatsz oluyor. Bunlar, "Trk kylerinin Krtleecei, ovann hrszlarla doldurulaca propagandasna balyorlar. stenen etkiye ulaamaynca, bu kez Dersim'den gelenleri, "Devlet sizi birer birer imha edecek, aalar yakalanp srlecek" diye dolduruyorlar. zellikle devletin onlar askere alaca eklindeki telkinler Dersimlileri yldryor. Bu yzden ovaya ini talebi azalyor, hatta duruyor. Elziz ovasna yerletirilenlerin bir kesimi geri dnyor. 160 aile ovada kalyor. Bu uygulama, yzde 71 orannda baarl oluyor. Yerleenlerin ev bark sahibi olmalar, iyi giyinmeleri, Dersimliler zerinde olumlu etki yapyor ve ovaya ini talepleri yeniden balyor. 160 Yobazln Tasfiyesi ve Mezhep Ayrlklarnn Giderilmesi ark raporlarnda, toprak aalar ve airet reislerinin dayana olan dinsel yobazln tasfiyesi ve mezhep ayrlklarnn giderilmesi zerinde de durulmutur. zellikle Dersim'de airet aalarnn mezhep ayrlklarn bir ara olarak kullanmalarn nlemek iin eitimin ilevine dikkat ekilmitir. "Gayrlklar gidermek" iin, mezhep inanlar yerine millet sevgisinin yerletirilmesi grevi, idealist retmenlerden ve genel olarak eitimden beklenmektedir. 16 ! Trkletirme ark raporlarnda, Dersimlilerin aslnda Trk kkenli olduklar tezi ilenmitir. Hemen her raporda, bu konuda uzun tarihsel aklamalara rastlanmaktadr. Dersim halknn Celalettin Harzemah'la birlikte Horasan'dan geldikleri ve onun ordusunun kalnts olduklar, Aleviliin Trk karakteri, Dersimlilerin Trkmenlerle antropo160 Jandarma Umum Kumandanlnn Dersim balkl raporu, s.50 vd. 161 Hamdi Bey ve Cemal Bardak raporlar, Dersim iinde, s. 171, 172.

87

lojik benzerlikleri, Dersim halk kltrnn Trkmen kltryle ayn olduu, gelenek ve greneklerin benzerlii, airet adlarnn Trke oluu, mezarlardaki koyun balarnn Trk geleneine iaret ettii, Dersimlilerin daha sonra Zazalatklan veya Krtletikleri ynndeki bilgiler, raporlarda tekrar edilmektedir. 162 Genelkurmay Bakan'nm 16 Mart 1946 gnl nemriyle yaymlanan kitapkta, bin yllk tarihinin ksaca gzden geirilmesinden sonra, "Krt diye bir millet yoktur, asllar Turanl olan bu halk, Dou-Bat istila yollar zerinde yerlemi bulunmas yznden birok el deitirmi, sahipsiz kalm ve asllarn da kayp etmilerdir" sonucuna varlmtr.163 Ayn kitapta, Krt halknn cesareti vlmektedir: "Aslen Trk olan ve dal bulunan bu blge halk btn hayat sresince tabiatla savamak zorunda olduklarndan cesurdurlar." 164 Harp Akademileri Komutanl tarafndan baslan Jnd. Alb. Nazmi Sevgen'in yazd "Dou'da Krt Meselesi" balkl kitapta da, Krtlerin kkeni, Yenisey rmandaki Elege Yazt'na dayanlarak, "Alt Ouzlarla komu Krt isimli skit Saka uruuna" balanmaktadr. 165 Krtlerin aslnda Trk olduklarnn srekli vurgulanmasna ramen, Krt nfusun Trklerden daha hzl artmas da kaygyla izlenmektedir. rnein Abidin zmen raporunda, "Trkn 20 bin kadar artmasna karlk Krt'n 250 bin kadar artm olmas nemli" grlmektedir. 166 1927 yl nfus saym esas alnarak Trkiye'de 1 milyon 350 bin Krt olduu belirtilmektedir.167

162 Jandarma Umum Kumandanl, Cemal Bardak, Halis Paa raporlar, Dersim iinde, s.43 vd, 170, 185. 163 Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.3, s.53. 164 Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.3, s.55. 165 Nazmi Sevgen, Dou'da Krt Meselesi, Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.3 iinde, s. 15 vd. 166 Sayg ztlirk'n yaymlad smet Paa'nn Krt Raporu kitabnda Abidin zmen raporu da yer alyor. Bkz. s.90-115. 167 Ayn yerde.

88

"Dersim Alevilerinde Trkten baka bir millet olduklar kansnn" yerlemesinde, devlet memurlarnn sorumluluuna da iaret edilmektedir. 168 zm olarak nerilen udur: 1927 nfus saymna gre 16 Dou ilinde yaayan 1 milyon Krt "tamamyle asimile edilerek cennet kadar gzel olan oturduklar lke Trk vatannn ayrlmaz paras haline getirilecektir."169 Zazalam veya Krtlemi olan Dersimlilerin "Trklklerine dnmelerinin" salanmas, 170 yeniden Trkletirilmeleri iin eitli nlemler dnlmtr: - Krtlk, Trk topluluu iinde eritilmeli, bunun iin nce koloni gibi gz nne alnmal, sonra ve derece derece z Trk hukukuna mazhar klnmal, 171 - Dersimlilere Trklk telkin edilmeli, 172 - Okullarda Trk olduklar retilmeli, 173 - Trkletirme iin idealist memurlar gnderilmeli ve bunlara "misyonerlik" grevi verilmeli, 174 - Krtlere Trke retilmeli, bu amala ky ocuklarna eitim verecek ky okullar, zellikle yatl okullar kurulmal, 175 Krte yerine Trke geirilmesi iin bilimsel ve ynetsel nlemler alnmal, byk kz ocuklar okutulmal, 176

168 Cemal Bardak Raporu, Dersim iinde, s. 170. 169 Abidin zmen raporu iin bkz. Sayg ztrk, smet Paa'mn Krt Raporu, s.90-115. 170 Halis Paa Raporu, Dersim iinde, s. 185. 171 Genelkurmay Raporu, Dersim iinde, s. 184. 172 Genelkurmay Raporu, Halis Paa Raporu, Dersim iinde, s.183, 184. 173 Halis Paa ve kr Kaya raporlar, Dersim iinde, s.185 vd, 195, 201. 174 Hamdi Bey Raporu, Dersim iinde, s. 169. 175 Abidin zmen Raporu, bkz. Sayg ztrk, smet Paa'mn Krt Raporu iinde, s.90-115. Baz yneticiler ise Krtlerin yaad blgelerde okul kurulmasna kardr. Bu ac gerei, Celal Bayar, yaknarak belirtmekte ve son verilmesini istemektedir. Bkz. Celal Bayar, ark Raporu, s.64 176 Genelkurmay Raporu, Dersim iinde, s.183.

89

- Kltr merkezlerinin Trk kltrn alama kabiliyeti artrlmal, 177 - Van gl evresine, Mu ovasna, Bulank ve Malazgirt ilelerine, trenlerin ve oselerin urad yerlere Trk gmenler yerletirilmeli," 178 - Asimilasyonu salayacak Trklk merkezleri kurulmal, 179 - Ky ky gezerek ticaret yapan Krt seyyar satclarn yerini Trkler almal, Trklerin kuracaklar fabrikalarda Trk iibalar grevlendirilmeli, 180 - Trk, Krt ve Alev ailelerin birbirlerinden kz alp vermeleri tevik edilmeli, Bat halkndan asker ve memur olarak blgeye gelip Krt kzlaryla evlenip yerleecek olanlara arazi verilmeli. 181 Kamu Hizmeti Salama Btn raporlarda, Dou ve Gneydou Anadolu halkna kamu hizmeti gtrlmesi nemle ve srarla belirtilmektedir. Balklar halinde belirtecek olursak: - Halka her ilede salk hizmeti verilmeli ve ila salanmal; blgede idealist ve nefsinden feragat eden doktorlar grevlendirilmeli, 182 - Okullar almal, blge ocuklarna, zellikle kz ocuklarna eitim verilmeli, - Devlet, demiryolu ve karayollar tamamlamal, 183 - Madenler iletilmeli, fabrikalar almal, halka i ve geim kayna salanmaldr. 184
177 Abidin zmen Raporu, bkz. s.90-115. 178 Ayn yerde. 179 Ayn yerde. 180 Ayn yerde. 181 Ayn yerde. 182 kr Kaya Raporu, Dersim 183 Hamdi Bey Raporu, Dersim 184 Hamdi Bey Raporu, Dersim Sayg ztrk, smet Paa'nn Krt Raporu iinde,

iinde, s.201. iinde, s. 169. iinde, s. 169.

90

Btn bu hizmetleri nerdikten sonra, bunlar baarmann "olmayacak hyl" olduunu syleyenler de bulunmaktadr.185 " Derebeylik Sistemi Byle Yklr m?" Cumhuriyet yneticileri, rapor ve aratrmalarnn sonu blmlerinde, cidd tehlikelere iaret ediyor ve kkl zmlerin derhal uygulanmasn neriyorlard. Dou ve Gneydou'daki derebeylik sistemi "ark ban" olarak adlandrlyordu. Mlkiye Mfettii Hamdi Bey'in diliyle, "Dersim hkmeti Cumhuriyet iin bir ban"d4 ve "bu ban zerinde kesin bir ameliyat yapmak farz"d. 186 smail Hsrev'e gre, derebeylik bir "yara" halini almt. rticay kknden kazmak ve topra verimli iletmek iin bu yara kesilip atlmalyd. 187 Devrimci Cumhuriyet kadrolarnn ark kayglarn en ateli szlerle dile getiren Nait Hakk (Ulu) olmutur. "1925 ilkbarnda ark vilayetlerini saran irtica havas iinde tuttuu notlar", o srada derebeylie kar devrimci bir kararlln gelitiini gsterir. Nait Hakk Bey, Kurtulu Sava'nn lm kalm gnlerinde Hkimiyeti Milliye'deki gazetecilii ve 1931 sonrasndaki Ktahya Milletvekillii dnemleri boyunca hep Atatrk'n yaknnda bulunmu ve O'nun grlerini ifade etmitir. Cumhuriyet Devriminin bu kararl aydn, 1925 ylnda Dou blgesinde grd manzaralar cumhuriyetle badatrmaz. Duyduu isyan heyecanla aklyordu. Belki bu isyan, derebeylie kar devrimci uygulamalar iin elverili bir iklim yaratrd. Onun raporu, devlet ynetiminden balayarak derebeylik ilikilerinin trpanla biilmesi talebini dile getiren devrimci bir bildiridir:
185 Hamdi Bey Raporu, Dersim iinde, s. 168. 186 Hamdi Bey Raporu, Dersim iinde, s. 168. 187 smail Hsrev (Tkin), Kadro, say 26, ubat 1934, s.24.

91

"Cumhuriyet nazarnda; "Kyl beyin eyasndan saylmaz. "Bey, istediini astrp kestiremez. "Bey, istediinin rzna sahip deildir. "Bey, kyn sahibi, kyn btn rnnn, btn emeinin, iinde yaayanlarn ve hatta doacaklarn sahibi deildir. "Bey vergi verecektir. "Beyzade askere gidecektir. "Bey kanunu tanyacaktr. "Bey, memurlar elinde maymun gibi oynatamyacaktr. "Bey, hkmet dairesinde masann banda kp istedii eyi yaptrmak iin Jandarmay kullanamayacaktr. "Bey, devlet merkezinde tesis ettii vaziyete gvenerek nne geleni tedhi edemeyecektir [terr uygulayamayacaktr]." "Artk eyh biliyor: "stikll Mahkemesi ve Byk Millet Meclisi kendisinin resm ticarethanesi olan tekkesini kapamtr. "Artk bir fre karlk bir koyun alamayacaktr. "Artk tekkesi feyz almaya gelen cahil karlarla dolup boalmayacaktr. "Artk btn millet kendisine hara hediyesi tamayacaktr. "Artk mritler ayan grmek iin bir altn, dizini grmek iin altn, knal sakaln grmek iin be altn, peeli yzn grmek iin on altn vermeyecektir. "Beyefendi hazretleri, eyhefendi hazretleri, Cumhuriyetin pheli birer vatandadrlar. "Cumhuriyet onlara, onlar cumhuriyete dmandrlar!" 188 Nait Hakk (Ulu) Bey'in her cmlesi somut bilgi ykldr; nk 1925 ylnda Dou blgesinde yaanarak yazlmtr:
188 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, 1932 basm, s.6 vd; 2. basm, Kaynak Yaynlar, s. 10.

92

"Dersimli aann biri, birka kadehten sonra dorusunu syledi: "- Vali Paa bizi aldatyor, biz de Vali Paay..." 189 Artk sylenecek tek sz kalmtr: "Dersimli aa, Munzur suyunun br yznden ayan ekmemitir. Haftann gn vilayette ise, drt gn Dersim'in iindedir. Dersim sistemi byle yklr m?" Cumhuriyet Devriminin toprak aal ve Krt meselesinde grevini tamamlayamam olmasnn srlar ite bu soruda gizlidir: "Derebeylik sistemi byle yklr m?" 1930'larda derebeyliin zerine gitmek isteyen btn Cumhuriyet yneticileri, hep bu soruyu sormulardr. Mahmut Esat Bozkurtlann, kr Kayalarn, Nait Hakk Ululann feryatlarndan bu yana 85 yl gemi. Bismil'e gidiniz, Harran ovasna gidiniz, Van'a gidiniz, Mardin'e, Siirt'e varnz, yazacanz bildiri, yine o bildiridir. Ve yine o bildiriyi yazyoruz. Ancak daha vahim olan, "Derebeylik sistemi byle yklr m" diye sorabileceimiz bir Cumhuriyet hkmeti yoktur. Hkmetler, artk o derebeylik sisteminin arkasndadrlar. Yeniden Toprak Reformu ileri Bakan kr Kaya, 1927 ylnda, Meclis krssnden Ortaa'la hesaplamann bir medeniyet sava olduunu dile getirmiti. Atatrk'n ileri Bakanna gre, "Cumhuriyet, eyhler ve seyitlerin direnciyle kar karyadr. Onlar, Osmanl idaresi yznden kanunsuzlua almlardr ve her biri tahakkm eden bir sultan vasfndadrlar. Medeniyet ile ilkellik arasndaki mcadeleden medeniyet galip kacaktr." 190
189 Ayn eser, s.75; 2. basm, Kaynak Yaynlar, s.70. 190 Ayn Tarihi, No 45, Knunuevvel 1927, c. 15, Matbuat Mdriyet-i Umumiyesi, Ankara 1927, s.2860.

93

Aslnda Cumhuriyet, 1930'lara "medeniyet sava"ndan galip kma isteiyle girmiti. Atatrk, 1928 ylnda, Byk Millet Meclisi'ni a konumasnda, iftiye toprak datlmasn Dou'da gvenlik ve huzur salamakla balantl olarak ortaya koymutu: "Dou vilayetlerimizin bir ksmnda meydana getirilen Umumi Mfettilik isabetli ve faydal olmutur. Cumhuriyet kanunlarnn emniyetle snlacak yegne yer olduunun anlalmas, bu havalide huzur ve gelime iin esasl bir balangtr. Yeni faaliyet devrimizde gerek bu havalide, gerek memleketin dier ksmlarnda, topra olmayan iftilere toprak tedarik etmek meselesi ile ehemmiyetli olarak megul olacaksnz (Alklar)."191 Atatrk, Meclisi 1929 ylndaki a konumasnda da iftiye toprak datlmas grevini hatrlatmaya devam ediyordu: "iftiye arazi vermek de hkmetin devaml takip etmesi lazm gelen bir keyfiyettir. alan Trk kylsne ileyebilecei kadar toprak temin etmek, memleketin retimini zenginletirecek balca arelerdendir (Alklar)." 192 Byk Devrimci nder, 1930 ve 1931'deki aylk uzun yurt gezisi srasnda da, toprak datlmas konusuyla ilgilendi ve bu konudaki yaknmalar dinledi. 193 1935 yl Meclisi a konumas ise, zellikle "Dersim'de slahat" gereine vurgu yapyordu. 194
191 Atatrk'n Btn Eserleri, c.22, s.279; Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c.I, s.355. 192 Atatrk'n Btn Eserleri, c.22, s.361. 193 Atatrk, Seyahat Notlar (1930-1931), Yayna haz. Grbz Tfeki, Kaynak Yaynlar, stanbul 1998, s.97 vd, 105 vd. Ayn gezi notlar iin bkz. Atatrk'n Btn Eserleri, c.25, s.43 vd, 48 vd. 194 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I, s.384, 393, 406.

94

1930'larn ncesinde balayan toprak datm tartmalarnda, en nemli konu kukusuz, kamulatrlacak topraklard. Datlacak topraklarn iki gruptan oluaca belliydi: Devlete ait araziler ve kamulatrlacak olan byk zel mlkiyet. Byk toprak sahipleri arasnda hangi kesim hedef alnacakt? Kamulatrlacak araziler konusunda, yukarda raporlar incelerken grdmz gibi, Ortaa kalnts byk toprak aal ile modern iftlik sahipleri arasnda bir ayrm yaplyordu. nn, 1929 ylnda yapt konumada byk iftlik iletenlere gvence veriyordu: "Byk iftlik iletmekte olan gayret ve servet sahiplerine dokunmak yle dursun, aksine olarak bunlarn daha iyi altklarn ve kazandklarn grmekten memnun oluruz." 195 Arazileri kamulatrlacak olanlar ise, "retime katks olmayan toprak sahipleri" idi. ktisat Vekili Celal Bayar, bu unsurlarn "korunmaya layk olmadklarn" belirtiyordu." 196 Ayn lt Kemalizmin dnrlerinden Tekinalp de, dile getirmitir: "Fena iletilen byk iftliklerin, byk arazinin kamulatrlarak datlacan" belirtir. 197 Ktahya Mebusu Nait Hakk Ulu da, skn Kanunu'nun Meclis grmelerinde 1075 kadar byk iftliin iletilmediini, bu yzden retim kayb olduunu vurgulamtr. 198 Halil Mente ve Emin Sazak gibi byk toprak sahibi milletvekilleri ise, byk iftilerin gzard edilmesinden yaknyorlar ve
195 Aktaran: Prof. Dr. mit Doanay, age, s.367. 196 Celal Bayar, bu lt Ziraat Bankas'nn yeniden yaplandrlmasna ilikin yasann grmelerinde aklyor. Bkz. TBMM Zabt Ceridesi, Devre V, c.18, s.68-71'den aktaran: Serkan Tuna, Trkiye'de Devlet letmecilii ve Smerbank (1932-1939), Derlem Yaynlar, stanbul, Eyll 2009, s.78. 197 Tekinalp, Kemalizm, 1936 basm, s. 186 vd; etin Yetkin'in sadeletirmesiyle yeni basm, s. 189 vd. 198 TBMM Zabt Ceridesi, Devre IV, c.23, nikat 65, TBMM Matbas, Ankara 1934, s.68-69.

95

topran arazi sahiplerinden alnarak iftiye datlmasna itiraz ediyorlard. 199 Kyl meselesinde, Kemalist Devrim yneticileri arasnda en kktenci tavr, Adalet Bakan Mahmut Esat Bozkurt'ta grlr. Yaz ve konumalar gerekten yrektendir ve atelidir.200 1935 Kurultay'nda Toprak Datmnn CHP Programna Alnmas Cumhuriyet yneticileri, yoksul iftiye toprak datma konusunda bu kadar ok konumular, yazmlar, izmiler, fakat 1935
199 TBMM Zabt Ceridesi, Devre V, c.18, s.68-71'den aktaran: Serkan Tuna, Trkiye'de Devlet letmecilii ve Smerbank, s.78. 200 Mahmut Esat Bozkurt'un iftilerin zgtirletirilmesine ilikin grlerini ieren kitab Kaynak Yaynlan'nm Mahmut Esat Bozkurt'un Eserleri dizisinde yaynlanacak. Ayrca bkz. Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk htilli /-//, Kaynak Yaynlan, stanbul, 2003. Bozkurt'un kyl meselesine ilikin grlerinin yer ald yazlar, Atatrk'n Btn Eserleri aratrmaclar saptadlar. Tarih srasyla veriyoruz: Kuadal Mahmut Esat, "Kyl Emmilerle Bir Derdleni, Ormanlar", Kyl, 3 Austos 1326 (1910); Kuadal Mahmut Esat, "Ky Yollan", Kyl, 11 Austos 1326 (1910); Kuadal Mahmut Esat, "Kyl ocuklar Neden Okuyamyor", Kyl, 19 Austos 1326 (1910); Kuadal Mahmud Esat, "Koruculuk", Kyl, 31 Austos 1326 (1910), Kuadal Mahmut Esat, "Detibanlk", Kyl, 31 Austos 1326 (1910); Kuadal Mahmut Esat, "iftlik Mektuplan-l", Kyl, 1 Terinisani 1326 (7 Ekim 1910); Kuadal Mahmut Esat, "iftlik Mektuplar-2", Kyl, 9 Terinisani 1326 (9 Ekim 1910); Kuadal Mahmut Esat, "iftlik Mektuplar-3", Kyl, 12 Terinisani 1326 (12 Ekim 1910); Kuadal Mahmut Esat, "iftlik MektupIar-5", Kyl, 26 Terinisni 1326 (26 Ekim 1910); Kuadal Mahmut Esat, "Mehmet avu", Anadolu, 2 Kanunuevvel 1327 (2 Aralk 1911); Mahmut Esat, "Byk Millet Meclisinde Halklk", AYG, 28 Terinievvel (Eyll) 1920; Mahmut Esat, "Bugnk Anadolu Kyls", AYG, 10 Kanunuevvel (Aralk) 1920. Mahmut Esat, "Devletimizin 1336 (1920) Senesi Btesi", AYG, Mahmut Esat Bey'in 17 Ocak 1921 tarihinde TBMM'de Mesleki Temsil Hakknda Yapt Konuma, TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 1, tima Senesi: 1, c. 1, Ankara, 1944; Mahmut Esat, "Trkiyeli iftinin Siyasi ktisadi Hakk", AYG, 17 Haziran 1921; Mahmut Esat, "Trkiye Devletinin iftilik Siyaset ve Hukuku", AYG, 19 Haziran 1921; 14 Kanunusani (Ekim) 1921, Mahmut Esat, "Byk Millet Meclisinde Mesleki ntihab",AKG, 24 Terinisani 1920 (24 Ekim 1920). Mahmut Esat Bozkurt, "Kimsesizler", Yeni Sabah, 26 kinciterin 1943 (26 Ekim 1943).

96

ylna kadar CHP Program'na bu konuda herhangi bir hkm koymamlard. Halk Frkas'nn 1923 Nizamnamesi, feodalizme kar byk bir mcadele balatyor, fakat toprak datm ngrmyordu. 201 CHF'nn 1927 ylndaki 2. Byk Kongresi'nde kabul edilen 'Program Beyannamesi'nde de toprak reformu yoktu. 202 Cumhuriyet Halk Partisi'nin 1931 yl Mays aynda toplanan 3. Byk Kongresi, Alt Ok'u temel alan bir program kabul ediyordu. Ancak bu programda bile iftiye toprak datmna yer verilmiyordu. 203 te 1930'lara byle gelinmiti. Konumalarda toprak datmna deiniliyor, uygulamada zaman zaman hazine arazileri topraksz kylye datlyordu. Ancak kylk alanda Ortaa ilikilerinin mlkiyet temelini kknden kazyacak bir toprak devrimi program yaplmamt. Demek ki, eyh Sait syannn uyars yeterli olmamt. Arkasndan 1930'larn uyanlar geldi. 1930 Ar syanndan sonra Dersim blgesinde ekyalk ve soygun olaylarnn younlamas ciddi bir gvenlik ve huzur meselesi olduunu gzler nne serdi. Dersim, srekli kaynama iindeydi. Cumhuriyet otoritesi kurulamamt. Airet kavgalar ve yamaclk, Dersim'in gnlk hayatnn bir parasyd. Dahas kalkmalar bekleniyordu. Kemalist ynetimin ark kayglar 1930'lu yllarda arlat. te bu aalar ve eyhler nderliindeki Krt isyanlar ortamnda, topraksz iftiye toprak datmak, devrime nderlik eden partinin yakc grevi haline geldi. 1930'iu yllarn ortalarna doru, Kemalist Devrim nderliinde, arkta derebeylie son vermek iin harekete geme ynnde bir kararlln olutuu grlmektedir.
201 Bkz. leri, 202 Ayn 203 Ayn Dou Perinek, Kemalist Devrim-6 / Atatrk'n CHP Program ve Tzk1. basm, Kaynak Yaynlar, Mays 2008, s.32, 65 vd. eser, s.32 vd, 103 vd. eser, s.35 vd, 131 vd.

97

CHP'nin 9-16 Mays 1935 gnlerinde toplanan 4. Byk Kurultay, toprak datmn ilk kez Parti programna ald; hem de "ana gayelerden biri" vurgusuyla. 204 Programda yaplan en nemli yenilik buydu. ileri Bakan kr Kaya, "kyly toprak sahibi yapma" hkmnn konmasn, 4. Byk Kurultay'n "en byk vasf" olarak saptyordu: "Drt senede bir kurulan kurultaymzn her birisinin byk birer vasf vardr. Falan kurultaydan sonra bu kanun kt. kinci Kurultay unu, nc bunu yapmtr. Benim naiz kanaatime gre bu Kurultayn da en byk vasf, Trk kylsn toprak sahibi yapmak zerinde aldnz karar ve yaptnz programdr. Drdnc Byk Kurultay, tarihte bununla vnebilir. ok garibdir, Trkiye ziraat memleketidir ve geni topraklar vardr. Fakat burada dier memleketlerde olduu gibi toprak meselesi ve arar bir derd yoktur gr vardr. Hayr arakadalar bu yerinde bir gr deildir. Trkiye'de arar meselesi vardr ve bu mesele Kamutaymza (Meclisimize) kadar gelmitir. Daha dn hayl gibi sylenen lakrd bugn Kamutaymzn meselesi olmutur. Dier memleketler bunu zamannda kabul ettiler. Kabul etmeyenler de byk zararlara uradlar ve zorla yaptlar. Fakat her eyi vaktinde grp hadisata n alarak meseleyi halletmeyi bilen Trk inklb, Trk Cumhuriyeti bunu da tam zamannda grd ve tam zamannda kararn aldnz. Bu itibarla diyorum ki, aldnz bu karar, sizin, Byk Kurultaymzn gzel bir yafta ve damga gibi daima tarihlerde ve vicdanlarda kalacak ve bir eser olacaktr. (Alklar)."205
204 Kyly toprak sahibi klmay ngren 34. maddenin CHP Programna alnmas nerisinin kabul iin bkz. C.H.P. 4. Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas, 9-16 Mays 1935, Ulus Basmevi, Ankara 1935, s.67. 205 C.H.P. 4. Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas, 9-16 Mays 1935, Ulus Basmevi, Ankara 1935, s.154.

98

CHP 4. Byk Kurultay'nda derebeylie kar yle bir rzgr esmektedir ki, Genel Sekreter Recep Peker, Partinin program taslan sunu konumasnda, "insanln hr yaama devrine feodal devleti ykarak geldiini" ateli szlerle anlatr: "nsanlk, bu esirlik devrinden kmak iin ihtilaller yapt. Yer yer ihtilal ateleri yand. Btn bunlarn neticesinde insanla bir hr yaama devri geldi ve feodal devlet tipi ykld. (...) Feodal devlet batt, onun yerine gelen liberal devlet de kendi iinden tefessh (kokuma) neticesinde dnyann her yerinde kyor. (...) Arkadalar feodal devletten sonra gelen liberal devletin ykl ulusal devletin douu devrini getirmitir." 206 4. Byk Kurultay'n ileri Bakanlyla ilgili dilekler gndeminde, "Kylye toprak vermenin, kyly kendi emeinin vastasna sahip klmann" en nemli yeri tuttuu belirtiliyordu. Kurultayda okunan Dilek Komisyonu Tutana'nda ayrca u vurgu gze arpyor: "Sayn Bakan kr Kaya'nn dedii gibi, 'Topraa hkmedemeyen bir ulusu toprak yer.'" 207 Dilekler Tutana, Trakya'da "btn bir ileyi sekiz iftlik sahibinin topraa emeksiz tasarrufuna sokan bir duruma son vermeyi, Byk Kurultay'n arkalamasna deer byk bir devrim ii olarak" belirlemektedir.208 Dahiliye Vekili kr Kaya, CHP 4. Byk Kurultay'ndaki konumasnda toprak meselesi ile ark meselesi arasndaki balantlar zerinde de nemle durmutur:
206 Recep Peker'in CHP Genel Sekreteri olarak, 9 Mays 1935 gn yapt Partinin yeni programn sunu konumas, CHP 4. Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas, 9-15 Mays 1935, Ankara Ulus Basmevi, 1935, s.46-47. 207 Ayn eser, s.158. 208 Ayn eser, s.158.

99

"Bilhassa ark vilyetlerimizde Ky Kanunu uygulanmamaktadr. (...) Vaktile nahiyeler komn olarak dnlm ve konulmu, fakat biz asl komn kylere vermi (Tutulga'da yanl dizilmi, vermeyi olacak-DP) gaye edindik. Komnn tabii merkezi kydr. Kyler komnletike, bu ikinci taksimat arasnda nahiyeye lzum kalmayacaktr. (...) Bugn kyllerimizin birou toprakszdr. arkta ve Garpta baz vilyetlerde, birok yerde kyler bakalarnn topra iindedir ve kylnn kendi evi ve topra yoktur. Kyly toprak sahibi klmak ve kyly Trk vatandalk ve haysiyetine yakacak ekilde toprak sahibi etmek ve beslemek bizim ilk vazifemizdir. Partimiz bunu bir madde olarak kabul etti. Bunu ayrntlandracak kanunlar da yaknda Kamutaya (Meclise) getireceiz." 209 CHP 4. Byk Kurultay, byk arazi sahibi feodallerin tasfiyesini ngren byle devrimci bir hava iinde almt. 14 Mays 1935 gn kabul edilen programn tarihi nemdeki 34. maddesi yledir: "Her Trk iftisini yeter toprak sahibi etmek, Partimizin ana gayelerinden biridir. Topraksz iftiye toprak datmak iin zg istimlk kanunlar karmak lzumludur." 210 Bu madde ieriinde iftiyi toprak sahibi klmak kadar nemli olan, zel istimlk kanununun gerekli grlmesidir. CHP Genel Sekreteri Recep Peker, Kurultaya raporunu sunduu konumasnda, "Trk kylsn topraklandrmak" iin, "hususi istimlk kanunlar yaplmasn gz nnde tuttuklarn" vurguluyor ve bu amala Anayasa yannda gerekirse dier kanunlarn da dzeltilece209 Ayn eser, s.140 ve 154. 210 Bkz. Dou Perinek, Kemalist Devrim-6 / Atatrk'n CHP Program ve Tzkleri, 1. basm, Mays 2008, s. 182 vd.

100

ini belirtiyordu. 211 Bu somut ve kararl szler, Kemalist ynetimin toprak databilmek iin kamulatrmalara hazrlandn gsteriyordu. Kamulatrlacak araziye pein bedel denmesi, toprak reformunu imknsz hale getiriyordu. ki yl sonra 1937 ylnda yaplan Anayasa deiikliiyle iftiyi topraklandrmak zere yaplacak arazi ve orman kamulatrmalarnda denecek bedel konusu zel kanunlara braklacaktr. smet nn ve Celal Bayar Raporlar 1935 ylnda toplanan 4. Byk Kurultay'da toprak datmnn CHP Program'na alnmasndan sonra artk iftiyi toprak sahibi klma konusu, bir uygulama meselesi haline gelmiti. Kurultay'dan hemen sonra, toprak meselesi zerinde bizzat Babakann younlatn gryoruz. Konunun yakcl, elbette ark meselesinin scak gndemiyle balantlyd. ark raporlarn hazrlayan makam, artk devletin doruklarndadr. Babakan nn, CHP Kurultay'ndan sonra, Karadeniz ve Dou illerinde inceleme gezisine kyor 212 ve 21 Austos 1935 tarihli nl raporunu hazrlyor. Bu raporu, Sayg ztrk smet Paa'mn Krt Raporu balyla yeniden yaymlad. 213 Atatrk, anlalan nn'nn almasyla yetinmiyor. Bu kez ktisat Bakan Celal Bayar'dan yeni bir ark Raporu isteniyor. Bayar, 1936 yl sonbaharnda 11 Eyll-21 Ekim arasndaki Dou ge211 C.H.P. 4. Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas, s.49. 212 nn'nn ark gezisi konusunda bkz. Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s. 179 vd. 213 Sayg ztrk, smet Paa'mn Krt Raporu, Doan Kitap, stanbul, Aralk 2007. ztrk, daha nce 1992 ylnda bu rapordan geni blmlere yer veren bir gazete dizisi yaymlamt. Bkz. "smet Paa'mn Krt Raporu", Hrriyet, 710 Eyll 1992. Uur Mumcu da, Sayg ztrk'n bu dizisine gnderme yaparak smet Paa'mn raporu hakknda geni bilgi veriyor: Krt Dosyas, 16. basm, s.73 vd.

101

zisinden sonra yazd raporunu Babakan smet nn'ye 10 Aralk 1936 gn sunuyor. 214 Atatrk, raporu inceledikten ksa sre sonra Celal Bayar'a Babakanlk grevini veriyor. Bayar'n kz Bursa E. Milletvekili Nilfer Grsoy, yazd nsz'de, Bayar'n ark Raporu'mn Atatrk'n beenisini kazandn belirtiyor. 215 Nitekim Atatrk, 5 Kasm 1937 gn Bayar'a elyazsyla yollad mektupta, raporun "kymetli bir i program" olduunu saptyor, "kolaylk ve baarlar" diliyor. 216 Atatrk, Bayar'n kurduu hkmetin programn, Byk Millet Meclisi'nde vyor: "Yepyeni bir program. Milletle beraber takip edeceiz. Bizim istikametimiz budur." 217 nn ve Bayar raporlar, Kemalist Devrim'in gelip Ortaa kayasna dayandnn iaret talardr. Arlaan ark kayglarna bal olarak, blgede Cumhuriyetin otoritesini kurma iradesi de younlamaktadr. Bir toprak programnn uygulanmas, hi olmazsa bir dilek olmaktan kmaktadr. smet nn ve Celal Bayar raporlar konusunda, bizim grdmz tek kapsaml inceleme ve eletiriyi Bayram Yurtiek yapmtr. Okunmasn neririz. 218 nn Raporu nn'nn raporu, yer yer ak yrekli zeletiri niteliindedir. Babakanlnn son ylndaki saptamalar bugn iin de yaamsal nemdedir:
214 Celal Bayar, ark Raporu, Kaynak Yaynlar, stanbul, Ekim 2006. Kitabn banda Bayar'n ark Raporu zerine, kz Bursa E. Milletvekili Dr. Nilfer Grsoy'un geni bir incelemesi bulunmaktadr. Bkz. s.9-59. Dr. Nilfer Grsoy, Bayar'n arkRaporu'ndan sz eden kaynaklar da zetliyor. Bkz. s.43 vd. 215 Ayn eser, s.57. 216 Ayn eser, s.52. 217 Aktaran Bayram Yurtiek, "nn (1935) ve Bayar'n (1936) Krt Raporlar", Teori, say 234, Temmuz 2009, s.45. 218 Bkz. Bayram Yurtiek, agy, s.27 vd.

102

- Halktan kopuk ynetim: "daremiz [Cumhuriyet ynetimi], Arap ve Krt mntkasnda kylere ve halka nfuz etmemitir. Biz kabuun stnde ve halktan ayr olarak yalnz kuvvetle idare etmeye alyoruz." 219 - Halk aalarn elinde: "[Siirt'te] imdiki halde halk daha ok kendi aalar elindedir." 220 - Emperyalizmin Krtleri kullanma hevesi: "Emperyalizmin [o zaman Franszlar], Krtleri kullanmak hevesleri vardr."221 - Yerleen Krde koruma ve tapu: "Mu ovasnda Ermenilerden boalan verimli topraklara yerleip tarm yapan Krtlere dokunulmamaldr. Yine Ar harekt srasnda o blgeden srlen ve verimli Ermeni kylerine yerleerek bol rne alan Krt kylleri oturduklar yerlerin tapusunu istemektedirler. dr'da da ayn ekilde verimli topraklara yerleen Krt kylsnn yerinden oynatlmasna gerek ve olanak yoktur. Muhtelif ovalara kendiliklerinden gelmi ve yerlemi olan Krtlere dahi dokunulmayacaktr. Yalnz Erzincan ovas iin Dersim slahndan sonra ayrca karar vereceiz. arkta iskn kayna balca Karadeniz halkdr. Baarnn tlsm ilk muhacirlerin memnun olmas ve Karadenizlileri tevik etmesidir."222 - Askerlikte kaynatrma ve kazanma: "Askerlik yapan Krt kyllerinin Trkle snmas memnuniyet vericidir." 223 - Ekonomide verimlilik: "Dou illeri verimli bir hale gelmedike btenin ve devlet kudretinin artmas beklenemez." 224 - Dersim'in slah: "Tercan, Dersimlilerin aya altnda ok anlayl bir halk olarak senelerden beri Cumhuriyet hkmetini aramaktadr. Erzincan halk Dersim Krtlerinin soygunlarndan yaknmaktadr. Dersim slahna bir program halinde tevessl edeceiz.
219 220 221 222 223 224 Sayg ztrk, smet Paa'mn Krt Raporu, Ayn eser, s.31. Ayn eser, s.27. Ayn eser, s.36, 41, 58. Ayn eser, s.39. Ayn eser, s.54. s.22.

