ELN DAYANIM ARTTIRMA YNTEMLER

Malzemelerin mekanik zellikleri, metalrjik yaplarna baldr. Metalrjik yap ise kimyasal bileim ile malzemeye uygulanan mekanik ve sl ilemlerle deitirilebilir. Dolaysyla malzemelerin mekanik zellikleri de bu faktrlere bal olarak deiir. Malzemelerin mukavemeti ise en nemli mekanik zelliklerinden biridir ve dier bir ok mekanik zellik mukavemete bal olarak deiir. zetle malzemenin mukavemetini arttrmak genellikle; Kimyasal Bileimi veya Metalurjik yapy deitirmekle mmkndr.

 Malzemenin yapsn deitirmek iin; mekanik ilem ve sl ilem yntemleri ayr ayr veya bir arada(termo-mekanik ilem) uygulanr. Malzemelerin mukavemetini arttrc ilemler genel olarak aadaki gibi snflandrlabilir. 1. Alam sertlemesi 2. kelme sertlemesi 3.Dispersiyon sertlemesi 4.Souk ilem 5.Tane boyutunu kltme

6. Deformasyon Yalanmas 7.Martenzitik Dnm 8.Radyasyonla sertletirme

1)ALAIM SERTLEMES
Alam sertlemesi kimyasal bileimin deitirilmesi ile mukavemet arttrlmas ilemidir. Alam elementinin saf metal iinde eriyip, tek fazl

bir yap oluturmas halinde kat eriyik sertlemesi, ikinci bir faz oluturmas halinde ise ikinci faz sertlemesi olarak isimlendiririz. A)Kat Eriyik Sertlemesi: Herhangi bir saf metale, matris yaps iinde eriyen atomlarn ilavesiyle elde edilen kat eriyikler iki eittir. Bunlar; yer alan kat eriyii ve arayer kat eriyii olarak isimlendirilir.

ekil 1:Bir metal malzemede bulunabilen yer alan ve arayer yabanc atomu

Yer alan Kat eriyii(Substitional solid solution): Saf metal(eritilen) atomlar ile

ilave edilen alam element(eriyen) atomlarnn boyutlar birbirine uygunsa, eriyen atomlar eriten atomlarn yerini alabilirler. Bu eit kat eriyie; yer alan kat eriyii denir(ekil 1).
Yer alan atomun mukavemete etkisi : c
: akma gerilmesi c:konsantrasyon

Arayer Kat Eriyii(Interstitial Solid Solution): Eer eriyen atomlar eriten atomlardan ok kkse; Eriten atomlarn oluturduu kristalin, matris iinde atomlar aras boluklara yerleir.
C,N,O,H ve B bu cins eriyen atomlar olup bu

elementlerin saf metallerle yapt kat eriyik; arayer kat eriyii olarak isimlendirilir(ekil 1).

HUME-ROTHERY KADELER
Farkl iki metal atomunun birbiri iinde her oranda eriyerek yer alan kat eriyii yapabilme artlar;

Hume- Rothery kaideleridir. Bunlar; 1.Eriyen ve eriten atom boyutlar arasndaki fark %15ten az olmaldr. Eer atom boyutlar fark %15ten fazla ise alamn yer alan kat eriyii yapma snr genellikle %1den azdr. 2. Farkl iki metalin birbiri iinde her oranda eriyebilmesi ayn kristal yapsnda olmalar halinde mmkndr.

3. Elektronegativiteleri birbirine yakn olan metaller yer alan kat eriyik yapabilirler nk bu metallerin birbirlerine kar kuvvetli kimyasal afinitesi yoktur. Elektronegativiteleri ok farkl olan metaller genellikle metaller aras bileik yapmaya meylederler. 4.Eriyen ve eriten metal atomlarnn valanslar ayn olduunda her oranda birbiri iinde eriyerek kat eriyik yapabilirler. Kristalin bir matris iinde, matris metalinden daha yksek valansl bir metalin eriyebilme snr, bunun tersi olan duruma gre daha fazladr. rnein; Zn nin ve Cu ierisinde eriyerek kat eriyik yapma snr ( %38) , Cu n Zn iinde eriyerek kat eriyik yapma snrndan(%2) ok daha fazladr.

Kat eriyikler saf metale gre daha yksek bir mukavemete sahiptirler.Bunun sebebi;eriyen ve eriten atomlarn boyut farkll sonucunda oluan latis distorsiyonu ve eriyen atomlarla hareket halindeki dislokasyonlarn etkileimi sonucunda oluan gerilmelerdir.

