ANKARA ETM BLMLER

NVERSTES YAYNLAR NO : SO

FAKLTES

eitim sosyolojisi
Do. Dr. Mahmut TEZCAN

ANKARA NVERSTES

ETM BLMLER FAKLTES YAYINLARI NO :

150

E SOSYOLOJS TM

Do. Dr. Mahmut TEZCAN

ANKARA 1985

Birinci Bask ikinci Bask

: 1976 : 1981

nc Bask : 1984 Drdnc Bask : 1985

ANKARA

NIVERSITESI

BASMEVI.

ANKARA

1985

D R D N C BASKIYA N S Z Kitabn her yeni basksnda onu daha ok gelitirmek ilkesini srdrmekteyim. Dikkat ettiim ey, hem konuya ilikin teorileri, hem de Trkiye'nin eitim sorunlarnn toplumsal grnmlerine yer vermektir. lkemizde bu konulardaki aratrmalar arttka, kitabn ierii de zenginlemektedir. Kitabmzla, konular ynnden niversiter dzeyde bir eitim sosyolojisi gelenei yerlemitir. Bylece, her yazlan materyalin, adna eitim sosyolojisi dense de onun eitim sosyolojisi olmadm okuyucu rahatlkla kavrayacaktr. Kitabn bu basksnda demokrasi ve eitim, Ziya Gkalp'in eitim dncesi, genlik, okul ve snfa ilikin yeni yaklamlara yer verilmi, ayrca dier blmlere gerekli eklemeler yaplmtr. Gelecek basklarda yine gerekli yeni blmler ekleyeceim. Trk eitim sisteminde artk nitelik ve baar konularnn zerinde durulmas zaman gelmitir. Bu alanlarda aratrmalarn yaplmas ve kitabmzda yer almas, gelecee ilikin beklentilerimiz arasndadr.

Ankara, Haziran 1985

Do.Dr.Mahmut T E Z C A N

NDEKLER
I. BLM: ETM SOSYOLOJSNN TANIMI, KONUSU, ZELLKLER VE GELM A. B. C. Eitim kavram ve eitimbilim Sosyoloji Eitim sosyolojisinin geliimi Emile Durkheimn katklar Max VVeberin katklar Kari Mannheimn katklar Eitsel sosyoloji ve eitim sosyolojisi ayrm . . . . 1. Eitim sosyolojisi a. b. nsana ynelim Aratrma ynelimi

3 4 4 5 6 7 8 9 9 10 10 10 10 11 12

D.

c. Toplumsal modeller ynelimi Genel olarak eitim ve toplum ilikileri . . . . 2. Eitsel sosyoloji 3. Eitimin toplumsal temelleri E. Eitsel sosyolojinin zellikleri 1. Toplumsal gelime arac 2. Eitim amalarnn karlatrlmasnn temeli 3. Uygulamal sosyoloji 4. Toplumsallama srecinin incelenii 5. Eitimcilerin eitimi 6. Eitimin toplumdaki yerinin incelenmesi . . . . 7. Okul iindeki ve okul ile topluluk arasndaki toplumsal etkileimin incelenmesi F. G. Bilimsel yntem kullanma Yeni eitim sosyolojisi ".,...

12 13 13 13 13 14 14 15 16 17

II. BLM: ETM SOSYOLOJSNN NEM VE DER BLMLERLE LKS A. NEM 19

B. C.

E T M SOSYOLOJSNN DER DAVRANI BLMLER LE LKS T R K Y E ' D E E T M SOSYOLOJS RETM 1. . . . . . . . . . . . . . . 2. 3. 4. 5. Ziya Gkalp Eitim Mill Olmaldr Eitimin Amac Eitimde dl ve Ceza Kozmopolit Eitim Bat Uygarl ve Trk Kltr Genlik Buhran Eitim Trleri Eitim-Kltr Uygunluu retim Biimi Eitim-retim Ayrm Kadn Eitimi Din Eitimi Aydnlar ve grevleri Sonu Prens Sabahattin smail Hakk Baltacolu Ethem Nejat Trkiye'de rgn Eitim Programlarnda Eitim osyolojisi

20 22 22 22 22 23 23 24 24 25 25 26 27 27 28 28 28 29 30 30 31 34

III. BLM: TOPLUMSALLAMA SREC I. TOPLUMSALLAMA KAVRAMI VE LER A. Tanm . 1. Nesnel bakmdan toplumsallama 2. znel bakmdan toplumsallama B. C. Toplumsallamann zellikleri Toplumsallamann biyolojik temelleri 1. 2. 3. 4. gd yoksunluu Fiziksel bamllk renme kapasitesi Dil ZELLK-