103

Program, hazrlk, silahtan tecrit ve icap ederse iskn safhalarn ihtiva edecektir. Dersim, silahszlandrlmaldr. Hazrlk ve silahszlanma senede olacaktr." 225 - Krtleri eitimle Trkle ekmek: "Krtlere okutma yaplp yaplmayaca imdiye kadar bir politika olarak dnlmtr. Bu politikay halk biliyor. Biz bundan hi yararlanmadmz halde yalnz sakncasn ekiyoruz. (...) Krtlemi ve kolayca Trkle dnecek yerleri okutmak, hatta Krtlere Trke reterek Trkle ekmek iin ilkrenim ve onun iyi hocas ok etkili vastadr. Sonuta ilkrenim iin ayrma siyasas yaplamaz. Zaten snrl olan aralarmz daha ok Trk kylerinde kullanmak elimizdedir." 226 nn Raporuna damgasn vuran, emperyalizmin mdahalelerine kar tavrdr. Suriye'yi smrgeletiren Fransa bir tehdit oluturmaktadr. Ancak raporda, bu tehdide kar kkl toplumsal ve ekonomik zmler bulunmamaktadr; asker ve idar nlemlere arlk verilmitir. Halkn derebeylik tahakkm altnda olduu saptanr, ancak feodalizmi tasfiye edecek tutarl bir devrimci toprak program nerilmez. Blge halkn kazanma anlayna ncelik verilmemitir, hatta yer yer blge halkna gvensizlik grlmektedir. nn, daha sonra karlacak Tunceli Kanunu'nun esaslarn ngrmtr. 227 Celal Bayar Raporu nn'nn raporundan bir yl sonra 10 Aralk 1936 gn bu kez rapor nn'nn kendisine sunulur. Celal Bayar'n raporu, feodalizme kar daha kktenci bir ierie sahiptir. Byk olaslkla Atatrk'le yaplan tartma ve deerlendirmeler sonucu, Bayar, Cumhuriyet ynetiminin hata ve eksiklerini daha kesin izgilerle
225 Ayn eser, s.50 vd, 57. 226 Ayn eser, s.62 vd. 227 nn Raporu'nun deerlendirmesi iin bkz. Bayram Yurtiek, agy.

104

ortaya koymu, snfsal nedenlere inmi ve devrimci zmler belirlemitir. Rapor, daha ilk cmlesinde meselenin zn ortaya koymaktadr: - Aalara ve eyhlere dayanan Osmanl hkmetlerinden kalma sorunlar: "Dou illeri bizim rejimimize gelinceye [Osmanl dnemi] kadar kesin bir tarzda hkimiyetimiz altna girmemitir. Gemi hkmetler halk zerindeki hkimiyetlerini aalar ve eyhler araclyla yrtmek istemilerdir. Aalar ve eyhlerin soyduklarnn bir ksmn hkmet erknna vermeleri suretiyle ortaklaa idarei maslahat devri yaanmtr. - En nemli dayanak Ordu ve jandarma: "Douda bugn iin dahi, tamamen yerletiimiz iddi^ olunamaz. Dayanacamz en nemli kuvvet, ordumuz ve jandarmamzdr. (...) Geen sene Bavekilimiz smet nn'nn seyahatinden sonra idari ve mali sahalarda da yaplan yenilikler gze arpmaktadr." - syanlarn yaralarn sarmak iin fark gzetmeyen lml ynetim: "eyh Sait ve Ar isyanlarndan sonra Trklk ve Krtlk ihtiras karlkl ahlanmtr. syan edenleri cezalandrmak iin iddetin manas anlalr ve yerindedir, isyandan sonra fark gzetmeksizin idare etmek de, bundan ayr ve lml bir sistemdir." - Bo ve bereketli topraklara yerleen Krtlerin canlanmasna vurgu: "Gzlemlerime gre, Krte konuan vatandalarmzn hayatnda da canllk vardr. (...) Hayatiyetin en kesin bir delili de, bulduklar bo ve bereketli yerlere, derhal, hibir taraftan yardm grmeden yerlemi ve ie balam olmalardr." - D mdahaleleri nlemek: "Hariten sokulmaya allan politikalarn zararl cereyanlarn krmak ve bu yurttalar anavatana balamak iin devaml almak ister." - Krtlere yabanc muamelesine son, eitim ve ynetime katlm olana: "Kendilerine, yabanc bir unsur olduklar resm azlardan da ifade edildii takdirde, bizim iin elde edilecek netice, bir tepkiden ibaret olabilir. Bugn, Krt diye bir ksm vatandalar okuttu105

rulmamak ve devlet ilerine kartrlmamak isteniliyor. Ve daha dorusu bu ksm vatandalar hakknda ne gibi bir sistem takip edilecei idare memurlarnca ak olarak bilinmiyor." - Kylye toprak datm ve zorbalarn i vatana tanmas: "Kyly toprak sahibi yapmak, kyly hkmete balayacak ok tesirli bir tedbirdir. Bu tedbirin tam semere verebilmesi iin de ikinci bir art vardr: O da evredeki nfuz sahibi zorbalarn aileleriyle birlikte i vatana nakledilmesi keyfiyetidir. Bu hareket, devlet nfuz ve kudretini gstermekle beraber halkn zorbalktan fiilen kurtulmasna yardm etmektedir." - Kredi, retim olana, sat koullar ve aalarn yerini hkmet otoritesinin almas: "Gayemiz sadece bunlar toprak sahibi yapmakla yetinmek de deildi. Mmkn olduu kadar kredi vastalarn, retim imknlarn da ayn zamanda vermek lzmdr. rnlerinin satlarn da salamak icap eder. Bu suretle hkmet, aalarn yerini alr ve bu hareket tarz halkla hkmeti birbirine balar." - Toprak datmnda eit ilem: "Vaktiyle yaplm olan arazi datmnn bir ksmnda baz yolsuzluklar olduu iddia ediliyor. (...) Farkl muamele yapld anlalyor." - zel idarelere devletilii sokmak: "Halkn iyilii iin devleti temsilen ve idareler tarafndan kurulacak ve rnek oluturacak ekonomik iler vardr. Bunlarn yaplabilmesi iin zel darelere genel devlet programlarnda olduu gibi belli ve sistemli bir programla ve yerel karakteriyle devletilii sokmak zaman gelmitir." - Dersim meselesini kan dkmeden zmek: "Drdnc Umumi Mfetti General Abdullah Alpdoan'n (...) kan dklmeden bu meselenin halli ve Dersim halknn dier vatandalardan fakl olmayarak birer vatanda haline gelebilecekleri hakkndaki midi bal bana bir hadisedir." 228

228 Celal Bayar, ark Raporu, s.63-68. Raporun geni deerlendirmesi iin bkz. Bayram Yurtiek, agy.

106

IV DEREBEYLE KARI YASALAR VE UYGULAMALAR 1934 skn Kanunu CHP 4. Byk Kurultay, Mays 1935'te toprak aalna kar tarih karar ald srada, uygulama Dou blgesinde balamt bile. Hkmet, daha 1932 ylnda skn Kanunu'nu hazrlam ve Meclis gndemine getirmiti. Kanun 27 Nisan 1932 gn Bakanlar Kurulunda grlm, be gn iinde byk bir hzla 2 Mays'ta TBMM'ye sunulmu, ancak iki yldan uzun sre Mecliste bekletilmiti. 14 Haziran 1934 tarihinde kabul edilen 2510 sayl skn Kanunu, Kemalist ynetimin feodalizme kar snfsal bak asn yanstyordu. Kanun, Dou blgesinde gvenliin, toprak aaln ve airet reisliini etkisiz klmakla salanaca anlayyla hazrlanmt. zellikle airet aalna kar kktenci hkmler vard. Yoksul ve topraksz kyl ise, toprak datlarak kazanlacakt.1 Yasann en nemli hkm, 10. maddedir. "Airet reislii, beylii, aal ve eyhlii ve bunlarn herhangi bir belgeye veya grg ve grenee dayanan her trl tekilat ve organlar" kaldrlyordu. Yasa, bu hkmyle "Airetlerin ahsiyetlerine veya onlara gnderme yaplarak reis, bey, aa ve eyhlere ait olarak tannm, kaytl ve ka1 skn Kanunu ve genel olarak g ve iskn siyaseti ve uygulamalar zerine geni ufuklu bir inceleme iin bkz. Fikret Babu, Osmanl'dan Gnmze Etnik-Sosyal Politikalar erevesinde G ve skn Siyaseti ve Uygulamalar, Ozan Yaynclk, Ocak 2006, s. 135-294. Yine ayn konuda Fikret Babu'un Teori dergisinde kapsaml bir yazs yaymland. Bkz. "Trkiye'de skan ve Toprak Sorunu", Teori, say 218, Mart 2008, s.46 vd. Yine bkz. Serkan Tuna, "1930'larda", s. 127 vd.

107

Cumhuriyet Devrimi Dneminde Zorunlu sknla lgili Balca Kanunlar

- 10 Kanunuevvel (Aralk) 1925 tarih ve 675 sayl Mahall sknlarn zinsiz Terk Eyleyen ve Mltecilerle Airetler Hakknda Kanun. - 1925 ylnda kartlan 716 sayl topraksz kylye toprak datmn ngren kanun. - 30 Haziran 1926 tarih ve 885 sayl skn Kanunu. - 1 9 Haziran 1927 tarih ve 1097 sayl Baz Ehasn ark Mntkalarndan Garp Vilyetlerine Nakline Dair K a n u n i - 5 Aralk 1927 tarih ve 1178 sayl 1095 sayl Kanunun Hkmlerinin Kaldrlmasna Bakanlar Kurulu'nun Mezun Olduuna Dair Kanun. - 1 1 Haziran 1929 tarih ve 1505 sayl ark Menatk Dahilinde Muhta Zrraa Tevzi Edilecek Araziye Dair Kanun. - 1 1 Haziran 1933 tarih ve 2263 sayl, 885 Sayl iskn Kanununun 3. Maddesine Bir Fkra ilvesi Hakknda Kanun. - 1 4 Haziran 1934 tarih ve 2510 sayl skn Kanunu (Bu kanuna 2848, 2650, 3657, 3667, 3683, 4062, 5098, 5227, 5420, 5826 sayl kanunlarla baz eklemeler ve deiiklikler yaplmtr). - 26 Aralk 1934 tarih ve 2650 sayl, 2510 sayl Kanunun 44. Maddesine Bir Fkra lve Edilmesi Hakknda Kanun. - 29 Aralk 1934 tarih ve 2644 sayl Tapu Kanunu. - 21 Kasm 1935 tarih ve 2849 sayl iskn lerinin Salk ve Sosyal Yardm Bakanl'na Devrine ve Ayr Bir Bte ile dare Edilmesine Dair Kanun. - 25 Aralk 1935 tarih ve 2884 sayl Tunceli Vilyetinin daresi Hakkndaki Kanun. - 2885 sayl Baz idar Tekilatlarn Yaplanmasna Dair Kanun. - 2887 ve 3204 sayl Tunceli Vilyeti Halkndan Olup Nfus ve Askerlik Kanunlarna Gre Kendilerine Ceza Verilmesi Lzm Gelenlerin Affna ve Nfus Yazm ile Askerlik ilerine Dair kanunlar (3204 sayl kanun, 13 Ocak 1936 gn Resmi Gazete'de yaymland ve yrrle girdi).

2 Baz kaynaklarda 1095 sayl kanun diye geiyor.

108

ytsz btn tanmazlarn tazminatsz kamulatnlp gmenlere, mltecilere, gebelere, naklolunanlara, topraksz ve az toprakl yerli iftilere datlp tapuya balanmasn" ngryordu."3 ileri Bakan kr Kaya, skn Kanunu'nu Meclis krssnden savunurken, ayrca bir topraklandrma kanunu hazrland haberini de verir. Yapt konuma, Kemalist ynetimin nemli ii baarma amacn ortaya koyar: Birincisi, "tek dille konuan, bir dnen, ayn duyguyu tayan bir memleket yapmak." kincisi, baka blgelere yerletirerek aalarn Dou ve Gneydou blgesindeki egemenliini krmak ve kyly aalardan kurtarp topraa kavuturmak. ncs, komu lkelerden gelen gmenleri yerletirmek.4 amacn birletii eksen, feodalizmden kurtularak zgrleme ve milletleme devrimidir. Ktahya Mebusu Nait Hakk Ulu, aalarn baka blgelere naklini, "devrim tedbirlerini alyor" diye yorumlar ve yasann nemini "Devrim kanunlarnn balcas yceliindedir" szleriyle belirtir. Ulu, dzenlemenin amacn, "vatan zerinde snf ve eliki yaratmamak" diye aklar ve derebeylik gleriyle savan "ok sert" olduunu vurgular: "eitli silahl bakaldrmalar, irtica hareketleri, da balarnda soygunculuk ve tecavzler genellikle airet ruhundan beslendi. Devrim idaresi, halk ile devlet arasnda nfuz ticareti yapan, halkn kann emen, rzna, malna ve hayatna hkmedenlerle korkusuzca arpt ve bu devletin ortaklk kabul etmez varln hepsine tantt."5
3 Dou Periek, "Cumhuriyet Devrimi'nde Kamulatrma", Teori, say 134, Mart 2001, s.32 vd. 4 ileri Bakan kr Kaya'nn Meclis konumas iin bkz. Zabt Ceridesi, 14.6.1934, : 6 8 , c . 4 , s . l 4 0 vd. 5 TBMM Zabt Ceridesi, 7 Haziran 1934, :65, c.I, s.67 vd.

109

Ulu, yasann yoksullar "ekip biecei bir topran sahibi" yapma amacna da dikkat ekiyordu. Bylece halk devrime kazanlacakt, kendi deyiiyle "ynlar devrimin tadn tadacaklard": "Birincisi, Airet beylii, aal ve eyhliinin kalkmasyla, isyanlar ve irtica eylemlerini besleyen, halkla devlet arasnda nfuz ticareti yapan, halkn kann emen, rzna, malna ve hayatna kyan ve Ortaa'dan kalan son sosyal kurum kknden kaznacaktr. kincisi, halka yuvasn kuraca, ekip biecei ve vergisini deyecei mlk verilerek alma ve kazanma hrs kamlanacak, devlet geliri artacak ve bylece toprak sorunu zlecektir. lkemizde tapu deeri 7 milyon lira tutarnda 5 780 000 dnm sulak ve verimli arazi 1075 iftlik sahibinin tasarrufundadr, ulusal gelire katks olamayan bu topraklarn yan bandaki ifti toprak sknts ekmektedir, bu sorun zlrse ynlar devrimin tadn tadacaklardr."6 anakkale Milletvekili Ziya Gevher de, byk toprak mlkiyetine cepheden tavr alyor ve yoksul kylye datlacak topraklarn kaynan saptyordu: "Bakan Bey [ileri Bakan kr Kaya] gzel ifade etti. yle insanlar vardr ki, arazisinin snrn 'filan dadan filan daa kadar' diye biliyor. Medeni Kanun diye, tasarruf hakk diye bir fatihi doyuracak kadar ellerinde arazi bulunduranlara bu kadar topra brakamayz."7 Samsun Mebusu Ren Bey ise, eitli etnik kkenlerden yurttalarn tek bir millet iinde kaynatrlmas asndan, yasay "a6 Ayn yerde. 7 TBMM Zabt Ceridesi, Altm sekizinci inikat, s.l40-163'ten zetleyerek ve sadeletirerek aktaran Fikret Babu, ayn yaz, s.57 vd. skn Kanunu'nun Meclis grmeleriyle ilgili geni bilgi iin bkz. Trk Parlamento Tarihi 1931 -1935, c.I, s.343 vd.

110

heser" olarak niteliyor ve "lkenin en byk derdine neter vurulduunu" dile getiriyordu: "mparatorluun yanl siyaseti yznden asrlardr Trk' karde sayan topluluklar ayrmlardr. arlarn sktrmas sonucu 840 bin erkez anavatana gelmi, fakat Osmanllar onlar kendi dillerinde brakm, Memed'i paa yapp erkez Memet, tekine Grc, berikine Abaza demi, kylerini de erkez ky, Grc ky diye anmtr. Dnya yznde Lazistan yokken, Osmanllar bir de Lazistan yaratmtr. (...) Artk tm Trklerin dili, duygusu, kltr ve lks bir olacaktr." Kukusuz yasann kktenci zelliklerini budamak isteyenler de vard. Tasarnn iki yl Meclis gndeminde bekletilmesi onlarn gcn gsteriyordu. Devrimci zellikteki skn Kanunu'nun kndaki duraksamalar, uygulamasndaki kararszlklar da aklar. Eskiehir Mebusu Emin Sazak, toprak aalarnn kanuna itirazn yle dile getirmitir: "Yava yava byk emval [mallar] sahibi olmak, ok para sahibi olmak fena telkki edilmeye balanrsa, bunun sonu nereye varr?"8 Btn bu diretmelere ramen, skn Kanunu kt ve 1944 yl sonuna kadar toplam 4.606.059 dnm arazi topraksz kylye datld.9 Rumeli'den gelen bir ksm gmenler, bu yasaya dayanlarak Dou illerine yerletirildi. Ancak bu gmenlere datlan topraklarn tapular verilmedi. Bu yzden on be-yirmi yl sonra yeniden Bat Anadolu'ya g ettiler.10
8 TBMM Zabt Ceridesi, Devre IV, c.23, nikat 68, s. 159. 9 Orhan zzet Kk, "Toprak, Toprak Reformu, Hukuk", Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 1978, s.lll. 10 Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.73.

111

skn Kanunu konusundaki cepheleme, bugnlere kadar gelmitir. Gericilik ve aalara dayanan blclk, ayn 1934 ylndaki yasaya ve uygulamasna kar kmtr. Gerekeler, hep emperyalist sistemin ve 1945'ten sonra "demokrasi" maskesi takan gericiliin cephesinden retilmitir: "Batllamaya doru giderken, demokrasiyle badamyor."11 smail Beiki de, Kemalist iktidar, "airetleri, eyhleri, aalar, ailelerini, mallarn ve mlklerini de ellerinden alp oluklaryla ocuklaryla jandarma dipii altnda srgne gnderdii iin" yermektedir. Beiki, skn Kanunu'nu, Krtleri eritme siyasetinin bir uygulamas olarak mill bask kapsam iinde saymtr.12 Trkiye'de 1945'ten sonra "demokrasi" adna demokrasinin nndeki en byk engel olan aalk eyhlik savunulagelmitir. Mafyalaan ibirliki sermaye, Hal irtica ve Bat gdml Krt ayrlkl burada bulumaktadr. Yasann ve uygulamasnn doru eletirisi ise, Cumhuriyet Devrimi cephesinden yaplmtr. mer Ltfi Barkan, Erdoan Baar (Berktay), Doan Avcolu, evket Sreyya Aydemir, Uur Mumcu, Fikret Babu, Taner Timur, Tului Snmez ve bir zamanlarn lhan Tekeli'si; Ortaa ilikilerini temizlemek, mill devleti kurmak ve demokratik devrimi tamamlamak asndan kesin sonu alc bir uygulama olmasa bile, skn Kanunu'nun nemine deinmilerdir.13
11 A. Atabek, Demokrasi Devrinde skn Kanunu ve Hakszlklar, ktisadi Yry Matbaas, stanbul, 1946, s.4. 12 smail Beiki, Bilim Yntemi Trkiye'deki Uygulama Krtlerin Mecburi skn, Komal Yaynevi, stanbul, 1977. 13 mer Ltfi Barkan, Trkiye'de Toprak Meselesi, Gzlem Yaynevi, stanbul 1980, s.454 vd; Erdoan Baar, "Tarih Toprak Reformunu Hakl ve Mmkn Klyor", Sosyal Adalet, say 2, 1963, s.9 vd; Doan Avcolu, Trkiye'nin Dzeni Dn Bugn Yarn, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1973, s.235 vd; evket Sreyya Aydemir, aktaran Fikret Babu, agy, s.68; Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.63 vd; Fikret Babu, agy, s.66 vd; Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, Doan Yay-

112

skn Kanunu, aslnda o gne dein yaplamayan toprak devrimini blge apnda gndeme getirdi. Bu uygulama, Dou ve Gneydou blgesindeki aalarn ve eyhlerin iktidarnn krlmas yoluyla vatan btnletirmek ve milleti birletirmek dorultusunda dikkate deer bir atakt. Yasann kyly ve airet mensuplarn zgrletirmek ve topraa kavuturmak asndan Dou halkn kazanmay amalayan yn de nemlidir. Ne var ki, uygulamadan ksa sre iinde vazgeilmi, aalar ve eyhler yerlerine geri dnm ve elkonan topraklar da kendilerine geri verilmitir.14 skn Kanunu deneyiminin en byk zaaf, yoksul kyl kitlesine dayanmayyd. Kemalist ynetim, Kurtulu Sava'nda yapt gibi yoksul kylleri seferber etseydi, Dou'daki feodal iliki ve kurumlar temizleyebilirdi. Oysa ynetim raporlarn incelediimiz zaman, Dou kylsne gvensizlik gryoruz. Hatta kylye Cumhuriyet eitiminin gtrlmesinde bile kukular vardr. Yukarda zetlediimiz ve deerlendirdiimiz nn ve Celal Bayar raporlar, blgede okul almamas ynndeki politikay eletirmilerdir. Nitekim 1930'lu yllardan sonra okullar almas hem adalama, hem de eitlik ve kaynama asndan olumlu sonular getirmitir. 1935 Vakflar Kanunu 1930'lann devrimci atlmnda toprak mlkiyeti alanndaki ikinci nemli uygulama, 5 Haziran 1935 tarihinde karlan Vakflar Kanunu'dur. Bu kanunla vakf topraklarnn eylemli olarak tasfiyesine
nevi, Ankara, 1971, s.200 vd; lhan Tekeli, "Osmanl mparatorluu'ndan Gnmze Nfusun Zorunlu Yer Deitirmesi ve skan Sorunu", Toplum ve Bilim, say 50, Ankara, 1990, s. 104. 14 mer Ltfi Barkan, Trkiye'de Toprak Meselesi, s.454 vd; Erdoan Baar, agy, s.9 vd; Doan Avcolu, Trkiye'nin Dzeni Dn Bugn Yarn, s.235 vd; evket Sreyya Aydemir, aktaran Fikret Babu, agy, s.68; Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.81 vd; Fikret Babu, agy, s.66 vd; Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, s.200 vd; lhan Tekeli, agy, s. 104.

113

gidilmitir. Feodal dinsel kurumlarn temelini oluturan byk vakf topraklan, devlet denetimi altna alnd ve daha sonra sat yoluyla zel mlkiyete geirildi. Ancak topraklar varlkl ailelerin eline gemi ve vakf topran kirac veya yanc olarak ileyen kyl, bu kez yeni toprak sahibinin yancs veya kiracs durumuna dmtr.15 Tunceli Kanunlar Babakan smet nn'nn 1935 baharndaki ark gezisinden sonra balatlan uygulamann ilk nemli adm, Tunceli Kanunlar diye anlan yasadr. smet Paa'nn 21 Austos 1935 tarihli raporunu yukarda zetlemitik. Bu raporla birlikte balayan almalan, Nait Hakk Ulu yazmtr. nn, arktan dnnce, memleket apndaki kararlarn uygulamak iin yeteneklerine gvendii "vatan ocuklarna" grevler veriyor. Zamann iki nemli generali Kzm Orbay ve Abdullah Alpdoan, Dersim'i batan baa dolayor ve "Dersim'in medeniyete almas iin" gereken nerileri hazrlama grevini yerine getiriyorlar. ki komutan, 1. Umum Mfettile gryorlar, halk dinliyorlar, kasabalar, kyleri, yollar yeni batan inceliyorlar ve Ankara'ya dnp, grlerini Babakan nn'ye sunuyorlar.16 Anlalan nn, generallerin nerilerini de deerlendirdikten sonra, 21 Austos 1935 tarihli raporunu Atatrk'e veriyor. Rapor doal olarak Bakanlar Kurulu tarafndan da inceleniyor.17 Btn bu inceleme ve deerlendirmelere dayanlarak alnan karar Ulu yle zetliyor:
15 Muzaffer Erdost, "Toprak Reformunun lkemizin Toplumsal Ekonomik ve Siyasal Yapsndaki Yeri", Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 1978, s.210. Kemalist Devrim'in vakflar konusundaki uygulamasn mlkiyetteki dnm asndan inceleyen esasl bir alma iin bkz. Yldrm Ko, "Atatrk'n Milliletirme ve Devletletirmeleri, Gnmzn zelletirmeleri", Teori, say 134, Mart 2001. 16 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s. 180. 17 Uur Mumcu, Krt Dosyas, 16. basm, s.83.

114

"Dersim'de bir vilyet kurulacaktr. Vali ayn zamanda bu vilyetin komutan olacaktr. Dersim ve yresi bir umum [genel] mfettilie balanacak ve bu vali ve komutan ayn zamanda umum mfetti olacaktr. Dersim imar edilecek ve medeniletirilecektir."18 Atatrk'n nderliinde oluturulan hkmet gr, kanun tasarlar haline getirilerek Meclise sunuluyor ve yasalatrlyor. "Tunceli Kanunlar" 19 diye anlan bu yasalar unlardr: - Bir: Tunceli Vilyetinin daresi Hakkndaki 25 Aralk 1935 tarih ve 2884 sayl kanun. Bu yasann Bakanlar Kurulu tarafndan Meclise verildii 6 Kasm 1935 tarihindeki ad, "Munzur Vilyeti Tekili Hakkndaki Kanun"dur. - ki: Baz idar tekilatlarn yaplanmasna dair 2885 sayl kanun. - : Tunceli vilyeti halkndan olup nfus ve askerlik kanunlarna gre kendilerine ceza verilmesi lzm gelenlerin affna ve nfus yazm ile askerlik ilerine dair 2887 ve 3204 sayl kanunlar (3204 sayl kanun, 13 Ocak 1936 gn Resmi Gazete's, yaymland ve yrrle girdi). Babakan nn, Tunceli Yasas'n gerekesini Meclise aklarken, "Kendilerini birtakm aalarn ve mtegallibenin nfuz tesirlerinden korumaya muktedir olmayan cahil ve zavall halk" hkmet cihazlaryla koruma amacn dile getirmitir.20 Tunceli Yasasnn 1. maddesine gre, Tunceli vilyetine kolordu komutan rtbesinde bir general Vali ve Komutan olarak atanacaktr. Bylece vali, Ordu ile balantsn koruyacaktr ve rtbesinin yetkilerine sahip olacaktr. Vali Komutan, ayn zamanda
18 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s. 180. 19 Geni bilgi iin bkz. Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s. 181 vd; bkz. smail Beiki, Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi, Belge Yaynlar, stanbul 1990. Yine bkz.Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.83 vd. 20 TBMM Zabt Ceridesi, Devre:5, tima: 1, c.7, s. 1, sra says 58.

115

yeni oluturulan Drdnc Umum Mfettiliin de banda bulunacaktr. 2. madde, Komutan Valiye ile snrlarn ve merkezlerini deitirme yetkisini vermitir. Mill Savunma Bakanl'nn izniyle kaymakam ve nahiye (bucak) mdrlerini atama yetkisi de yine ondadr. Yasa, Komutan Valiyi baz savclk ve yarg yetkileriyle bile donatmtr. Tunceli ilinde ceza yarglamasn hzlandran hkmler yannda Valiye soruturmay veya cezay erteleme yetkileri veren hkmler de yer almaktayd. Ceza hkmlerinde temyiz hakk ortadan kaldrlmaktayd. Vali Komutan, Tunceli halkndan yurttalar ve aileleri il snrlar iinde bir yerden baka bir yere nakletme ve il snrlan iinde oturmalarn yasaklama yetkisine de sahip oluyordu. Mecliste, yasalarn genel olduu, bu nedenle bir ile zg yasa karlamayaca ynnde eletiriler oldu ve yasann anayasaya aykr olduu belirtildi. Ancak Kanun Meclisten geti ve 1935 ylnn son gn Atatrk tarafndan onaylandktan sonra 2 Ocak 1936 gn Resmi Gazete'de yaynlanarak yrrle girdi. Tunceli Kanunlar, zetle Dersim'de Cumhuriyet otoritesini kurma harektna hazrlk kapsamndaki olaanst dzenlemelerdir. ileri Bakanl'nn 1935 Toprak Kanunu Tasars Toprak Kanunu tasarlarnn Tarm Bakanl'nca deil, ileri Bakanl'nca hazrlanmas, konunun ncelikle Cumhuriyetin gvenliini salama kapsamnda ele alndn gstermektedir. 1935 tasarsnn hedefinde, iletilmeyen veya verimsiz iletilen byk arazi mlkiyeti bulunmaktadr. Gerekede, iftinin verimini artrma amacna dikkat ekilmitir.21
21 Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA), Dosya 19366, Fon Kodu 30.10.0.0, Yer No 21.123.10, Tarih 16.11.1938, Ek 79'dan aktaran SerkanTuna, "1930'lu Yllarda", s. 125.

116

Tasan, tarm yaplan topran miras veya baka yollardan paralanmasn ve ehirlere g nlemeyi de amalyordu. Kyl ailesinin somut bir tanm yaplarak "ifti oca" kavram getiriliyordu. Bir ifti ailesinin yaamna yetecek toprakla birlikte, hayvan, alet, tohum yannda ailenin barnd ev, ambar, ahr gibi yerleim unsurlarnn hepsi, "ifti oca" kapsamndayd. 22 Kanunun yrrle girmesinden sonra, toprak sahiplerine arazi miktarlann bir yl iinde bildirmeleri zorunluluu konuyordu. Bindirime yazdklar topraklar dnda hak iddia edemeyeceklerdi. skn haddinin iki katndan fazla topra olanlarn, bu topraklar datm kapsamna alnacakt. Elverisiz veya ekim yaplmayan yerleri tarma uygun hale getirenler, bu topraklar tapularna alabileceklerdi. Ancak iskn snrlar alrsa, devletin kamulatrma hakk sakl tutulmaktayd. Yasa tasarsnda, istimlk edilecek topraklarn bedelleri iin, ncelikle 1914 yl vergi kaytlar esas alnyordu. Bu kayt yoksa, kamulatrma bedeli olarak tapu deerinin drt kat denecekti. Ancak belirlenen bedel o gnn deerini aarsa, geerli deerden ilem yaplacakt. 23 Tasan kanunlaamad. iftinin topraa kavumas, baka bahara kald. ileri Bakanl'nn 1937 Toprak Kanunu Tasars Dahiliye Vekleti, 1937 ylnda Rusya, Balkan lkeleri ve Avrupa'daki deneyimleri de dikkate alarak, yeni bir tasan hazrlad. Tasar, hkmete, ilenmeyen topraklan ilenecek duruma getirme, ilenenleri daha verimli klma ve ilenecek yeni topraklar
22 Serkan Tuna, "1930'lu Yllarda", s. 126, 131. "ifti oca" kavram, 1945 ylnda yasalaan iftiyi Topraklandrma Kanunu'nun ieriinde hatta balnda da yer alyordu. Ancak daha sonra balktan kanld gibi yasadan da karld. Bkz. Erdal nce, Trk Siyasal Yaamnda iftiyi Topraklandrma Kanunu, Libra Kitap, Austos 2009, s.48, 52 vd. 23 1935 tasars konusunda bkz. Serkan Tuna, "1930'lu Yllarda", s. 130.

117

bulma grevi yklyordu. 1935 tasarsnda olduu gibi, ngrlen bir yllk sre iinde tapuya tescil edilmeyen topraklarda, devletin istimlk hakk douyordu. Hkmet, 2000 dnmn zerindeki topraklar ile iletilmeyen topraklar yaplaryla birlikte isitimlk edebilecekti. deme tahville yaplacakt ve yzde 6 faiz verilecekti. Tasarda, 1935 tasarsnda bulunan "ifti oca" kavramndan vazgeiliyordu. 24 Salk Bakanl'nn 1937 Toprak Kanunu Tasars 1937 ylnda Shhat ve tima Muavenet Vekleti [Salk ve Sosyal Yardm Bakanl] de bir toprak datm tasars hazrlamtr. Bu tasarda, mlkiyet hakk iin tapu kayd ne karlmakta, tapu kayd olmayan topraklar zerinde hak iddia edenlere iki yl sre tannmaktayd. Tapusu olmadan sadece vergi deyenlere mlkiyet hakk tannmamakla birlikte, aralksz on yl ileten ve dzenli vergi deyenlere, asgar iskn haddi dahilindeki miktarn bedelsiz olarak verilmesi ngrlmekteydi. Arta kalan ksmn da istenirse, borlanma yoluyla alnmas olana salanmaktayd. Tasarya gre, toprak datlacak olanlarda, bizzat iftilik yapaca taahhd aranyordu. Datlacak toprak, eer yl ilenmezse geri alnacakt. stimlk edilecek arazinin miktarn belirlemede, en az be yldr sahiplerince iletilmeyen topraklar ile ksmen iletilen topraklar iin farkl dzenleme getirilmiti. Bedellerin denmesinde 1915 vergi kaytlar esas alnyordu. Kayt yoksa tapu deerinin drt kat ls getiriliyordu. 25 yl vadeli tahvillere yzde 4 faiz verilecekti. 25

24 1937 tasars konusunda geni bilgi iin bkz. Serkan Tuna," 1930'lu Yllarda", s.131 vd. 25 Salk Bakanl'nn 1937 tasars konusunda daha geni bilgi iin bkz. Serkan Tuna, "1930'lu Yllarda", s. 132 vd.

118

Tarm Bakanl'nn 1938 Toprak Kanunu Tasars 1935 ve 1937'de hazrlanan tasarnn yasalamamas zerine 1938 ylnda Ziraat Vekletinin nderliinde yeni bir komisyon oluturulmu ve 165 maddelik yeni bir tasar hazrlanmtr. Ancak bu tasarnn sonu da ncekilerden farkl olmamtr.26 Hayata geirilemeyen drt tasar, 1945 ylnda karlacak Toprak Kanunu iin bir deneyim birikimi yaratmtr. Kamulatrma ve Toprak Datm in 1937 Anayasa Deiiklii 1935'ten sonra hazrlanan toprak kanunu tasarlar hayata geirilememitir. Ancak 1937 ylnda yaplan Anayasa deiiklii, topraklarn kamulatrlmasnn nndeki en nemli engeli kaldrd. 1930'larn ortalarnda bir yandan skn Kanunu ve Vakflar Kanunu karlrken, bir yandan da iftiyi Topraklandrma Kanunu taanlar hazrland. Ancak baarya ulaabilmek iin, kamulatrmada demelere ilikin Anayasa hkmnn deimesi artt. 1937 ylnn 13 ubat gn gerekletirilen Anayasa deiikliiyle Alt Ok devletin nitelikleri olarak Anayasa'nn 2. maddesine kondu ve iftiye toprak datlmas Anayasa emri oldu. Anayasa'nn 74. maddesine 13 ubat 1937 tarihli kanunla eklenen fkra yledir: "iftiyi toprak sahibi yapmak ve ormanlar devlet tarafndan idare etmek iin istimlk olunacak arazi ve ormanlarn istimlk bedelleri ve bu bedellerin denmesi sureti, zel kanunlarla tayin olunur." 1937 Anayasa deiiklii, Trkiye'nin feodalizme kar mcadele tarihinin yasama alanndaki en nemli devrimci atlmdr.
26 Serkan Tuna, "1930'lu Yllarda", s. 134 vd.

119

Bylece iftinin topraklandnlmasma ilikin kamulatrmalar, dier kamulatrmalardan aynld. Topraklarn kamulatrlmas bedeline ilikin dzenleme zel kanunla yaplabilecekti. Geni zamana yaylm ok dk tazminatla kamulatrmann yolu almt. Bu deiiklik sayesinde byk toprak sahiplerinin arazilerini kamulatrmann koullar yaratlm oldu. 27 Ama, toprak sahiplerine yaplacak demeleri devletin kaldrabilecei tutarlara indirmekti. CHP Genel Sekreteri Recep Peker, bu zorunluluu iten bir dille ortaya koymutur: "Yaplan i, topraklandrmadaki deme usul ve ekillerini, Anayasa'nn kamulatrma hakkndaki genel hkmlerinden ayrmaktr. Yoksa bu ie normal yoldan para vermek yalnz Trkiye'nin deil, devlet niteliinde hibir varln dayanamayaca bir zor skntdr. Yksek amac da ilemez yapar. Bunu aka syleyerek bir kanun tasarsyla Byk Millet Meclisi'ne gelmek, hem pratik hem de esaslara ballk bakmndan doru olur." 28 te devrimci zm budur. Atatrk'n son zamanlarndaki toprak reformu kararll, meseleye pratik bakma zorunluluunu da dourmutur. Kemalist Devrim'in nde gelen kadrolarndan, daha sonra babakanlk yapacak olan Recep Peker'in belirttii gibi, gstermelik olmayan bir toprak reformu yaplacaksa, tazminat koullar da buna uygun olarak dzenlenecektir. Anayasada yaplan kamulatrmaya ilikin deiiklik, toprak aalna ak ve kararl bir meydan okumayd. Cumhuriyet klcn ekmiti. Nitekim bu kararllk, hemen deiikliin yapld
27 Yldrm Ko, "Atatrk'n Milliletirme ve Devletletirmeleri, Gnmzn zelletirmeleri", Teori, say 134, Mart 2001, s.41. 28 TBMM Zabt Ceridesi, 5 ubat 1937'den aktaran: Mahmut Gololu, Tek Partili Cumhuriyet, s.224.