Kat eriyik sertlemesi sonucunda akma mukavemeti artar,(Gerilme-birim ekil deitirme) erisi de yukarya doru kayar(ekil 2). Bu durum eriyen atomlarn, dislokasyonlarn hareketini engellemesi sebebiyle i srtnme gerilmesinin artmasnn sonucudur.

ekil 2: KatI eryk yapan alaIm element miktarInIn(GerLme- biRm ekL detrme) ersne etks

Kat eriyik yapan alam elementleri genellikle sreksiz akma olayna da sebep olurlar.

ERYN ATOMLARIN MUKAVEMET ARTTIRMADAK ROL

Eriyen atomlarn mukavemet arttrmadaki rol iki

grupta incelenir. 1. Eriten atomlarn oluturduu kristalin matriste, kresel olmayan bir latis distorsiyonu oluturan eriyen atomlarn(genellikle btn arayer atomlar bu gruptadr.) mukavemet arttrmadaki etkisi, birim eriyen atom konsantrasyonu iin, kayma elastiklik modlnn 3 kat (3G) civarndadr. 2. Matriste kresel bir latis distorsiyonu oluturan eriyen atomlarn(genellikle yaralan atomlar bu gruptadr.) mukavemet arttrmadaki etkisi, kayma elastiklik modlnn onda biri (G/10) civarndadr.

Kat zelti sertlemesinde malzemenin sneklii ve

tokluu azalr.

B)kinci Faz Sertlemesi:

Kat eriyik halindeki metal alamlar snrldr. Ticari alamlar genellikle birden fazla faz ieren heterojen bir yapya sahiptirler. ki fazl alamlarn mikro yaplar farkl iki grupta toplanabilir. -Alamn yapsnda fazlarn ktlesel olarak dald durumda, ikinci fazn tane boyutu matris fazn tane boyutu civarndadr. Bu gruptaki alamlara rnek olarak , ve fazlarn ieren pirin alamlar ile ferrit ve perlit fazlarn ieren elikler verilebilir.

 ki fazl alamlarn bir dier mikro yaps Dispersiyon Yapsdr.

Bu yapda ok kk taneler halinde bulunan

ikinci faz, matris faz iinde dalmtr. Bu durumda alamn mukavemeti disperse olmu fazn fiziksel ve mekanik zelliklerine bal olur ve dispersiyon sertlemesi olarak adlandrlabilir. kinci faz sertlemesi, genellikle kat eriyik sertlemesine eklenebilen bir sertleme oluturur.

K FAZLI YAPILARDA MKROYAPI ETLER

 ki snek faz ieren iki fazl alamlarn zellikleri, bu iki fazn zelliklerinden iki basit hipotezle

hesaplanabilir. a. Deformasyon srasnda iki fazda da eit birikim ekil deitirme olduunu varsayarsak, alamn(sabit bir birim ekil deitirmedeki) ortalama gerilmesi, mukavemeti yksek olan fazn hacimsel oran ile dorusal olarak artar. Bu durumda alamn ortalama gerilmesi () ;

ki fazl alamlarda, ikinci faz matris faz iinde

blgesel i gerilmeler oluturur, bu durum alamn mekanik zelliklerini etkiler( ferrit-perlit, -+ pirinci gibi). ok fazl alamlarda her faz, alamn zelliklerinden bazlarn etkileyebilir. Eer her bir fazn zelliklere katks birbirinden bamsz ise ok fazl bir alamn zellikleri; her bir fazn yapdaki hacimsel oran nispetinde, fazlarn zelliklerinin ortalama deeriyle belirlenecektir.

b. kinci hipotez ise alamn iki faznda da eit gerilme olumasn varsayar. Bu durumda alamn ortalama birim ekil deitirmesi (), sabit gerilme durumunda yle hesaplanabilir:

EKL 3: K FAZLI BR ALAIMIN DEFORMASYON GERLMESNN HESAPLANMASI

Eit deformasyon miktar hipotezine gre fazlarn hacimsel orannn 0,5 olmas durumunda alamn deformasyon gerilmesinin hesaplanmas(solda) Eit gerilme hipotezine gre fazlarn hacimsel orannn 0,5 olmas halinde deformasyon gerilmesinin hesaplanmas(sada)

ki fazl bir alamda ikinci fazn hacimsel oran az ve mukavemeti yksek ise, kayma ile gerekleen deformasyon byk oranda bu fazda oluur.
Snek bir faz ile krlgan sert bir faz ieren bir alamn mekanik zellikleri, krlgan fazn alamn yapsndaki dalmna baldr. elik iindeki iz elementlerin alamn deformasyon zelliklerine nemli etkileri vardr.