36 36 37 37 37 38 38 38 38 39 39 39 39 39 40 GR40

II. TOPLUMSALLAMA AMALARI VE TPLER . . A. B. Toplumsallamann amalar Toplumsallamann tipleri 1. Baarl toplumsallama 2. Baarsz toplumsallama BREYSEL

III. TOPLUMSALLAMANIN NMLER

VI

A. B. C.

Toplumsal bak erevesi Toplumsal kii Toplumsal renim a. b. c. Taklit Telkin Rekabet

40 41 41 41 42 42 42 43 43 43 44

D.

Bireyselleme ve ayna benlik

IV. TOPLUMSALLAMA ARALARI V. YETKN TOPLUMSALLAMASI A. Yetikin toplumsallamas B. Yeniden toplumsallama IV. ETMDE AMALAR VE TOPLUM I. GENEL AMALAR A. B. Bireye ynelik amalar Sosyo-kltrel ynelimli amalar

46 46 47

II. E T M BLMNE GRE AMALAR KONUSUNUN YER VE LTERATRDEK D U R U M A. B. Amalar hiyerarisi Amalarn tesbitinde ller 1. 2. 3. 4. 5. 6. C. D. Toplumsal yeterlik ls Temel beer ihtiyalar ls Demokratik dnceler, idealler ls Amalarn kendi iinde tutarl ls Davransal yorum ls Gerekleebilecek nitelik tama 49 50 50 50 51 51 51 51 52 52 52 52 52 53 53 53

Amalar belirleyen kimseler Amalarn gruplandrlmas a. b. c. d. e. f. Bloom'un taksonomisi L. Smith'in snflandrmas A.B.D. Mill Eitim rgtnn snflandrmas O'Connor'un snflandrmas B. Russell'in snflandrmas Bat eitim sisteminde

III. T R K MLL E T M N N GENEL AMALARI VE DEERLENDRLMES 1. Trk Mill Eitiminin amalar zel Amalar 2. Genel Amalarn deerlendirilmesi A. B. Gelimi lkelerin amalarn almak erik ama elikisi

54 54 55 57 57 58

VII

C. D. E. F.

Ama - uygulama elikisi Eitime olan toplumsal talebin ve nfusun art retmen sorunu Ara-gere yetersizlii SSTEM-

58 59 59 5g

IV. AMALAR BAKIMINDAN E T M MZDE R E F O R M HTYACI A. Reform gerektiren hususlar B. 3. Be Yllk Plan C. 8. Mill Eitim ras D. ra kararlarnn geerlii V. BLM: ETMN TOPLUMSAL LEVLER I. E T M N AIK LEVLER A. B. C. D.

59 60 60 61 62 65 66 66 67 67 67 68 68 69 72 73 73 74 74 74 75 75 75 76 77 77 77 77

Toplumun kltr mirasnn birikimi ve aktarlmas ocuun toplumsallatrlmas Yeniliki ve deimeyi salayc elemanlar yetitirmek Siyasal ilev 1. Ulusal nderler 2. Yersel nderler

E. F.

Eitimin seme ilevi Eitimin ekonomik ilevi 1. Nitel yn 2. Nicel yn a. b. c. Denge Orta retimin yaps Mesleksel rehberlik

II. E T M N GZL LEVLER A. B. C. D. E. F. G. E seme Tamdk salama Stat kazandrma ocuk bakcl sizlii nleme ocuun ekonomik smrlmesini nleme Temizleyicilik

VI. BLM: KLTR VE ETM LKLER GR I. SOSYO-KLTREL SSTEMDE TOPLUMSAL BELRLEYCLER A. B. C. deoloji Teknoloji Toplumsal rgt DAVRANIIN . 80 80 81 81 82

VIII

II. K L T R - E T M LKLER III. K L T R E L G E C K M E VE E T M IV. TOPLUMSAL DENETM VE E T M V. GELENEK GRENEK VE E T M VI. K L T R C E YOKSUN OCUKLAR VE E T M VII. LKEL VE ADA E T M N KARILATIRILMASI VII. BLM: EKONOM VE ETM I. E K O N O M - E T M LKLER II. E T M N T K E T M ZELL A. B. C. Federal ya da merkez hkmetler Eyaletler ya da iller Yersel ynetimler ve okul blgeleri