120

gnlerde ve sonrasnda, hkmet yetkililerinin ve kamuoyu yapclarn aklamalarna da yansd. Bavekil nn, yle diyordu: "iftilerimizi tekinin berikinin topranda almaktan kurtarmal, kendisini kendi topraklarna hkim klmalyz." 29 Dahiliye Vekili kr Kaya da, kyly aalardan kurtarma kararlln dile getiriyordu: "Arkadalar 18 milyon Trkn 15 milyonu iftidir. Bu 15 milyonun bir ou kendi topranda almaz. iftiyi, Trk iftisini toprak sahibi yapmak demek, Trk iftisini, yani Trk ounluunu kendi ekonomik mukadderatna sahip klarak bu memleket iin hayrl ve aktif bir eleman yapmak demektir. Bu byk ktleden eer byk bir menfaat bekliyorsak, tekinin, berikinin topranda almaktan kurtarmal; kendisini, kendinin olacak topraklara hakim klmalyz." 30 Yine kr Kaya, TBMM krssnden, Kemalist Devrim'in yerlemesini kylnn kazanlmasna ve refaha kavuturulmasna balamt. 31 Necip Ali Kka, Ulus gazetesinde yazd yazda, toprak datmnn demokratik devrimle balantsn iliyordu: "Kylye toprak verilmesi ve her kylnn toprak sahibi olmas, rejimimizin toplumsal hayatmzda yarataca en radikal hareketlerden biridir. nklp Trkiye vatandalarnn bir ksm daha artk serf halinde yaayamazd. Toprak sahibi olan kylmz, kendi toprana sevgisi iinde yurt sevgisini daha
29 lk mecmuas, say 9/49, Mart 1937, s.57. 30 TBMM Zabt Ceridesi, Devre V, c.16, nikat 33, Ankara, TBMM Matbaas, 1937, s.61. Aktaran: Serkan Tuna, "1930'lu yllarda...", s.122. 31 TBMM Zabt Ceridesi, Devre V, c.16, nikat 64, Ankara, TBMM Matbaas, 1937, s.224. Aktaran: Serkan Tuna, "1930'lu Yllarda...", s.123.

121

kuvvetli duyacak ve cemiyetimiz daha demokratik bir varlk olacaktr."32 Yunus Nadi ise, kylnn glenmesinin devletin glenmesi anlamna geldiini belirtirken, Kemalist Devrim'in kyly zgrletirmeyi esas alan demokratik devrim anlayn dile getirmekteydi. 33 Bu hava iinde, 1937 yl sonlarnda Atatrk'n istei zerine smet nn babakanlktan istifa etti ve Celal Bayar hkmeti kuruldu. Celal Bayar'n 8 Kasm 1937 gn TBMM'ye sunduu Hkmet Programnda toprak datmna da yer verilmiti: "Topraksz ifti brakmamak prensibi Parti Programmzn 34. maddesine dayanr. Her Trk iftisini toprak sahibi etmek ve topraksz iftiye toprak datmak iin hususi istimlk kanunlar kartmak, bu maddenin hkmdr. Bir Trk ifti ailesinin alarak geinecei bir topraa malik olmasn, vatan iin salam bir manev imar esas saymaktayz." 34 Grld gibi Bayar hkmeti, programna dm aacak zm koymutu. Byk aa topraklarnn kamulatrlabilmesi iin, Anayasann ngrd zel istimlk kanunu kartlmas artt. Bylece aalarn denemeyecek tazminatlar ngren yasalara dayanarak topraklara elkonmasn nleme olanaklar ellerinden alnacakt. Atatrk, Celal Bayar'n okuduu hkmet programn "yepyeni" vurgusuyla Meclis krssnden vd. 35 "Yepyeni" olan, kamulatrma iin "zel" kanun idi.

32 Ayn Tarihi, say 39, 1-28 ubat 1937. 33 Yunus Nadi, "Trkiyemizde Zira Kalknmann Temini Meselesi", Cumhuriyet, 12 ubat 1937. 34 Nuran Dal-Belma Aktrk, Hkmetler ve Programlar 1920-1930, TBMM Yaynlar, Ankara 1988, s.57. 35 Aktaran: Bayram Yurtiek, agy, s.45.

122

Dersim syan ve Bastrlmas Cumhuriyet Devrimi ile Airet Aalar Kar Karya Dersim syanm ve bastrlmasn burada uzun uzun anlatmayacaz. nk bu kitabn konusu deil. Ancak Dersim olaynn geldii, daha 1930 ncesinden bellidir. Kemalist ynetim asndan orada, eyh Sait syanndan sonra, ekyal ve evreye ynelik talan nlemek, airetleri datmak ve zetle Cumhuriyetin otoritesini kurmak meselesi vardr. 1930'larn banda bir "Islah Harekt" yaplmas kararlatrld grlmektedir. Reform harekt, ayn zamanda "Tedip Harektadr. Tedip karl, "Uslandrma" kavramnn kullanlmas o yllarda balyor. Genelkurmay Bakanl'nm 1930 Plmer Harekt'ndan sonra hazrlad raporda, bu harektn esasnn silahl kuvvet kullanmak olduu da belirtilmektedir.36 Dersim'in airet reisleri ise kendi dzenlerini devam ettirmek peindedirler. Halk, ok yoksuldur; airet aalarnn esiridir. Dersim syan ve bastrlmas bu tablo iinde yaand. Bu bir isyan mdr, yoksa Kemalist ynetimin tenkil (bastrma) hareketi midir? Her ikisi de dorudur. Dersim hkmeti, kendi derebeylik dzeninden vazgememitir; stelik silahldr. Cumhuriyet hkmeti ise oraya kendi dzenini yerletirme kararndadr. Silahl gce kumanda eden merkezi otorite ile yerel derebeylik otoritesinin arpmas kanlmazd ve olmutur. Kemalist ynetim, daha 1925 eyh Sait syanndan sonra Dersim'de Cumhuriyet dzenini kurmak iin asker kullanmak bata olmak zere ok ynl hazrlklara balamt. Atatrk, 1935 ylnda Meclisi a konumasnda Dersim'de slahata ilikin program yle aklad:

36 Dersim, s. 184.

123

"Yeniden iki genel ispektrlk ve yeniden baz vilayetlerin kurulmas da lzumlu grlmektedir. Bu arada Dersim blgesinde esasl bir slahat programnn tatbiki de dnlmtr." "Milletimizin lyk olduu yksek medeniyet ve refah seviyesine varmasn alkoyabilecek hibir engel dnmeye yer braklmadn ve braklmayacan huzurunuzda sylemekle bahtiyarm (bravo sesleri, alklar). "Tunceli'ndeki icraatmz neticeleri, bu hakikatin yakn ifadesidir. "leri hkmetiliin iar, halk, kudretine olduu kadar efkatine de samimiyetle inandrabilmesidir. Byk, kk btn Cumhuriyet memurlarnda bu zihniyetin, en geni lde inkiafna nem vermek, ok yerinde olur." 37 "Uzun yllardan beri devam eden ve zaman zaman hd bir ekil alan Tuneli'ndeki toplu ekavet hdiseleri muayyen bir program dhilindeki almalarn neticesi olarak ksa bir zamanda bertaraf edilmi, o mntakada bu gibi vakalar bir daha tekerrr etmemek zere tarihe devrolunmutur (bravo sesleri). "Cumhuriyetin feyzinden yurdun dier evlatlar gibi oradakiler de tamamiyle istifade edeceklerdir."38 Atatrk'n kararllna ve hkmetin hazrlklarna dikkat ekenler, "Dersim'in isyan etmediini", fakat bastrldn ne srmtr. rnein Baskn Oran'a gre, "Trk Ulus-Devletinin" zerine gelmesi karsnda, direnme karar alnarak, Harik kprs yaklm ve telefon hatlar kesilmitir. 39 Baka deyile, Cumhuri37 Atatrk'n 1 Kasm 1935 ve 1 Kasm 1937 tarihli TBMM'yi a nutuklar iin bkz. Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c.I, 2. bask, s.384, 393. 38 Atatrk'n 1 Kasm 1938 tarihli TBMM'yi a nutku iin bkz. Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c.I, s.406. 39 Baskn Oran, "Dersim syan Etmedi", Radikal, 29 Kasm 2009.

124

yet Devrimi'nin Dersim'e mdahale hazrl bir kalkmayla karlanmtr. Ayaklanmann bymesi zerine, 4 Mays 1937 tarihinde Ankara'da Cumhurbakan Atatrk'n ve Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak'n da katldklar bir Hkmet toplants yaplyor. Bu toplantda "Gayet gizlidir" balkl bir Bakanlar Kurulu karar alnyor. Bu karar yledir: "Son gnlerde Tunceli'de vukua gelen hadiselere dair raporlar 4.5.1937 tarihinde, Atatrk'n ve Mareal'in huzurlar ile incelenerek ve grlerek aadaki sonuca varlmtr: "1. Toplanan kuvvetlerle Nazimiye, Keizeken (Aa Bor), Sin, Karaolan hattna kadar, iddetli ve etkili bir taaruz hareketi ile varlacaktr. "2. Bu defa isyan etmi olan blgedeki halk toplanp baka yere nakil olunacaktr. Ve bu toplanma ii de kylere baskn edilerek hem silah toplanacak, hem de bu suretle elde edilenler nakledilecektir. imdilik (2000) kiinin nakli tertibat hkmete ele alnmtr. "Deerlendirme: "Sadece taarruz harektyla ilerlemekle yetinildike isyan ocaklar daim olarak yerinde braklm olur. Bunun iindir ki, silah kullanm olanlar ve kullananlar yerinde ve sonuna kadar zarar veremeyecek hale getirmek, kyleri btnyle tahrip etmek ve aileleri uzaklatrmak lzumlu grlmtr."40 Ayn gn, Genelkurmay Bakanl, Atatrk nderliinde yaplan toplantda alnan kararlan yanstan bir bildiri yaymlad. Bu bildiri, 4. Genel Mfettilik tarafndan Trke ve Osmanlca harflerle ve yerel dile gre (Dersim halknn Krmanci dedii Zazaca) oaltlarak, uakla atld. Bildiri, halka yle sesleniyordu:
40 Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.2, s.316.

125

"Cumhuriyet Hkmeti, sizi efkat ve merhamet kucana almak, sizi mesut etmek istiyor. inizde bunu anlamayanlar oktur ki, ona hrmetsizlik ediyor veyahut iinizde bazlar ahs menfaatleri iin sizi kurban vermek istiyor. Cumhuriyet Hkmeti bu gerei bildii iindir ki, sizlere son ihtarn yapyor. Onun size son artlar udur: Sizi ayaklandrmaya alan zavalllar Cumhuriyet Hkmetine teslim ediniz veyahut onlar kendileri teslim olmallar. Bu takdirde cmleniz masum kalacaksnz. Teslim edilenler ve kendilerinden teslim olanlar dahi Cumhuriyetin adil muamelesinden baka hibir ey grmeyeceklerdir. Bu suretle siz kymetli vatandalarmzdan hibirinin burnu kanamayacaktr. Aksi takdirde, yani dediklerimizi yapmazsanz her tarafnz sarm bulunuyoruz. Cumhuriyetin kahredici ordular tarafndan mahvedileceksiniz. Cumhuriyet Hkmetinin bu son efkat ve merhametini bildiren bu bildirisini 24 saat oluk ocuunuzla beraber okuyun, dnn ve abuk cevap verin. Yoksa hi istemediimiz halde sizi mahfedecek olan kuvvetler harekete geeceklerdir. Devlete itaat gerekir."41 4. Genel Mfettiliin, bu Genelkurmay bildirisinden baka bildiriler de yaymladn, Genelkurmay Bakanl'nn "Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar" kitabndan reniyoruz. Bu kitapta, iki ayr 4. Genel Mfettilik bildirgesine yer verilmi. 42 Hkmetin siyasetini ortaya koymas asndan, her iki bildirinin tam metnini ereveli olarak yan sayfalarda bulacaksnz.

41 Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.2, s. 187. Ayn bildiriyi Altemur Kl, Gnerkan Aydomu'un ark ban kitabndan aktaryor. Ancak Aydomu'un kitabndaki metin Genelkurmay bildirisini bire bir vermiyor. Anlaldna gre, aklda kalan haliyle yazya geirilmi veya Zazaca metinden Ttirkeye evrilmi. Bkz. Altemur Kl, "Dersim Krt syan Hezimetini Unutamayanlar Atatrk'e Olan Kinlerini Kusuyorlar", Yeni a, 29 Kasm 2009, s.12. 42 Bildirgelerin tam metinleri iin bkz. Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.2, s.318 ve 319 vd.

126

kinci Tunceli Tenkil Harekt Srasnda 4. Genel Mfettilike Yaynlanan Bildirge

Ovack Kazasnn Lertik, Mercan ve Birman Mntkalarnda Oturan Kalanl Halka

1. Halk fukaralktan ve cahillikten kurtarmak iin hkmetin Tunceli'de yapmakta olduu iyi ileri her gn reniyorsunuz. Bu gzel ve hayrl ileri kendi menfaatleri iin zararl sanan baz bo kafal zalimler iinizden bir ksm cahilleri yalan ve iftiralarla kandrarak Mansulua kynde ve dier askere tfek skmak ve masum halkn mal ve davarlarn zorla almak gibi sular yaptrdlar. Bu su yznden cahilleri hkmetten uzak bulundurmak suretiyle fakir fukarann cann, rzn ve maln kendi keyifleri iin istedikleri gibi kullanmak istediler. Bu sebeple hkmet zalimlerin zulmlerine son vermek ve masum halk onlarn elinden ve errinden kurtarmak iin asker getirmi bulunuyor. Gryorsunuz ki, drt tarafnz asker sarmtr ve harekete geecektir. Maksadmz yalnz sulular ve bilhassa elebalar uslandrmaktr. Bunun iin: a. Zorla ve cahillikle dnmeden su yapm olanlar, canlarn, oluk ocuklarn kurtarmak iin hkmetin adaletine gvenerek gelip teslim olsunlar. Bunlar kendileri gelip teslim olmazlarsa gnlleri ile su yapm saylacaklarndan behemahal takip edilecek ve ele geirileceklerdir. O zaman ok ar ceza greceklerdir. b. Bu sulular kendilerini zorla felkete srkleyenleri l veya diri yakalayp hkmete veya askere teslim ederlerse cezadan kurtulmakla beraber mkfat da alrlar. 2. inizde susuz olanlar oktur. Asker sulular ararken, bu susuz halkn zarar grmemesi iin sululardan ayrlp oluk ocuklar ile beraber Plr'deki kaza merkezine gelsinler. Hkmet, geen senelerde olduu gibi bunlara da efkatini esirgemeyecektir. 3. Hkmetin bu son szn yerine getirmeye mani olanlarn gnah ve vebali kendi boyunlarnda kalr.

127

4. Genel Mfettiliin Dier Bildirisi

Gznzle gryorsunuz ki, askerlerimiz Bobyezbaba, Koz da, Dolubaba, Azizabdal ve Zel dan tutmu, her taraftan ve yakndan sizi ember iine almtr. Tayyarelerimiz de stnzde dolayor ve ne yaptnz gryor. Birka aklszn yalan szlerine aldanarak onlara uydunuz. Evinizden, tarlanzdan ayrlarak korku, heyecan, zahmet ve zdrap iinde, sefil ve a bir halde ukur yerlere ve havasz karanlk maaralara oluk ocuk ve hayvanlarnz gtrdnz. Alk ve scaktan bunlar arasnda hastalk kacaktr. Bu yerlere snmakla takipten kurtulacanz m sandnz. Kahraman askerlerimiz gvendiiniz dalar at ve her tarafa girip kt, en son sndnz yerlere girmek iin hazrdr. Fakat devlet evltlarna kymaz. Onlara hibir zaman fenalk yapmak istemez. taatsizlik yapan evldn derken de yrei acr. Sizin de yaptnza nedamet ettiinizi ve piman olduunuzu biliyoruz. Sizi felkete srkleyenlere kzdnz ve beddua ettiinizi iitiyoruz. Size ve oluk ocuunuza ok hem pek ok acyoruz. Bu azaptan ve felketten kurtulmak iin yegne are devletin kucana dehalet edip gelmektir. Akll olanlar bu ie hemen giritiler ve imdi Erzincan'da, Plmr'de, Nazimiye'de, Mazkirt'te ve Ovack'ta rahat ve huzur iinde oturuyorlar. Hkmet kendi szn dinleyen evltlarna daima iyilik yapar. Bugnk perian halinize son verip takipten ve ar cezadan kurtulmak istiyorsanz, ite size son nasihatimizi ve efkatli szmz tekrarlyoruz. Eer oluk ve ocuunuza acyorsanz siz de bizim gibi dnrsnz ve yaparsnz. Gelip dehalet edenler zdrap ve zahmetten kurtulurlar. Gelmeyenlerin zerine askerimiz yryecek ve teyyarelerimiz uacaktr. Bunlarn hepsi yakalanncaya kadar arama devam edecektir. Takipten kimse kurtulamayacaktr.

Kurtulu ve selamet yolu devletin kucana iltica edip efkat istemektir. Hkmete ve askerlere abuk dehalet ediniz ve sefaletinize son veriniz. Dehalet edenlere iyi baklmas iin merkezlere emir verilmitir.
Kouakllar birka cahilin yaptklarndan abuk piman oldular ve hkmetin efkatine dehalet ettiler ve takipten kurtuldular. imdi kylerinde rahat oturuyorlar. Ekyala karmam olanlar kylerinde i ve gleri ile megul bulunuyorlar. Bu akll Tuncelililerin hali size rnek olsun.

128

Airet reisleri nderliinde yrtlen silahi eylemleri ve hkmetin bastrma harektn ayrntsyla ilemek, bu kitabn konusu deil. 4. Umum Mfettilik Raporu'na gre, bu harekt srasnda 13 160 sivil lyor. 2 258 haneye mensup 11818 yurtta srgne gnderiliyor.43 4 Ekim 1937 gnne kadar, Tunceli'den 4076 tfek, Erzincan'dan 786 tfek ve Bingl'den 126 tfek olmak zere toplam 4991 tfek ele geiriliyor.44 Silah tarama faaliyetinin bu tarihten sonra da "ayn ciddiyetle devam ettirildii" belirtildiine gre, btn harekt boyunca toplanan tfek says 5 binin zerindedir. Direnen ve silah atan kylerin yakld asker raporlarda aka belirtilmi ve Genelkurmay tarafndan yaymlanmtr. Birka rnek verecek olursak: "15 Austos 1938: .. .Det blgesindeki Zmbk mezras, Halvari, Krmz Mezria kylerinde yaplan taramada ise bu kylerden silahla kar koyan haydutlar da imha edildi ve kyleri yakld." 45 "18 Austos 1938: 15. Tmen de, ayn ekilde blgesindeki birok kylerde yapt arama sonunda 150 haydutu daha imha etmi, ky ve tarlalar yakmtr."46 "6 Eyll 1938: Haydutlarn direndikleri kyler, mnferit evler, komlar ve hatta tarla ve meelikler yakld." 47 Genelkurmay Bakanl'nn 16 Mart 1946'da Genelkurmay Bakan Org. Kzm Orbay imzal nemriyle yaymlad "Dou
43 4. Umum Mfettilik Raporu'ndan aktaran: Hasan Saltk, Sabah, 19 Kasm 2009. Biz bu raporu grm deiliz. Dersim harektnn sonular zerine saylar verildiine gre, 1937 veya 1938 ylna ait olmal. Hasan Saltk, Mays 2010'da Alev Er ile birlikte yaymlayaca Dersim 38 balkl kitapta, bu rapora da yer vereceini belirtmektedir. 44 Genelkurmay Belgelerinde Krt isyanlar, c.2, s.211. 45 Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.2, s.278. 46 Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.2, s.285. 47 Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.2, s.301.

129

Blgesinde Gemi syanlar ve Alnan Dersler" balkl 3 bin adet baslan kitapkta, "Kyde ekya aranmas" bal altnda yle yazldr: "Mfrezenin yannda top varsa askere ate eden ky top ile tahrip edilir. Silah atan ky yaklmaldr."48 Dersim harektndan sonra Babakan nn, Byk Millet Meclisi'nde yapt konumada hkmetin siyasetini ve uygulamasn yle aklamtr: "Hkmet iki seneden beri Tunceli blgesinde zel slahat program takip etmektedir. Bu program bu blgeyi medeniletermek iin btn vastalarla ve zel hkmler dahilinde orada geni bir alma ayrntlarn iermektedir. Bunu, imdiye kadar orada kanuna muhalefetten kuvvet ve zevk alm baz reisler iyi karlamadlar. Islahat programna mukavemet ve muhalefet etmek istediler. Bu bizim zel asker tedbirler almamz icap ettirdi. Orada unu dndk: Mukavemet eden ve hkmet programna muhalefet eden blgede ne yapmalyz? imdiye kadar olan Dersim tecrbeleri, orada hkmetin bir emrine kar muhalefet olunca mhim bir kuvvet toplayarak o blgede ciddi cezalandrmalar yapmak ve brakmak... Biz buna 'sel seferleri' dedik. Ve memleketin bir tarafnda bir hadise knca onun zerinden kuvvetli bir surette ve sel halinde gelip gemekten bir fayda kmayaca kanaatinde bulunduk. Biz muhalefet edenlerin mukavemetlerini bertaraf ettikten sonra, kendi programmzn -hibir ey olmam gibi takip olunmasn esasl vazifeden saydk... "Tunceli'de slahat program olarak dndmz tedbirler ara girmeksizin devam etmektedir. Yol yapyoruz, mektep yapyoruz, karakol yapyoruz.
48 Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.3, s.64.

130

"...Oradaki vatandalarmn iitmelerini isterim ki, Cumhuriyet hkmeti oraya slahat programn ss olarak, heves olarak gtrmedi. Zorluklara urasa da, yaz ve k bu program biz orada uygulayacaz."49 Tunceli'ye iki yl iinde toplam 480 kilometre yol yapld. Bu yollar sayesinde Dersim, Trkiye'ye baland ve ticarete ald. 50 Salk ocaklar ve halkevleri yapld. Nait Hakk'nn deyiiyle "azametli binalar", hkmet konaklar, klalar ina edildi. Dersimli, "bu varlklar karsnda", yine Nait Hakk'nn deyiiyle "devletin kudretini anlyor"du. Kyl airet hayatndan uzaklayor ve vatanda oluyordu. Elaz'da yatl blge okulu olarak hizmete giren Kz Enstits'nde Elaz, Tunceli ve Bingl kylerinden getirilen kz renciler yetitirildi. Bu okulun baarlarn, rnek Cumhuriyet retmeni Sdka Avar'n anlarndan reniyoruz. 1939 ylndan 1959'a kadar 20 yl bu okulda retmen ve mdr olarak alan, at srtnda kylere giden Sdka Avar, binlerce kz renciyi efkatle ve bilimle aydnlatp yetitiren ok nemli bir deneyime byk emek vermi. 51

49 smet nn'nn TBMM'deki Konumalar 1920-1973, c.l, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, no: 56, Ankara 1992, s.423 vd. nn'nn 1937 yaznda yapt bu NEML konumay Nait Hakk Ulu DA aktaryor, Tunceli Medeniyete Alyor, s. 185 vd. 50 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s. 191, 205 vd, 208, 230 vd. 51 Ayhan Sarhan ve Nural Gran arkadalarmn yllardan beri nermelerine ramen, Sdka Avar'n Da ieklerim balyla yaymlanan anlarn okumam olmam, bu kitabn nemli eksiklerindendir. kinci basmda gidereceim. Kitab okuyan kou arkadam Emcet Olcaytu'nun anlattklarna gre, retmen Sdka Avar, Elaz Enstits'nde kz ocuklarnn yetitirilmesinde, 1939'dan 1959 ylna kadar 20 yl rnek bir alma yrtm. Devlet brokrasisinin engellemeleri ve kaytszlklaryla da mcadele ederek, byk baarlar kazanm. Anlarnda kendisini en ok anlayan ve yardmc olan yneticinin Drdnc Umum Mfettii Korg. Abdullah Alpdoan olduunu belirtiyormu. Bkz. Sdka Avar, Da ieklerim, retmen Dnyas Yaynlar, Ankara 1986.

131

ilerici ve Gerici Glerin Deerlendirmesi Dersim olayna, Trkiye'deki ve dnyadaki ilerici gler ile gerici ve liberal glerin baklar elbette farkl olmutur. rnekler verecek olursak, Cumhuriyet ynetiminin bak asn Nait Hakk Ulu yle zetliyor: "Dersimli, airet reisinin esiri idi. Onu kurtarmak iin airet hayatn ykmak lazmd. te Dersim'de bu yapld. (...) "Dersim halkn kurtarmak iin onu aadan, seyitten kurtarmak lazmd. Devlet Trk tarihinde, Kemalist nesle eref verecek olan kurtarc hamlesiyle Dersim'de hrriyet ve hak devrini am bulunuyor. Bakasnn srtndan, bakasnn emeinden geinme zihniyetini kknden kaldrmak bu inklbn Dersim'de gerekletirdii en byk fazilettir. Bunu srdrmek iin devletin tam kadrosu ile Dersim'de yerlemesi ve ancak bylelikle yeni yeni aa ve reislerin tremesinin nne gemesi lazmd. Dersim iin devletin ald karar ve tedbirler de aslnda bu istikamette gelimektedir."52 Dersim syan, dnya gleri tarafndan da dikkatle izleniyordu. Dnya yeni bir savaa gidiyordu ve Devrimci Trkiye'nin konumu nemliydi. Stalin ynetimindeki Sovyetler Birlii hkmetinin ve Komnist Enternasyonal'in tahlili, Kemalist ynetimle ayndr. Komnist Enternasyonal'in organ olan Rundschau dergisinde Dersim syan zerine yaymlanan yazda u saptamalar gze arpyor: "ki ay akn bir zamandan beri Ankara Hkmeti, Dersim blgesindeki Krt airetlerin yeni bir gerici ayaklanmasn bastrmakla urayor. Feodal unsurlar, Kemalist parti tarafn52 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s. 112, 119. Yine Kemalist ynetimin Dersim syan hakkndaki deerlendirmesi iin bkz. Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk htilali /-//, 3. basm tam metin, Kaynak Yaynlar, s.377. Kzm Karabekir'in gr iin bkz. Krt Meselesi, 2. basm, Emre Yaynlan, stanbul 1994, s.79 vd.

132

dan gerekletirilen reformlara ramen, bugne kadar lkenin bu sapa blgesinde barnmay baarmlardr. Bu blgeye, getiimiz yl Tunceli ad verilmiti. Dersim'n hakim katmanlar, yrrlkteki yasalara ramen, kendi yasad ayrcalklarn koruyabilmilerdir. "Halk Partisi (Kemalistler), i pazarn geniletilmesini isteyen ulusal burjuvazinin basksyla, geen yl cumhuriyeti devletin btn arln ortaya koyarak bu ad duruma bir son vermeye karar verdi. zel bir yasa kartarak, lm cezalarn onaylamak da iinde olmak zere geni olaanst yetkilerle donatlm askeri bir ynetimi, bu kendi bana buyruk vilayette Byk Millet Meclisi'nin yerine, i bana geirdi. Amac, gebelie son verme ve airet reisleriyle (eyhler, beyler, aalar ve seyyitler) onlarn kiralk adamlarnn Bat Anadolu'nun modernlemi vilayetlerine srme hedefini gden bir reform planm zorla uygulamakt. "Basnda kan haberlere ve Babakan nn'nn Byk Millet Meclisi'nde yapt konumaya gre, balangta, yani Nisan aynda, nfusu en az yz bini bulan halkn aa yukar 25-30 bin kadar hkmetin ald bu nlemlere kar isyan etmitir. Ancak isyanclarn byk bir ksm, gelen basklar karsnda geriledi ve askeri ynetime teslim olmay yeledi. Bugn hkmetin askeri kuvvetlerine kar koyanlarn saysnn, ancak on bin civarnda olduu sanlmaktadr. (...) "Bugne kadar Dersim, Trkiye'nin ulusal ekonomisinin dnda kalmaktayd. Az gelimi olan ticaret, tamamen airet reislerinin ve onlarn adamlarnn araclyla yrtlyordu. yle ki, baka bir vilyetten hibir tccar, Dersim'de i yapmay gze alamazd, nk mahalli mtegallibenin silahl eteleri tarafndan haraca kesilmesi veya yamaya uramas kesin gi-

133

bi bir eydi. Bu eteler bununla da kalmaz, bar komu kylere yama seferleri dzenlerdi. "Dersim'de devlet otoritesi sadece kt zerinde kalyordu. Feodal airet reisleri, her frsatta, devleti hie sayarlard. Devletin Dersim'de askerlik ykmlln gerekletirmesi ve yasal vergileri toplamas bugne kadar mmkn olmamtr. Bu iki sorun, daima, eyhler ve aalar tarafndan toptan hallediliyordu. Aalar, kendi ynetim ve yarg yetkileri altnda bulunan ahaliden ilerine geldii gibi vergi alyor ve bunun ancak kk bir ksmn hazineye devrediyorlard. Blge genlerinin byk bir ksm, askere gidecek yerde, airet reislerinin muhafz birliklerine fedai olarak giriyor, yani aslnda ekiya eteleri oluturuyorlard. (...) "Bugn, Kemalist hkmetin enerjik reformlar nedeniyle kendi iktidarlarn tehdit altnda hisseden feodal unsurlarn mitsiz bir direniiyle kar karya bulunuyoruz. (...) "syann arifesinde tapu kadastro idaresi, feodal airet reislerinin elinde bulunan halka ait mallarn incelenmesi ve saptanmasna ilikin hkmet nlemlerini uygulamaya balamt. Bu durumda feodalizm, kendi yasa d egemenliinin iktisadi temellerini yitirme tehlikesiyle kar karya bulunduunu hissetti. te, zellikle bu nlem, isyana yol aan neden olmutur. "Kitleleri kendi pelerinden srkleyebilmek iin feodal unsurlar, hkmetin silahl kuvvetinin zayf olduu lafn yaydlar. Yaydklar sylentiye gre, hkmet, ayaklanmay bastrmak iin silahl birliklerini gndermeye cret ettii takdirde, ngilizlerle Franszlar Trkiye'ye hemen sava aacaklard. Ayrca Araplarn da isyanclardan yana olduu eklinde haberler kardlar.

134

"Feodal unsurlar kamuoyunu bir ekilde hazrladktan sonra, birok airet kendi arasnda ittifak yapt ve 'Genel Mfettie' yazl bir aklama gndererek, idari makamlarla anlama temeli olmak zere utanmazca artlar ileri srd. stedikleri ey hkmeti, feodal yneticilerin zorbala dayanan keyfi rejimlerini tasfiye yolunda ald tm tedbirlerden vazgemeye zorlamakt. "u anda askeri harekt btn hzyla srmektedir. ok sayda uak filosu bu harekta katlyor. Mcadelenin nasl sonulanaca, imdiden bellidir."53 Yazda devamla, "Krt blgelerini ok gezmi olan Trk gazetecisi Nait Haleki ("Nait Hakk" olacak -DP)'nin Haber gazetesinde kan yorumundan u alntya yer verilmitir: "Bugn on binlerce vatandamzn, saylar birka yz gemeyen reislerin, seyyitlerin ve bunlarn akrabalarnn kuaktan kuaa, elden ele geen oyunca olma bahtszlna uram durumdadr. Bu vatandalara uygarca yaamann, onlarn imdiki yaaylarndan tamamen farkl bir ey olduunu anlatabilmek iin, her eyden nce onlar, bu bir avu ekiyann klesi olma durumundan ve egemenliinden kurtarmak ve bu vatandalara zgr olma hakkn ve hayatlarn kazanma hakkn vermek gerekir."54 Komnist Enternasyonal'in yazs, Nait Hakk'nn bu saptamalarnn "doru" olduunu belirttikten sonra, Dersim halknn Kemalist ynetimce kazanlmas iin kendi grn aklyor:
53 Rasim Davaz, "Yeni Bir Krt Ayaklanmas", 29 Temmuz 1937, Rundschau, Basel 1937, say 32, s.l 162. Yaznn tam metninin Trke evirisi iin bkz. Dou Perinek (Derleyen), Krt Sorunu / Komintern Belgelerinde Trkiye Dizisi-3, evirenler: Fatma Artunkal-ule Perinek, Yeniden dzenlenmi 2. basm, Kaynak Yaynlar, s.66 vd. 54 Ayn yerde.

135

"Dersim'in on binlerce nfuslu halkyla ilgilenmek ve bu halka sistemli bir ekilde yardm etmek gerekir. Bu halk yerinden oynatmak ve lke iinde datmak yanl olur. Ancak bu ekilde, bu yz bin insan, Trkiye'nin ulusal bamszlk davasna kazanmak ve lkenin iktisadi bamszlnn inas ve salamlatrlmas iin seferber etmek mmkn olabilir." 55 Komnist Enternasyonal organnn yazsnda, airet reis, bey ve eyhlerinin yetki ve mlkiyetlerine son veren kanunlar da zetlenmekte, zellikle 1934 ylnda karlan skn Kanunu'ndan alnd anlalan hkmler sralanmaktadr.56 Yukarda eyh Sait syan dersleri blmnde de Komnist Enternasyonal organlarnn grlerini belirtmitik. Emperyalizme ve Ortaa gericiliine kar Kemalist Devrimi destekleyen bu tavr, Dersim syannda da devam ediyor. Komnist Enternasyonal'in grlerini uzun uzun aktarmamzn nedeni, o zaman dnya leinde geerli devrimcilik, ilericilik ve zgrlk kavramlar konusunda herkesin berraklamas iindir. Trkiye'deki ilericilik ile uluslararas ilericiliin mcadelesi ve grleri, Ortaaa kar birleiyor. Trkiye'de bugn ilericilik, hatta sosyalizm adna, Dou isyanlarnn banda bulunan aalar, eyhleri ve seyitleri bayrak edinen tavrlara rastlanyor. 2009 yl sonlarndaki Dersim tartmalar bu adan ibret verici olmutur. ABD ve AB ibirlikisi Neoliberal evreler, AKP iktidar, Fethullah Hoca takm, Hal ilticann dier tarikat ve cemaatleri yannda Bat gdml blcler, Atatrk Devrimi'ne kar eyh Sait ve Dersim isyanlarn olumlayan bir kampanya yrttler. Dersim olaynda, Kemalist ynetime kar airet aalarn destekleyen grler, balca u gerekelere dayandrlmaktadr:
55 Ayn yerde. 56 Ayn yerde.

136

- Dersim syan mill bir hareketti. Milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin hakk geerlidir. Hibir g, mill hareketleri herhangi bir gerekeye dayanarak silah zoruyla bastramaz. - Dersimlilere uygulanan krm, Yavuz Sultan Selim'den beri Snn ynetimlerin Alev halka kar yaptklar zulmn bir devamdr. - Dersim harekt srasnda youn ve yaygn iddet kullanlm, halk kitlelerinin canna kylmtr. Hatta bu bastrma harekt bir soykrmdr. - Kemalist ynetimin kendisi emperyalizm ibirlikisidir, gericidir, faisttir. O nedenle gerekletirdii harektn snfsal olarak da ilerici karakterde olduu sylenemez. - Sovyetler Birlii'nde o zaman Stalin ynetimi vard. Stalin'in, kendisi gibi diktatr olan Atatrk' desteklemesi doaldr. Kald ki Sovyetler Birlii, Trkiye komnistleri tarafndan yanl bilgilendirilmi ve yanltlmtr. Dersim Dersleri Dersim olaylar, bir ynyle Atatrk nderliindeki Cumhuriyet devrimciliinin Ortaa snflarna kar mcadelesidir. Konunun ayn zamanda Krtlk ve Alevilik boyutlarnn bulunmas da ok nemli bir gerek. nk Ortaa snflarna kar mcadele, bu durumda milliyet ve mezhep elimeleriyle i ie geiyor ve ok nzik bir hal alyor. Aalk ve airet reisliinden eyhlie kadar derebeylik ilikilerinin temizlenmesi, 1930'larn nemli greviydi. Ancak derebeylik, Dersim'de silahl bir gt. Blgede Cumhuriyet hkmetinin deil, aalarn yerel iktidarnn hkm geiyordu. Devrimci mill devletin yaptrm gcn temsil eden memurlar ve jandarma bile, bizzat hkmet raporlarnda saptand gibi, aalarla birlikteydi. Bu durumda, Cumhuriyetin kyl programnn uygulanmas, nce137

likle blgedeki derebeylik iktidarnn yklmasn gerektiriyordu. 1920 ve 1930'larda hazrlanm olan btn raporlarn, bunu yakc n mesele olarak gndeme getirmesi kukusuz gerekiydi. Dersim'de airet reislerinin silahl gcn etkisiz hale getirmeksizin, zgrlk, adalk, bar ve huzur adna hibir i yaplamazd. Bu, elbette, yalnz Cumhuriyet hkmetinin deil, airet ilikileri altnda ezilen yoksul Dersim halknn da meselesiydi. Hkmet, konuya gvenlik asndan bakyordu. Ancak halk asndan ortada insanca yaama sorunu vard. te bunu anlayabilmek, o zaman da bugn de Krt meselesinin zmnde kalc sonulara ulamann kouludur. Demokratik devrimin nndeki soru her zaman udur: Derebeylerinin yerel iktidarn hangi g ykacaktr? Burada Atatrk cumhuriyeti, iki sorunla kar karya kalmt: Birincisi, Dersim derebeylerinin iktidar silahlyd. evreyi talan eden silahl airet mensuplar, aann yaptrm gcyd ve muhafzln da yapmaktayd. Airetler arasndaki atmalar da bu silahl kuvvetlerle yrtlmekteydi. Raporlarda, airetlerin ellerinde toplam 8-10 bin silah bulunduu belirleniyor. 1937 harekt srasnda Ekim ayna kadar toplanan silahlarn 5 bin kadar olmas, 57 bu tahminleri dorulamtr. Mesele uydu: Cumhuriyet, devlet iktidarn ve ada toplum ilikilerini bu silahl g karsnda nasl kurabilecekti?58 kinci mesele, airet aas da Zazadr, airet mensubu da Zazadr. Cumhuriyet Devrimi, airet reisi ile onun esiri olan airet mensubunu birletiren airet balarn nasl paralayacakt? Yine aa ile zulm altnda inleyen marabasn yan yana getiren banaz etnik balantlar nasl aacakt? Cumhuriyet, topraksz yoksul Krt kylsn derebeylerinin kulluundan nasl kurtaracakt?
57 Genelkurmay Belgelerinde Krt isyanlar, c.2, s.211. 58 brahim Tali Bey'in 21 Aralk 1931 tarihli raporu, Dersim iinde, s.175.