Fazlarn yapda ktlesel olarak dald iki fazl alamlarda mukavemetin artmas genellikle kaymann ikinci faz ile engellenmesi sonucunda

yapda homojen olmayan plastik deformasyonun olumasna balanmaktadr. Alamn yapsnda deformasyonun baz blgelerde younlamas mukavemetin artmasna sebep olmaktadr. Eit miktarda sementit faz ieren kreselletirilmi elikler ile perlitik eliklerin mukavemetlerinin ve tokluunun farkl olmas buna iyi bir rnektir.

elikte sementitin kreletirilmi veya perlitik yapda bulunmas durumlarnda mekanik zelliklerinin karlatrlmas

kelme sertlemesi ikinci fazn kk tanecikler halinde

2)kelme Sertlemesi

matris faz iinde kelmesinin saland alam sistemlerinde mukavemet arttrmada kullanlan en nemli yntemlerden birisidir. Genellikle demir d metal alamlar (Al, Mg, Ti alamlar) ve ok yksek mukavemetli elikler bu yntemle sertletirilirler. kelmeye kar duyarl olan bu alamlar, ar doymu kat eriyik oluturan alamlardr. Ar doymu kat fazdan zaman ve scaklk etkisi ile yeni bir fazn kelmesi sonucunda malzemenin sertlik mukavemeti artar.

kelme Sertlemesnin Yaplabildii Bir Alam Siisteminde kelme Sertlemesi leminin Safhalar

kelme sertletirmesi ilemi 3 kademede yaplr.

Bunlar srasyla; solsyona alma, su verme ve yalandrma kademeleridir.

Sabit scaklkta yalanma sresine bal olarak alamn mukavemet inin deiimi

Sabit sIcaklIkta yalanma sresne balI olarak alaImIn mukavemetinin deiimi

3-DSPERSYON SERTLEMES
Bu sertletirme ilemi prensip olarak kelme

serletirmesinin aynsdr. kelme sertlemesinin dispersiyon sertletirmesinde fark; kelme sertlemesinde ikinci faz kat eriyikte kelerek doal olarak olumutur, dispersiyon sertlemesinde ise ikinci faz ince tanecikler halinde matris faz oluturan malzeme iinde fiziksel olarak datlmtr. Dispersiyon sertletirmesi ikinci fazn matris faz iinde erirliinin btn scaklklarda hemen hemen sabit ve snrl olduu alamlarda meydana gelir. Buna karlk kelme sertletirmesi ise ikinci fazn erirliinin artan scaklkla artt alam sistemlerinde meydana gelir.

4)Souk lem
Souk ilem sonunda mukavemetin artmas

deformasyon sertlemesi sebebiyledir. Souk ilem, malzemeye plastik ekil verme yntemleriyle uygulanr. Plastik ekillendirme hem dislokasyonlarn hareketini salar hem de yeni dislokasyonlarn oluumuna sebep olur. Deformasyon sertlemesi, dislokasyonlarn birbirleriyle ve dislokasyonlarn hareketini zorlatran eitli engellerle etkileimi sonucunda olur.

 Souk ilemle malzeme mukavemetindeki art, souk

ilem miktaryla orantldr. Souk ilem sonucunda malzeme yapsnda meydana gelen dislokasyon younluunun malzemenin mukavemetine etkisi aadaki bantyla hesaplanabilir.

SOUK LEM ORANINA BALI OLARAK MALZEMENN MEKANK ZELLKLERNN DEM

 Souk ilem srasnda sarf edilen enerjinin bir ksm

dislokasyon enerjisine evrilir, bir ksm ise s halinde kaybolur. Metalik malzemelerde souk ilem miktar snrldr, nk belirli bir souk ilem miktarnda malzemenin sneklii sfra iner. Souk ilem srasnda atom boluklarnn meydana gelmesi ve bunlarn konsantrasyonunun souk ilem miktar arttka artmas malzemede atlaklara sebep olur. atlak oluumunu nlemek, hem de souk ilemle azalan sneklii arttrmak iin malzeme souk ilem srasnda zaman zaman tavlanr.

SOUK LENM MALZEMEDE TAVLAMA SICAKLIINA BALI OLARAK MALZEMENN ZELLKLERNN DEM

a.Toparlanma(Recovery):Bu safhadaki ilenmi malzemedeki dislokasyonlar yeni bir dzene girerler. Bu dzen dislokasyonlarn daha dk enerjiye sahip olduklar durumdur. b.Yeniden Kristalleme:Bu safhada dislokasyon ieren toparlanm taneler kaybolur ve yerine yeni taneler ekirdeklenir. c.Tane Bymesi:Yeniden kristalleen taneler, tavlama scaklnda uzun sre tutulursa veya yeniden kristalleme scaklnn stndeki scaklklarda tavlanrsa yaynma ile zamanla byrler.