82 83 85 86 86 88

92 93 95 95 95 96 96

III. E T M N YATIRIM ZELL IV. SANAYDE E T M VIII. BLM: DEMOKRAS VE ETM, I. BR SYASAL SSTEM OLARAK VE ZELLKLER II. DEMOKRAS VE E T M III. L K E M Z D E DEMOKRAS VE E T M UYGULAMASI IX. BLM: ETMDE FIRSAT ETL I. E T M D E ETLK KAVRAMI 1. Herkese en st basamaa kadar retim salamak 2 Herkese muayyen dzeyde bir askari renim hakknn salanmas 3. Her bireyin kendi yetenek ve potansiyelinin tamamndan yararlanmasn salayan bir renime kavuturulmas 4. Eitimin girdi nitesi II. E T M D E FIRSAT ETLN ENGELLEYEN ETMENLER A. Ekonomik etmenler 1. Ailenin geliri ve meslei a. b. Gelir Meslek DEMOKRAS

99 100 102

106 106 106

107 107

108 109 109 109 109

IX

2. Devletin ekonomik gc B. Coraf etmenler 1. Yerleme dzeni 2. Yresel farkllama C. Toplumsal etmenler 1. Cinsiyet ayrm 2. Din ayrm 3. Dil etmeni 4. Irk ayrm 5. Nfus etmeni 6. Eitimsel dengesizlikler D. E. F. X. BLM: Siyasal etmenler levsel eitsizlik Parasz yatllk, bus ve yardm programlar . . .

109 110 110 111 112 112 113 113 114 115 116 116 116 117

TOPLUMSAL TABAKALAMA VE ETM A. B. C. Toplumsal farkllama kavram Toplumsal tabakalama kavram Baz tabakalama teorileri 1. Davis ve Moore'a gre tabakalama 2. Gerhard I.enski'ye gre tabakalama 3. Vilfrede Pareto'ya gre tabakalama D. Balca toplumsal tabakalama tipleri 1. Klelik Klelik ve eitim 2. Feodal zmreler Feodalizm ve eitim 3. Kastlar Kast sistemi ve eitim 119 119 119 120 121 121 122 122 123 123 125 126 128

XI. BLM: TOPLUMSAL

SINIFLAR

VE

ETM 134 136 136 137 141 143

I. GENEL OLARAK TOPLUMSAL SINIFLAR II. TOPLUMSAL SINIFLAR VE E T M L E LKLER Durkheim'e Gre Toplumsal Snf ve Eitim Farkllamas A. B. Snfsal farkllama ve eitim miktar Snfsal farkllama ve eitim tipi a. El ii - zihinsel i ayrm

b. c. d. e. f. g. C. D.

Yoksul ya da yeteneksiz ocuklara zg gelenek Yksek renim yapamama Mezunlarn istihdam edilememesi Mezunlarn sermaye bulamamalar Lks teknik eitim Ders programlar ile evre ihtiyalar ..

145 147 148 150 150 151 151 154 154 154

Toplumsal snf ve renci baars Eitimsel nlemler 1. Toplumsal snf farklarnn azaltlmasna eitim yoluyla yardmc olmak 2. Eitim yoluyla toplumsal hareketliliin gerekletirilmesi

X I I . BLM: ALE VE ETM I. ALENN LEVLER , A. B. C. D. E. F. G. Biyolojik ilev Ekonomik ilev Sevgi ilevi Koruyucu ilev Toplumsallatrma ilevi Eitim ilevi Ailenin bo zamanlar deerlendirme ilevi 157 157 158 158 159 159 160 160 163 163 163 164 166 167

II, ALENN ETL YNLER VE E T M A. B. C. D. E. Aile bykl Boanma alan kadnlar Aile ve okul ibirlii Aile yaam iin eitim

III. SOSYO - E K O N O M K DZEYE GRE ALENN BAARIYA ETKS A. B. C. YABANCI LKELERDEK D U R U M DL ETMEN VE BAARI LKEMZDEK D U R U M 1. Yaygn aile eitim programlar gelitirmek . . 2. Yaygn okul ncesi eitimi programlar dzenlemek

168 168 170 172 174 175 175

D. NLEMLER

XI

XIII. B L M : TOPLUMSAL HAREKETLLK VE ETM I. TOPLUMSAL HAREKETLLK KAVRAMI II. TOPLUMSAL HAREKETLLK TPLER . . ' . . . . . A. Yatay toplumsal hareketlilik B. Dikey hareketlilik a. b. Yukar doru hareketlilik Aa doru hareketlilik 178 178 178 179 179 181