138

te yandan airet reisi ile mensubu arasnda, ikinci bir ba vardr ki, o da Aleviliktir. Yavuz Sultan Selim zamanna kadar uzanan krmlar ve zulmler, srekli olarak bu ba beslemekteydi. Tarihten kalan ac hatralarn airet mensubunu airet reisine balayan olumsuz etkileri nasl giderilecekti? Olumlu etken ise, Aleviliin tarihte bir halk hareketi olmas ve Trk kkenli karakteriydi. Ayrca Aleviler, laiklik konusunda Cumhuriyet ynetimini desteklemilerdi. Alevilik, bir bakma blge halkn laik Cumhuriyet ynetimine yaklatran bir rol de oynamtr. Nitekim Dersim syannda Alevilik etkeni arka planda kald. Cumhuriyet hkmeti iin milliyet ve mezhep sorunlar karsnda, kt zerinde iki seenek bulunmaktayd: Aalarn silahl gc, ya Cumhuriyetin silahl gcyle etkisiz hale getirilecekti ya da kylnn harekete geirilmesi yoluyla. Veya her ikisi, yani Cumhuriyetin yaptrm gc ile kylnn gc birlikte seferber edilecekti. Birinci seenek, yukardan aadr; yani Rusya'da Byk Petro'nun uygulad zmdr. kinci seenek, Byk Fransz Devrimi'nin ve in'de Mao nderliindeki kyl ayaklanmalarnn gerekletirdii seenektir. Kemalist Devrim Trkiyesi, kukusuz ne Deli Petro dneminin Rusyas idi; ne 18. yzyl Fransas veya 20. yzyl ini. Ancak sonu olarak btn demokrasi, zgrlk ve adalama devrimleri, Ortaa'dan kurtulma sorununu zmtr. Demokratik devrimlerin z, kylnn feodalizmden kurtulmas ve zgrlemesidir. 20. yzyl Trkiyesinde derebeylik ilikilerinin Dou ve Gneydou blgelerinde younlamas ve orada geni lde Krt yurttalarmzn yaamas, sorunu etrefil hale getirmitir. Kyl meselesi ile Krt meselesi i ie gemitir. Dersim'de ise, ayrca Alevilik gerei de vardr.

139

1920'ler ve 1930'larda Atatrk'n bana geebilecei bir kyl hareketi ne Batda vard; ne Douda. Atatrk, kylye dayanarak bir stikll Sava vermiti; zellikle Sakarya boylarnda "Mehmetiin sava kabul etmesi"nden sonra sava, Trkiye iin bir kyl sava idi. Atatrk ve Cumhuriyetin dier yneticileri nderlik ettikleri devrimin bir kyl devrimi olduunu belirtmilerdi. Dnya devrimcileri de, Kemalist Devrim'in bir kyl devrimi olduunu saptamlard.59 Atatrk'n "Kyl memleketin efendisidir" parolas, krsal alandaki iktidar meselesinde demokratik zm yanstyordu. Ama Kurtulu Sava'ndan sonra toprak ve zgrlk iin bir kyl hareketi yoktu. Hibir snf yukardan eli tutularak iktidar yaplamyor, sorun buradayd. Peki otoritesi tartlmaz bir devrim hkmeti olarak, Kurtulu Sava zaferine dayanan byk saygnlktan aldklar gle kyly ayaa kaldramazlar myd? Kylleri esaret altnda inleten derebeylerine kar mcadeleye seferber edemez ve rgtleyemezler miydi? Sesleri duyuyorsunuz deil mi, "ok zor i" denmektedir. Ancak stikll Sava daha m kolayd? ok daha zordu. Ama stikll Sava'nn zorluunu yenmek iin gl bir yurtseverlik birikimi vard; Osmanlnn ykm dneminde esiz deneyimlerde snanm devrimci milliyeti bir kadro ve ideolojik miras vard. Kyly ayaa kaldrmak iin devrimci ve halk olmak gerekiyordu. Yurtseverliin bir yz de halklk deil midir? Trk Devrimi'nin halkl, kylere koan Rus halklndan (Narodnizm) esinlenmemi miydi? "Halka doru" ve "kylere" sloganlar, Namk Kemallerden ttihat Terakki'ye uzanan devrim srecinde de filizlenmemi miydi? 60
59 Komintern Belgelerinde Trkiye Dizisi-3 / Krt Sorunu, 2. basm, s.44. 60 Trk Yurdu dergileri bu konuda zengin malzeme sunmaktadr. Yeni harflere evrimyazs yaplarak 25 cilt halinde yaymland.

140

Bu sorularn cevaplan ak. Ancak bir de, halkln snf mcadelesini red eden yorumu vard. Kemalist devrimciler, bir yandan padiahlk ve derebeylik kalntlarna kar snf mcadelesi programlan yapyor ve uyguluyorlard. Bu tutumlarn elbette reti dzeyine de yanstyorlard. Ancak bu snf mcadelesini kimin yapaca konusunda bulanklklar vard. Daha dorusu iki eilim kendisini gstermitir. Biri kyly harekete geirme eilimidir ki, kitabmzn balarnda Atatrk'n Bulgar kyls rneindeki gibi direnen bir Trk kyls zlemi iinde olduuna deinmitik. kinci eilim ise, derebeylie kar mcadelenin yalnz hkmet eliyle yrtlmesidir. Bu iki eilim, Cumhuriyet Devriminin "Snfsz, ayrcalksz, kaynam bir kitleyiz" parolasn farkl yorumlamtr. Mahmut Esat Bozkurt gibi kktenci nderler ve Kadro dergisi evresinde toplananlar, derebeylikten kaynaklanan snf farklarnn kaldrlmas ve kapitalist topluma ait snfsal ilikiler asndan da yeni snf farklar yaratlmamas ynnde bir yorumu benimsiyorlard. Bir ksm tutucu denebilecek kesim ise, ayn ilkeyi snf kartlklarnn zerini kapatmak iin kullanyordu. te bu sa anlay, derebeylie kar sava aan Kemalist devrimciliin ayana prangalar balamt. Derebeylikle mcadele bir snf mcadelesiydi. Ancak kafalarda bulanklklar vard. Dahas Krde kukuyla bakan dar milliyetilik, demokratik devrimciliin nne duvarlar ekiyor-, du ve sa eilime kuvvet kazandnyordu. Bu nedenlerledir ki, Kemalist yneticilerin ark raporlarnda, halk kazanma dncesi bulunmakla birlikte, kylnn gcn seferber etme nerisine pek rastlanmyor. Byk olaslkla gereki bulunmad iin. Ama ayn zamanda, ideolojik daarckta aadan yukar bir kyl devriminin olmay da nemli bir etkendi. Dou ve Gneydouda o zaman aalara kar bir kyl mcadelesinin grlmeyii ve airetlerin reislerin denetiminde bulunmas, kukusuz Kemalist ynetimin elini kolunu balyordu. Bu nesnel bir durumdur. Ancak bir baka gereklik de, o yoksul insanlarn aa 141

ve reis zulm altnda yaamalardr. Cumhuriyet elini uzatp onlar ayaa kaldramaz myd? Byle bir grev yok muydu? Cumhuriyetin Douda derebeylik sorununu kyly harekete geirerek zme davas, ayrca milliyet sorunuyla da cephe cepheye gelmiti. Derebeyleri de Krttr; topraa kavuacak ve zgrleecek kyl de ounlukla Krttr. Aa, derebeylik dzeninin tasfiyesini Krtle kar bir uygulama olarak gsterebilmekteydi. Cumhuriyet ynetimi, Krt isyanlarnn bastrlmasnda tpk Osmanl gibi, airetler aras kavgalardan ve mezhep farklarndan yararlanm, fakat kyly aaya kar seferber etme yolunu pek dnmemitir. Bu, ok nemli bir olgudur. Demek ki, gze alamadklar olay, silahlarn konumas deil, kyl giriimiydi. Kyllerin harekete geirilmesinde, airet yapsnn direnci, kukusuz en byk sorundur. Ancak Dou ve Gneydou kylsnn ve yoksullarnn yer yer aalara kar mcadele ettii ve huzursuzluk iinde olduu da bir gerektir. Bu gerek zerine eilmemesi, Kemalist ynetimin en byk zaafn oluturmutur. Soruna yalnzca halk hareketlerinin nesnellii boyutunda bakmak, yeterli deildir. Dorudur, halk hareketleri yapay olarak yaratlamaz. Ancak Kemalist iktidar, derebeylik sorunu ile Krt sorununu, hi olmazsa eyh Sait syanndan sonra, yoksul kyl kitlelerini seferber ederek zme yoluna girseydi, yapabilecei ok i vard. Cumhuriyeti savunan zellikle Krte bilen aydnlardan ve halk nderlerinden oluan propagandac ve rgt birlikleri kylk alanlara yollanabilir, bunlar yerel aydnlar ve kylleri derebeylie kar rgtleyebilir ve harekete geirebilirdi. Cumhuriyetin yaptrm gcnn de desteiyle derebeylie kar bir kyl hareketi yaratlabilirdi. Bunun baarlabilmesi iin zemin vard. Maraba ve yanamalar zerindeki ar bask ve zulm, kylnn kazanlmas olanan veriyordu. Sabrl ve direnli bir almayla bir toprak devrimi ve demokratik devrim yrtlebilirdi. O zaman blgede, olabildii kadaryla Cumhuriyetin dayanabilecei bir halk oluur, 142

derebeylik sistemi aadan yukar kyl hareketi ve yukardan aa Cumhuriyet ynetiminin ibirlii sayesinde tasfiye edilebilir ve blclk ve ykcln zemini Krt kylsne ve halkna dayanlarak ortadan kaldrlabilirdi. En azndan bu yolda baz baarlar kazanlabilinirdi. Bu konuda, Elaz Kz Enstits'nde 1939'dan 1959'a kadar yirmi yl retmenlik ve mdrlk yapan Sdka Avar'n anlar dikkatle incelenmelidir. Cumhuriyet Devriminin, toprak ve zgrlk mcadelesine seferber edilebilecei Sdka Avar gibi binlerce aydn vard. O dnem Cumhuriyet nclerinin almalar, hem aydnlarmz hem de Krt halk kitleleri asndan baar rnekleri yaratmtr. Bu deneyimler bugn de incelenmelidir. En azndan onlardaki devrimci cokuya, fedakrla ve halk sevgisine bugn ok hem de ok ihtiya vardr. Trkiye'de Fransz ve in Devrimi'ndeki gibi aadan yukar kyl devrimi yaanmad. Cumhuriyet ynetimi, byle bir kyl hareketi gelitirme abasna da girmedi. te yandan Trkiye, Rusya'da Byk Petro rneindeki gibi, yukardan aa bir toprak reformunu da baaramad. Trkiye, toprak meselesinde, ne Fransz ve in yolunu, ne de Rusya yolunu izledi. Bu nedenle demokratik devrim tamamlanamad. a farklar, sk sk itiraf edildii zere kapanamamtr. Trkiye mill demokratik devrimini tamamlayamad iin, kinci Dnya Sava'ndan sonra emperyalist sisteme baland. Trk Devrimi'nin yetersizliklerinin ve bugn yaanan sorunlarn nedeni buradadr. Bu yetersizlikleri ideolojik dzlemde ele alacak olursak, iki neden grlebilir. Biri, Kemalist devrimciliin kylye dayanan aadan yukar demokratik devrim felsefesinin clz kalm olmasdr. Atatrk, kyly efendi sayarken iten duygulara sahipti. Ancak unu da grmek gerekir. stikll Sava'nda Mustafa Kemal Paa, Trkiye'nin btn illeriyle ilikilerini ordu komutanlar, valiler ve halk nderleri araclyla kurarken, Dou ve Gneydou ile iliki143

lerini airet reisleri ve beyler zerinden yrtmek durumunda kalmtr. Bu, kukusuz derebeylik sisteminin dayatt bir zorunluluktu ve bugnden yarna deitirilemezdi. Oysa kyl, ancak kendi devrimci eylemiyle efendileebilirdi. Kyl kendi ayaklar zerinde dorulup kalkarak efendi olabilirdi; yoksa yukardan bir g kyly yakasndan tutup ekerek ayaa kaldramazd. Atatrk, kyly "memleketin efendisi" ilan etti ama nderlik ettii devrim, kyly efendi yapamadan kardevrimle yz yze geldi. kinci neden, dar milliyetiliktir. Kemalist devrimcilerin derebeylik sorununa snfsal baklar, Krt yoksuluna duyulan kukularla glgeleniyordu. Krt halk kitlesini kendisi olarak gremeyen dar milliyeti anlaylar, Kemalist ynetim iinde kuvvetle vard. Atatrk'n "Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran Trkiye halkna Trk milleti denir" anlay, sindirilememiti ve derinlemesine uygulanamad. Derebeylie kar demokratik devrimcilik, ne yazk ki dar milliyetiliin elmesini yedi ve sorunlar bugnlere kadar ylarak geldi. Bugn durum o zamanla karlatrlamayacak kadar byk tehditleri iermektedir. O zaman Cumhuriyet ynetimi, emperyalizme kar zafer kazanm ve blnme tehdidini, douda Kafkas dalarna srm; gneyde Antep ve Mara cephelerinde perian etmi ve zmir'den denize dkmt. Bugn yakn gemiimizde byle bir zafer yok; tersine ykmlar var. 1930'lardaki hkmet, devrimciydi ve derebeylik sistemine karyd. Kemalist Devrim'in ykseli dnemlerinde, Krt kylsnn aalara kar kendiliinden mcadeleleri olsa, Atatrk nderlii bu mcadelelerin bana geer, en azndan onlarn ezilmesi gibi bir uygulamaya girimezdi. Oysa kinci Dnya Sava sonrasnn ABD gdml iktidarlar, blgede btnyle aalara ve airet reislerine dayandlar ve kyl hareketlerini ezdiler; hl ezme gayreti iindeler. Cumhuriyetin gc, aalar ve eyhler deil, ancak kyller ve halk olabilir. 1945 sonrasnn devleti, Dou ve Gneydouda aa144

lara ve airet reislerine dayanmtr. Cumhuriyet Devrimini tamamlama davasn terk eden iktidarlar, Krt yurttalarmz aalarn ve eyhlerin penesinde brakmlardr. Hatta aalar ve eyhlerle birlikte kylnn srtna binmilerdir. Bylece derebeylik ve airet ilikileri zeminine dayanan feodal blnmlk devlet otoritesiyle derinletirilmitir. Aala ve eyhlie dayanan bir ynetim, blcln zeminini kuvvetlendirir. Nitekim byle olmutur. Blgede yoksul kylye dayanan ve Trkiye'nin birliinden yana olan Solun 1960'l yllardan beri bastrlmasnn sonular ortadadr. i Partisi'nin Krt emekilerini rgtleme abasna kar, aalk ve eyhliin snfsal karlar uruna terr uygulanmtr. Elbette bu karlarn arkasnda ABD'nin bulunmas belirleyici olmutur. 1980 ncesinde Kontrgerilla, PKK'yi solun zerine srmtr; Partimizin blgedeki nderleri ve sol rgtlerin yneticileri, PKK araclyla katledilmitir. 1990'larda ise, bu uygulamay dorudan doruya Kontrgerilla yrtmtr. Bylece ABD, blgeyi PKK blclne amtr. 2000'li yllarda ayn uygulama devam etmektedir. Gneydou blgesinde i Partisi nderliinde yrtlen kyl mcadeleleri, aa ve devlet terryle karlayor; kyler ar silahlarla baslyor ve kyl nderlerimiz ldrlyor. "Millete birlik, vatana btnlk, kylye toprak" sloganyla ve Trk bayraklaryla yrtlen mcadele, devlet terryle bastrlyor. Bu mcadelede, yalnz devlet gleri deil, PKK da aalar desteklemektedir. ABD ibirlikisi iktidarlar, aalara ve eyhlere dayanarak, yoksul kyl genlerini PKK'nin kucana itmilerdir. Bugn gelinen noktada, ok gvendikleri aalar ve eyhleri de blcle kaptrmaktadrlar. Blgenin bir ksm aa ve eyhleri, Kuzey Irak'ta ABD silahlarnn glgesinde Kukla Devletik kuran Barzani ve Talabani'nin gdmne girmektedir. Bir ksm da, 1990'dan sonra igalci ABD ile ibirliine ve din smrsne ynelen PKK ile btnlemektedir. 145

Cumhuriyet, Atatrk'n deyiiyle "Kimsesizlerin kimsesi" olacakt. O zaman Cumhuriyet, kylye ve emekilere dayanmak zorundayd. Cumhuriyet, aalara ve eyhlere dayanarak ayakta kalamazd. Cumhuriyet, ancak halkn cumhuriyeti olabilirdi. Milletin birlii ve vatann btnl, aalar ve eyhlerle korunamazd ve korunamad artk gnna km bulunuyor. Kemalist ynetimin ark raporlar, hakl kmtr. O raporlar yazanlar, aalk ve eyhlie dayanarak birlik ve btnlk salanamayacan yana yakla anlatyorlard. O raporlardan, 'Eer Cumhuriyet derebeylie klcn vurmazsa, onlar Cumhuriyete kllarn indirecekler' feryatlar ykseliyordu. Hakl kmadlar m? 1920'ler ve 1930'larda nerilen toplumsal programn en banda, toprak datm bulunuyordu. Bylece topraksz kyller topraa kavuturulacak ve aa basksndan kurtarlacakt. Raporlar, bu grevi, ncelikle o srada yakc bir hale gelen Cumhuriyetin gvenlii asndan ele alyorlard. Yurttan yoksulluktan kurtarlmas ve ada bir yaama kavuturulmas, gvenlik sorunundan sonraki ikinci meseleydi. Burada da Kemalist ynetimin ky emekisine dayanan kktenci bir demokratik devrim yrtememi olmas sorunuyla kar karyayz. Bizim Kemalist Devrimimiz ile Mao Zedung'un banda bulunduu in Komnist Partisi nderliindeki demokratik devrim arasndaki fark buradadr. in'in mill demokratik devrimi, kyl ayaklanmalarna dayanarak derebeylii tasfiye etti ve kkl bir toprak devrimiyle kyly topraa kavuturup zgrletirdi. in, o temelde bugn dnya uygarlnn nclne ynelen byk mucizesini gerekletiriyor. Trkiye ise, derebeylii tasfiye edemedii iin, kinci Dnya Sava'ndan sonra ABD'nin denetimi altna girmi, Cumhuriyetini kaybetmektedir. lkemiz bugn bir GladyoMafya-Tarikat diktasnn penesi altnda rpnmaktadr. Atatrk Devrimi'nin kaleleri yklm, ada toplum karanlklara boulmu, vatann btnl ve milletin birlii tehdit altnda! Bugn 146

herkesin gelecee kaygyla bakmasna neden olan bu manzara karsnda, Atatrk'n toprak reformu diye diye giderken yapt tarihsel uyan zerinde dnmek gerekmiyor mu? Bu konuyu ele alrken, Komnizm dmanlnn paslanm parmaklklar arasndan, devrimci halk zmlere yan bakmaya devam edilecek midir? Karlatmz tehdidin boyutlar, aklmz bamza getirmeyecek midir? Kemalist Devrim'in, kyl meselesini ve Krt meselesini zmedeki yetersizliklerini grmemize engel olan bbrlenmelerden kurtulmann zaman gelmedi mi? Kemalist Devrim'in ykmla karlat gereine gzlerimizi kapatmak yerine, bu ykmn nedenlerini aratrmak gerekmez mi? 2.0. yzylda byk zmler reten devrim tecrbelerini niin incelemiyoruz? Kurtulu Sava yllarnda Ankara'da Atatrk'n nderliinde yaymlanan, bayazlarn bizzat Atatrk'n kaleme ald Hkimiyeti Milliye yazlarn niin okumuyoruz? 61 Kurtulu Savamza k tutan devrimci ideolojiyi, emeki dnyasnn dnce birikimini niin aratrmyoruz? zmszlklerde dmlenmek iin mi? Dnyann sayl bilim adamlar, in Devrimi'nin baarsn, dnyada ei az grlm bir toprak devrimine balarlar. O devrim, in kylsn ayaa kaldrm, derebeylik zincirlerini krm, halk zgrletirmi, sanayileme iin muazzam bir igc kaynan ortaya karm, ayn zamanda kapal pazarlar datarak sanayi retimi iin yz milyonlarca kylnn talep hacmini yaratm, kylk alanlarda bile kadn erkek eitsizliine ar darbeler indirmi, milliyetler arasnda birleme eilimlerini glendirmi, bilimsel ve teknolojik atlm milyonlarca insan kucaklayacak bir alana yay61 Kurtulu Sava'nm deolojisi / Hkimiyeti Milliye Yazlar, 3. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul 2007.

147

mtr. in mucizesi denen olayn kayna, ite toprak aaln yerle bir eden o kkl kyl devrimidir. Geenlerde kdemli gazeteci Rahmi Turan'n Hrriyet'te bir haberi yaynland. in Bykelisi, "Beni Kemalist yaptnz" demi. Peki, o mucizeleri gerekletiren in Halk Cumhuriyeti'nin Bykelisi Kemalist olabiliyor da, biz niin onlarn gerekletirdii mucizenin temelindeki deneyimleri incelemiyoruz? in Bykelisi Kemalist olmay becerebiliyor da, biz niin Mao'nun toprak devriminden dersler karmyoruz? Trkiye, iine dt banazlk girdaplarnda rpnp dursun diye mi? in Halk Cumhuriyeti hkmeti, 1949 ylnda mill demokratik devrimi zafere ulatrd gnlerden beri Ortaokul nc snf tarih dersinin kapana, Lenin ve Gandi'nin resimlerinin yanna Atatrk'n resmini de koyuyor. in genci, okulda Fransz Devrimi, Sovyet Devrimi gibi byk devrimlerin yannda Trk Devrimi'ni de reniyor. Peki biz, niin okullarmzda Fransz Devrimi'ni, Amerika'nn stikll Sava'n ve demokratik devrimini, Sovyet Devrimi ve in Devrimi'ni, Hindistan'n ve Cezayir'in kurtulu savalarn retmiyoruz da, genlerimize devrimlere svmeyi retiyoruz? Atatrk zamannda byle deildi. Anz Tarih kitaplarn ve Medeni Bilgiler kitaplarn, oralarda Sovyet Devrimi ile Trk Devrimi'nin amalarnn ayn olduu retiliyordu.62 Biz bugn inlilerin okul kitaplarnn kapana Atatrk resmi koymalarndaki engin bak asn vyoruz. Ama bir zamanlar biz de o geni ufka sahiptik. Atatrk, 1928 ylnda Taksim Abide62 rnein Lise son snflarda okutulan Tarih kitabnda aynen yle yazar: "Anadolu'da ortaya kan silahl mill ayaklanma hareketi, siyasal konum ve hedeflerde Sovyet Rusya'yla tam benzerlik arz ediyordu." (Tarih IV, 3. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Haziran 2001, s.59).

148

si'ne kendisinin ve smet Paa'nn omuzlarnn hemen arkasna Sovyet devrimcisi Aralov'un heykelini koymutu. Hl orada duruyor. Yurttalarn grmesi ve banazln karanlk alarnda rpnp kalmamas iin. O Atatrk ve smet Paa'nn omuzlar bandaki Aralov heykeli, bir toplum iin ne kadar derin bir eitim! Atatrk'n ayaklar Trkiye toprana basyordu. Ama ayn zamanda Trk Devrimi'nin "Byk Cihan nklbnn bir paras olduunu" da biliyordu. Trkiye devriminin ideolojisi, "Dnyadaki byk fikir cereyanlar iinde" gelimiti. Devrimin programn zetleyen Alt Ok, Fransz ve Sovyet devrimlerinin birikimini Trkiye zemininde zetliyordu. Milliyetilik dahi, uluslararasdr ve Trkiye'ye smail Gasprallarn, Yusuf Akuralarn, Ziya Gkalplerin de saptadklar gibi dnyadan gelmitir. Toplumlar, Smer uygarlndan bu yana, dnya leinde tek olan uygarl (Atatrk de byle sylyor) komularndan, zamanla ktalarn tesinden alarak yeni ufuklara aldlar. Baka uygarlklarn birikimini alabilmek, dnya uygarlna katklarda bulunmann da artdr. Kemalist Devrim, 20 ylda olaanst iler yapt. Bu ilerin baars, dnya leindedir. Ancak kyl meselesini ve Krt meselesini zemedi. Bu gerei bugn bilimsel olarak saptamamz gerekir. Belki de zmeye zaman bulamad demek daha doru olacaktr. Veya dnya gericilii, Trkiye gericilii ile birleip o frsat vermedi. 1930'larn sonlarna doru, Krt isyanlarndan karlan derslerin de etkisiyle, toprak devrimini yapmak iin bir devrimci irade olumutu. Byk topraklarn kamulatrlmasnda tazminat kaldrmaya olanak salayan Anayasa dzenlemesi, kkl bir toprak devrimine gitme kararlln yanstyordu. Atatrk Trkiyesi, 1937'nin banda aa topraklarna tazminatsz el koymann hukuk koullarn oluturmutu. Ancak devrim nderini kaybetti ve arkasndan kinci Dnya Sava geldi. Sonra ABD tepemize oturdu. Za149

ten kendi aalarmzn kar koymalarn bir trl bozguna uratamamtk. 1945'ten sonra bu gerici gler bir de ABD emperyalizminin desteine kavutular. Siz devrim yapamazsanz, size kardevrim yaparlar. Atatrk, CHP'nin toprak datmn programna ald 4. Byk Kurultay'nda, "Arasz devrimler" diyerek aramzdan ayrlmt.63 Byk Nutuk'un ad sk sk anlr, ierii devrimi kararllkla srdrme bildiriidir. Ancak devrimi srdremediimiz iin, ABD geldi milletimizi devrimden srd. Sonu olarak Atatrk Devrimi de, dnya devrimi iindeki yerinden, kaynaklarndan, zetle gerekliinden koparld ve birounun aznda ii bo bir bbrlenmeye dntrld. Trkiye, toprak devrimini baaramad iin bugn bir ykmla kar karyadr. Millet etnik gruplara ve mezheplere blnmekte, vatan topraklarnda belediyeler ve yerel rgtler zerinden ayr derebeylikleri kurulmaktadr. Trkiye'nin blnm haritalar NATO toplantlarnda bile gzmze sokulmaktadr. Banazla son vermenin ve byk zmlere ynelmenin zamandr. Bu kitap onun iin yazlmtr. 1920 ve 1930'larn Bilanosu Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk'n lmnden bir yl sonra Kasm 1939'da, "htilal ifti iin imdiye kadar ne yapt" sorusunu ortaya atar ve devrimin "temel meselesi" olarak grd kylnn zgrletirilmesine ilikin uygulamalarn bir bilanosunu yapar. Mesele, en sonunda mlkiyet meselesinde dmlenmektedir:
63 CHP Drdnc Byk Kurultay'nda Genel Bakan Kaml Atatrk'n Sylevi, 9.5.1935, Ankara, s.3-12; Ulus, 10 Mays 1935; Cumhuriyet, 10 Mays 1935; Nafa leri Mecmuas, Mays 1935, say 12, Nafa Vekleti Neriyat Mdrl, s.5 vd; Atatrk'n Sylev ve Demeleri, /, s.365.

150

"phe yok ki bir ey yaplmad denemez. Askerlik birbuuk seneye indi. Aar kaldrld. Kooperatifler gnden gne kylere doru yaylyor. Mektepler alyor. Byk iftlikler yava yava halka datlyor. Bunlar mhim ilerdir. Fakat phe yok ki her ey deildir. Kyl meselesi bundan ibaret deildir. (...) Kyl bakalarnn hesabna alt gibi emeinin de deerini alamyor. (...) e kaba taslak baknca kyl arazi sahibidir. (...) Ekip biiyor gibi grnr. Fakat hakikat biraz deilince anlalr ki, kylnn elindeki retim vastalar bakasnndr. Hatta kylnn kendisi bile. (...) Bu adam ttn dikebilmek iin bankalardan para bulamaz. Tefeciden yzde yz faizle para kaldracaktr. (...) rn satld gnlerde kylnn avucunda kalann tefecilerle sata arac olanlarn ceplerinde araynz. (...) Tapu bir kt parasdr. Bunun kylnn elinde bulunmas, onun hakiki mlk sahibi olmasna deil, fakat stelik tefecinin hesabna iletilen arazinin vergisini de zavall kylnn demesine yarar. O kadar!!" 64 Mahmut Esat Bozkurt'un bu Cumhuriyet bilanosu gerekten ok zldr. Baarlar ve yaplanlar gsterilmitir; ama ok daha nemlisi, demokratik devrimin temel grevinin tamamlanamad vurgulanmtr. Bu kitabn II. blmnde akland zere, Cumhuriyet ynetimi, 1920'lerde Osmanl hanedannn, tekke ve zaviyelerin mlklerini kamulatrm, yer yer toprak datm yapmt. 1930'larda topraksz kylye toprak datm konusundaki belli bal uygulamalar ise unlardr: nc Mfettilik alanndaki dr blgesinde toplam 5112 kiiye ev ve dkknlar dnda 47.026 dekarlk arazi verildi. Yine ay64 Mahmut Esat Bozkurt, "z Trk Kylleri", Anadolu dergisi, kinciterin (Kasm) 1939. Yeniden basm iin bkz. Teori, say 218, Mart 208, s.74 vd.

151

ni Mfettilik blgesinde bulunan Artvin, oruh ve Ardanu'ta ev, dkkn ve toprak datm yapld. 65 1934 yl Haziran aynda skn Kanunu'nun yrrle girmesinden sonra 1938 ylna kadar datlan toprak miktarn, Prof. Dr. mer Ltf Barkan saptam bulunuyor: 66 1934-1938 Yllarnda Datlan Toprak Aite says Gmen ve snmaclara 28.536 1.151.690 Naklolunan kimselere 2.426149.021 Yerli iftilere 48.411 1.517.235 Gebelere7.886129.388 eitli doal felaketlere urayanlara 1.43652.491 Toplam 88.695 2.999.825 Dekar

Grld gibi, 1934-1938 uygulamasyla, toplam 90 bin kadar aileye 3 milyon dnm kadar toprak datlmtr. Ancak iin gerei, bu uygulama ok yetersizdir. Kemalist Devrim, aalar tasfiye grevini yerine getirememitir. Bunun nedenini, Meclisin nde gelen hatiplerinden Hamdullah Suphi Tanrver ok yaln szlerle belirtmiti: "Aalara yenik dlmt." 67 Devrim nderlii, bu yenilgiyi kabul etmedi. Kemalist ynetimin, son bir atakla 1937'de Anayasaya yeni hkm koyarak tazminatsz kamulatrmann koullarn yaratmas, Cumhuriyetin aala meydan okumasn yanstr. N. Hakk Ulu, 1939 ylnda "Dere65 SerkanTuna, "1930'lu Yllarda...", s. 135. 66 Prof. Dr. mer Ltf Barkan, "iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Trkiye'de Zira Bir Reformun Ana Meseleleri", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, c.6, No:l-2, Ekim 1944-Ocak 1945, s.62. Toplamlar biz ekledik. 67 Wilson ve Bagz, Trkiye Cumhuriyeti'nde Eitim ve Atatrk, s.87'den aktaran Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, 3. basm, Remzi Kitabevi, c.IV, stanbul, 1978, s. 1404 vd.

152

beylik rejimini tasfiye edecek bir toprak reformas"n yakc bir devrim grevi olarak saptyordu. 68 Atatrk Toprak Reformu Diye Diye Aramzdan Ayrld Atatrk, son yllarndaki Meclisi a konumalarnda, iftiye toprak datlmasndaki srarn srdrmtr. Byk Devrimci nder, 1 Kasm 1936 gn yapt a konumasnda Meclise tarihi grevini hatrlatmaktadr: "Toprak kanununun bir neticeye varmasn Kamutay'n yksek himayesinden beklerim. Her Trk ifti ailesinin, geinecei ve alaca topraa malik olmas, behemahal lzmdr (alklar). Vatann salam temeli ve iman bu esastadr. Bundan fazla olarak, byk araziyi modern vastalarla iletip vatana fazla istihsl temin edilmesini tevik etmek isteriz (alklar, bravo sesleri)."69 Atatrk, Anayasa deiikliinden sonra, 1937 yl 1 Kasm gn yapt Meclisi a konumasnda da, toprak datm gereini bu kez byk iftileri de hedef alarak vurgulayacaktr: "Bir defa, memlekette topraksz ifti braklmamaldr. Bundan daha nemli olan ise, bir ifti ailesini geindirebilen topran, hibir sebep ve suretle, blnemez bir mahiyet almas (alklar). Byk ifti ve iftlik sahiplerinin iletebilecekleri arazi geniliini, arazinin bulunduu memleket blgelerinin nfus kesafetine ve toprak verim derecesine gre snrlamak lazmdr."70
68 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1939, s.203 vd; Kaynak Yaynlar'nn yeni basmnda (stanbul, Mays 2007) ne yazk ki, kitabn ok nemli olan son drt sayfasna yer verilmemi. 69 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c.I, Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara, 1961, s.389. 70 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c.I, s.394.

153

Byk nder, ayn konumasnda, Dou'daki kalkmalara gnderme yaparak, "ileri hkmetiliin iarn" da belirler: Hkmet, halk "kudretine olduu kadar efkatine de" samimiyetle inandrabilmelidir.71 Atatrk, byk iftlik sahiplerinin mlkiyetini "iletebilecekleri arazi geniliiyle snrlama ve iftiye toprak datma" grevini tamamlayamadan aramzdan ayrlmtr. Biroklar, Atatrk'n son vasiyetini aryor. Son vasiyetlerinden biri, Sovyetler Birlii ile dostluun zenle srdrlmesiydi. Bunu Babakan Celal Baya'a, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras'a ve arkada Kl Ali'ye birlikte olduklar bir grmede belirtmiti. Ayrca smet Paa ve Ali Fuat Paa'ya (Cebesoy) da son zel grmelerinde dile getirmiti. Hepsi anlarnda ve kitaplarnda doruluyorlar.72 Atatrk'n bu stratejik uyarsn hayat dorulad. Sovyet dostluundan vazgeenler, ABD emperyalizminin kucana atladlar ve Kemalist Devrim'in ykm orada balad. Atatrk'n sonulandramadan brakt devrimci ii, elinizdeki kitabn konusudur: zellikle arkta toprak aal ve eyhlie son vermek, topraksz toprak sahibi yapmak, iftiye ara gere salamak, rnlerinin satn temin etmek, halk i sahibi yapmak. kinci Dnya Sava Yllar Atatrk' kaybetmemizin ardndan kinci Dnya Sava geldi. D tehdit koullarnda i cephede mcadele alamad ve toprak reformu ertelendi. Ancak Cumhuriyet'in toprak aalna kar tavr, yabanc tehdide kar mcadeleyle ayn cephede birlemiti. nn, 1942 ylnda TBMM'yi a konumasnda bu tutumu yle dile getiriyordu:
71 Ayn eser, s.393. 72 Bu konuda bkz. Mehmet Perinek, Atatrk'n Sovyetler'le Grmeleri, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2007, "Atatrk'n Vasiyeti" blm, s.234-236.

154

"Bulank zaman bir daha ele gemez frsat sayan eski batak iftlik aas ve elinden gelse teneffs ettiimiz havay ticaret meta yapmaya yeltenen gz doymaz vurguncu tccar ve btn bu skntlar politika ihtiraslar iin byk frsat sanan ve hangi yabanc milletin hesabna alt belli olmayan bir ka politikac, byk bir milletin btn hayatna kstah bir surette kundak koymaya almaktadrlar (Bravo sesleri, srekli alklar). , be yz kiiyi gemeyen bu insanlarn vatana kar aikr olan zararlarn gidermek yolu elbette vardr."73 Yine Mahmut Esat Bozkurt, 1943 yl sonunda, Trk htilali'nin kylk alanlarda "istenilen yenilikleri baaramadn", "yaplan azametli ilerden kylnn nasibini alamadn" belirtir ve temel grevi bir kez daha vurgular: "Trk kylsnn toprak ve kooperatif ii halledilmelidir."74 Nihayet Dnya Savann sonu gelir. Ertelenen i mcadele cephesi, yeniden snr. Cumhurbakan nn, 1945 ylnda, toprak aalna sava ilan edercesine aklamalarda bulunur: "Batak toprak aalnn kkn kazyacaz."75 iftiyi Topraklandrma Kanunu Cumhuriyet, toprak aalna kar gecikmi atan iftiyi Topraklandrma Kanunu'yla yapar. TBMM, 11 Haziran 1945 gn kanunu kabul ederken ald Genel Kurul Kararnda, kylnn toprak sahibi klnmasn "bir devrim hareketi" olarak nitelemitir.76
73 smet nn'nn TBMM'deki Konumalar (1920-1973), kinci Cilt (19391960), TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, 1983, s.33. 74 Mahmut Esat Bozkurt, "rnek Nahiyeler 1 Toprak i", Yeni Sabah, 26 Aralk 1943'te yaynlanan yazs iin bkz. Dr. Hakk Uyar, Sol Milliyeti Bir Trk Aydn Mahmut Esat Bozkurt, 1. basm, Bke Yaynlar, stanbul, s.241 vd. 75 Aktaran: Yank, 10 Nisan 1972, s.6. 76 Resmi Gazete, 15 Haziran 1945; Dstur, 3. Tertip, c.26.