5)Tane Boyutunu Kltme

Tane snr sertlemesidir.KTane boyutunu klterek de

malzemenin mukavemetini arttrmak mmkndr. Tane boyutu hzl soutma veya eitli termo-mekanik ilemlerle kltlebilir. Tane boyutunu kltme ile malzemenin mukavemetinin artmas u sebeplerle olur: a.Tane snrlar kaymay nlerler. Bir tane iinde meydana gelen kayma band tane snrlarnda durur. Bunun sebebi tane snrlarnn hareket halindeki dislokasyonlarn hareketini engellemesidir. Dislokasyonlar tane snr engeli ile karlatnda hareket edemez ve bunun sonucu tane snrlarnda dislokasyon ylmalar olur.

b.Deformasyon srasnda taneler arasnda uyum salamak, yani bit tanedeki ekil deiimine bal olarak komu tanelerin ekil deiimine zorlanmas, her tane iinde kompleks deformasyon gerilmeleri dourur. Dolaysyla birden fazla kayma sistemlerinin ok kristalli malzemelerde ok abuk meydana gelmesi tane snrlarnn etkisiyle olmaktadr. Bu sebeplerle ok kristalli bir malzeme, ayn malzemenin tek kristalinden genellikle daha yksek mukavemete sahiptir. Dier sertleme mekanizmalar iinde mukavemetle birlikte tokluu da arttran tek mekanizmadr. Tane kltmenin tokluu arttrmasnn nedeni; darbe gei scakln drmesidir.

Tane boyutu ve akma gerLMES arasINDAK LK

AKMA GERLMESNN TANE BOYUTU LE DEM

SOUK LEM, SRNME VE TOPARLANMA SIRASINDA olUAN HCRE VE ALT TANE YAPISI

Tane bykl(MKROYAPI)

6)Deformasyon yalanmasI
Metalik malzemelerde akma olay ile ilgili bir olay olan deformasyon yalanmas, malzemenin souk deformasyondan sonra genellikle dk scaklklarda tavlanmas veya oda scaklnda uzun sre bekletilmesi sonucunda akma ve ekme mukavemetlerinin artmas, snekliinin azalmas olaydr.
.Souk deformasyon sonunda giderilmi olan akma olay, yalanma sonunda tekrar grlr

6)DEFORMASYON YALANMASI

Az Clu bir elikte deformasyon yalanmasnn ekme diyagramna etkisi A:Sreksiz akma olay gsteren orijinal malzeme herhangi bir X noktasna kadar ekilmi. B:X noktasnda bekletmeden tekrar Y noktasna kadar ekilmi. C:400 da tavlanp tekrar ekilmi.

7)marteNZTK DNM
Martenzitik dnm, genellikle mhendislik malzemelerinden eliklere uygulanan sertletirme ilemlerinden birisidir. Martenzitik dnm belirli saydaki metalurjik sistemlerde grlr. Martenzitik dnmn mukavemet arttrma etkisi en belirgin olarak Fe-C esasl alamlarda grlr. elie s verme ile stenitten(YMK) yaynmasz kayma tipi bir dnm ile martenzit (hacim merkezli tetragonal) oluur.

7)Martenzitik dnm

C miktarna gre eitli fa dnm rnlerinin sertliklerinin deiimi.

7)MARTENZTK DNM

Bir alaml eliin TTT diyagramnda AUSFORMING ileminin safhalar

8)RADYASYONLA SERTLETRME
Radyasyonla sertletirme, esasnda malzemenin

kristal yapsnda radyasyonla nokta hatalarn oluumu sonucudur. Radyasyonla sertletirme, ok hzl hareket eden atomik paracklarn metalik malzemenin atomlar ile arparak atom boluklar ve arayer atomlar oluturmas esasna dayanr. Radyasyonla sertletirme; a. Ntron radyasyonu b. taneleri ( iyonlar) radyasyonu c. nlar (yksek enerjili elektronlar) radyasyonu d. (gama) nlar radyasyonu ile yaplabilir.

 Ntron radyasyonu ile malzemenin zelliklerinden s ve elektrik direnlerinde de artma olur. Bunun sebebi radyasyona uram yapda, nokta hatalarnn artmas sonucunda elektron hareketlerinin daha zor olmasdr.
347 paslanmaz eliinde ntron radyasyonunun mekanik zelliklere (a), Is ve elektrik direnci zelliklerine(b) etkisi.

 Radyasyon etkisi bu sakncalar sebebi ile radyasyon hasar

olarak da adlandrlr. Radyasyon hasar yksek scaklklarda yaplan sl ilemlerle giderilebilir. Radyasyon hasarnn sl ilemle giderilmesi, malzemenin yeniden kristalleme olayna benzer ekilde zellikleri etkiler. Burada nemli fark yeniden kristalleme iin gereken scakla gre ok daha dk scaklklarda radyasyon etkisinin giderilebilmesidir. nk nokta hatalarnn giderilmesi, yani atomlarn arayer konumundan kendi konumuna atom boluu ile yer deitirerek gemesi iin gerekli enerji ok daha azdr.