III. YUKARI D O R U HAREKETLLK ETMENLER A. B. C. D. E. F. G. H. G politikas ve uygulamalar Farkl dourganlk oranlar Ayrm gzetmenin ortadan kalk Sanayileme Frsat eitliinin kabul Yarmaya yer verme Konumlarn statsnde deimeler Miras yoluyla edinilen toplumsal konumlarn saylarndaki deimeler ... 182 182 182 182 182 183 183 183 183 183 186 .... 188

IV. E T M VE TOPLUMSAL HAREKETLLK A. B. Sanayilemi lkelerdeki durum lkemizde toplumsal hareketlilik ve eitim

V. KADININ TOPLUMSAL H A R E K E T L L XIV. BLM: AKRAN GRUPLARI VE ETMSEL DEER

I. AKRAN GRUPLARININ AYIRDEDC NTELKLER II. AKRAN GRUPLARININ T R L E R A. B. C. D. Oyun gruplar Klikler eteler, (Gang gruplar) (zenti gruplar - Referans kmeleri)

190 192 192 192 192 193 193 194 195

III. AKRAN GRUPLARININ LEVLER A. B. Olumlu ilevleri Olumsuz ilevleri

IV. AKRAN GRUPLARI KONUSUNDA ARATIRMALAR A. B. Yabanc lkelerde Trkiye'deki Aratrmalar

196 196 199

XII

XV. BLM: KTLE LETM ARALARI VE ETM I. N T E L K L E R II. LEVLER I I I . TELEVZYON VE E T M A. B. TV'nin yararlar TV'nin zararlar rnekler IV. W. SCHRAMM'A GRE LETM ARALARI VE E T M LKS V. STEMEDEN RENME VE R. MERTON Video ve eitim XVI. BLM: TOPLUMSAL DEME VE ETM I. TOPLUMSAL DEME KAVRAMI II. E T M N TOPLUMSAL DEMEYE LKN LEVLER A. B. Eitimin tutucu ilevi Eitimin yaratc ilevi 211 211 212 212 213 213 214 215 216 217 218 221 221 221 222 222 202 202 203 203 203 204 206 207 208

III. TOPLUMSAL DEME VE E T M LKLER Toplumsal deime ve eitim ilikisinin teorik grnmleri A. Deime arac olarak eitim B. Toplumsal deimenin koulu olarak eitim . . . . C. Toplumsal deimenin etkileyicisi olarak eitim D. Max Weber'in toplumsal deime ve eitim tipolojisi E. Ottovvay'a gre eitim ve toplumsal deiim . . . F. Eitim akmlarna gre toplumsal deime eitim ilikileri 1. 2. 3. 4. zclk (Essentialism), Kalclk (Perennialism) Gelimecilik (Progressivism) Yeniden Oluturmaclk (Reconstructionism). . A.

IV. TOPLUMSAL DEME VE E T M LKSNN BALICA ALANLARI A. B. C. Bilim ve teknolojideki gelimeler Kentleme Demografik deimeler a. b. lkretim Ortaokullar

223 223 226 227 228 228

XIII

c. d.

Liseler Meslek ve teknik retim aa. bb. Teknik liseler Endstri Meslek Liseleri

229 229 230 230 232 232 .... 233 234 235 236 236

D. E. F. G. H. I. J.

Yksek retim zel eitimin gelimesi Toplumsal hareketlilik arac olarak eitim Bask gruplar Demokratik gelimeler adalama Aile yaamnda deimeler, kadn ve ocuk . . . .

XVII. BLM: AZ GELM LKELER VE ETMSEL SORUNLARI I. AZ GELM LKELERN GENEL ZELLKLER II. GELMEKTE OLAN LKELERN BAZI ORTAKLAA ETMSEL SORUNLARI 1. Yeterli retmen eksiklii 2. Okullarn renciyi okulda tutmadaki baarszl 3. Mfredat programlarnn topluma uymamas 4. Ky ve kent gelimesi arasnda dengesizlik 5. Eitimsel gelimeye kadn katlm sorunu ... 6. Eitim sistemindeki deerlerde tutuculuk 7. ift dil kullanma III. NERLERN Z M YOLLARI A. B. C. D. E. Eitime ncelik vermek Eitim ancak canl ve etken bir ilevsel kadro iinde yaplabilir Eitim retici olmaldr Eitim seici olmaldr Kadrolarn yetitirilmesine ncelik vermek

239

240 240 241 241 241 242 242 242 243 244 245 245 246 246

XVIII. BLM: BEYN G VE TRKYE GR I. BEYN G KAVRAMI - GENEL G R N M VE ETL LKELERDEK D U R U M A. B. Kavram ve genel grnm eitli lkelerdeki durum 248 251 251 252

XIV

1. 2. 3. 4.