155

Kanunun gerekesinde, byk arazi mlkiyeti eletiriliyordu. Devlet ile kiiler arasnda anlamazlklarda "r aabilecek" olumsuzluklara dikkat ekiliyordu. Cumhuriyetin deneyimleri bu adan reticiydi: "Byk arazi mlkiyetine dayanan mahall nfuzlarn devlet otoritesinin zayflatlmasn dourduu ok grlmtr."77 Tarm Bakan evket Rait Hatipolu, kanun tasarsn TBMM'ye sunarken, Cumhuriyet rejiminin ilk temellerinin atlnda, "kyl memleketin efendisidir" parolasnn verildiini hatrlattktan sonra unlar vurgular: "Kylnn gerek efendi olabilmesi, kendi iktisadi hayatn bamszlk iinde kendisinin yrtebilmesine baldr. (...) iftiyi Topraklandrma Kanunu, memleketimizde hakiki hrriyetin ve demokrasinin kklemesi yollarn genileten bir kanundur."78 Emperyalizme ve gericilie zgrlk salayan bir sahte demokrasi anlay Trkiye'ye girerken, Kemalist Devrim'den kalan son yneticiler, hakiki demokrasiyi ve hrriyeti, "Ortaadan kurtulmak" olarak ite byle tanmlamlard. Kanunun kabulnden drt gn sonra Meclis, bir de Toprak Bayram Kanunu karmtr. Kyl henz topraa kavuamamtr, ama Toprak Bayram'na kavumutur. On yllk hazrlklardan sonra karlan "iftiyi Topraklandrma Kanunu", 1937 ylnda Anayasa'da yaplan deiikliklere uygun dzenlemeler getiriyordu: "Madde 21- Kamulatrlacak arazinin:
77 etin Yetkin, Kar Devrim, Otopsi Yaynlar, stanbul 2003, s.213'ten aktaran: Okan Gkay Emgengil, Trkiye Devrimi'nin Yol Haritas ve Avrasya Rotas, Asya afak Yaynlar, Ekim 2009, s.571 vd. 78 Ayn eser, s.572 vd.

156

"a) Be bin dnmden fazla ksmnda 1833 ve 2901 sayl kanunlar gereince takdir edilip 1944 bte yl arazi vergisine metrah olan deer; "b) Be bin dnmden aa olan arazide ayn deerin iki kat; "c) ki bin dnmn aasnda yaplacak kamulatrmalarda ayn deerin kat; kamulatrma karlna esas olur." "Madde 45- Kamulatrma bedeli, eit taksitlerle ve kamulatrmay takip eden yldan balayarak yirmi ylda denecek 'Toprak Tahvilleri' adl Hazine tahvilleriyle denir. Her takside senelik yzde 4 faiz yrtlr."79 1945 ylndaki yasa, neredeyse tazminatsz kamulatrmay ngryor, fakat bunun adn aka koymuyordu. "Arazi vergisine matrah olan deer"in kabul edilmesi, topran ok dk bir bedelle kamulatrlmas demekti. Trkiye'de arazi vergilerine matrah olarak bildirilen deerlerin miktar bilinmektedir. Yasay karanlar, bununla da yetinmemiti. deme 20 ylda eit taksitle yaplacakt. denecek miktar, zaten ok dkt. Bunu 20 ylda eit taksite balamak, enflasyonun etkisi de hesaba katlrsa, tazminat en aza indirmek anlamna geliyordu. Yasada, toprak bydke, tazminatn azaltlmas da, hi phesiz Cumhuriyetin toprak aalarnn mlkiyetini aslnda yasal grmeyen felsefesinden ve ayn zamanda zorunluluktan kaynaklanmaktayd. Toprak reformu yaplacaksa, ancak byle yaplabilirdi.

Toprak Aalarnn Kar Koyuu Toprak aalar ise, Ortaa'n asl kalesinin byk toprak mlkiyeti olduunu ok iyi biliyorlard. Cumhuriyet Devriminin her ata79 iftiyi Topraklandrma Kanunu konusunda yeni bir alma iin bkz. Erdal nce, age.

157

na katlanabilirlerdi ama ad ilikilerin topraktan temizlenmesini kabul edemiyorlard. Eskiehir Milletvekili Emin Sazak'n onlar adna TBMM krssnden syledii u szler unutulmamtr: "Padiah devirdik, Halifeyi kovduk, apkay giydik, Latin Harflerini kabullendik, tekkeleri kapattk, baz gerekelerle Varlk Vergisini bile kabul ettik. Fakat bunu kabul edemiyorum." 80 Niin kabul edemiyorlard? Aalarn meselesi, toprak mlkiyetini korumann tesinde, zerine oturduklar dzeni korumakt. O dzenin bozulmas, toprak aalnn yklmas anlamna geliyordu. Toprak sahipleri, 1945 ylnda hangi dzeni savunduklarn ok ak ifadelerle ortaya koydular. te Meclisten bir sahne: "Emin Sazak Komisyonda zamann Tarm Bakan evket Rait Hatipolu'na yle barr: "- Tasay geri al, sen bunu nn'nn emriyle yapyorsun. Tasar geri alnrsa, Beylikkpr'deki 30 bin dnm hibe ediyorum. ".R. Hatipolu: Kanunla alsak ne olur? "Sazak: Kanunla olmaz. Devlet araziyi zorla alrsa, Eskiehir havalisinde Emin Sazak lr. Bu dzeni bozarsnz."81 Toprak aal, Emin Sazak'n deyiiyle btn devrim uygulamalarn sineye ekebilmiti, ama topraktaki dzenin deimesini kabul edemiyordu. nk meselenin z oradayd. Ve ne yazk ki, toprak aal Kemalist Devrim'e bu en kritik mevzide inatla kar koyabilmi ve baarl da olmutur.
80 TBMM Tutana, aktaran: Mahmut Gololu, Demokrasiye Gei, s.27. Meclisteki Toprak Kanunu grmelerinin geni bir zeti iin bkz. Erdal nce, age, s.6 vd. 81 TBMM Tutanaklar'nax\ aktaran: Yank, say 56, 10 Nisan 1972, s.6.

158

1947 ylnda babakanla getirilen Hasan Saka, 13 Ekim gn Hkmet Programn TBMM'ye sunarken, Cumhuriyetin toprak aalna bir kez daha yenildiini aklyordu: "Balam olan iftiyi topraklandrma iine, adalet dairesinde devam edilecek ve devlete ait arazinin ilk nce datlmas gz nnde tutulacaktr."82 Bir zamanlar kyly memleketin efendisi ilan eden Cumhuriyet, ABD ile tannca, toprak aalnn efendiliinde karar klmt. Adalet de, artk kylye toprak ve zgrlk vermek deil, aalarn byk mlklerine bekilikti. Toprak Reformu Niin Yaplamad 1936 yl sonunda devrimci bir toprak datmn savunan Celal Bayar, 1945 ylnda iftiyi Topraklandrma Kanunu'na muhalefet edenlerin ban ekiyordu. nn ise, ilan ettii meydan okumay hayata geirmemi, en sonunda Atlantik sistemi iinde kendisine yer aan bir izgiye ynelmiti. "1945 konsenss" (uzlamas) diye adlandrlan Kk Amerika rejimi byle kuruldu. Kurucular, Cumhuriyetin eski yneticileridir. Cumhuriyet kireleniyor, giderek talayordu. Ta rr m? 1980 sonrasnda o da oldu. Aslnda Atatrk'n lmyle birlikte "Arasz Devrimler" kararllnn zaafa urad bir gerektir. smet nn de, devrimlerin 1939 ylndan sonra devam etmediini, 1945 ylnda belirtmi ve bu durumu "Cihan Harbi"yle aklamtr: "Btn byk devrimlerin 1923 ve 1939'a kadar meydana geldii; ve alt seneden beri de bir cihan harbi iinde bulunduumuz unutulmamaldr."83
82 Okan Gkay Emgengil, age, s.574. 83 smet nn'nn TBMM'deki Konumalar

1920-/973,

c.2, Ankara, 1983, s.60.

159

ABD, kinci Dnya Sava zaferinden sonra, Emperyalist sistem iinde ykselen g olarak ortaya kmt. Bu konumu sayesinde Trkiye'de Kemalist Devrim rotasnda kararszlk iine giren iktidar da muhalefeti de etki alan iine ekebildi. Trkiye ynetimi, bu koullarda Komnizm dman souk sava cephesinin n mevzilerine itildi. kinci Dnya Sava sonras, Kemalist Devrim'in krlma noktas oldu. Bylece "Kk Amerika" sreci, daha nn zamannda balad. nn'nn gen bakan Nihat Erim, "Kk Amerika olma" hedefini ilan etmiti. Arkasndan bu programn bayraktarl, Bayar-Menderes'lerin eline geti. Bylece Kemalist Devrim, feodal kurum ve ilikilere, mlkiyet dzeni dahil her alanda ar darbeler indirmekle birlikte, toprak devrimi grevini yarm brakarak nce durgunlua, sonra inie geti. iftiyi Topraklandrma Kanunu, devrimin bocalad koullarda gdk domutu. Hayat gstermitir ki, toprak meselesi, tazminat konusunda ak ve kesin bir tutum almadan ve toprak aalnn direncini krmadan zlemez. Yasa, "gerekli" miktarda topran kamulatrlmasn ngrd halde, 25 yl boyunca ancak 1 milyon 500 bin dnm toprak kamulatrlabilmitir. Bunun da nemli bir ksm, toprak aalarna ait deildir; vakf, zel idare ve belediye topraklardr.

160

V KK AMERKA SRECNDE TOPRAK REFORMU MCADELES

1961 Anayasas'nda Toprak Reformu Toprak reformu talebi, 27 Mays 1960 Devrimi'yle birlikte yeniden ykseldi. 27 Mays Devrimi, Kk Amerika srecinde bir kesinti yaratm ve Kemalist Devrim'i canlandrmt. Bu ortamda yaplan 1961 Anayasas, toprak reformunu emrediyordu. Daha nemlisi, 1961 devrimcileri, kamulatrmalarda, zel dzenlemelere gidilmesinin zorunlu olduunu saptayarak, toprak reformunu gerekletirmenin anayasal koullarn hazrlamlard. 1961 Anayasas'nn 38/3. maddesi, "iftinin topraklandrlmas vb amalarla" yaplan kamulatrmalar, genel hkmlerden ayrm ve bu konunun dzenlenmesini yasaya brakmt. Ayn maddenin 4. fkras, 20 yla kadar taksitle demeyi mmkn grmekteydi. 5. fkra ise, kamulatrlan topran bedelinin kk iftiye pein denmesini emretmekteydi. Byk toprak sahipleri ile kk ifti arasnda deme koullan asndan aynm yaplmas yerindeydi. Grld gibi, 1937 Anayasa deiikliindeki irade canlandnlm ve Atatrk'n son yllarndaki kararllna dnlmt. Ancak 27 Mays Devrimi'yle oluturulan Kurucu Meclisin, baka deyile Anayasa koyucunun iradesi, hkmet ve Meclis iradesine dnemedi. 1961 seimlerinden sonra kurulan hkmetler ve mec-

161

lisler, Anayasa emrini yerine getirmediler. 1945'te balayan Kk Amerika sreci ksa sren bir sarsntdan sonra devam etti. 1960-1971 yllar arasnda sekiz Toprak veya Tarm Reformu tasars, iki ilkeler ve neriler listesi hazrland. Bunlar srasyla 1960 (iki kez), 1961, 1962, 1963, 1964, 1965 (iki kez), 1969 ve 1970 yllarndadr. Bunlardan yalnz smet nn hkmeti zamannda Tarm Bakan Cavit Oral'n 1962 ylndaki 4. Toprak Reformu Tasars Meclise geldi, ancak hkmet deitii iin yasalamad.1 nn, Tarm Bakanl'na toprak aalarnn temsilcisi olan Cavit Oral' getirerek bir bakma bu kanunun ierik ve sonucunu da belirlemiti.

1970'lerdeki Toprak Reformu Baarszl TBMM'nin 1972 ylnn 26 Ekim gn kabul ettii "3. Be Yllk Kalknma Plan"nn nsznde yle deniyordu: "a) Trkiye modern bir devlet olmak zorundadr. (...) "b) Artk Trkiyemizin bu yzyln sonuna yaklarken varm bulunmas gereken hedef, ekonomik ve sosyal yap deiiklii nmzdedir, aktr ve mahhastr. Trkiye yeni yzyla sanayilemi bir toplum yaps ile girecektir. Bu sonuca ulaabilmek iin toprak ve tarm, hukuk, adalet, vergi ve maliye, petrol ve maden ile eitim reformlar mutlaka yaplmaldr."2 Ecevit hkmeti, 1973 ylnda 1757 sayl Toprak ve Tarm Reformu Kanunu'nu Meclisten geirdi. Kanun, 25 Haziran 1973 gn yrrle girdi; ancak drt yl dayanabildi. Anayasa Mahkemesi, 19 Ekim 1976 tarihinde toprak aalarnn istedii karar verdi. Demokratik Parti'nin bavurusu zerine kanun biim ynnden iptal edildi.
1 Toprak ve Tarm Reformu tasarlarnn listesi iin bkz. en Brtcene, "Toprak Reformu", Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 1978, s.80. 2 nsz, s.IV.

162

Bu karar, 10 Mays 1977 gn Resmi Gazete'de yaymlanarak yrrle girdi. ptal karar, Anayasa Mahkemesi'nin kararna gre yrrlkten bir yl sonra uygulanacakt. Bu sre iinde yeni bir kanunun karlmas gerekiyordu. Ecevit hkmeti, kanunu karmad. Toprak reformunu imknsz hale getirmek isteyen gler, her zaman rayi bedel zerinden tazminat noktasna ynak yapmlardr. Oysa Trkiye'de byk toprak mlkiyetinin olumas srecine baktmz zaman, unu gryoruz: Mir toprak dzeninde, arazinin sahibi olan devlet, Tanzimat'tan sonra geni topraklar nce aalara kaptrm ve onlarn zerine tapulam, sonra da ayn topraklar byk bedel deyerek kamulatrmak durumuyla kar karya kalmtr. 1973 sonrasnda Urfa reform blgesinde tapulamas yaplan 16 milyon 620 bin dnm topran, 8 milyon 525 bin dnm, zilyedlik yoluyla toprak aalar adna tapulanmtr. Bu gerei, Toprak ve Tarm Reformu eski Mstear Prof. Dr. Saim Kendir, yle dile getirmiti: "Yllarca devletin arazileri gaspedilirken, zel mlkiyete u veya bu yolla geilirken, hi kimse gasptan sz etmedi. "Ama ne zaman ki, devlet verdii vergi zerinden demeyle gaspedilen topraklan geri alp da gerek sahiplerine yneldi, bu bedelin dkl ne srlerek topraklarn gaspedildii sav ne atld. Hibir ciddiyeti yoktur. Devletten hangi bedelle alnmtr ki, devletin deyecei bedel zerinde tartlabiliyor."3 1978 ylnda, Ecevit hkmetinin Devlet Bakan Ahmet ener de, Toprak Reformu Kongresi'nde yapt konumada, toprak aalarnn topraklar nasl "bedava" ele geirdiklerini belirtmi ve bu topraklann "Rayi bedel zerinden alnmasn" eletirmitir.4
3 Toprak Reformu Kongresi 1978, s.66. 4 Ayn eser, s.31.

163

Toprak Reformu Kanunu'nun drt yllk yrrlk dneminde, Bakanlar Kurulu'nun 1 Kasm 1973 gn ald kararla, Urfa uygulama blgesi olarak kabul edilmiti. Urfa'da yaplan uygulamann sonucu, tek szckle fiyasko oldu. Bu fiyaskoyu Cneyt Arcayrek'ten dinleyelim: - "Urfa reform blgesiydi, toprak reformu... Parasn verip kamulatrd araziyi devletin eski sahibine kiraya verip iletmekte olduunu sylediklerinde dorusu glmekten Urfa kebabn yutamaz oldum."5 Anayasa Mahkemesi'nin verdii bir yllk srenin dolmasna bir hafta kala, 3 Mays 1978 gn, TMMOB Harita Mhendisleri Odas'nn dzenledii Toprak Reformu Kongresi'nde, Trkiye i Kyl Partisi Genel Bakan olarak, Devlet Bakan Ahmet ener ve Ky leri ve Kooperatifler Bakan Ali Topuz'un da bulunduu toplantda Partimizin Toprak Devrimi Program'n kamuoyuna akladm.6 Temizlenemeyen Airet Yaps 1973 ylnda karlan Toprak Reformu Yasas'nn tek bir ilde (Urfa) uygulanmas giriimi bile baarszlkla sonuland. Bu olay, aa, eyh ve airet reislerine cret kazandrd; toplum iinde karamsarl arlatrd. Aalarn stne oturduklar dzen yklamazd, byle gelmiti byle gidecekti. Geri Ortaa ilikilerinde ar ar cereyan eden ve yoksullar asndan sancl bir zlme sreci yaanyordu. Ancak yan-feodal zorbalk ve smr, bugne kadar temizlenebilmi deildir. nce blgedeki airetlerin durumuna bir gz atacaz. Gerekleri devletin hazrlad bir rapordan reniyoruz. 113 sayfasna tek
5 Cneyt Arcayrek, "Bir Dokun da Bak Dou'dan Seslere", Hrriyet, 24 Nisan 1979, no. 11147, s.1,6. 6 Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 1978, s.50 vd. Yaplan tartmalar iin bkz. s.160 vd; 167 vd.

164

tek "ok gizli" damgas vurulmu olan bu rapor, Dou ve Gneydou blgelerinden 23 ili kapsyor. Raporun zerinde devletin hangi makamnn hazrlad yazl deil. Basld yeri ve tarihi de gzleriniz bo yere aryor. Ancak 2000''e Doru dergisi, Rapor'un 1970'li yllarn ilk yarsnda hazrlandn saptamt.7 Devletin Airetler Raporu, lkemizin Ortaa kalntlarn barndran halini ayrntlaryla saptamtr. Tek tek her airetin nfusu, dili, mezhebi, reisi ya da ileri gelenleri, oturduu yerler belirtiliyor. Bu bilgilerin nemli bir kesimi bugn de geerlidir. Rapora gre Krtenin Zaza ve Krman lehelerini konuan toplam airet nfusu, o zaman (1970'li yllarn ba) 1.996.972 kiidir, yuvarlak sayyla 2 milyon. O zaman nfusumuz 45 milyon kadard. Bugn yetmi milyonu geti. Krte konuan airet mensuplarnn Trkiye nfusuna oran, o zaman neredeyse yirmide bir kadard. Asl nemli olan, airet mensuplarnn blge nfusuna orandr. Dou ve Gneydou Anadolu'da yaayan airet mensuplar, blge halknn drtte birini oluturmaktadr. Airet mensuplarnn tamamna yakn Krtenin lehelerini konumaktadr. Raporda az sayda Trke konuan airet de var. Gmhane'de oturan Hormekli, Kureyan, Lolanl ve eyhhasanl airetlerinin "Dili" blmnde Krte yazyor, ancak, "Dnceler" blmnde "yeni nesil Krteyi tamamen terk etmi olup, ancak yallar konuur" deerlendirmesi yaplyor. Lolanl ve eyhhasanl airetleri iin ayrca "Atatrk inklaplarna baldr" deniyor. Bu bilgiler, Ortaa ilikileri ile Krt nfus arasndaki rtmeyi ortaya koyuyor.

7 Airetler Raporu, 2000'e Doru dergisinin 13 Aralk 1987 tarihli, 51. saysnda kamuoyuna aklanmt. O zaman Raporu sunarken yazdm Devletin Ksr Dngs balkl yaz nedeniyle Fatma Yazc ile birlikte "Cumhuriyeti tahkir ve tezyif ettiimiz" iddiasyla yarglandk. stanbul 2. Ar Ceza Mahkemesi, 1988/82 Esas, 1990/33 Karar sayl ve 23 ubat 1990 gnl kararyla "suun olumadn" saptad ve aklanmamza hkmetti. Raporu Kaynak Yaynlar daha sonra kitap olarak da bast. Bkz. Airetler Raporu, 2. basm, stanbul? 2003.

165

Raporun son alt sayfasnda ran, Irak ve Suriye'de Trkiye snrna yakn blgelerde yerlemi airetler sralanyor. Snr boyu airetlerinin snrn br taraf ile ilikileri de ele alnyor. Gneydou halkmzn akrabalar snrn tesinde yaamaktadr. Raporda nem verilen bir dier konu, Cumhuriyet tarihinde kan Krt isyanlarna kar airetlerin tutumudur. Bazlar, "isyana katlmlar", bazlar ise "katlmamlar" olarak snflandrlmtr. Raporu hazrlayanlar airetleri vergi ve askerlik ltlerine gre de deerlendiriyorlar. Birok airet vergi vermemekte, hatta bazlar asker de vermemektedir. Airet yaps, mill devletin ve genel askerlik uygulamasnn nnde bir engel oluturmaktadr. Airetlerin eitim durumlar da Raporda ele alnmtr. Airetler, mill eitim hizmetine kar duvarlar rmlerdir. Rapor, nesnel bilgiler dnda, "Dnceler" hanesinde hazrlayan kamu makamlarnn yorumlarn ieriyor. Airetlerin birbirleriyle ilikileri, devlet ynetimi tarafndan deerlendirilmitir. rnein Bingl K ilesinde konaklayan Zimtek aireti, ayn iledeki Butukan aireti ile "geinemez" deniyor. Mardin Nusaybin'de oturan Gcikan aireti, Atmanki ve Temikan airetleriyle "arazi ve kan davas yznden dman" gsteriliyor. Diyarbakr Silvan'da oturan Narik airetinin Halikan aireti ile "dost" olduu saptanmtr. Airetlere blnme, kan davalarnn ve kanl airet kavgalarnn zeminini oluturmaktadr. Airetler varsa, toplumsal bar yoktur veya tehdit altndadr. Raporun ikinci nemli zellii, ibirliki iktidarlarn geleneksel Krt politikasn aklayan nemli bir belge olmasndadr. ki milyondan fazla yurtta, bal olduklar airetlere gre, drt ana grupta toplanm: "Gvenilmez", "Yurda bal grnrler", "Krtlk faaliyetlerini destekler", "Yurdumuza baldr." "Gvenilmez" snflamasna sokulan airetlerin toplam nfusu o zaman 502.921 kiidir, yani yarm milyon. Raporu hazrlayanlara 167

gre, "Yurdumuza bal olanlar" ise 671.184 kii. "Yurda bal grnenler" 14.533; "Krtle destek olanlar" 182.014 kii. Baz airetler ise, bu adan deerlendirilmemitir. Rapora gre, "gvenilmez" ve "Krtle destek olanlar" snflamasna girenlerin toplam ile "yurdumuza bal olanlar"n says denktir. 1980 ncesinde, "gvenilmez" ve "yurda bal" airetlerin nfuslar toplandnda devletin gvenmedii illerin sralamas ortaya kyor. Bunlarn banda Tunceli var. "Gvenilmez" airetlerin daha kalabalk olduu dier iller srasyla Siirt, Hakkri, Van, Mardin, Kars ve Ar. Batya doru geldike devletin gvendii iller oalyor. Diyarbakr, Erzurum, Gaziantep ve Gmhane illerinde, Raporun "gvenilmez" sayd airet yoktur. Rapor, devletin airetler politikasn uygulayan makamlar iin temel kaynak ilevi grmtr. birliki ve gerici ynetim, Dou blgesinde en yetkili memurlarn eline onyllar boyunca bu nyarg listesini tututurmutur. nyarglar, haliyle devletin uygulamalarna yansd. Milliyetleri, airetleri yznden eitsiz ilemlerle karlaanlar, bask grenler, devlete gven duymadlar. birliki ynetim, yapt hakszlklarn yaratt tepkileri, yurttalarn bir blmn damgalamak ve cezalandrmak iin kulland. Bylece devlet, "gvenilmez" damgasn vurduu byk bir yurtta kitlesini, kendi uygulamasyla daha da "gvenilmez" hale getirdi. Devleti temsil eden ynetim, yurttana gvenmeyince, yurtta da devlete gvenmiyor. Bylece devletin kendisi, yurttan gznde "gvenilmez" durumuna drld. "Gvenilmez" yargs, devletin ksr dngs oldu. Airetlerin kkeni ta ilkel topluma kadar uzanyor. Ancak Ortaa'da feodal sistemin bir paras haline gelmiler. Peki, kendi yurttan airetine gre damgalayan kamu makamlar, hangi an kalntsdrlar? Airet ilikilerine dayandklarna gre, onlarn Cumhuriyet Devriminin rn olduklar elbette sylenemez.

168

Bir kaymakam, Rapor'un dzenlenmesindeki mant yle aklyor: "Airetler sosyolojik bir gerekliktir. Devlet pratik davranmaldr."8 Pratik davranmak yle oluyor: Airetler snflandrlmal, aralarndaki kan davalar, anlamazlklar bulunmal ve hatta bunlardan yararlanlmaldr. Devletin otoritesi, blgede airetler arasndaki anlamazlklar kullanlarak srdrlmtr. Devletin "ok gizli" Airetler Raporu, herkesin bildii ok ak bir gerei resmen doruluyor: Hkmetler, Dou blgesinde airetler aras blnme ve atmalara muhta olduklarn dnmlerdir. Daha nemlisi, uygulama byle sregelmitir. Bu durumda, yetkililerin "i bar", "yurt btnl" ve "demokrasi" sloganlar, ikiyzlln ifadesi oluyor. Trkiye'nin Bat emperyalizmiyle ibirlii yapan ve Ortaa ilikilerine dayanan hkim gleri, Doudaki varlklarn i bara deil, dmanlklara dayandrdlar. Airetler arasndaki kan davalar, arazi anlamazlklar ve eitli geimsizlikler, onlar iin ortadan kaldrlmas gereken sorunlar deil, devlete lzumlu "sosyolojik gereklikler"dir. Ynetim, kendi lkesinin insan unsurunu birbirine krdrarak ayakta durma politikas izlemitir. Hele Ortaal karakteri daha da gl olan AKP iktidar dneminde bu politika daha da geerlidir. Airet iin yurt, otladr, yaylasdr. Airet ilikilerinin kendisi, yurt kavramyla eliir. Devlet, aireti, toprak aaln, eyhlii ksacas Ortaa ilikilerini kendi varlk temeli olarak kabul edince, aslnda yurt btnlnden de vazgemi oluyor. nk dayand toplumsal yap, Ortaa paralanmldr. Airet yesinin kltrnde deer tayan biricik "btnlk", airetin btnldr. Bu deer, baka airetlerle ilikide her an dmanlk douran ideolojik unsurlar ierir. Airet iinde kandalarn dayanmas nasl kaya gibi bir kuralsa, airetler arasnda anlamazlklar ve dmanlklar da, o toplumsal hayatn doasndadr. te emperyalizme bal ikti8 2000'e Doru, 13 Aralk 1987.

169

darlar, devlet "btnl" kavramlarn bu paralanmaya dayandrm, hkimiyet sistemlerini, halkn blnmesi zeminine oturtmulardr. Devlet kurumlarnn aratrmalarn, Dou blgesinde dzenlenen szmona bilimsel sempozyumlarda okunan bildirimleri ve devlete sunulan raporlar incelediimiz zaman, 1950'lerden beri hep ayn szde "mill birlik ve beraberlik" reetesiyle karlayoruz: Dou ve Gneydou blgesinde Ortaa kalnts toplumsal ilikileri ve ideolojiyi korumak, "devletin bekasn" bu temele dayandrmak! Dou blgesinde ordunun ve polisin zelikle 12 Eyll dneminde, yllarca "Allah'a itaat" ve "Allah uruna cihat" bildirileri datmalar da bu stratejik tavrn baka bir uygulamasdr. Kltrel olarak zgr bireyler haline gelmi yurttalarn deil, airetlerin binlik, on binlik oylar kulland bir toplumun ne kadar "demokratik" olduu da ortadadr. Devletin airet raporlar, aslnda birer itirafnamedir. Cumhuriyet, neresinden bakarsanz baknz, Dou'yu toplumsal, ekonomik, siyasal ve hukuk yapsyla cumhuriyet haline getirememitir. Sonu olarak, "Cumhuriyeti korumak ve kollamak" adna yaplan uygulamalar, orada cumhuriyet olmayan her eyi korumak ve kollamak anlamn kazanmtr. Rejim, nemli lde Dou'da bulduu toplumsal zemin zerinde yaplanm ve kurumlamtr. stelik kendi koyduu hukuku ineyerek. 1934 ylnda karlm olan skn Yasas, btn organ ve kurumlaryla airetleri kaldrmay ngryordu. Hatta bu devrimci kanun, daha nce incelendii zere, airetlerin tapuya kaytl veya kaytsz btn mlklerini kamulatrdn ilan etmitir. Cumhuriyetin genlik a olan 1930'larda yasayla kaldrd ama gerekte btnyle kaldramad airet ilikilerini, Kk Amerika dneminin iktidarlar, kendi varlk nedenleri olarak benimsemi ve korumulardr. Bylece Cumhuriyet olma karar, dzeni koruma politikasna yenilmitir. 170

PKK'nin izledii politika da devletten farkl olmad. Bu rgt de, devletle ayn zeminde biimlendi. Devletin airete kar airet politikasn tersten okuyunuz, PKK'nin politikas kyor: Airete kar airet. Deien, yalnz airetlerin adlardr. Airet ilikileri ve kurumlar da gstermektedir ki, 20. yzyln balarnda gerekletirdiimiz Cumhuriyet Devrimini henz tamamlam deiliz. Dahas, Cumhuriyet Devriminin birok kurumu ve ilikisi, son elli ylda emperyalizm ve ibirlikileri tarafndan ykma uratld. Kemalist Devrimi tamamlamak, toplumumuzu Ortaa kalntlarndan arndrmak, yaadmz 21. yzyla kalmtr. 12 Eyll 1980 Trkiye'sinden Gneydou ve Dou Manzaralar te Trkiye, 1980'li yllara, Dou ve Gneydou blgesinde aalan, eyhleri ve airet reislerini tepesinde tayarak byle geldi. imdi size blc terre eyrek kala 1980'ler Trkiye'sinden manzaralar sunuyoruz. 1980'li yllar zellikle setik. Blc terr, hangi toplumsal zemin zerinde ykseldi, iyi saptamak gerekiyor. Kendimizden tek kelime eklemiyoruz, gazete haberlerini aynen aktaryoruz: - "715 ky hala tek kiinin mlkiyetinde."9 - eitli gazetelerden derlenmi Dou blgesi hanedanlar: Bitlis'te Paolar, erefhanoullar; Hizan'da eyh Selahattin; Hakkri'de Mahmudiler; Patnos'ta Kr Hseyin Paalar; Diyarbakr'da Cemil Paalar, Kepolu Mahmutlar; Hazro'da Budaklar; Siverek'te Bucaklar, eyh Halitler; Ar'da Kfreviler; Dou Beyazt'ta Beyazt Beyleri... - Kyleri ve silahl kuvvetleriyle derebeyleri: "Trk ailesi, 54 bin dnm, 9 ky, 400 silahl adam. Necimoullar, 15 bin dnm, 600 silahl..."10
9 Gnaydn, 13 Austos 1981. 10 Hrriyet, 1 Aralk 1973.

171

- "Ky leri ve Kooperatifler Bakan Ali Topuz: 'Aalar, Hatay'da 1094 aileyi kylerinden atmak istiyor.'"11 - "Devlet Bakan ztrak: 'Topraksz kylleri kle gibi yaamaktan kurtarmalyz.'"12

Kylnn Feryad Hkmetler, Dou ve Gneydou halkn kazanma siyasetini sakz gibi inerler. Aalara, eyhlere ve airet reislerine yaslananlar, acaba kylye ne vermilerdir? imdi de kylnn o yllardan 21. yzyla kadar yanklanp gelen feryatlarna kulak verelim. - Kars'n Selim ilesi Ylanl kylleri: "Kymz toprak aalar tarafndan igal edildi, bin kii akta kaldk." 13 - "Mu'ta bir ky halk aalk dzeninden yle yaknyor: 'Bu beylik iddiasnda bulunan ve bizi yerimizden yurdumuzdan eden kiilerin, blgemizde ortaya koyduklar ktlklerle, istedikleri adam ldrmek ve istedikleri yaktrmakla ve vatandalar yurtlarndan etmekle beyliklerini ispat etme abalar ve zorbalklar, Mu ilinde yaptmz tm bavurulara ve Elaz Skynetim Komutanl'na yaptmz bavurulara karn sregelmektedir. Kymzn yaklmas zerine bavurumuzla keif iin gelen hkmet yetkilileri, ancak kyn yaknna kadar gelebilmilerdir.'"14 - Beritan Aireti'nin 10 bin dnmlk topraklarnn eyh Vahdettin tarafndan igal edilmesi dolaysyla kyllerin Bingl Skynetim Komutanlna verdii dileke: "Topraklarmz igal altnda." 15
11 Aydnlk, 14 Haziran 1979. 12 Cumhuriyet, 30 Mart 1982. 13 Hrriyet, 21 Eyll 1981. 14 Cumhuriyet, 22 ubat 1981. 15 Gnaydn, 2 Haziran 1981.

172

"Toprak kanunu dedin, toprak ileyenin su kullanann" dedin... Ne oldu? Gene topran sahibi aa!... O aa da gene senin partinden mebus! (...) "Cumhuriyet kuruldu kurulal Devlet bize baksayd, bizi gzetseydi, bize el uzatsayd, bugn bu be macerac halkn bu duygularndan yararlanabilir miydi?" 16

Apocular ddianamesi'nin Saptad Ac Gerekler 1970'li ve 80'li yllarn olgularnn gsterdii zere, 1925 ylnda Nait Hakk, Dou'da hangi manzaralar betimlediyse, elli yl sonra hl ayn grntler vard. Toprak aal ve airet reislii, bu kez Apocu blcln ve terrn toplumsal zeminini oluturuyordu. Sz Diyarbakr Skynetim Komutanl Askeri Savcl'na brakyoruz: "Blgede toprak aalarnn ok kuvvetli olmas, airet ilikilerinin ve airet iindeki balarn ok kuvvetli olmas sebebiyle, toprak aal etrafnda bulunan halkn aaya sonsuz ball, blgedeki toprak aalarnn birbirleriyle uzun yllardan beri sregelen atmalar, rgtn [PKK] bu blgede yerleip yaygnlamasna etken olmutur. Zamanla bir ksm toprak aalar, dier toprak aalarna kar kendilerini korumak veya kar aaya kar stn duruma geebilmek iin rgt mensuplarna destek salamlardr. Bunlarn dnda kalan topraksz ve gelir seviyesi ok dk olan, toprak aalarnn arazisinde iilik yapan, oturduu evi de aaya ait olanlar, rgtn propagandalar neticesinde, kendilerini koruyup himaye edecek zannettikleri rgte sempati duyup, bu rgtn
16 Necmi Onur'un Rportaj, "Artk Yetti... Ne olacaksa Olsun", Hrriyet, Austos 1979. 24

173

faaliyetleri iine girmilerdir. rgt bu gibi insanlar kendi saflarna ektii gibi, aalarn ve airetlerin arasndaki rekabetten dolay, bu zaaflardan da istifade ederek, birka toprak aasnn desteini de salamlardr. Bunun karsnda bulunan bir ksm toprak aalan ise, kendi etraflarnda silahl adamlarn saysn artrarak karlkl silahl atma iine girmiler ve bu atmalarda ok sayda insan hayatn kaybetmitir."17

Toprak Reformu Masallarna Devam Toprak Reformu, 12 Eyll'den sonra blclk ve terrle mcadele kapsamnda bir kez daha gndeme geldi. 12 Eyll ynetiminin lideri Org. Kenan Evren, nlerine konan raporlardan hareketle, toprak reformunun Apocular gibi cinayet rgtlerine set ekeceini belirtiyordu.18 12 Eyll 1980 darbesinden sonra, Milli Gvenlik Konseyi, Toprak Reformu konusunda bir rapor hazrlatt. Rapor, Trkiye tarihinin "ad yapsn" sergiliyor, kyllerin giderek "toprakszlat"n hatrlatyor, 743 kyn hl bir kiinin ya da ailenin mlkiyetinde olduunu belirtiyordu. 19 Rapor, byk toprak mlkiyetinin bir ksmnn yasal olmayan yollardan ele geirildiini saptayarak dk bir tazminatn gerekesini de belirliyordu. Raporda, son 38 ylda 13 toprak reformu tasars hazrlanmasna ramen, kkl bir reform yaplmad saptanmakta ve bunun nedeni yle aklanmaktayd:
17 Milliyet, 11 Temmuz 1981. 18 Milliyet, 21 Ekim 1981. 19 Gnaydn, 19 Eyll 1981.

174

"Cumhuriyetin kuruluundan bu yana topraa ilikin yasal dzenlemeler yaplmak istenmi, ancak bunlardan yrrle konulanlar, kar evrelerinin siyasal glerle btnlemeleri sonucunda etkinlii salanamadan ve arkalarnda ayrca zm bekleyen sorunlar brakarak yrrlkten kaldrlmtr.'^ Varlan sonu bir tarih dersidir: "Trkiye'nin ehresini deitirmek iin toprak reformu kanlmaz bir zorunluluktur."21 Toprak sahiplerine denecek tazminat, 12 Eyll'den sonraki toprak reformu tartmalarnn da merkezine oturmutu. Aalar, rayi bedel zerinden tazminat kabul ettirdikleri an, toprak reformu fiilen imknsz hale geliyordu. Mill Gvenlik Konseyi'nin yukarda anlan raporu, kamulatrma bedelinin vergi bildirim deeri zerinden denmesini kabul etmiti. Yine rapor, "zilyetlik ve benzeri yollarla ve muvazaa ile devletten edinilmi topraklara denecek karlklarn ayr koullara balanmasn" nermiti. 22 Vergi bildirim deerinin, topran rayi bedelinin ok altnda olduu ve ok dk bir bedelle kamulatrma anlamna geldii herkes iin akt. Bundan sonraki mcadele, vergi bildirim deeri mi, rayi bedel mi ekseninde cereyan etti. Milli Gvenlik Konseyi'nin gndemine gelen tasar, vergi bildirim deerinin esas alnmasn kabul etmiti. 23 Tutucu evrelerin kar koyuu sonucu, tasar tasar olarak kald.

20 21 22 23

Aray dergisi, 4 Nisan 1981, say 7, s.12. Gnaydn, 19 Eyll 1981. Cumhuriyet, 13 Austos 1981. Cumhuriyet, 30 Ekim 1981 ve Tercman, 4 Mart 1982.

175

Milli Gvenlik Konseyi'nin hazrlatt Rapor, 5 milyon dnm topran kamulatrlmasn ngrmekteydi. 24 1982 ylnda Bakanlar Kuruluna sunulan tasanda da ayn miktar dnlmt. 25 Aslnda 5 milyon dnm, toprak aalarnn elinde bulunan topran kk bir blmn ifade etmekteydi. Buna ramen, kamulatrma iin o zamann parasyla 1-2 trilyon lira arasnda bir deme gerekiyordu. 26 Toprak ve Tarm Reformu Eski Mstean Saim Kendir ve mar ve skan Bakanl Eski Mstean Cevat Geray, devletin o zamann parasyla 100 milyarlarla ifade edilebilecek bir kaynak ayrmak durumunda olduunu, bu nedenle reformun ancak dar blgelerde uygulanabileceini veya hazine topraklarnn datlmas ile snrl kalacan belirtmilerdi.27 Bu rakamlar, devletin btesi ile karlatnld zaman, tazminat denerek toprak reformu yaplmas olanann bulunmad ortaya kyordu. Devlet, memurunu birka yl a brakmadan, askere tayn ve orduya benzin vermeyi kesmeden, btn yatnmlan ve cari giderleri durdurmadan toprak reformu yapamayacakt. Baka bir deyile aalara ykl tazminat denerek reform uygulamas imknszd. Btnyle rakamlara dayanan bu gerei, ran ah bile grm ve Trkiye'yi ziyareti srasnda devlet yetkililerimize unu sylemiti: "Bu kanunu karamazsnz. (...) Toprak sahiplerinin milyonlarca hektar arazisini taksitle bile olsa satn alp kylye datmann yk ok ardr. Altndan kalklabilir mi bilmiyorum?" 28 Bu durumda, ya toprak reformu yapmaktan vazgeilecekti, ya da toprak aalarna tazminat demekten. Kyl ise nefesini tutmutu, ha kt, ha kacak!
24 25 26 27 28 Gnaydn, 20 ubat 1981. Gnaydn, 23 ubat 1982. Milliyet ve Tercman, 6 Nisan 1983. Milliyet, 6 Nisan 1983. Zamann Babakan Yardmcs Sadi Koa aktaryor. Bkz. Sadi Koa, 12 Mart Anlar, s.389-391.

176

Gelimenin seyrini gene gazetelerden izliyoruz: Kenan Evren: "Toprak tarm reformu kanun tasars son eklini almtr. Yaknda MGK'da grlerek karlacaktr."29 Hazrlanan ilk tasar, tutucu glerin direniiyle karlam ve hkmet tarafndan geri ekilmitir. Gazeteleri okumaya devam ediyoruz: "Yeni bir toprak tarm reformu kanunu tasars hazrlanyor."30 Devlet Bakan lhan ztrak: "Toprak Reformu Anayasadan nce kartlr."31 Ne var ki, toprak reformundan nce Anayasa km, toprak reformunun ise dibi kmtr. Gazetelerde u tr haberlere rastlanmtr: "Toprak Reformuyla kamulatrlan topraklar sahiplerine geri veriliyor."32 Bu arada datm iin ayrlan 2 milyon dnm topran "kaybolduu" haberleri herkesi aknlk iinde brakmtr. 1973 ylnda karlan Toprak Reformu Kanunu'na gre, datm iin ayrlan, ancak kanunun iptalinden sonra datm durdurulan 2 milyon 865 bin dnm arazinin (...) 2 milyonluk blmnn, kimlerin elinde bulunduunun bilinmedii belirtilmitir. Toprak ve Tarm Reformu Eski Mstearlarndan Saim Kendir ise, "kayp olduu sylenen topraklarn, eski sahiplerinin elinde bulunduunu" aklamtr.33 Ve gazete balklarnda yeni vaatler: "Babakanlk yeni 'toprak ve tarm reformu yasa tasars' hazrlad. Toprakszlara ylda 375 bin lira getiren arazi verilecek." 34 Yine toprak aalarnn kar koyuu: "Ziraat Odalar Birlii, Toprak ve Tarm Reformu Kanunu taslan bir bir raporla deerlendirdi: 'Hazrlanan reform Anayasaya aykr'."35
29 30 31 32 33 34 35 Milliyet, 21 Ekim 1981. Tercman, 24 Mart 1982. Cumhuriyet, 1 Mays 1982. Cumhuriyet, 28 ubat 1981. Gne, 21 Mays 1982. Milliyet, 4 Nisan 1983. Tercman, 7 Nisan 1983.

177

Kamuoyunda yine kayglar, yine umutsuzluk: "Toprak reformu uyutuluyor mu?" 36 12 Eyjiil 1980 Sonrasnda Gladyo-Mafya-Tarikat Rejiminin Kurulmas Amerikanc 12 Eyll rejiminin grevi, toprak reformunu uyutmakt, hatta bastrmakt. 12 Eyll, toprak aalna hayat as yapt. 1960'lardan beri toprak aal itibar kaybediyordu. Feodal ilikiler, acl da olsa, zellikle Dou ve Gneydou'da zlyordu. Airetler ve derebeylik dalyordu. Kylnn toprak mcadelesi ykseliyordu. Douda ayrlk deil, zgrlk ve birlik eilimi gleniyordu. Gericilik ve eyhlik deil, aydnlanma hareketi geliiyordu. 12 Mart Amerikanc askeri rejimi bu sreci birka yl kesintiye uratsa da, Ortaa zorbalna kar mcadele 1973'ten sonra da ykselmeye devam etti. Ancak 12 Eyll 1980'den sonra bu eilim, tersine dnd. Devlet, Kenan Evren'in cumhurbakanl ve Turgut zal'n babakanl altnda Atatrk Kltr Dil Tarih Yksek Kurumu kararyla Trk-slam sentezini kabul etti. Dou ve Gneydou'da bu kltrel kardevrimin anlam, Krt-slam sentezi olabilirdi ve yle oldu. stenen buydu. Kltlerimizin yaad blgelerde, feodalizme kar mcadele eden sol, bastrld; PKK'nin n ald. 12 Eyll sonrasnda Turgut zal, iller, Tayyip Erdoan ynetimleri altnda, Gneydou iki gerici akm arasnda paylatrld: Toprak aal ve eyhlerin gericilii ile PKK blcl. Bylece feodalizmi glendirme sreci, bir kez daha blcln ykseliini getirdi. Dahas, feodal aalar ve airet reislii, devlet eliyle silahlandrld. Cumhuriyet'in milis gc olmas gereken koruculuk, byk lde aalarn ve eyhlerin silahl gc olarak rgtlendi ve gelitirildi. Silahl derebeylikler artk devlet eliyle kuruluyor ve glendiriliyordu. ABD'nin Gladyosu ve gerici iktidarlar, Gney36 Gne, 14 Mart 1982.

178

dou blgesini Barzaniletirdiler ve Kuzey Irak feodalitesiyle btnletirdiler. 12 Eyll 1980'de balayan srete, feodalizm 1940'lardan, 1950'lerden ok daha gl hale getirildi ve iktidarn asli orta yapld. Bugn Trkiye'de bir Gladyo-Mafya-Tarikat rejimi geerlidir. Bu rejimin efendilerinden biri de, aalar ve tarikat eyhleridir. Tarikat ve derebeylik rantlar, hkim snf smrsnn ok nemli bir payn oluturuyor. Cemaat ve tarikat liderleri, eyhler ve aalar, devlet katnda ve ekonomide, Cumhuriyet tarihinde grlmemi bir konuma yerletiler. AKP'nin BOP Ebakanl ynetiminde ok byk bir arlk kazandlar. Irak' igal eden ABD askeri glerinin de desteiyle Gladyo'nun merkezine yerletiler. Polis iinde byk bir g oluturdular, hatta polis rgtlenmesinin tepelerini ele geirdiler. Feodalizmin silahl gc, 1920'ler ve 1930'larda derebeyliin silahl gcyd ve 1937 Dersim harektyla byk lde silahszlandrlmt. Bugn cemaatler, devletin polis rgtnn silahl gcn ele geirmitir ve her trl tertibin merkezindedir. Ergenekon tertibinden uyuturucuya kadar, her trl kirli iin bandadr.37

Bulgaristan Dersi 20. yzyldan ne kadar ders alnmtr, ortada. Aslnda Trkiye'yi 20. yzylda ynetenlerin arkasnda 19. yzyl dersleri vard. Yararlanmamlardr. Cumhuriyet Devriminin 1937'deki son devrimci kararlln aktardk. Ancak kinci Dnya Sava gelmi ve sonu alnamamtr. 1945 sonrasnn tarihi ise, ABD emperyalizmine artan bamllk tarihidir. Kk Amerika srecinde lkemizi yneten ibirliki sermaye ve toprak aalnn politikalarn, Trkiye'yi karanlklarda tutma ve hatta blme pahasna da olsa, kendi snfsal tahakkm ve karlar belirliyordu.
37 Bu blm Bayram Yurtiek arkadamn yollad notlardan yararlanarak yazdm. Kendisine teekkr ederim.

179

20. yzylda bunlar yaand. Oysa arkada nemli dersler vard. 19. yzyln Bulgaristan dersini, Prof. Dr. Halil nalck hocamzdan aktaracaz. Prof. Dr. nalck, 1940'larda doktora tezini hazrlarken, Dolmabahe Saray'ndaki 10 ciltlik Bulgaristan belgelerini inceliyor. zellikle 1849-50 yllarnda Vidin'deki Bulgar ayaklanmasndan ok etkilenmi. Ayaklanmay Rus arl ve Avusturya konsolosluklar kkrtyor. Osmanl devleti o srada bor batana saplanma srecine yeni girmi. nalck hocamzn kard dersleri kendi dilinden dinleyelim: "O raporlarda grdm ki, Bulgarlarn isyanndaki esas mesele komitecilerin tahriki deil... Tmar sistemi kalkt iin mir topraklar oradaki Mslman aalar ufak paralarla kapatmlar ve Bulgar kylsn bir nevi yanc olarak iletiyorlar. (...) Bulgar kyls de niin devlet topraklann bize, alanlara vermiyor da aalara veriyor, diyor. Onu fark ettim, burada bir sosyal mesele var, dedim. (...) 19. yzyl Balkan isyanlannn, kitle isyanlarnn asl sebebi eski Osmanl rejiminden kalan aalk rejimiyle, kylnn, yani yerli hristiyan kylnn topraklara sahip olma mcadelesidir."38 Osmanl devleti, Bulgaristan'da aala dayand iin, kyly ayrlkln yanma itiyor ve Mslmanlarn ounluk olduu topraklan bile kaybediyor. Prof. Dr. Halil nalck'm 1960'lann banda Milli Birlik Komitesi'nin istei zerine Gneydou'da Krt meselesi zerine yapt incelemelerin sonular da, 19. yzyl derslerini hatrlatyor: "Frat Nehri akyor grl grl, fakat iecek su yok kyde, kylnn topra yok, aann toprak. (...) Her gittiimiz yerde ikyetlerini aktaran kyller iki eyi soruyordu: Toprak datm, toprak reformu ne zaman yaplacak? kincisi seimler ne zaman yaplacak?" 39
38 Tarihilerin Kutbu/Halil nalck Kitab, Bankas Kltr Yaynlan, s.79 vd. 39 Ayn eser, s. 197 vd.

180

VI GNMZDE DURUM VE ZM

Diyarbakr'n Bismil Kylerinde Cumhuriyet Cumhuriyet neredeyse yzyl dolduruyor, Gneydoumuzda durum nedir? Diyarbakr Bismil ilesi Arslanolu (Cumhuriyet) kynden 2007 yl sonunda aldm mektup, Cumhuriyetimizin ky manzaralarn anlatyor: "Selam, "Cumhuriyet (Arslanolu) kyls aann ve yandalarnn zulmne maruz kalmlard. Bir nevi klelii yayorlard. Kylnn hakk olan devletin hazine arazisini, kyl deil de 70 bin dnm arazi sahibi olan aa arkasna baz yetkilileri de alarak zulmen ve cebren iliyordu. Bir de yetmemi gibi kye baskn yaparak kylleri ldrp silahlarla ky ablukaya almt. Ky darmadan etmiti. ki insann lmne, insann da yaralanmasna sebep olmutu. Yetmiyormu gibi kyllere ambargo uygulayp sindirmeye alt ve halen de devam ediyor. Bu kyllerden hem adam ldrm hem de 10'a yakn kii tutuklatmt. "Aa ve adamlar dokunulmazlklar olduu iin kimsenin onlar tutuklamaya gc ve yetkisi yokmu gibi halen serbeste istediklerini yapmaya devam ediyorlar. 181

"Ancak i Partisi ve Sayn Genel Bakan Perinek bu mazlum ve madur kylye sahip kp yrekten kucaklamtr. "Kylsnn hakk olan devletin hazine arazisi iin mahkeme kyly hakl bulmutur. Cumhuriyet kylsnn adna i Partisi ve btn emei geen dostlara ve sayn bakanmz Perinek'e kamuoyu nnde teekkr ediyoruz." Bu mektupta dile getirilenler, Gneydou ve Dou Anadolu'nun yaygn gereidir.

Ne Kadar Cumhuriyetiz? u sorular yeniden ortaya koymamz gerekiyor: Cumhuriyetimiz ne kadar cumhuriyet olabilmitir? Ve ikinci bir soru: Son 60 yllk ykm srecinde, Cumhuriyetimizin kalelerinden hangileri ayakta kalabilmitir? Cumhuriyeti yeniden kurabilmek iin, elimizde ne kadar Cumhuriyet var? Cumhuriyet, mill demokratik devrimdir; bizdeki adyla Kemalist Devrim'dir. Demokratik devrimin z, aalk, beylik, eyhlik gibi Ortaa kurum ve ilikilerinden kurtulmaktr; zellikle kylnn zgrlemesidir. Atatrk'n, "Trkiye, eyhler, mritler, elebiler ve mensuplar lkesi olamaz" sz bu devrimi zetler. stenildii kadar her drt ylda bir sandklar konsun, eer lkeyi Ortaadan arndrmamsak, yaanan rejim demokrasi deildir ve olamaz. Hele bir de bunun zerine, mill hkimiyetin yabanclara devrini koyarsanz, bugn Trkiye'de "demokrasi" ad verilen rejim bir maskaralktr. Irak'ta bu maskaraln son perdesi yaanmaktadr. ABD igalcileri, orada Trkiye'den daha drst davranyorlar. Hi olmazsa, sandklarn iindeki oylar deitirme ilemini daha ak yapyorlar. ABD'nin en saydam demokrasisi, ABD igali altnda oluyor. Ab182

dullah Gl'den Hilmi zkk'e kadar Trkiye'deki Bat ibirlikileri de, ABD'nin Irak'a demokrasi gtrdn sylemiyorlar m? Diyarbakr Bismil'in Arslanolu ve Sinan kylleri, Urfa Akakale'nin ncl ve evresi kylleri, Erzurum at'n Elmapnar ve Muratayr kylleri, Diyarbakr'n Grpnar kylleri, Cumhuriyetimizi cumhuriyet yapmak iin mcadele ediyorlar. Talepleri, Kemalist Devrim'i tamamlama programn zetliyor: Kylye toprak, millete birlik, vatana btnlk! Ellerinde ay yldzl al bayramzla ve Atatrk posterleriyle, "Yklsn Aalk, Yaasn Cumhuriyet" diye haykrarak yrdler Bismil, Diyarbakr ve Akakale meydanlarnda. 2 Kasm 2004 tarihinde Sinan kyllerinin Diyarbakr yrynde, bir Emniyet yetkilisi gzyalar iinde yle diyor: "Bayramza hasret kalmtk. Yirmi yldr buralarda kimse Trkiye bayra ile yrmemiti." Arslanolu kyls, olay aala kar mcadele iinde meselenin zn derinliine anlam bulunuyor, kyn adn Cumhuriyet ky olarak deitirdiler. Bu bir iktidar olma karardr. Kyn adn kyl veriyor. Kyl, ben varm diyor; kendimi ynetebilirim diyor, aalktan kurtulmak, zgr olmak istiyorum diyor. Sen misin aala boyun emeyen! Sen misin Bismil ovasnda Cumhuriyet bayran kaldran! Sen misin, Trkiye'nin birlik ve btnlne sahip kan! 12 Eyll 2005 gn aann adamlar, ky basyor; ar biksi silahlaryla evlerin duvarlarn deliyor, 12 yanda bir ocuu ldryorlar. Aalarn silahl saldrlar yetmiyor, 9 Kasm 2005 gn Arslanolu kyn bir tabur jandarma basyor. Hkmet, Cumhuriyeti cumhuriyet yapmak isteyen kylnn yannda deil, hazine arazilerini gaspeden, ky ar silahlarla basan, kylleri katlettiren aalarn yanndadr. 183

Jandarma, aann adamlar 12 yanda ocuu ve kylleri ldrd zaman kye gelmemi, elini kolunu sallayarak dolaan katilleri yllardr yakalamam, aalarn hazine topraklarn kanunsuz olarak srmesini salamak iin panzerlerle gelmitir. Kyllerin ky tamamen terk edip gitmesi iin yllardan beri her bask uygulanmaktadr. Bask ne kelime! Aalara kyly ldrtme zgrl verilmitir. 17 Temmuz 2008 gn Aa Nevaf Kahraman'n adamlar, i Partisi Arslanolu Ky Temsilcisi Muhyettin ksn' ve yeeni mer ksn' Bismil yolu zerinde, ok sayda insann gzleri nnde uzun namlulu silahlarla ehit ediyorlar. Kylleri ldrenler, ayn zamanda devletin korucusudur; silahlarn devletten almaktadrlar. Tansu iller-Tayyip Erdoan ynetimi, Aa Nevaf Kahramanlar korucu yapm ve silahlandrmtr. Aann silahl adamlar ky basknnda birbirlerini vurduklar zaman, basal ziyaretine PKK yneticileri gelmektedir. Buna karlk PKK, elinde Trk bayraklaryla toprak mcadelesi veren Arslanolu (Cumhuriyet) kylsne kardr. Zulme siper olmak, Cumhuriyet kyls iin bir hayat tarzdr. Muhtar Mehmet Tanrkulu televizyonlardan yle haykryor: "Ergenekon rgt'nn 1 numarasn m aryorsunuz. te o 1 numara biz. Ergenekon'un 1 numaras, biz Diyarbakr, Bismil'in Cumhuriyet kylleriyiz." Bu olaylarn hepsi, 21. yzylda yaanmaktadr. Arslanolu ky tek deildir. Bugn Dou ve Gneydou'da yzlerce, hatta binlerce kymz bu tr Ortaa zulm altnda yaamaktadr. BismiI'Ii Muhyettin ksn'n Demokrasi Destan Kahpe Dnya! Muhyettin ve mer ksn'ler Diyarbakr, Bismil, Arslanolu kynde, toprak ve zgrlk istedikleri iin katlediliyorlarsa, bu dzen kahpelerin dzenidir! 184

Hem topraksz kyl! Hem aala ba kaldrm! Hem de elinde Trk bayra ve Atatrk'le! stelik Trkiye'nin Krd! Birlik ve kardelik iin ayakta! Hem de i Partili! Parti'nin Arslanolu Ky Temsilcisi! Muhyettin ve mer ksn'leri vurmak iin sebep ok! te bu da Ergenekon operasyonunun Bismil aya, kyl aya, Krt aya! Muhyettin ksn, destan gibi yaad; ba dik! Destan yazarak vuruldu. Zrhl arabalarla onu kuatan aann adamlarna boyun emedi, vurua vurua... Muhyettin ve mer bize bir destan braktlar! Vatan nasl birletirilir? Millet Krd ve Trkyle nasl btnletirilir? Toplum nasl zgrleir? Demokrasi nasl kurulur? Muhyettin'lerin destan bu sorulara kesin cevaplar veriyor. Ve kapkara bir rt! Muhyettin Destan'nn zerine rtlyor. Vurulan en sonunda bir toprakszdr. Vurun ulan vurun! Beni eimin gzleri nnde vurun! Beni dokuz ocuumun baklar nnde vurun! Susun, kimseler duymasn! rtn karanlklarnz! Vurulmu alnndan yerde yatan Muhyettin ve mer'in zerine rtn! Vurulan Kopenhag kriterlerine uymayan bir Krt yoksuludur; stelik i Partisi yneticisidir! Demokrasi destandr Bismil kylsnn mcadelesi! Aasz, eyhsiz, zalimsiz bir dnya iin! Gzelim dnya! 185

Sorosgillerin, Fethullah takmnn ABD markal kahpe "demokrasisi" deil. Bamsz ve egemen bir milletin, zgr kylnn, Ortaa karanlndan kurtulmu bir halkn Gzelim demokrasisi! Muhyettin'lerin, Hrant Dink'in binde biri kadar deeri yok mudur bu kahpe dnyada? O da kardeimizdi, ama lmn de adaleti yok mu? Bu Avrupa standartlar bu kadar m kahpeymi! Toprak istemek, hakszla, zulme ba kaldrmak ne kadar byk sumu! Trkiye'nin birlii iin lmek bu kadar m nemsizmi! Muhyettin'lerin, mer'lerin katledilmelerinin haber deeri olmas iin ellerinde mavi bayraklar, turuncu flamalar ve CIA ddkleri mi olmalyd! Toprak hasretiyle vurulup topraa dnce byle mi olurmu! Muhyettin'ler hl Yunus Emre'ler gibi mi lrm? Bir garip ld diyeler gnden sonra duyalar Souk su ile yualar yle garip bencileyin Muhyettin'in Trkiye iin, zgrlk iin, vatan btnl iin, milletin birlii iin ldrldn gn sonra bile duyurmadlar. Vurulan bir Muhyettin, bir mer deildir yalnzca! Alayan bir Arslanolu ky deildir! Milyonlarca Muhyettin'in, milyonlarca Fatma'nn gelecei vurulmaktadr! O kahpe kurunlar, Trkiye'nin birliine sklmtr! Yerde yatm kanayan Trkiye'dir!

186

Atlarnz Trkiye'mize yakn! zm vuruyorsunuz! zmn vuruluunu seyrediyorsunuz! Bismil Arslanolu Ky, Krt meselesi nasl zlr gsterdi; modeli kurdu. Terre nasl son verilir, bar nasl getirilir, vatan nasl btnletirilir, millet nasl birletirilir? Cevaplar Bismil Arslanolu modelinde! Cevap, Gneydoumuzun ve Doumuzun aalktan, eyhlikten kurtulmasnda! Arslanolu modelini uygulamazsak Gneydou, ya Fethullah ya PKK atalkmazndadr. atalkmaz! Ama ikisinin de sap ayn! O sap, ABD'nin elinde, Hal'nn elinde! "Mill irade" nasl olur? ABD'nin, aann, eyhin, mafyann, cemaat liderinin iradesi deil, egemen bir lkede, zgr insann iradesi! te o irade Arslanolu ky ndedir. zgrleen 158 semenin 158'i de i Partisi'ne oy vermiti. Karda aalarn marabalarnn mezras, orada da 54 oyun 54' aaya, AKP'ye! Samimi olalm! Trkiye'mizin birliini istiyor muyuz, samimi olalm! Muhyettin'ler kim vurduya gidiyorsa, Hkmetler, valiler, kaymakamlar, jandarma komutanlar, Muhyettin'in hasret duyduu toprakta tertemiz yatan bedenini gamsz gamsz seyrediyorsa, kimse yalan sylemesin "birlik ve btnlk" zerine! Kimseler nutuk atmasn, Trkiye Trkiye diye! Kimse ehit cenazelerinde kara gzlklerle saklamasn ikiyzl baklarn!

187

Bir avu toprak hasretiyle yanan Muhyettin ve mer'imizi kahpe dnyann barna verdik! Ama gzelim bir dnya iin! Herkesin topraa, ie sahip olduu, Muhyettin'lerin kahpece vurulmad, el ele kardee yaadmz gzelim bir dnya iin! ro roja vane Eve bi bejin. Sibe roja meye Eme bi bejin. Bugn onlarn gndr Onlar konutu. Yarn bizim gnmzdr. Biz konuacaz. Jandarma Memet ve Topraksz Memo Blc terrle mcadelede ehit den jandarmalarmz iin, gazetelerde, "Mehmedim tabutta" balklar atlyor. Bu balklar okuyunca, yreimize btn Mehmetlerin atei dyor. Tabuttaki Jandarma Mehmet ile toprak mcadelesinde ehit den kyl Memo, ayn Cumhuriyet savann ehitleri. Ne var ki, Bismil'in topraksz Memolan eleri nnde alaka kurunlanrken, be kilometre tedeki Jandarma Mehmet imdadna yetimiyor; katilleri yakalamyor. Byk Ortadou Projesi byle ferman buyurmu. Jandarma Mehmetlerim, dalarda ve yollarda BOP maynlarna basarak can verirken, Bismil'deki Jandarma Mehmedim ise, BOP'un jandarmaln yapyor. BOP Ebakanlar aalarla eyhlerle tarikat alar ryor. Cumhuriyetin "yurttalar" Fethullahlarn, Hizbullahlarn alarnda rpnyor. Kynde a kalan insanlarmz byk ehirlerin varolarna ylrken, BOP'un szlemeli personeli, Fet188

tahlarn yatlarnda, Riksos hotellerinde yan gelip yatyorlar. Grgsz hanmlar, saraylarn eyalarna bile gz koyuyor. Parmaklarda 50 milyarlk yzkler, ama bilinlerde bir k, bir parlt yok. Ne yaman elikiler bunlar! Mehmet ile Memo'yu birbirine vurduran BOP planlarnda grev alanlarn, piyasa gz doymazlarnn, borsa vurguncularnn, saltanat ve atafat dknlerinin, aala ve eyhlie yaslananlarn ynetimi altnda, millet de blnr, vatan da paralanr. Cumhuriyet, Gneydou ve Dou kylmz topraa ve zgrle kavuturarak, onlar aann marabas, beyin yanamas, eyhin mridi, tarikatn mensubu olmaktan kurtararak gerek cumhuriyet olur. zgr cumhuriyet yurtta, ncelikle zgr kyldr.

189

SONU

BR: TARH VE DEVRM DERSLER 1. stikll Sava, kyl sayesinde kazanld. Ancak savatan sonra toprak talep eden gl bir kyl hareketi yaanmad. Bu nedenle aadan yukar bir toprak devrimi gndeme gelmedi. Marx'n belirttii gibi, devrim olmas iin, devrimci bir snfn bulunmas gerekir. Bu, her deneyimde yeniden dorulanmtr. Devrimci bir snf yoksa, ncnn iradesi herhangi bir devrimci uygulamay gerekletirmeye yetmiyor. 2. Cumhuriyet'in ilk yllarnda Kemalist ynetimin dikkati, toprak datmndan ok nfusun oalmas ve bo arazilerin ilenmesi zerinde younlamt. nk lke nfusu azd ve topraklarn nemli bir blm ekilmiyordu. 3. Atatrk, "Kyl memleketin efendisidir" sloganyla meselenin iktidar meselesi olduunu ortaya koymutu. Halk iktidar, kylnn ezici ounluk olduu bir lkede, yerel zeminde esas olarak kylnn iktidardr. Kyl, aann, beyin ve eyhin tahakkmnden kurtularak iktidar olabilirdi. Gerek demokrasi, ancak bu temelde kurulabilirdi. Mill hkimiyet, genel seimler, semenin oyu, sandktan kmak, ancak bu toplumsal devrimle gerek ieriine kavuturulabilirdi. Bugn bu kavramlarn ii tamamen boaltlmtr. Demokrasi, Gladyo'nun, mafyann, tarikatlarn ve aalarn elinde bir maskaralk haline getirilmitir. 190

4. Aala kar gl bir kyl hareketinin bulunmad koullarda, Cumhuriyet ynetimi, yukardan aa memurlar eliyle yapt uygulamalarla Ortaa kurum ve ilikilerini kkl olarak tasfiye edemedi. Bu durumda kyl meselesi ve Krt meselesi zlemedi ve bugnlere kadar geldi. Dahas, kyl zgrleemedii ve Trkiye Cumhuriyeti halknn milletleme sreci tamamlanamad iin; mill devlet salam bir temele oturtulamad ve gerek bir demokrasi kurulamad. Demokrasi ancak mill devletle kurulabilir ve mill devlet de ancak Ortaa ilikilerinden kurtulmu, zgr bir toplumda salam bir zemine dayanr. 5. Cumhuriyet ynetiminin, Ortaa gericiliine kar mcadeledeki yetersizliinin esas, kyly seferber eden bir mcadele yrtememi olmasdr. Atatrk nderliindeki devrimci cumhuriyet ynetiminin toprak reformu dncesi olmakla birlikte balangta toprak program yoktu. Kyly rgtlemeye ve seferber etmeye ynelik bir rgtlenme izgisi ve eylem program da bulunmuyordu. Toprak aaln ve Ortaa kurumlarn kkl olarak tasfiye etmek iin, Kemalist ynetimin kyly uyandracak ve aala kar harekete geirecek bir aydnlatma ve rgtleme abasna girmesi gerekirdi. Buradaki yetersizlik, kukusuz ideolojik ve siyasal zaaflardan kaynaklanyordu. Bu nedenle yukardan aa uygulamalarla datlan topraklarn nemli bir kesimi, yeniden aalarn, airet reislerinin ve eyhlerin eline geti. 6. Krt beylerinin ynetimindeki corafyada feodal mlkiyet sistemi, daha gl ve daha dayanklyd. Yavuz Sultan Selim, 16. yzyln banda, ran Safev devletiyle hkimiyet mcadelesinde, Krt beylerine zerklik tanmt. Bu nedenle Krt feodallerinin ynetimi altndaki topraklar mir arazi dzeninin dnda kalmt. Krt kylleri ve airetleri, yzyllarca kendi beylerine bal olarak yaadlar. 19. yzylda merkezilemeye ynelik slahatlara kar en kat diren, Krt derebeyliklerinden geldi. Bu yz191

yldaki Dou isyanlarnn temelinde bu feodal kar koyma vard. Sultan II. Abdlhamit, Hamidiye Alaylan'n kurarak, silahl derebeylik sitemini daha da glendirdi. Nitekim Hamidiye Alaylar'nn eski komutanlar, Cumhuriyet Devrimine kar ayaklanmalarda n plandaydlar. 7.1914 ylnda Cihan Harbiyle balayan Trkiye'nin Kurtulu Sava'nda Krt beyleri ve halk kitleleri, yabanc istilaclara kar vatan savunmasna katldlar. Bylece ngiliz emperyalizminin ve arlk Rusyas'nn Krt beylerini ve halkn Trkiye'ye kar kullanma abalan sonusuz brakld. Krtler, Kurtulu Sava'na katlarak yeni devletin kuruluunda asli unsur olarak yer aldlar. smet Paa, Lozan'da bu gerei vurgulayarak, Trkiye hkmetinin "Trklerin ve Krtlerin hkmeti" olduunu belirtti. 8. Savatan sonra Cumhuriyet ynetimi ile Dou ve Gneydoudaki Krt aa ve beylerinin silahl derebeylik sistemi kar karya geldi. 1925 eyh Sait syan, gerici bir ayaklanma idi. Arkasndan 1930 Ar syan geldi. 1930'larda Dersim blgesinden evreye ynelen talan ve huzursuzluklar Cumhuriyetin en nemli gvenlik sorunuydu. Blgede Cumhuriyet ynetiminin deil, derebeylerinin hkm geiyordu. Dou ve Gneydoudaki blc isyanlar ve yama olaylar karsnda, derebeylik sisteminin tasfiyesi zorunlu hale geldi. Hkmet, Cumhuriyet otoritesinin kurulmas, lke btnl, i bar ve adalama amacyla, aalarn yerel iktidann ykma ve toprak datma grevini nne koydu. 9. Derebeylik, Dersim'de silahl bir gt. Cumhuriyetin kendi programn uygulayabilmesi iin, ncelikle bu silahl gc tasfiye etmesi gerekiyordu. Btn mesele bu uygulamann nasl yrtleceindeydi. Kyl ile birleemeyen cumhuriyet, airet reisleri nderliindeki isyan bastnrken halk kitlelerini de hedef ald. Yaanan byk aclar, Trkiye'de blnmeyi besleyen bir tarihsel tortu oluturdu. 192

10. Cumhuriyet ynetiminde, halk kazanma dncesi bulunmakla birlikte, kylnn gcn seferber etme giriimine pek rastlanmyor. Douda derebeylik sorununu kyly harekete geirerek zme grevi, airet, milliyet ve mezhep balarndan kaynaklanan sorunlarla karlayordu. Aa, derebeylik dzeninin tasfiyesini airete, Krtle ve Alevilie kar bir uygulama olarak gsterebilmekteydi. Cumhuriyet ynetimi, Krt isyanlarnn bastrlmasnda tpk Osmanl devleti gibi, airetler aras kavgalardan ve mezhep farklarndan yararlanm, fakat kyly aaya kar seferber etme yolunu pek dnmemi ve bu ynde bir uygulamaya girimemitir. Eer Kemalist iktidar, derebeylik sorunu ile Krt sorununu, yoksul kyl kitlelerini seferber ederek zme yoluna girseydi, yapabilecei ok i vard. Cumhuriyet nclerinden, zellikle Cumhuriyeti savunan Krt aydnlarndan ve halk nderlerinden oluan ncler kylk alanlara yollanabilir, bunlar yerel nderleri ve kylleri derebeylie kar rgtleyebilir ve harekete geirebilirdi. Maraba ve yanamalar zerindeki ar bask ve zulm, kylnn kazanlmas olanan veriyordu. Cumhuriyetin yaptrm gcnn de desteiyle derebeylie kar bir kyl hareketi yaratlabilirdi. O zaman blgede Cumhuriyetin dayanabilecei bir halk oluturulur, derebeylik sistemi aadan yukar kyl hareketi ve yukardan aa Cumhuriyet ynetiminin ibirlii sayesinde tasfiye edilebilir ve blclk ve ykcln zemini Krt kylsne ve halka dayanlarak ortadan kaldrlabilirdi. 11. Cumhuriyet Devriminin kyl ve Krt meselelerini kkl olarak zememi olmasnn ideolojik nedeni, halk seferber etme anlaynn zayfl ve Krt yoksuluna kar dar milliyeti kukulardr. Kemalist devrimciliin kylye dayanan aadan yukar demokratik devrim felsefesi yeterince kkl ve gl deildi. Kemalist devrimciler derebeylik sistemine dman olmakla birlikte, Krt yoksuluna kukuyla bakyorlard. Krt halk kitlesini ken-

193

disi olarak gremeyen dar milliyeti anlaylar, Kemalist ynetimin halka dayanan giriimciliini zaafa uratt. Atatrk'n "Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran Trkiye halkna Trk milleti denir" anlay, sindirilmemiti ve btn kapsam ve derinliiyle uygulanamad. 12.1930'larn ortalarnda, Cumhuriyet'in devrimci nderliinde, toprak aaln, airet reisliini ve eyhlii ortadan kaldrmay amalayan bir toprak reformu karar olutu. 1934 ve 1935 yllarnda skn ve Vakflar Kanunlar karld. 1935 yl Mays aynda toplanan CHP 5. Byk Kongresi, toprak datmn Parti Programna koydu. iftiye toprak datlmas, 1937 yl banda Anayasa emri oldu. Daha nemlisi, Anayasa'nn kamulatrmaya ilikin hkm deitirilerek, aa topraklarna neredeyse tazminatsz elkonmasn olanakl klan zel kanun yolu ald. Bylece toprak reformu iin zorunlu adm atld. 13. Kyly memleketin efendisi yapacak toprak devrimi, 1938 ylnn 10 Kasm gn nderini kaybetti. Arkasndan patlayan kinci Dnya Sava koullarnda, d tehditleri gsleme grevi ne knca, toprak reformu ertelendi. 14. Kemalist Devrim'in kirelenmeye balad kinci Dnya Sava sonras koullarnda, Trkiye adm adm ABD denetimine girdi ve toprak aal byk koruyucusunu buldu. smet nn, devrimlerin 1939 ylndan sonra devam etmediini 1945 ylnda belirtmi ve bu durumu "Cihan Harbi"yle aklamtr. Bu aklamada kukusuz doruluk pay bulunmaktayd. Ancak Atatrk'n son zamanlarnda hem Babakan Celal Bayar'a, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras'a ve yakn arakada Kl Ali'ye tledii, hem de smet nn ve Ali Fuat Cebesoy Paa'ya tembihledii Sovyetler Birlii ile dostluk siyasetinden, Cihan Sava ncesinde vazgeildi. Bylece Batl emperyalist sisteme balanma yoluna, daha kinci Dnya Sava eiinde girildi. 1945'ten sonra Tr-