A.B.D ngiltere Kanada i Filipin ve Kore

252 254 255 255

I I . BEYN G N N SEBEPLER A. Literatrdeki sebepler 1. Cazibe kutuplar 2 . Arz - Talep kavram 3. ekici - tici kuvvetler kavram B C. Aratrmalarda g sebepleri Eitimsel yn .. 255 255 256 256 256 258 259 259 263 267 268 268 269 270 270 270 270 272 273 274

III. BEYN G BAKIMINDAN T R K Y E A. B. C. Doktorlar Mhendisler Bilim adamlarnn g 1. Meslek deneyimi 2. Akademik nvanlar 3. ekici etmenler 4. tici etmenler 5. bulma yollar IV. BEYN GNN NLENMES A. C. D. nite projesi Kstlayc nlemler ve Anayasa rencilerle ilgili nlemler

B. Kalknma planlarnda beyin g

XIX. BLM: SANAYLEM LKELERN ETMSEL SORUNLARI I. SANAYLEM LKELERN ZELLKLER BELL BALI 280

II. SANAYLEM LKELERN ETMSEL SORUNLARI A. B. C. D. E. Okulun ilevlerindeki art Ekonominin insangc istemi Eitimde brokrasi Kitle iletiim aralar Makine egemenlii 1. Bo zaman eitimi 2. Sanayide daha iyi insan ilikileri 3. i insandan ayrmak

281 281 281 282 282 282 282 283 283

XV

F. G. H. I. J.

retmen sorunu Eitimde frsat eitsizlii niversiteler Deer deiimleri Nfus art ..

283 283 283 283 284 284

III. BAZI GELM LKELERDEN RNEKLER

IV. ALVlN TOFFLER'A GRE SANAYLEM LKELERDE GELECEKTE E T M a. b. c. renme liki kurma Seme KESM II RETM SOSYOLOJS (Mkro Eitim Sosyolojisi) XX. BLM: TOPLUMSAL BR SSTEM OLARAK OKUL I. O K U L U N TEMEL ZELLKLER A. Toplumsal sistem olarak okul ve kltrel zellikleri 1. Biimsellik 2. Brokratlama 3. renci etkileimi B. Okulun toplumsallatrma zellii

285 286 286 287

291 291 293 293 295 296 298 298 298 298 298 299 299 300 301 301

II. J . DEVVEY'E GRE O K U L U N LEVLER A. B. C. Basitletirme Temizleme Denge kurma

III. O K U L U N R O L YAPISI A. B. C. D. Mdr Uzmanlar, (Rehberlik ve Psikolojik Danmanlar) retmenler renciler

IV. O K U L U N E T K E N L XXI. BLM: OKUL - EVRE LKLER I. O K U L T P O L O J L E R A. B. Geleneksel okul Topluluun bir modeli olarak okul

303 303 304

XVI

- C.

Topluluk okulu

. ....

305 307 308 308 308 309 309

II. LKEMZDE O K U L - EVRE LKLER A. B. C. D. E. Okul - aile birlikleri Okul koruma dernekleri Yaygn eitim etkinlikleri Eitimcilerin tutumu Yetikin eitiminde okul

X X I I . BLM: BO ZAMAN ETM VE OKUL I. BO ZAMAN E T M N N ANLAMI VE GENEL E T M D E N FARKLILIKLARI II. BO ZAMAN E T M N N AMACI III. GENEL OLARAK OKULLARIN E T M N D E K LEVLER A. B. Olumlu gr savunanlar Olumsuz gr savunanlar BO ZAMAN 314 315 315 311 312

IV. OKULLARIN BO ZAMAN E T M N D E UYGULADIKLARI ETL YNTEMLER A. B. C. D. Resm mfredat programlarna baz dallar almak nformal eitim biiminde Okul merkezli topluluk bo zaman deerlendirme programlan Dier kurumlar tarafndan salanan topluluk bo zaman deerlendirme olanaklarn yerine getirmek Okullar, bo zaman deerlendirme personelinin mesleksel hazrlnda temel rol oynarlar

315 315 316 316

317 317 318 318

E.