194

kiye, adm adm Atlantik kampna baland. Artk toprak aalar ve eyhlerin byk bir koruyucusu vard. Dnya leindeki gericilik ile i gericilik birleti ve Cumhuriyet Devriminin tamamlanmasna ket vurdu. Atatrk, 1935 ylnda CHP 4. Byk Kongresi'nde "Arasz devrimler" vurgusu yapmt. Bu devrimci tavrn ne kadar yerinde olduunu hayat gsterdi. Siz devrim yapmazsanz, size kardevrim yaparlar! 15. iftiyi Topraklandrma Kanunu, uygulama olana bulamayaca koullarda kmt. Toprak aalan, 1945 sonrasnda srtlarn Atlantik emperyalistlerine dayayarak toprak reformunu nlediler. Sonu olarak Cumhuriyet, Trk Devrimi'nin dnrlerinin de kabul ettii gibi, aal, beylii ve eyhlii btn toplumsal ve ekonomik temeliyle kknden temizleyemedi. Baka deyile Cumhuriyet, kyly efendi klma programn tamamlayamad. 16. Devrimle ilerleyen birleme sreci, kardevrim dneminde tersine dnd. stikll Savamz da kapsayan Kemalist Devrim, Trkleri ve Krtleri tek bir millette kaynatrma srecini balatmt. Cumhuriyet ncesinde Krt kitlesi, Osmanl topraklarnda yaayan etnik gruplardan biriydi; ancak Mslmand ve tarih boyunca Trklerle birlikte yaamt; Trklerle kaynam ve ayn feodal kltr iinde yorulmutu. Osmanl devletinin dalma srecinde dier etnik gruplar emperyalist devletlerin destekledii savalar sonucu birer birer ayrlrken, bir tek Krtler, stikll Sava'nda birleme ynnde bir irade ortaya koydular ve Cumhuriyetin kuruluuna "asl unsur" olarak katldlar. Bylece "Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran Trkiye halknn Trk milletini oluturmas" sreci en byk atlmn gerekletirdi. Cumhuriyet'in Ortaa ilikilerine indirdii her darbe, Krt yurttalarmzn Trk milleti iinde kaynama srecini ilerletti. Cumhuriyet dneminde, etnik anlamda Trk kimdir, Krt kimdir, birbirine kart ve kaynama sreci devam ediyordu. Etnik kimliin yerini Trkiye Cumhuriyeti yurtta195

larndan oluan Trk milleti kimlii alyordu. Ne var ki, Cumhuriyetin her alanda inasyla yryen kaynama, devrimden vazgeilmesiyle ayrlma srecine dnd. Geldiimiz noktada Trkiye, ya Kemalist Devrimi tamamlayarak kaynama srecini kesin sonuca gtrecektir ya da emperyalizme ve Ortaaa boyun eerek blnme planna teslim olacaktr. 17. Krtlerin Trkiye halknn btnyle mill kaynama sreci, ayn zamanda bir demokratik devrim ve aydnlanma srecidir. Trkiye'nin 19. yzylda balayan mill demokratik devrimi, Krtler asndan yalnz bir mill kaynama sreci deil, ayn zamanda bir demokratik devrim ve aydnlanma srecidir. Trkiye halk, iki yzyldr btn etnik gruplaryla bu devrimi ve aydnlanmay yaamaktadr. Btn Trkiye halknn devrim sreci, Trk ve Krdyle i ie gemi ve birbirine balanmtr. K: BLNME VE TERRN ZEMN 18. Trkiye'yi blmek isteyen g, Okyanusun tesinden gelmi ve Irak' igal ederek gney "komumuz" olmutur. Bugn Trkiye'nin kar karya bulunduu tehdit, milletleraras boyutlardadr. ABD, Byk Ortadou Projesi (BOP)'ni uygulayarak, ilerinde Trkiyemizin de bulunduu 24 lkenin "snrlarn ve rejimlerini deitireceini" ilan etmitir. NATO toplantlarnda duvarlara yanstlan haritalarda, Hakkri-Gaziantep-Artvin geni iinde yer alan vatan topraklarmz, Kuzey Irak'ta fiilen kurulan kinci srail devletinin snrlar iinde gsterilmektedir. Diyarbakrlnz ise, bu kukla devletin merkezi olarak iaretlenmitir. 19. Trkiye'yi milleti ve devletiyle blmeye ynelik "almlar", ABD planlar kapsamnda, szlemeli personel tarafndan uygulanmaktadr. Babakanlk koltuunu igal eden Tayyip Erdo-

196

an, kimliini "BOP Ebakan" olarak tanmlamakta ve grevinin de "ABD'nin Byk Ortadou Projesi iinde Diyarbakr' merkez yapmak" olduunu itiraf etmektedir. ankaya kkn igal eden Abdullah Gl ise, 2 Nisan 2003 gn Ankara'da ABD Dileri Bakan Powell ile "2 sayfa 9 maddelik gizli anlama" yaptn kendi azyla itiraf etmektedir.1 Gizli Anlamann ieriini 2003 yl 13 Temmuz gn yaptmz basn toplantsyla madde madde kamuoyuna akladk. Bu maddeler, arkada kalan yllarda, bir bir hayata geirildi. Gizli Anlamann ierii, Tayyip Erdoan-Abdullah Gl iktidarnn yedi yllk uygulamalaryla dorulanmtr. Bugn gndeme getirileh Krt Alm, Ermeni Alm, Alevi Alm ve Kbrs Alm, Gizli Anlamann 2003 yl yaznda akladmz hkmleridir. 20. Trkiye'nin blnmesi fiilen balamtr. Gneydou'da PKK'nin denetimindeki belediyeler, ayr bir zerk blge oluturmulardr ve Kuzey Irak ile btnleme srecini fiilen yrtmektedirler. galci ABD ordusunun himayesinde kurulan Kukla devletin hukuken ilan aamasna gelinmitir. Trkiye'nin Gneydou blgesi ile Irak'n kuzeyini btnletirme, toplumsal ve ekonomik adan da geerlidir. Gneydoumuzda hkm sren toprak aal, airet reislii ve eyhlik, Irak'n kuzeyindeki Ortaa yapsyla bir btnlk gstermektedir. 21. Blc terr, 1991'den beri ABD'nin Byk Ortadou Projesi'nin aletidir. ABD tarafndan AB kapsna balanm olan Trkiye, kendisini savunamad bu koullarda, terrle zayflatlmakta ve paralanmaya itilmektedir. ABD, Irak'n kuzeyinde kurduu kinci srail devletini Diyarbakr, Kerkk ve Telafer'e doru geniletme plann uygulamaktadr. ABD'nin PKK'yi tasfiye edecei haberleri, Trkiye'yi ABD planna teslim almak iindir. Tam tersine ABD, Trkiye'ye kar bir tehdit arac olarak kulland PKK'yi ya1 Vatan, 24 Mays 2003.

197

sallatrmakta ve Gladyo-Mafya-Tarikat rejiminin iktidar orta haline getirmektedir. ABD gdmnde ve AB kapsnda terre are yoktur. ABD'nin PKK blclne son verecei trnden hayaller terk edilmelidir. 22. Terrn toplumsal ve ekonomik zemini, Trkiye'nin emperyalizme baml, yar Ortaal yapsdr. Bu koullarda emperyalizme bamlln ve toprak aalnn bedeli, terr, anari ve blnmedir. O nedenle toprak reformu, lkemizde basit bir toprak datm meselesi deildir. Toprak btnlmzn, demokrasinin, i barn ve ada ilikilerin gereklemesi ve gvence altna alnmas iin, Gneydoumuzu Cumhuriyet Trkiyesinin bir paras haline getirmek zorundayz. Hayatn nmze getirip koyduu soru ok aktr. Ya toprak aalndan vazgeilecektir, ya da Trkiye'nin toprak btnlnden, halkn birliinden ve i bartan.

: SEENEKLER VE HALKN ZM 23. zlmekte ve dalmakta olan devleti ele geiren Gladyo-Mafya ve Tarikat ynetimi acz iindedir. ABD emperyalizmine bamllk ve tarikatlama srecinde zlen devlet, bugn Gladyo-Mafya-Tarikat glerinin eline gemitir ve terre kar hogr politikas izlemektedir; terr rgtyle ibirlii halindedir; yurttann yoksullamasna, birbirine yabanclamasna, terr iinde heder olup gitmesine hibir zm getirememektedir. nk ABD gdmnde ve AB kapsnda eli kolu balanmtr. Dalan rejimin sahipleri, cenaze trenlerinde kara gzlklerini takp sahte gzyalar dkmektedir. 24. Trkiye'nin birlii ve btnl, bugn yeniden bir devrim sorunu haline gelmitir. Mill demokratik devrimi tamamlamak, yalnz zgrleme ve adalama srecini deil, ayn zaman-

198

da kaynama srecini tamamlamaktr. Trkiye, feodalleerek deil adalaarak Krtler iin bir ekim merkezi olur. Krd kurtaracak olan, ABD gdml Barzaniler, Abdullah calanlar, Fethullah Hocalar veya Tayyip Erdoanlar deil, halk hkmetidir. 25. Krtlerimiz asndan gerici seenek, ABD gdmnde Barzani Ortaa ile birlemektir. lerici seenek ise, Trkiye'nin byk devrimci atlmnda yer alarak hep birlikte zgrlemek, eitlemek, kaynamak ve adalamaktr. Blnme, Trkiye'de yaayan herkes iin, boyun eme, yoksullama ve gericileme yoludur. Ba dik yaama, zenginleme ve aydnlanma, birleerek olur. Krtler iin Trkiye devrimine katlmak dnda bir zgrleme ve adalama yolu yoktur. Ortaaa dn seenei ise, Barzani ve PKK'dir. Barzani seenei, Trkiye Krtleri iin de, Kuzey Irak Krtleri iin de, milletleme deildir. Kuzey Irak'ta Barzani ve Talabani beylikleri bulunmaktadr. PKK ise, nc bir beylik kurma gayretindedir. O nedenle Kuzey Irak'la btnleme, Trkiye Krtleri iin on yllarca srecek bir i ve d savalar girdabdr. ABD'nin Kukla Devleti resmiletirmesi, Krtler arasnda i savalardan ve Krtleri atee srecek blge savalarndan baka bir ey getirmeyecektir. ABD, bu savalarda Krtleri Trkiye, ran, Irak ve Suriye'ye kar kullanmay planlamaktadr. Silopi'den arkadamz Guri Benzer, Krtlerin 10 yl Kuzey Irak'ta yaamaktansa, bir gn Trkiye'de yaamay yeleyeceini sylyor. te bu tercihe el uzatmak gerekir. Trkiye, kendi Krdn Tayyip Erdoanlar zerinden Barzaniletirerek deil, zgrletirerek meseleyi zer. 26. Milletin birlii, vatann btnl ve halkn esenlii iin, ABD denetiminden ve Avrupa kapsndan kurtulmak, yakc grevdir. Trkiye, terr bitirmek iin ABD denetiminden kurtulmak ve AB aday yeliinden derhal ekilmek zorundadr. Irak' igal ederek blen ABD, oradan Trkiye'ye terr ihra etmektedir. ABD planlarna boyun emek, bugn terre kucak amak an199

lamna gelmektedir. te yandan AB yelii "sevdas", Krt yurttalarmz arasnda Trkiye Cumhuriyeti devletinin tasfiye edilmekte olduu kansn perinlemekte ve Trkiye'yi ncelikle yurttalarmzn zihninde blmektedir. Halkmzn ve zellikle Krt yurttalarmzn beklentilerinin Washington ve Brksel'e ynlendirilmi olmas, bugn en tehlikeli blclktr. Trkiye Cumhuriyeti, kendi yurttann bilincinde umut olmaktan karlmaktadr. Oysa bamsz, halk ve devrimci Trkiye, zgrlemenin ve zenginlemenin ve aydnlanmann biricik siyasal erevesi ve aracdr. 27. Kkl bir toprak reformuyla hazine topraklar, maynl araziler, airet ve aa topraklar kylye datlmal, blgedeki aalk ve eyhlik dzeni tasfiye edilmelidir. Datlan topraklarn tekrar aalarn ellerine gememesi iin, topraa kavuan kyl ayaklar zerinde yaar hale getirilmelidir. Tarm reticisi, ucuz mazot, ucuz gbre, ucuz tarm ilac, ucuz tohum ve faizsiz krediyle desteklenmelidir. Koperatifleme yoluyla elbirlii glendirilmeli, ada ve verimli tarm gelitirilmeli, kyl zgrletirilmeli ve zenginletirilmelidir. 28. Herkese i, arya bereket, blgeler aras denge, vatana btnlk program uygulanmaldr. ABD gdml byk faizcilerin, dolar ve borsa vurguncularnn, hortumcularn ve tarikat eyhlerinin slk gibi lke kaynaklarn emdii koullarda, halk isiz kalmakta ve yoksullamakta, terr gittike azgnlamaktadr. Drt Slk Ekonomisinde terre zm yoktur. Kamu yatrmlaryla Gneydou'da herkese i salanmaldr. Trkiyemizin varln tehdit eden d ve i glere kar bir mill direnme ekonomisi yaplandrlmal, blgeler arasnda dengesizlikler giderilmelidir. Gneydou esnaf, zenaatkr, sanayicisi ve tccar, devletin zel tevik ve destekleriyle glendirilmeli ve Gneydou retici ve tketicisinin Trkiye ekonomisiyle balan gelitirilmelidir.

200

29. Terre ve blnmeye zgrlk tannamaz, ikiz ihanet Yasalar kaldrlmaldr. Geldiimiz aamada Krt sorunu, demokratik haklar asndan esas olarak zlmtr. Krt dili zerindeki yasak ve basklar kaldrlmtr. Krte renim kurumlar alabilmekte, Krt kltr kurumlar faaliyet gsterebilmektedir. Televizyonlarda Krte yayn balamtr. Krte gazete ve dergiler on yllardan beri yaynlanmaktadr. Yurttalarmz daha eit, daha zgr klacak, halkmzn birliini glendirecek haklarn salam gvencelere kavuturulmas ve daha nemlisi ekonomik ve toplumsal koullaryla uygulanmas, halkmzn elindedir. Emperyalizmden zg/iirlk ve eitlik gelmez. Trkiyemize, AB kapsnda, "insan haklar'Vyaftas altnda terr ve blnme zgrl dayatlmaktadr. 2001 ylnda DSP-MHP-ANAP Hkmetinin Bakanlar Kurulu kararyla kabul ettii ve 2003 ylnda AKP ve CHP oylaryla yasalatrlan kiz hanet Yasalar derhal kaldrlmaldr. Ortaadan kalan etnik grup, tarikat, cemaat, din ve mezhep temelinde siyasal rgtlenmeye olanak tannmamaldr. Anayasada gvenceye alnm Devrim Kanunlar uygulanmaldr. Halkn, bamszlk, birlik, zgrlk ve bar iinde yaamas, en byk insan hakkdr. 30. Byk millet felsefesi benimsenmeli ve hayata geirilmelidir. Blc terrden kurtulmak iin, ncelikle doru felsefe gerekir. lkemize hkmeden anlaya gre, yurdumuzun Gneydou blgesi "baka bir corafya"dr ve orada yaayan insanlarmz "baka bir sosyolojik yapda"dr. Bu gr, PKK'nin gryle ayndr. Trk kavramn bir etnik gruba, bir rka indirgeyen banazlk, Krt yurttalarmz kucaklayamamakta, onlar itmektedir. Blcle yardmc olan bu anlay, ncelikle devlet katndan ve elbette toplumdan temizlenmelidir. Trk milletinin tanm, tarihsel temeline oturtulmaldr. Trk milleti, bir etnik grup veya rk deildir. Trk milletinin tarihsel kkleri, binlerce yllk bir imparatorluklar geleneine, ktalararas ticaret yollar zerindeki egemenlie ve Trk

201

dilinin gcne dayanr. mparatorluk kltr, halklar birlikte yaatma kltrdr. Trk milleti, farkl etnik gruplar kaynatran bu tarihsel mirastan da beslenerek ada bir devrimle meydana gelmitir. Bu tarihsel ve devrimci birikimle, her etnik kkenden yurttamz z karde, tek millet anlayyla birletirmek ncelikle bir felsefe sorunudur. Trkiye'de "biz ve onlar" ayrm kabul edilemez. Trk ve Krt birbiri iin bakas deildir. Trk de biziz, Krt de biziz; hepimiz Trk milletiyiz. Atatrk'n 1930 ylnda Medeni Bilgiler kitabnda tanmlad zere, Trkiye Cumhuriyetini devrimle kuran Trkiye halk, Trk milletini oluturmaktadr. Bu srecin tamamlanmas gerekir. 31. Cumhuriyetin sahibi ve dayand g, btn lkede ve Gneydou'da ancak halk olabilir. Devrimle kurduumuz Cumhuriyet, Gneydou ve Dou illerimizde toprak hasretiyle yanan kylye, i isteyen yoksul insanlarmza, insanca yaama zlemindeki iiye, esnaf ve zanaatkara ve zaten Trkiye piyasasnda i yapan tccar ve sanayiciye, zetle halka dayanacaktr. Trkiye, Gneydou'da blcle kar aalara eyhlere dayanamaz. nk bu glerin kendileri Ortaa blcln temsil ediyorlar ve Barzani'ye benzemektedirler. Topraksz kyl, krsal alanda blcle kar Trkiye'yi savunabilecek temel kuvvettir. 32. Halk kazanan sava kazanr. Irak'n paralanmas ders olmaldr. Krdmz kaybetmek, blnme tehdidiyle kar karya gelmek anlamn tar. PKK, blgede u veya bu yoldan bir ksm halkmz, zelikle isiz ve yoksul kesimleri ynlendirebilmektedir. te yandan blgede, Tayyip Erdoan iktidar sayesinde Barzani, Fethullah Hoca ve Hal gdmndeki tarikatlar gelimektedir. ABD'nin blc rgtlerine kar, Trkiyemizin her yerinde Krdmz kazanmak, Cumhuriyet Krdn rgtlemek ve Gneydou illerimizde Cumhuriyetin gerekten demokratik yerel ynetimlerini kurmak durumundayz. Bu grev, gericilikten medet 202

umarak deil, ancak devrimci bir tavrla ve halkla birleerek yerine getirilebilir. 33. Dou ve Gneydou illerimizde, binlerce gnlly harekete geirerek, bir Halk Seferberlii yrtlmelidir. Bu seferberlikte, zellikle Krt kkenli gnlllerin harekete geirilmesiyle dan bandaki mezraya kadar ulalmal, yurttalarmzn dertleri dinlenmeli, talepleri sorulmal, gnl kazanlmal, blcln ve terrn nelere malolaca ve Mill Hkmetin birlik ve kardelik zm anlatlmal, zetle halk kucaklanmal ve rgtlenmelidir. 34. Millete birlik, vatana btnlk, kylye toprak iaryla mcadele eden kyl hareketi gelitirilmelidir. "Yklsn Aalk Yaasn Cumhuriyet" diye haykran Bismil'in Arslanolu (Cumhuriyet) ve Sinan kylerinden, Urfa Akakale kylerinden, Diyarbakr merkez Grpnar kynden, Erzurum at ilesinin Elmapnar ve Muratayr kylerinden filizlenen kyl mcadelesi gelitirilmeli ve yaylmaldr. Gneydou'nun geni alanlarndaki kyl kitleleri, harekete gemek iin bu mcadelelerin baarlarn gzlemektedir. Bugne kadar airetler, aalar ve mezhepler arasndaki atmalar kullanan gerici politika kesinlikle terk edilmeli, d tehdide ve blcle kar rgtl halk gc oluturulmaldr. Demokratik yerel ynetimler ancak bu halk gcyle kurulur. 35. Kylye dayanan Cumhuriyet Koruculuu sistemi kurulmaldr. Airet reislerini ve aalar devlet destekli bir silahl g haline getiren bugnk koruculuk sistemi deitirilmelidir. Koruculuk, bir gei sreci iinde, aalarn ve airet beylerinin silahl rgtlenmesi olmaktan karlp, kylye dayanan Cumhuriyet Koruculuuna dntrlmelidir. Cumhuriyet Koruculuu, toprak reformuyla birlikte yeniden rgtlenmelidir. Topraa kavuturulan topraksz kyl, ayn zamanda Cumhuriyet Korucusu olmaldr. Bylece geni kyl kitleleri, lke bamszlnn, vatan btnl-

203

nn, millet birliinin ve blge gvenliinin etkin yaptrm glerinden biri haline getirilebilir. Bunun nc rnekleri bugn toprak mcadelesi veren kylerde grlmektedir. 36. Irak'n toprak btnl Trkiye'nin toprak btnldr. Irak halk ve blge lkeleriyle ibirlii yaplarak, Irak'n toprak btnl salanmaldr. Irak Krtlerinin ve Trkmenlerinin eitlik, zgrlk ve ekonomik gelimelerinin Irak'n btnl iinde salanmas iin, Irak ynetimine ve halkna yardmc olunmaldr. 37. Blge lkeleriyle ve halklaryla Bat Asya Birlii'ne uzanan ibirlii gelitirilmelidir. Trkiyemizin ve blge lkelerinin bamszl, egemenlii ve btnl iin ve blge halklarnn zenginlemesi ve bar iinde elbirliiyle yaamas amacyla, Suriye, Irak, ran ve Azerbaycan ile ittifak kurulmal ve gelitirilmelidir. Bu ittifak, blge Krtlerini eitlik ve zgrlk temelinde kucaklamaldr. Bu lkelerle gvenlik dahil her alanda ibirlii yaplmaldr. Gmrklerin kaldrlmasndan devletler arasnda Bat Asya Birlii (BAB)'ne uzanan kapsaml bir beraberliin koullar adm adm gelitirilmelidir. 38. Trkiye, Avrasya ittifaknda ncler arasndaki konumunu almaldr. Trkiye, Asya ve Dou Avrupa corafyasnda, Rusya, Orta Asya cumhuriyetleri, Hindistan ve in Halk Cumhuriyeti ekseninde oluan Avrasya ibirliine katlmal ve ykselen uygarln n cephesindeki onurlu yerini almaldr. DRT: YAKICI GREV 39. Anayasa Mahkemesi hkmyle yasad olduu saptanm olan AKP iktidar indirilmelidir. Mill Hkmet kurularak, halka dayanan, halk zgrletiren, halkn esenliini salayan, 204

halkn gl devleti ina edilmelidir. lkenin kann emen iktidar sahipleri, gizli anlamalar yaparak ABD'nin szlemeli personeli haline gelmilerdir. stlendikleri BOP memurluu kapsamnda, Trkiye'nin yenilgiye uratlmas planlarna hizmet etmektedirler. Hatta bu amala Trkiye'nin mill ordusuna kar ABD Ordusuyla ibirlii yapmaktadrlar. Bu ibirlii kapsamnda tarikatlara dayanan silahl bir polis gc kurma ihanetine dahi kalkmaktadrlar. Anayasa Mahkemesi tarafndan "Cumhuriyet ykclnn oda olduu" hkme balanm bulunan bu iktidar, yasaddr; kesinlikle devrilmelidir ve devrilecektir. Krdmz de kucaklayarak kurulacak Mill Hkmet, halkn hkmeti olacaktr; halk rgtleyecektir; halka dayanacaktr; halk zgrletirecektir; halkn esenliini salayacaktr. Bylece rgtl halkn etkin seferberliiyle halkn gl devleti yeniden ina edilecektir. 40. Bamsz ve demokratik Trkiye'yi kuracak olan halk hkmet, milletimizin paras olan Krt halk kitlelerine btn Trkiye halkyla birlikte iktidar olmay vaat etmektedir. Krt kkenli yurttalarmz, bamsz ve demokratik Trkiye'yi elbirliiyle kurmaya; eitlik, zgrlk, esenlik, bar ve huzur iinde hep beraber kardee yaamaya aryoruz. Enerjimizi, cesaretimizi, yeteneklerimizi ve genliimizi kin, dmanlk ve blnme yolunda harcamak; bize pimanlktan baka bir ey getirmez. Oysa Trkiye halk olarak devrimci beraberliimiz, Asya burlarndan ykselen yeni toplumcu uygarla esiz katklarda bulunacak' byk gcn kaynadr.

205

KAYNAKA

AFETNAN, Cumhuriyet'ir Ellinci Yl in Kylerimiz, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1978. AFETNAN, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1972. AFETNAN, zmir ktisat Kongresi 17 ubat-4 Mart 1923, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1982. AFETNAN, Prof. Dr. A., Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrk'n El Yazlar, 2. basm, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988. AKURA, Yusuf, "Asri Trk Devleti ve Mnevverlere Den Vazife", Saak, say 34/5, Haziran 1984. AKSOY, Suat, 100 Soruda Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul 1969. ALPAR, C. (Yayna Hazrlayan), Kadro (Tpk Basm), 1932, 1933, 1934, c.I, II, III, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi, Ankara 1979, 1980. ARAR, smail, Atatrk'n Halklk Program, stanbul, 1963. ARAR, smail, Trkiye'de Hkmet Programlar (1920-1965), Burak Yaynevi, stanbul 1968. Airetler Raporu, 2000'e Doru, say 51,13 Aralk 1987. ARETLER RAPORU, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2003. ATABEK, A., Demokrasi Devrinde skn Kanunu ve Hakszlklar, ktisadi Yry Matbaas, stanbul 1946.)

207

ATATRK, Atatrk'n Btn Eserleri, c.1-26, Kaynak Yaynlar, stanbul 1998-2009. ATATRK, Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I-III, Trk nklp Tarihi Yaynlar, stanbul, 1945. ATATRK, Atatrk'n Tamim Telgraf ve Beyannameleri, IV, AKDTYK Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1991. ATATRK, Seyahat Notlar 1930-1931, haz. Grbz Tfeki, Kaynak Yaynlar, stanbul 1998. Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar (19231938), stanbul Yksek ktisat ve Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yayn, Eyll 1977. AVAR, Sdka, Da ieklerim, 2. basm, retmen Dnyas Yaynlar, Ankara 1999. AVCIOLU, Doan, Mill Kurtulu Tarihi, 3. basm, Remzi Kitabevi, c.I-IV, stanbul 1978. AVCIOLU, Doan, Trkiye'nin Dzeni Dn Bugn Yarn, I-III, Bilgi Yaynevi, Ankara 1973. AYDEMR, evket Sreyya, Tek Adam Mustafa Kemal, c. I-III, Remzi Kitabevi, stanbul 1966. AYIN TARH, No 45, Knunuevvel 1927, c.15, Matbuat Mdriyet-i Umumiyesi, Ankara 1927. AYKUT, eref, Kamlizm (C.H. Partisi Program'nn zah), Muallim Ahmet Halit Kitabevi, stanbul, 1936; 2. basm, Kaynak Yaynlar, Mays 2008. BABU, Fikret, Osmanl'dan Gnmze Etnik-Sosyal Politikalar erevesinde G ve skn Siyaseti ve Uygulamalar, Ozan Yaynclk, Ocak 2006 BABU, Fikret, "Trkiye'de skn ve Toprak Sorunu", Teori, say 218, Mart 2008. BARDAKI, Cemal, Devirmeler'le Sntlardan ve Mtegallibe'den Neler ektik?, Bolu Vilyeti Matbaas, Bolu 1942. 208

BARKAN, mer Ltf, "iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Trkiye'de Zira Bir Reformun Ana Meseleleri", stanbul niversitesi iktisat Fakltesi Mecmuas, c.6, No: 1-2, Ekim 1944-Ocak 1945. BARKAN, mer Ltfi, Trkiye'de Toprak Meselesi, Gzlem Yaynevi, stanbul 1980. BAAR, Erdoan, "Tarih Toprak Reformunu Hakl ve Mmkn Klyor", Sosyal Adalet, say 2, 1963. BAYAR, Celal, ark Raporu, Kaynak Yaynlar, stanbul, Ekim 2006. BAYUR, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, I-III, 3. bask, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1983. BERKES, Niyazi, Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Austos 2002. BEK, smail, Bilim Yntemi Trkiye'deki Uygulama Krtlerin Mecburi skn, Komal Yaynevi, stanbul 1977. BEK, smail, Krtlerin "Mecburi skan", Komal Yaynlar, istanbul 1977. BEK, smail, Krtlerin Mecburi skn, Komal Yaynlar, stanbul 1977. BEK, smail, Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi, Belge Yaynlar, stanbul 1990. BOAZ NVERSTES ATATRK KONFERANSLARI DZS, Boazii niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, stanbul 1986. BORATAV, Korkut, Trkiye'de Devletilik, 2. basm, Sava Yaynlar, Ankara 1982. BOZKURT, Mahmut Esat, Atatrk htilali I II, dzeltilmi 4. basm, Kaynak Yaynlan, istanbul, Nisan 2003. BOZKURT, Mahmut Esat, "z Trk Kylleri", Anadolu dergisi, kinciterin (Kasm 1939) ve Teori, say 218, Mart 2008. 209

BRTECENE, en, "Toprak Reformu", Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara 1978. C.H.P. Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas, 9-15 1935, Ulus Basmevi, Ankara 1935. C.H.P. Program, Ulus Basmevi, Ankara. CHAILAND, Grard, Kurdistan und die Krden, Bd I, Pogrom Gttingen und Wien, Maerz 1984. CN, Halil, Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin Bozulmas, 3. bask, Sleyman Demirel niversitesi Hukuk Fakltesi yaynlar, Konya 1992. CMERT, Servet, basm iin hazrlanan Toprak Reformu adl kitap almas. AKAN, Il, Trk Parlamento Tarihinde kinci Meclis, ada Yaynlar, stanbul, Haziran 1999. DALI, Nuran- AKTRK, Belma, Hkmetler ve Programlar 1920-1930, TBMM Yaynlar, Ankara 1988. DOANAY, mit, "1923-1938 Dneminde Toprak Reformu Sorunu", Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar iinde, stanbul ktisadi ve Ticari limler Akademisi Mezunlar Dernei Yayn, stanbul, Eyll 1977. DOANAY, mit, "Olaanst Kazandrc Zamanam Yoluyla Gayrimenkul Mlkiyetinin Kazanlmas", Trk Hukuku ve Toplumu zerine ncelemeler, Trk Kalknma Vakf Yaynlar, No I. DOU ARATIRMALAR MERKEZ TARH ARATIRMALARI GRUBU, "Milli Mcadelede Airetlerimiz", Belgelerle Trk Tarihi, 65-72, Temmuz 1990-ubat 1991. DURSUNOLU, Cevat, Milli Mcadelede Erzurum, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Austos 2000. ERDOST, Muzaffer, "Toprak Reformunun lkemizin Toplumsal Ekonomik ve Siyasal Yapsndaki Yeri", Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara 1978. 210

ERTEM, Sadri, Trk nklbnn Karakterleri, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul 2007. FIRAT, erif, Dou lleri ve Varto Tarihi, Ankara 1981. Genelkurmay^ Krt syanlar, c.I-III, ak Yaynlar, GENELKURMAY BAKANLII, Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, Harp Tarihi Bakanl Yayn. GENELKURMAY BAKANL, Dou Blgesinde Gemi syanlar ve Alnan Dersler, Genelkurmay Bakan Org. Kazm Orbay'n nyazsyla, Genelkurmay Bakanl Yayn, Ankara, Mart 1946 (Genelkurmay Belgelerinde Krt syan+lar, c.3, kitabnn da iinde bulunmaktadr, s.47-90). GENELKURMAY Belgelerinde Krt syanlar, c.I. II. III, Kaynak Yaynlar, stanbul, Mart 1992, ubat 1992, Nisan 1992. GRTLOLU, Fahir, Trk Siyas Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi'nin Mevkii, c.I-II, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1965. GOLOLU, Mahmut, Demokrasiye Gei, Kaynak Yaynlar, stanbul 1982. GOLOLU, Mahmut, Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938), Ankara 1974. GKALP, Ziya, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul 2009. GLTEKN, Ahmet Kerim, Tunceli'de Snn Olmak, Berfin Yaynlar, Ocak 2010. GLTEKN, Mehmet Bedri, "Blgeleraras Dengesizlikleri Gidermek in Kamu Ekonomisi", zelletirme Deil Kamulatrma iinde, 2. basm, Kaynak Yaynlan, stanbul, Mart 1996. GRSOY, Nilfer, "Celal Bayar'n ark Raporuna nsz", Celal Bayar, ark Raporu iinde, 1. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul 2006, s.9-59. HSN, efik, Komintern Belgelerinde Trkiye-5 / Yaz ve Konumalar, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul 1995.

211

IIKLI, Alparslan, Sosyalizm Kemalizm ve Din, 1. basm, Tze Yaynlar, Ankara, Eyll 1997. IZADY, R. Mehrdad, Kurds, a Consice Handbook, Taylor Francis, USA 1992. LSEVER, Ferit, Cumhuriyet Devrimi Kanunlar, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, ubat 1997. NALCIK, Halil, Tarihilerin Kutbu/Halil nalck Kitab, Bankas Kltr Yaynlan. NCE, Erdal, Trk Siyasal Yaamnda iftiyi Topraklandrma Kanunu, Libra Kitaplk ve Yaynclk, stanbul, Austos 2009. NN, smet, smet nn'nn TBMM'deki Konumalar 19201973, c. 1-2, TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, 1983. NN, smet nn'nn Anlar, Cumuhuriyet'in lk Yllar I, Cumhuriyet gazetesi eki. JANDARMA GENEL KOMUTANLII RAPORU, Dersim, 3. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Eyll 2000. KAYMAZ, hsan erif, Mezopotamya'da Emperyalist Kapma ve Yerleme, Kaynak Yaynlar, stanbul 2006. KEMAL, Ali, Erzincan, 2. basm, sadeletiren ve yayma hazrlayan Sadk Perinek, Kaynak Yaynlar, stanbul, Aralk 1992. KILI, Arslan, "Dersim 1938'in Sorusu: Derebeylik mi Cumhuriyet mi", Tori, say 241, ubat 2010, s.3-26. KIVILCIMLI, Hikmet, htiyat Kuvvet: Milliyet (ark), Yol Yaynlar, stanbul, Nisan 1979. KL, Prof. Dr. Suna-GZBYK, Prof. Dr. eref, Trk Anayasa Metinleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1985; 1. basm, ASBF dari limler Enstits Yaynlar, Ankara, 1957. KO, Yldrm, "Atatrk'n Milliletirme ve Devletletirmeleri, Gnmzn zelletirmeleri", Teori, say 134, Mart 2001.

212

KOAK, Cemil, Trkiye'de Mill ef Dnemi (1938-1945), Yurt Yaynevi, Ankara 1986. KO A, Sadi, 12 Mart Anlar, May Yaynlar, stanbul, 1978. Komntern Belgelerinde Trkiye-3 / Krt Sorunu, derleyen Dou Perinek, ev. Fatma Artunkal-ule Perinek, yeniden dzenlenmi 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Nisan 1994. KK, Orhan zzet, "Toprak, Toprak Reformu, Hukuk", Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 1978. Kurtulu Sava'nm deolojisi -Hkimiyeti Milliye Yazlar-, Geniletilmi 2. basm, evrimyaz: Hadiye Bolluk, sadeletirme: Kurtulu Gran, Kaynak Yaynlar, stanbul, Nisan 2004. KRKOLU, mer, Trk-ngiliz likileri 1919-1926, ASBF Yaynlar, Ankara 1978. Lozan'n zlerinde 10 Yl. MAO Zedung, Seme Eserler, I-VI, Kaynak Yaynlan, I-II, nc basm, III-V, kinci basm, istanbul, Kasm 1989, Nisan 1992, Ekim 1992, ubat 1993, Kasm 1993. MUMCU, Uur, Krt Dosyas, um:ag Vakf Yaynlar, stanbul, 1995. MUMCU, Uur, Krt Dosyas, 16. bask, um:ag Vakf Yaynlar, Ankara, Austos 1996. MUMCU, Uur, Krt slam Ayaklanmas, 1. basm, Tekin Yaynevi, stanbul 1991. NAT HAKKI (Ulu), Derebeyi ve Dersim, Hakimiyeti Milliye Matbaas, Ankara 1932; 2. basm, Kaynak Yaynlan, stanbul, Ekim 2009. NAT HAKKI (Ulu), Tunceli Medeniyete Alyor, Cumhuriyet Matbaas, stanbul 1939; Kaynak Yaynlar, 2. basm, stanbul, Mays 2007.

213

OLSON, Robert, The Emergence of the Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion 1885-1925, University of Texas Pres, Austin 1989. KE, Mim Kemal, Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlan, Ankara 1992. KN, Gndz, Trkiye ktisat Kongresi 1923 zmir, ASBF Yaynlar, Ankara 1971. LEN, Ali Nejat, "1923-1938 Dneminde Birinci ve kinci Sanayi Planlar", Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas ve Trkiye'nin Ekonomik Gelimesi Semineri, ASBF Yaynlar, Ankara 1982. LEN, Ali Nejat, "1923-1938 Dneminde Birinci ve kinci Sanayi Planlar", Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas ve Trkiye'nin Ekonomik Gelimesi Semineri, ASBF Yaynlar, Ankara 1982. LEN, Ali Nejat, Kemalizmin Ekonomisi, geniletilmi 2. basm, Gldikeni Yaynlar, Ankara, Mart 2000. ZEN, Haldun, Toprak Reformu Kongres'ne Bildiri, Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara 1978. ZKAYA, Orhan, "Toprak Reformu, zgrlk Bamszlk ve Gerek Demokrasi Demektir", Teori, say 237, Ekim 2009. ZTRK, Sayg, smet Paa'nn Krt Raporu, Doan Kitap, stanbul, Aralk 2007. PEKER, Recep, nklp Dersleri, 4. basm, letiim Yaynlar, istanbul, 1984 (ilk basm 1935). PERNEK, Dou, "Burjuva Liberal Tarihilik ve Kemalizm", Saak, say 30, Temmuz 1986. PERNEK, Dou, "Cumhuriyet Devrimi'nde Kamulatrma", Teori, say 134, Mart 2001. PERNEK, Dou, Kemalist Devrim-1 / Teorik ereve, 6. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Mart 2000.