V. LKEMZDEK D U R U M A. B. Genel olarak Eitsel kollar ...

318

VI. G N M Z OKULLARINDA BO ZAMAN ETM N GEREKTREN SEBEPLER A. B. C. D. E. F. G. Eitim amalarnn gerekletirilmesi iin Toplumsallama sreci iin Kltr aktarma ynnden Eitimcilerin eitimi iin Okul ii ve okul d etkileimin gereklemesi . . Okul baarsn tayin ynnden Oyunun eitsel bir ara olarak ele aln ynnden

320 320 321 321 321 321 321 322

XVII

H. I.

Sosyo-kltrel btnlemeyi salamak iin Toplumsal stat elde etmek iin

322 322

VII. L K E M Z D E BO ZAMAN FAALYETLERNN SOSYOLOJK ZELLKLERNE GRE BO ZAMAN E T M N N GEREKLER X X I I I . BLM: MESLEK OLARAK RETMENLK I. MESLEKLEME KOULLARI A. B. C. D. E. F. G. Uzmanlk bilgisi-rgn renimden geme Giri denetimi Meslek ahlk alma zgrl Meslek kurulular Hizmet koullar Toplumca meslek olarak tannma

322

325 325 326 326 327 327 328 328

II. R E T M MESLENN T P K ZELLKLER A. B. C. Meslek grubu olarak zellikler Mteriler ve mterilerle ilikiler Meslein icras ynnden zellikleri 329 331 332 333

III. R E T M E N L K MESLENN SEM XXIV. BLM: OKULDA VE SINIFTA RETMEN I. OKULDA R E T M E N A. B. Okul imaj retmeni etkileyen gler 1. D gler 2. i gler 3. Karlkl gler II. SINIFTA R E T M E N A. B. C. D. Toplumsal bir sistem olarak snf Kk grup dinamizmi renci-retmen ilikilerinde toplumsal snf etmeni lkemizde retmen renci ilikileri

337 337 338 338 339 340 340 340 341 343 344

X X V . BLM: SOSYAL BR SSTEM OLARAK SINIF I. T A L C O T T PARSONS'A GRE SINIF II. SINIFIN BYKL 346 347

XVIII

III. YETENEK GRUPLAMALARI (Trdelik) IV. SINIF I LETM V.. D L SSTEM VI. KARMA E T M VII. SINIF R O L YAPISI VE R O L LKLER a. b. c. d. renci rol retmenin Rol retmenlerin Etkenlii retmenin Etkenliini Belirleyen Nesnel ltler

347 348 349 350 351 352 352 353 353

XXVI. BLM: RETMENN STATS I. TOPLUMSAL STAT KAVRAMI VE ETLER A. Tanm 1. Verilen statler 2. Kazanlan statler B. C. D. E. Saygnlk Stat ltleri Kilit stat Stat simgeleri 356 356 357 357 358 358 358 359 359 360 360 360 361 361 361 362

II. R E T M E N N STATS A. B. C. D. E. G. H. Cinsiyet rencilerin stats ve ya Genel cret dkl retmenlerin renim derecesi Okutulan konu Kdem ve ya Bamllk

F. retmenin toplumsal kkeni

X X V I I . BLM: RETMENN ROL I. R O L KAVRAMI-SINIFLANDIRILMASI TLER A. B. Rol kavram Rollerin snflandrlmas a. b. c. d. Tayin edilmi roller-kabul edilmi roller deal rol-gerek rol Basit rol-karmak rol tibarh-itibarsz rol VE E364 364 364 364 365 365 365

XIX

e. f. g. C.

Byk sorumluluk-hafif sorumluluk gerektiren roller Temel rol-ikincil rol Kilit rol-genel rol

365 365 365 366 366 366 366 366 367 367

eitli rol kavramlar 1. Rollerin ie dnm 2. Rol anlamas 3. Rol takm 4. Rol uzmanlamas 5. Rol beklentileri 6. tnformal rol davranlar

. RETMENIN ROL '

A. Okuldaki rol 1. renciler ynnden retmenin rolleri a. b. c. d. e. f. g. . h. Bilgi yayclk Disiplincilik Yarglk Srdalk Ana babalk rol Toplumsallatrma Metodolojist olarak retmen nderlik Nasihatilik

368
368 368 368 369 369 369 369 369 369 370 370 370 370 371 371 371 372 373 373 373 374 374 GRE RET374 374

1. Moral atmosfer yaratcl 2. retmenin yneticiler bakmndan rolleri . . B. retmenin evresel rolleri a. b. c. d. e. f. g. h. evre kalknmasna katlma evre nderlii Toplumsal yabanclk Orta snf ahlk savunuculuu Kltrl kii olarak retmen Yeni dnceler nderlii ocuk eitimi uzmanl dealistlik

III. ROL UZMANLAMALARINA MEN TPOLOJLER 1. Tipoloji

A B C D A. B. C.

tipi retmen (formal bilgi tayclna ynelimli retmen) tipi retmen (toplumsallatrma arac olarak retmen) .'. tipi retmen (yaratc ve yeniliki davran kazandrma) tipi retmen (deerlendirme ynelimli retmen) 2. Tipoloji Akademik retmen ocua ynelimli retmen Misyoner tip retmen

374 375 375 376 376 376 377 377

IV. R O L ATIMALARI X X V I I I B L M . RETMEN KLtl VE ETM A. R E T M E N KLK TPLER VE ETKLER A. DEMOKRATK RETMEN a. Demokratik retmenin davran zellikleri . b. Demokratik Davrann renciye etkisi . . . B. OTOKRATK RETMEN a. b. C. Otokratik retmeinin davran zellikleri . Otokratik retmenin renciye Etkisi . . . .

381 383 383 384 384 384 384 385 385 385 385

BIRAKINIZ YAPSIN T P R E T M E N (lgisiz retmen) a. Davran zellikleri b .renciye Etkini

B.

R E T M E UYARLANMA DEMELER VE RETMEN VE

X X I X BLM: SOSYO-KLTREL

I. YEREL SOSYO-KLTREL DEMELER RETMEN

387

II. ULUSAL DZEYDE SOSYO-KLTREL DEMELER VE R E T M E N III. ULUSLARARASI SOSYO-KLTREL MELER VE R E T M E N Milliyetilik Bar arzusu Kltrel empati Uluslararas rgtler ok ynl d politika DE-

390

393 393 394 394 395 395

XXI

IV. R E T M E N YETTRMEYE LKN NERLER 1. retmenin uluslararas sorunlarda bilgi sahibi mas 2. lgi uyandrma 3. retmene deneyim kazandrma ve gzlemlerde bulunma olanaklar salanmaldr SONU XXX. BLM: ETMDE YABANCILAMA I. YABANCILAMA KAVRAMI 1. Gszlk 2. Anlamszlk 3. Kuralszlk 4. Soyutlanma 5. z yabanclama a. Btnleme b. Kimlik c. Baar II. YABANCILAMA KAYNAKLARI 1. Kiisel olmayan evre 2. Yetersiz ve lgisiz retim 3. Brokratik engelik 4. Can Skclk ve Yorgunluk 5. Okullardaki Byk Deimeler 6. Kurallar ve Ynetmelikler III. YABANCILAMANIN NLENMES 1. Gnll Seim 2. Ak ve Tutarl, Uygun Amalar 3. Kk apta Okul 4. Katlm 5. Geniletilmi ve Ortaklaa Roller 6. Btnletirilmi SONU KAYNAKLAR

395

395 395 396 396

398 398 399 399 399 399 399 399 399 399 4C0 400 401 401 401 401 402 403 403 403 405 405 405 406 408-422

XXII

KESM I TOPLUM VE ETM

Makro Eitim Sosyolojisi

Bu kesimde eitimin tm toplumsal kurumlarla ilikileri ele alnmtr. Bu bakmdan bu kesime makro eitim sosyolojisi diyoruz. Eitimin geni adan ele alnmas bu kesimin konusunu oluturur.

1 .