214

PERNEK, Dou, Kemalist Devrim-2 / Din ve Allah, Gelitirilmi 6. basm, Kaynak Yaynlan, stanbul, Kasm 2007. PERNEK, Dou, Kemalist Devrim-3 / Alt Ok, 3. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Mart 2000. PERNEK, Dou, Kemalist Devrim-4 / Kurtulu Sava'nda Krt Politikas, 2. basm, Kaynak Yaynlan, stanbul, Aralk 1999. PERNEK, Dou, Kemalist Devrim-5 / Kemalizmin Felsefesi ve Kaynaklar, Kaynak Yaynlar, stanbul, Ekim 2006. PERNEK, Dou, Kemalist Devrim-6 / Atatrk'n CHP Program ve Ynetmelikleri, 1. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Mays 2008. PERNEK, Dou, "Kemalist Devrim'in Stratejik Kimlik Beyan", Teori, say 140. PERNEK, Dou, "Kemalist Devrim'in Halklk Program", Teori, say 111, Nisan 1999. PERNEK, Dou, Lenin Stalin ve Mao'nun Trkiye Yazlar, 3. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Temmuz 1992. PERNEK, Dou, Osmanldan Bugne Toplum ve Devlet, Gelitirilmi 4. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Temmuz 2009. PERNEK, Dou, Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara 1978. PERNEK, Dou, Trk Sorunu, Kaynak Yaynlar, stanbul, Haziran 1993. PERNEK, Dou (derleyen), Komintern Belgelerinde Trkiye 1, Kurtulu Sava ve Lozan, yeniden dzenlenmi 2. basm, ev. Fatma Artunkal, Kaynak Yaynlar, stanbul, Kasm 1993. PERNEK, Dou (derleyen), Komintern Belgelerinde Trkiye 2, Kemalist Cumhuriyet, ev. Ik Soner, ule Perinek, Metin Cengiz; Kaynak Yaynlar, istanbul, Nisan 1994. PERNEK, Dou (derleyen), Komintern Belgelerinde Trkiye 3, Krt Sorunu, yeniden dzenlenmi 2. basm, ev. Fatma Artunkal-ule Perinek, Kaynak Yaynlar, istanbul, Nisan 1994.

215

PERNEK, Mehmet, Atatrk'n Sovyetlerle Grmeleri -Sovyet Arivi Belgeleriyle-, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, ubat 2008. ROTH, Jrgen u.a., Geographie der unterdrckten, Die Krden, Rowolth Taschenbuch Yerlag, Hamburg, Maerz 1978. SEVGEN, Nazmi, Dou'da Krt Meselesi -Dou Blgesinde Gemi syanlar ve Alnan Dersler-, Harp Akademileri Komutanl Yayn, stanbul 1969 (Genelkurmay Belgelerinden Krt isyanlar, c.III iinde, Kaynak Yaynlar, Nisan 1993). STALN, Milli Demokratik Devrim, Geniletilmi 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1992. STALN, Proleter Devrimi anda Mill Mesele, 2. basm, Kaynak Yaynlan, stanbul, 1992. AHNKAYA, Serdar, Gazi Mustafa Kemal ve Cumhuriyet Ekonomisinin nas, 2. bask, ODT Yaynclk, Ankara, Kasm 2009. ENER, Ahmet, Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara 1978. MR, Bilal, ngiliz Belgeleriyle Trkiye'de Krt Sorunu (19241938), Dileri Bakanl Basmevi, Ankara 1975. MR, Bilal, Krtlk 1787-1923, Bilgi Yaynevi, Ankara 2007. MR, Bilal, Krtlk 2 (1924-1999), Bilgi Yaynevi, Ankara 2009. Tarih, I, 4. tpk basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Ekim 2000. Tarih, IV, stanbul 1931, 1934,4. tpk basm, Kaynak Yaynlan, stanbul, Ekim 2000. Tarihilerin Kutbu!Halil nalck Kitab, Bankas Kltr Yaynlar. TBMM GZL CELSE ZABITLARI, c.I-IV, TBMM Basmevi, Ankara, 1980. TBMM Tutanak Dergisi. TBMM ZABIT CERDES.

216

TEKEL, lhan, "Osmanl mparatorluu'ndan Gnmze Nfusun Zorunlu yer Deitirmesi ve skan Sorunu", Toplum ve Bilim, say 50, Ankara 1990. TEKNALP, Kemalizm, 1. basm, Cumhuriyet Gazetesi Matbaas, stanbul, 1936; etin Yetkin'in sadeletirmesiyle 2. basm, stanbul 1998. TMUR, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, Doan Yaynevi, Ankara 1971. TOPDEMR, Ramazan, Atatrk'n Dou-Gneydou Politikas ve GAP, Truva Yaynlar, stanbul 2009. TOPRAK, Zafer, Trkiye'de "Milli ktisat", Yurt Yaynlan, Ankara 1982. TOPRAK, Zafer, ttihat Terakki ve Devletilik, Tarih Vakf Yurt Yaynlan, stanbul 1995. TOPUZ, Ali, Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara 1978. TKN, smail Hsrev, "Millet inde Snf Meselesi I-II", Kadro, say 25, kinci Kanun 1934; s.34 vd; say 26, ubat 1934, s.20 vd. TKN, smail Hsrev, "Mill Kurtulu Devletilii I-II", Kadro, say 18, Haziran 1933, s.25 vd; say 19, Temmuz 1933, s.23 vd. TKN, smail Hsrev, "Trk Kyls Bir Toprak Reformu Bekliyor", Kadro, say 21, Eyll 1933, s.21 vd. TKN, smail Hsrev, "Trk Kylsnn Topraklandrmal, Fakat Nasl?", Kadro, say 23, kinci Terin 1933, s.33 vd. TKN, Firuzan Hsrev, Trkiye Ky ktisadiyat, 2. bask, letiim Yaynlar, stanbul 1990. TR, Vedat Nedim, "Devleti Bir Ziraat Siyasetinin Ana Prensipleri", Kadro, say 20, Austos 1933, s.12 vd. TUNA, Serkan, "1930'lu Yllarda Toprak Reformuna Ynelik abalar", Bilgi ve Bellek, say 6, Yaz 2006, s. 117 vd. TUNA, Serkan, Trkiye'de Devlet letmcilii ve Smerbank (1932-1939), Derlem Yaynlan, stanbul, Eyll 2009. 217

TUNAYA, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasal Partiler, c.I-III, 2. bask, Hrriyet Vakf Yaynlan, stanbul, Ocak 1988, stanbul, Temmuz 1989. TUN AY, Mete, Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931 ), Yurt Yaynlar, Ankara 1981. Trk Parlamento Tarihi II.Dnem 1923-1927, c.I, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara 1993. Trk Tarihinin Ana Hatlar, 2. basm, Kaynak Yaynlan, stanbul 1996. Trk Ziraat Tarihine Bir Bak, stanbul 1938. ULU, Nait Hakk, Derebeyi ve Dersim, Hkimiyeti Milliye Matbaas, Ankara, 1932; 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Ekim 2009. ULU, Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, Cumhuriyet Matbaas, stanbul 1939; 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Mays 2007. ULUSOY, Mehmet, "Komintern Belgelerinde Cumhuriyete Kar Gerici Ayaklanmalar ve Dersim", Teori, say 241, ubat 2010, s.54-60. UYAR, Hakk, Sol Milliyeti Bir Trk Aydn Mahmut Esat Bozkurt, 1. basm, Bke Yaynlar, stanbul. VANLY, smet Cherif, Kurdistan und die Kurden II, III, Pogrom, Gttingen und Wien, Oktober 1986-August 1988. WILSON ve BAGZ, Trkiye Cumhuriyeti'nde Eitim ve Atatrk. Yakn Tarihimiz, c.I-IV. Yaknlarndan Hatralar, Sel Yaynlan, stanbul 1955. YURTEK, Bayram, "Dersim syan ve Derebeyliin Tasfiyesi zerine", Teori, say 241, ubat 2010, s.27-43. YURTEK, Bayram, "nn (1935) ve Bayar'n (1936) Krt Raporlan", Teori, say 234, Temmuz 2009.

218

SM DZN

Abalolu, Yunus Nadi, 122. Akura, Yusuf, 20, 149. Ali Kemali, 49, 57, 60, 61, 65, 67, 70. Ali Rza, 44. Alpdoan, Abdullah, 48, 50, 51, 106, 114, 131. Aralov, 44, 149. Aras, Tevfik Rt, 42, 154, 194. Arcayrek, Cneyt, 164. Arif Bey, 46. Arif, efik, 58. Atatrk, 17-20, 27-31, 33, 34, 38, 40,41,44, 42-54,71,86,91,93, 94, 101, 102, 104, 114-116, 120, 122-125, 136-138, 140, 141, 143, 144, 146-150, 153, 154, 159, 161, 165, 182, 183, 185, 190, 191, 194,195,202. Avcolu, Doan, 28, 112. Aydemir, evket Sreyya, 112. Babu, Fikret, 36, 112. Bardak, Cema, 47, 66, 70, 78, 85, 86. Barkan, mer Ltf, 112, 152. Barzani, 145, 199, 202. Bayar, Celal, 18, 20, 28, 50, 53,71, 89, 95, 101, 102, 104, 113, 122, 154, 159, 160, 194. Berktay, Erdoan Baar, 112. Beiki, smail, 112. Byktay, mer Halis, 48, 76.

Bozkurt, Mahmut Esat, 20, 26, 30, 93, 96, 141, 150, 151, 155. Byk Petro, 139, 143. Celal Bey, 46. Celalettin Harzemah, 87. akmak, Fevzi, 48, 84, 125. iller, Tansu, 178, 184. Demer, efik Hsn, 43. Dink, Hrant, 186. Dirik, Kzm, 50. Doan, Avni, 52. Dzgren, Seyfi, 50. Engels, 12. Erdoan, Tayyip, 14, 20, 178, 184, 196, 197, 199, 202. Erim, Nihat, 18, 160. Ertem, Sadri Ethem, 60. Evren, Kenan, 174, 177, 178. Fethullah Hoca, 136, 199,202. Gandi, 148. Gevher, Ziya, 110. Gkalp, Ziya, 28, 47, 149. Gl, Abdullah, 183, 197. Gle, Fazl, 50. Grsoy, Nilfer, 53, 102, 103. Hamdi Bey, 47, 62, 69, 70, 77, 91. Hatipolu, evket Rait, 46, 156, 158.

219

nalck, Halil, 180. nn, smet, 18, 20, 26, 29, 34, 50, 52,53,71,95/101,102,104,105, 113-115, 121, 122, 130,133, 154, 155, 158 160, 162, 194. Kahraman, Nevaf, 184. Karabekir, Kzm, 51. Karaosmanolu, Yakup Kadri, 27. Kaya, kr, 2 4 , 4 9 , 5 0 , 5 9 , 6 2 , 6 4 , 65, 69, 75, 84, 86, 93, 98, 99, 109, 110, 121. Kendir, Saim, 163, 176, 177. Kvlcml, Hikmet, 43. Lincoln, 12. Mao Zedung, 139, 146, 148. Marx, 12, 190. Mente, Halil, 95. Mumcu, Uur, 49, 50, 53, 112. Mustafa Kemal Paa, bkz. Atatrk. Namk Kemal, 140. Orai, Cavit, 162. Orbay, Kzm, 52, 114, 129. ksn, Muhyettin, 184, 185. ksn, mer, 184, 185. ngren, brahim Tali, 48, 49, 60, 66, 77. zal, Turgut, 178. zkk, Hilmi, 183. zmen, Abidin, 5 1 , 8 8 . ztrak, lhan, 172, 177. Peker, Recep, 99, 100, 120. Perinek, Dou, 182. Perinek, Mehmet, 45. Perinek, Sadk, 49. Perinek, ule, 47.

RenlBey, 110. Sazak, Emin, 95, 111, 158. Sevgen, Nazmi, 52, 88. Seyit Rza, 58, 59, 64, 86. Sezai, Yahya, 50. Skmenser, kr, 50. Snmez, Tulu, 112. Stalin, 44, 132, 137. akir Paa, 46. ener, Ahmet, 163, 164. eyh Sait, 41, 44, 45. eyh Vahdettin, 172. Talabani, 145, 199. Tannkulu, Mehmet, 184. Tanrver, Hamdullah Suphi, 152. Tekinalp, 95. Timur, Taner, 112. Tinaz, Naci, 50. Topuz, Ali, 164, 172. Tkin, smail Hsrev, 41, 50, 545 6 , 6 0 , 6 8 , 6 9 , 7 1 , 7 3 , 74. Tr, Vedat Nedim, 83. Turan, Rahmi, 148. Ulu, Nait Hakk, 20, 47, 48, 51, 56,57,59,61,63,67,74,81,9193, 95, 109, 114, 131, 132, 135, 173. Ulutan, Burhan, 52. Uras, Esat, 51. zer, Tahsin, 50, 51. Vahdettin, 42. Yavuz Sultan Selim, 137,139,191. Yurtiek, Bayram, 102. Yusuf Mazhar Bey, 68, 74.

220

YER VE KAVRAM DZN

12 Eyll 1980 darbesi, 20, 21, 171, 174, 178, 179. 12 Mart 1971 darbesi, 20. 27 Mays 1960 ihtilali, 18, 161. 1961 Anayasas, 19, 161.

Atmanki aireti, 167. Avrupa, 117, 186, 199. Avusturya, 180. Azerbaycan, 204. Azizabdal, 128. Badat, 44. Bat, 18, 19, 43, 112, 169, 183, 194. Bat Asya Birlii, 204. Beritan aireti, 172. Beyazt Beyleri, 171. Beyler aireti, 166. Bezik aireti, 166. Bingl, 129, 131, 167, 172. Birman, 127. Bismil, 93,181,183-185,187,188, 203. Bitlis, 48, 171. Bobyezbaba, 128. Boleviklik, 28. BOP Ebakanl, 121, 179. Blclk, 40, 79, 112, 143, 145, 173, 174, 193, 198,200^203. Brksel, 200. Bucaklar, 171. Budaklar, 171. Bulank, 90. Bulgaristan, 31, 179, 180. Burjuva demokratik devrim, 60. Burjuvazi, 12, 30, 133. Butukan aireti, 167. Byk Ortadou Projesi (BOP), 20, 188, 189, 196, 197,205.

2000'e Doru dergisi, 165.

Abaza, 111. ABD, 18, 20, 21, 136, 144-146, 148-150, 154, 159-162, 170, 178, 179, 182, 183, 186, 187, 194, 196-200, 202, 205. Afrika, 12. Aalk, 40, 46, 57, 71, 112, 137, 145, 146, 172, 180, 182, 183, 187, 200, 203. Ar, 36, 37, 168, 171. Ar isyan, 4 1 , 4 3 , 4 5 , 5 2 , 9 7 , 1 0 3 , 105, 192. Alevilik, 137, 139. Almanya, 38. Alt Ouzlar, 88. Alt Ok, 97, 119, 149. Ankara, 114, 125, 147, 197. Araplar, 134. Ardanu, 152. Arslanolu (Cumhuriyet) ky, 181, 183-187,203. Artvin, 152, 196. Aslanlar aireti, 166. Asya, 204, 205. Airet aalan, 5 6 , 5 9 , 8 7 , 1 2 3 , 1 3 6 . Airet reislii, 2 0 , 3 2 , 6 1 , 1 0 7 , 1 3 7 , 173, 178, 194, 197. Atatrk Devrimi, 14, 136, 146, 150.

221

Cemaat, 21, 32, 136, 179, 187, 201. Cemil Paalar, 171. Cezayir, 148. Cikkan aireti, 166. Cizye, 583. Culur aireti, 166. Cumhuriyet, 19-21, 24, 26, 27, 36, 3 8 , 4 1 , 4 2 , 46, 47, 52-54, 60, 6264, 69, 70, 73, 75,76, 78, 79, 85, 86, 91-94, 96, 102-104, 116, 120, 123, 124, 126, 131, 132, 137-140, 142-144, 146, 151, 152, 154-157, 159, 170, 173, 175, 178, 179, 181-183. Cumhuriyet Devrimi Kanunlar, 34. Cumhuriyet Devrimi, 40, 60, 81, 91, 93, 112, 123, 138, 141, 143, 145, 157, 168, 171, 179. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), 18, 52, 60, 96-101, 107, 120, 150, 194, 195,201. Cumhuriyetilik, 19. anakkale, 48. oruh, 152. emikezek, 66. erkez, 111. erkezan aireti, 166. etinler aireti, 166. ifti, 27, 30, 32, 33, 35, 36, 79, 83, 94-97, 100, 101, 109, 110, 116-122, 150, 153-155, 159, 161, 194. iftiyi Topraklandrma Kanunu, 23, 119, 155, 156, 159,160,195. in Devrimi, 143, 174. in Halk Cumhuriyeti, 139, 143, 148, 204. in Komnist Partisi, 146.

Demokratik devrim, 17, 18, 26-28, 34, 60, 112, 121, 122, 138, 139, 141-144, 146, 148, 151, 182, 193, 196. Demokrat Parti (DP), 18. Demokratik Parti, 162. Derebeyi, 41, 55, 56, 67, 68, 72, 80. Derebeylik, 17, 33, 41, 50, 54-56, 59, 60, 62, 63, 67, 69-71, 74-76, 79,82, 8 3 , 9 1 , 9 3 , 1 0 4 , 109, 123, 137-139, 141-145, 147, 150, 152, 178, 179, 191-193. Dersim, 58-67, 69, 70, 75-78, 83, 85, 87-89, 91, 93, 94, 97, 103, 104, 114-116, 123-125, 131-139, 192; - olaylar, 52, 64, 65, 86, 106, 123, 124, 130, 132, 136 137, 139, 179. Devletilik, 19. Devrim Kanunlar, 109, 201. Devrimcilik, 19, 136, 144. Diyarbakr, 48, 51, 6 6 , 7 8 , 8 5 , 167, 168, 171, 173, 181, 183, 184, 196, 197, 203. Dou Avrupa, 204. Dou Beyazt, 171. Dou Halklar Kurultay, 48. Dolubaba, 128. Edime, 48. Elaz, 48, 59, 64,83, 86,131, 143, 172. Elege Yazt, 88. Elmapnar, 183, 203. Emperyalizm, 17-21, 30, 42-45, 103,104,112,136,137,143,144, 150, 154, 156, 160, 169, 171, 179, 192, 194, 196, 198,201. Ergenekon rgt, 184.

222

Ergenekon tertibi, 179, 185. Ermeniler, 24, 25, 103. Erzincan, 49, 60, 61, 65, 67, 70, 103, 128, 129. Feodalizm, 13, 14, 17, 19, 20, 34, 5 4 , 9 7 , 104, 107, 109, 119, 134, 139, 178, 179. Fransa, 41; 104, 139. Garp, bkz. Bat. Gaziantep, 144, 168, 196. Gerer, 166. Gerger, 166. Gericilik, 112, 178, 195,202. Gcikan aireti, 167. Grc, 111. Grpnar, 183, 203. Hal rtica, 112, 136.

ran, 167, 176, 191, 199,204. rtica, 41,79, 80,91, 109, 110. skn Kanunu, 24, 35, 36, 38, 52, 81, 95, 96, 107-109, 111-113, 119, 136, 152. srail, 21, 196, 197. stanbul, 42, 43, 58. stikll Mahkemeleri, 11. stikll Sava, 17, 24, 27, 140, 143, 148, 190, 195. i Partisi, 145, 182, 184, 185, 187. talya, 12. ttihat Terakki, 27, 140. zmir ktisat Kongresi, 32, 33. Khta, 166. Kamulatrma, 33-35, 37, 95, 101, 109, 117, 119, 120, 122, 149, 151, 156, 157, 160, 161, 163, 164, 170, 175-177, 194. Kangal, 65. Kapitalist sistem, 18. Kapitalizm, 12. Kars, 168,172. Kardevrim, 21,44,144, 150, 178, 195. Kemah, 65. Kemalist Devrim, 11-15, 17, 1821,26, 3 0 , 3 1 , 3 3 , 35, 4 6 , 8 1 , 9 6 , 97, 102, 114, 120-122, 136, 139141, 143, 144, 146, 147, 149, 152, 154, 156, 158, 160, 161, 171, 182, 183, 194-196. Kemalizm, 19, 95. Kepolu Mahmutlar, 171. Kerkk, 197. Krklareli, 48. Krman, 165, 166. Kokiri, 59.

Hkimiyeti Milliye gazetesi, 91,

147. Hakkri, 47, 48, 168, 171, 196. Halifelik, 18, 32, 34. Halikan aireti, 167. Halklk, 19, 60; - Program, 27. Hamidiye Alaylar, 192. Hanef, 166.
Hazro, 171.

Hindistan, 148. Hizan, 171. Hozat, 66. dr, 103, 151. Irak, 17, 21, 45, 167, 179, 182, 183, 196, 197, 199, 202, 204. kinci Dnya Sava, 18, 20, 143, 144, 146, 149, 154, 160, 179, 194. kiz hanet Yasalar, 201.

223

Komnist Enternasyonal, 43-45, 132, 135, 136. Komnizm, 147, 160. Kr Hseyin Paalar, 171. Kyl, 17, 25-35, 37, 38, 40, 5458, 60, 66-68, 72, 74-76, 79-84, 86,92,94,96-101,106-111, 113, 114, 117, 121, 122, 131, 137151, 155, 156, 159, 172, 174, 176, 178, 180-186, 188-195, 200, 202, 203. Kukla Devlet, 21, 145, 196, 197, 199. Kureyan aireti, 165. Kurtulu Sava, 25, 28, 32, 38, 91, 113, 140, 147, 192. Kuzey Irak, 145, 179, 196, 197, 199. Kk Amerika, 18, 159-162, 170, 179. Kfreviler, 171. Kreselleme, 21. Krt, 44, 55, 68; -airetleri, 47, 65, 68; -e, 68, 69, 73, 89, 105, 142, 165, 166; - devleti, 42, 44; isyanlar, 13, 42, 45, 54, 73, 97, 142, 149, 167, 193; - kyls, 68, 74, 103, 138, 143, 144, 191, 193; -1er, 17, 42, 58, 67, 68, 69, 74, 88, 89, 103-105, 112, 178, 192, 195, 196, 199, 204; - milleti, 73, 88; - sorunu, 11, 14, 15, 17, 19-21,39, 4 2 , 5 1 , 5 3 , 7 1 , 7 3 , 80, 88, 93, 138, 139, 142, 147, 149, 180, 187, 191, 193,201. Ktahya, 47, 5 1 , 9 1 , 9 5 , 109. Laiklik, 19, 43, 139. Lazistan, 111. Lertik, 127.

Liberal devlet, 99. Liberalizm, 19. Lolanl aireti, 165. Londra, 44, 45. Mafya-gladyo-tarikat rejimi, 21, 146, 178, 179, 198. Mahmudiler, 171. Malatya, 68. Malazgirt, 90. Mansulua, 127. Maraba, 56, 57, 60, 61, 68, 74, 82, 138, 142, 187, 189, 193. Mardin, 48, 93, 167, 168. Mazgirt, 66. Medeni Kanun, 110. Mercan, 127. Mill demokratik devrim, 26, 27, 143, 146, 148, 182, 196, 198. Mill devlet, 17, 112, 137, 167, 191. Mill hkimiyet, 182, 190. Milliyetilik, 19, 141, 144, 149. Misak Mill, 17. Muratayr, 183, 203. Musul, 42,45; - meselesi, 42. Mu, 90, 103, 172. Mtegallibe, 24, 60, 70, 85, 87, 115, 133. Narik aireti, 167. Nazimiye, 65, 125, 128. Necimoullar, 171. Neoliberal, 136. Orta Asya, 204. Ortaa, 18, 20, 21, 30, 38, 39, 55, 60, 71, 79, 81, 82, 93, 95, 97, 102, 110, 112, 136, 137, 139, 156, 157, 159, 164, 165, 168-

224

171, 178, 182, 184, 186, 191, 195-199, 201,202. Osmanl, 11, 12, 23, 25, 33, 34, 36, 46, 54, 55, 67, 71, 85, 93, 105, 140, 142, 151, 180, 193, 195; ca, 125;-lar, 23, 111. Ovack, 65, 127, 128, 166. zel mlkiyet, 23, 24, 81, 82, 84, 95, 114, 163. Paolar, 171. Patnos, 171. Pertek, 66. PKK, 21, 145, 171, 173, 178, 184, 187, 197-199, 201, 202. Proletarya, 12. Plmr, 128. Plr, 127. Rumlar, 24, 25. Sakarya, 140; - Sava, 27. Samsat, 166. Selanik, 27. Seluklu, 54. Snf mcadelesi, 30, 60, 71, 73, 141. Siirt, 4 8 , 9 3 , 103, 168. Sivas, 26, 28. Siverek, 171. Sovyet Devrimi, 148. Sovyetler Birlii, 21, 44, 45, 132, 137, 154, 194. Sultanlk, 18. Suriye, 104, 167, 199, 204. ark meselesi, 5 3 , 7 1 , 9 9 , 101. ark raporlar, 46, 53, 54, 71, 74, 76, 84, 87, 101, 141, 146. erefhanoullar, 171.

eyh, 41,44, 56, 5 8 , 6 0 , 6 2 , 7 1 , 7 7 , 85, 92, 93, 97, 105, 112, 113, 133, 134, 136, 144-146, 164, 171, 172, 178, 179, 182, 185, 188. eyhlik, 20, 25, 32, 33, 40, 45, 46, 61, 74, 107, 110, 112, 137, 145, 146, 154, 169, 178, 182, 187, 189, 194, 195, 197, 200. eyh Halitler, 171. eyh Sait syan, 36,37,40-45,48, 52, 63, 76, 78,97, 105,123, 136, 142, 192. eyh Selahattin, 171. eyhhasanl aireti, 165. Tahran, 44. Tanzimat Devri, 23. Tarm Bakanl, 116, 119, 162. Tarikat, 32, 61, 62, 71, 136, 179, 188-190,198, 200-202, 205. Tebriz, 44. Tehcir, 24, 25. Tekke, 34, 35,92, 151, 158. Telafer, 197. Temikan aireti, 167. Terakkiperver Frka, 44. Toprak aal, 20, 23, 32, 40, 42, 45, 81, 93, 95, 107, 120, 148, 154, 155, 158-160, 169, 173, 178, 179, 191, 194, 197, 198. Toprak datm, 33, 35-38, 46, 52, 76, 79, 80, 84, 95-98, 101, 106, 108, 118, 119, 121, 122, 146, 150-153, 159, 194, 198. Toprak meselesi, 2 0 , 2 7 , 3 9 , 9 5 , 9 9 , 101, 143. Toprak mlkiyeti, 23, 61, 110, 113, 157, 158, 163, 174.

225

Toprak reformu, 18, 19, 25, 28, 32, 38, 76, 79, 81, 83, 93, 97, 101, 120, 143, 147, 153, 154, 157, 159, 161-164, 174-178, 180, 191, 194, 195, 198,200,203. Trakya, 99. Tunceli, 115, 116, 124, 125, 127, 129-131, 168; - Kanunlar, 104, 114-116. Turuncu Kardevrim, 21. Trbe, 34, 35. Trk Devrimi, 19, 26, 27, 30, 79, 80, 136, 140, 143, 146, 148, 149, 155, 195.

Trkler, 17, 66-68, 71, 88, 90, 111, 192, 195. Trkmen, 83, 87, 88, 204; -1er, 87, 204. Ulusal devlet, 99. Urfa, 47, 48, 58, 163, 164, 183, 203. retim aralar, 55, 81, 83, 84. Vakflar Kanunu, 113, 119. Van, 47, 90, 93,168. Vidin, 180. Washington, 200. Zaviye, 34, 35, 151. Zaza, 83, 88, 89, 138, 165. Zel da, 128. Zimtek aireti, 167. Ziraat Bankas, 33, 95.

Trk kyls, 29-31, 37, 67, 74,

94, 98, 141, 155. Trk Silahl Kuvvetleri, 21. Trke, 88, 89, 104,125, 165, 166. Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM), 24, 28, 33, 92,94, 96, 102, 107, 120-122, 130, 133, 154-156, 158, 159, 169. Trkiye Krtleri, 45, 199. Trkiye, 7-21, 25, 26, 30, 34, 36, 38, 42, 43, 45, 55, 86, 88, 98, 112, 119-121, 126, 131-134, 136, 137, 139, 140, 143-146, 148-150, 156, 157, 160, 162, 163, 165, 167, 169, 171, 174176, 179, 182, 183, 185-187, 191, 192, 194-202,204, 205.

226

Dou Perinek'in Varolan Kitaplar

DEVRM TARH VE DEVLET TEORS Bozkurt Efsaneleri ve Gerek -Orta Asya Kavimlerinin Tarihsel Gelimeleri-, 5. basm Orta Asya Uygarl, Geniletilmi 2. basm Osmanl'dan Bugne Toplum ve Devlet, Gelitirilmi 4. basm Kemalist Devrim-1 / Teorik ereve, 6. basm Kemalist Devrim-2 / Din ve Allah, Gelitirilmi 6. basm Kemalist Devrim-3 / Alt Ok, 3. basm Kemalist Devrim-4 / Kurutulu Sava'nda Krt Politikas, 2. basm Kemalist Devrim-5 / Kemalizmin Felsefesi ve Kaynaklar Kemalist Devrim-6 / Atatrk'n CHP Program ve Tzkleri, 2. basm Kemalist Devrim-7 / Toprak Aal ve Krt Sorunu TRKYE'DE REJM VE SYASET Anayasa ve Partiler Rejimi -Trkiye'de Siyasi Partilerin Dzeni ve Yasaklanmas Rejimi-, Gncelletirilmi 4. basm Mafyokrasi, -Emperyalist-Kapitalist Sistemin Mafyalamas ve Trkiye-, 2. basm Gladyo ve Ergenekon, Gelitirilmi 13. basm Ergenekon Savunmas, 4. basm Trk Ordusu'nda Strateji Sorunu, 6. basm 28 ubat ve Ordu 227

iller zel rgt, 6. basm Karen Fogg'un Epostallar, 5. basm Bir Devlet Operasyonu Tayyip Erdoan'n Yce Divan Dosyas -Hal rtica-, 5. basm DP'nin Kimlii, 4. basm Avrasya Seenei -Trkiye in Bamsz D Politika-, Geniletilmi 2. basm Trkiye Devrimi'nin Stratejisi (yaknda kyor) Doru Eylem Nedir, Gelitirilmi 3. basm (yaknda kyor) KRT VE ERMEN MESELES Trk Sorunu Kemalist Devrim-4 / Kurtulu Sava'nda Krt Politikas, 2. basm Kemalist Devrim-7 / Toprak Aal ve Krt Meselesi Abdullah calan ile Grmeler, 7. basm Ermeni Sorununda Strateji ve Siyaset, 2. basm BLMSEL SOSYALZMN TEOR VE PRAT Lenin, Stalin, Mao'nun Trkiye Yazlar, 3. basm Stalin'den Gorbaov'a, Sovyetler Birlii'nde Kapitalizme Geri Dn, Gzden geirilmi 4. basm KLTR VE SANAT Parti ve Sanat, 2. basm Aydn ve Kltr, 2. basm Ecinsellik ve Yabanclama Memidik Kaptan'a Masallar

228

Bu kitabn konusu, Kemalist nderliin Kurtulu Sava'ndaki Krt sorununa ilikin anayasal ilkeleri ve politikalardr. lkokullardan balayarak rendiimiz, Mdafaai Hukuk Cemiyeti'nin, Erzurum ve Sivas Kongreleri'nin, Amasya Grmesi Protokolleri'nin, Misak Mill'nin Krt meselesine ilikin anayasal zmlerinin st rtlmtr. lgili belgeler makaslanm veya deitirilmitir. Bu kitapta, Mill Mcadele'nin ve anayasa tarihimizin zerindeki rt kaldrlmakta, ok sayda yeni belge asllarna uygun olarak sunulmaktadr. Kitaptan baz balklar: Osmanl'nn paylalmas sreci... Kemalist nderliin hedef ve stratejisi, ulusal devlet projesi... Trk ve Krt tekmil milleti birletirmek... Krtlerin Kurtulu Sava'na katlm... Dou'da bir dayanak yaratarak btn vatan kurtarmak... Trkiye'yi birletiren prensip... Ortak rgtlenme... Ortak karar... Ortak vatan: Misak Mill... Atatrk'te Mill Hudutlar kavram... Cumhuriyet'in kurucu unsurlar: Trkler ve Krtler... Ortak kimlik... Ortak cumhuriyet... ralarla zerk idare, 1921 Anayasas'nn Halk idare sistemi... Kemalist hkmetin "Krtlere Mahall dare" karar... Kurtulu Sava belgelerinde ve uluslararas konferanslarda Krtlerin hak ve hrriyetleri... Ortak Mustafa Kemal... Krt sorununa Acil Kardelik zm...

Cumhuriyet'in Gzyle Krt Meselesi dizisi, Kemalist Devrim'in Dou'ya ve Krt meselesine bakm tarihi belgelere dayanarak aktarmay amalyor. Dizinin ilk kitab olarak, eski Cumhurbakan Celal Bayar'n ark Raporu'nu sadeletirerek yaynlyoruz. Celal Bayar ktisat Bakan olduu dnemde hazrlad raporda, blgenin gelimesi, stanbul'a ve Trkiye'nin dier yerlerindeki pazarlara balanmas iin yaplmas gerekenleri byk bir titizlikle inceliyor. ark Raporu'nda blgeyi ve lkeyi gelitirmek iin zamanla yaran Kemalist Devrim'in, Krt Meselesi'ne bak ile ilgili de son derece nemli ipular yer alyor. Bayar raporunda, eyh Sait ve Ar isyanlarndan sonra blgede yaayan Krtlere kar ayrmc politikalar izlenmemesi gerektiini ifade ediyor. ark Raporu'nun bir baka nemli yan ise, Dou'da Toprak Reformu'nun neminin zerinde srarla durmasdr. Celal Bayar'n kz Dr. Nilfer Grsoy'un aklayc sunuu ile birlikte yaymladmz ark Raporu, Kemalist Devrim'in Dou'ya ve Krt meselesine bakn anlamak iin son derece nemlidir.

Ziya Gkalp'in "Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler" balkl bu raporunda, Osmanl idari yapsnn bozularak douda feodal bir yapnn olumas Sultan Selim ve Sultan Sleyman devirlerine kadar gtrlmektedir. Ziya Gkalp bu feodal dzenin nasl yaylp yerletiini "Halklk" balkl makalesinde yetkinlikle ele alr. dari yapnn bozulma nedenlerini iyi bildiinden yeni kurulacak milli devletin snrlar ierisinde herhangi bir muhtariyete, airet ve cemaat dzenine yer olmadn ve olamayacan da biliyordu. Bu nedenle yzyllarca kapal toplum halinde sregelen bu yapnn sosyolojik aratrmasn yapma gerei duymutur. Hazrlad raporu yalnz sosyolojik bakmdan deil, tarihi, etnolojik ve kltrel malzemeler ierdii iin de deerlidir.

Cumhuriyet'in Gzyle Krt Meselesi dizisini hazrlarken Kemalist Devrim'in Dou'ya ve Krtlere bak asn belgelere dayanarak aktarmay amalamtk. Bu ereve ierisinde, dizinin ikinci kitab olarak yaymladmz Nait Hakk Ulu'un Tunceli Medeniyete Alyor isimli almas, blgedeki ortaa kalntlarna kar giriilen savan canl ve ilk azdan anlatmn iermektedir. Ulu kitabnda, Kemalist Devrim'in feodalizme ve dier ortaa kalntlarna kar duyduu devrimci fkeyi ve uzlamaz tavr gzler nne sermektedir.

Cumhuriyet'in Gzyle Krt Meselesi dizimizin drdnc kitab olan Derebeyi ve Dersim, ancak sosyolojik aratrmalarda ve romanlarda rastlanabilecek somutluk, canllk ve ayrntda aalk-airet reisliieyhlik-seyitlik tasvirleri ile dolu bir alma. Ayrca, Cumhuriyet'in hem kyl ve feodal kalntlar sorununa, hem de Krt sorununa 1930'lardaki bakn net bir ekilde, btn olumluluklar ve olumsuzluklaryla birlikte yanstan bir kitap. Bu ynleriyle, gnmzn Krt siyasetleri bakmndan ok deerli derslerle dolu. Derebeyi ve Dersim, Cumhuriyet'in kyl, feodal kalntlar ve Krt sorunu konusundaki siyasetini ve pratiini incelemek isteyen aratrmaclar iin, ok deerli bir kaynak.

Dou Perinek

TOPRAK AALII VE KRT SORUNU

Kemalist Devrim'in kyl felsefesi ve program... Cumhuriyet dneminde toprak aal, airet ilikileri ve eyhlik... eyh Sait, Ar ve Dersim isyan dersleri... ark raporlarnda Dou ve Gneydou Anadolu gerekleri... nn ve Bayar raporlarnn ierii ve deerlendirmesi... Cumhuriyet ynetimine gre Krt meselesinin z... arkta derebeylie kar snfsal zm araylar... C H P Program ve Anayasa'da toprak reformu deiiklikleri... Derebeylie kar yasalar ve uygulamalar... "Derebeylik Sistemi Byle Yklr m?"... Kk Amerika dneminde toprak reformu masallar... Blc terrn zemini ve nedeni... G n m z d e toprak aal ve Krt sorunu... 40 tez: Krt sorununa ilikin 40 saptama ve zm...