Blm

ETM SOSYOLOJSNN TANIMI, KONUSU, ZELLKLER VE GELM

Eitim sosyolojisi, sosyoloji biliminin bir uzmanlk daldr. Ondan kopuk apayr bir dal deildir. Tersine, onun genel kavramlarnn eitim bilimine uygulanmasdr. Sosyoloji ve eitim bilimi ilikileri ya da ikisi arasnda kpr kurma abalar olduka yenidir. Eitim sosyolojisinin ayr bir dal olarak douuna dein eitli aamalarda sosyoloji ile eitim biliminin nitelik bakmndan birbirlerinden olduka farkllk gstermeleri sebebiyle bir ibirliinin gerekleemiyecei gr egemendi. nk sosyoloji, toplumun genel yasalarn, yasa benzeri dzenlilikleri, eilimleri, toplumsal olgular arasndaki sebep-sonu ilikilerini tesbite alan kuramsal bir temel bilim; eitim ise, pratik uygulamalara yn veren, derhal kuramdan pratie geen gerekler peinde koan bir uygulamal bilim olarak tannyordu. Fakat 20. yzylda genellikle A.B.D. de eitim biliminin bir uygulamal bilim olarak uygulamal sorunlara zm yolu bulmaktaki baarszl hayal krkl yaratm ve bu bilimin salam, gvenilir gereklere varmak iin daha nceden gerek kuramsal aratrmalara zorunlu bir ihtiyac olduu tesbit edilmitir. Ayrca doruluu esasl bir denetimden gemeyen sonularn derhal uygulama alanna koyulmamas gerektii zerinde de durulmutur. Bylece sosyolojinin speklatif bir bilim olmad ve eitimin ise derhal uygulama alanna koyulmamas gerektii zerinde bir anlamaya varlmtr. Baka bir deyimle, sosyolojinin spekltif, eitimin ise derhal toplumsal uygulama iin reeteler veren bir uygulamal bilim olduu yolundaki eski grler deiiklie uramtr 1 . Bu bakmdan her iki daln da nitel ynden birbirlerine yakmlamalaryla, yni, hem sosyolojinin ve hem de eitim biliminin gerek kuramsal ynleri ve gerekse uygulamaya ynelmeleri sebebiyle ibirlii yapabilmeleri kolaylam ve "Eitim Sosyolojisi" dal domutur. Eitim sosyologlarndan Brookover ve Gottlieb eitim sosyologunun genel sosyologdan farkllnn onun sadece zel olarak seilmi birtakm materyal ile 3

almasna balamakta ve eitim sosyologunun okullunun davran ve ideolojisini anlamaya, okulun mevcut kurumlar ve kiilik zerindeki etkisini kefetmeye altn belirtmektedirler 2 . Temel konuya girmeden nce, eitim bilim ve sosyoloji kavramlarn aklamak gerekir. A. E T M K A V R A M I VE E T M B L M Genellikle her eitimci, eitimi deiik ifadelerle farkl biimlerde tanmlamtr. phesiz bu farkllamada eitimcilerin deiik amalan esas almalar rol oynamaktadr. Bununla birlikte literatrde ok geen u tanmlar vermekle yetineceiz. "Eitim, bireyin yaad toplumda yeteneini, tutumlarm ve olumlu deerdeki dier davran biimlerini gelitirdii sreler toplamdr." Baka bir biimdeki tanma gre eitim, "Bireyin toplumsal yeteneinin ve en elverili dzeyde kiisel gelimesinin elde edilmesi iin seilmi ve denetimli bir evreyi (zellikle okulu) iine alan toplumsal bir sretir. 3 Bir eitimcimiz de eitimi, "Bileyin davrannda, kendi yaants yoluyla ve amal olarak istendik deime meydana getirme srecidir" biiminde tanmlyor. 4 Bu tanmlamalar gzden geirdiimiz zaman eitimin, kiiliin gelimesine yardm eden ve onu esas alan, onu yetikin yaamna hazrlayan, gerekli bilgi, beceri ve davranlar elde etmesine yarayan bir sre olduunu anlarz. s "Eitimbilim" ise, eitimi kendisine konu alan bir bilimdir. Eitim olayn bilimsel yntemlerle inceleyen, eitim sorunlarn bilimsel bir yaklamla zmlemeye alan ve eitim alannda kurallar ve kuramlar dzenlemeyi amalayan bir bilim daldr. B. SOSYOLOJ Beer toplumun sistematik incelenmesiyle ilgilenen bir toplumsal kurallar btn olan toplumun bilimidir. Davran bilimlerindendir ve uygar toplumlarla ilgilenir. En geni anlamyla insan davran ve ilikilerini konu edinir. Bir arada bulunan insanlar olay zerinde 4

younlar. Toplumun her yerinde mevcut toplumsal davrann kalplam dzenliliklerini inceler. Bu alandaki toplumsal kurallar ve yasalar tesbite alr. Sosyoloji, beeri toplumda bulunan grup yaam hakknda bilimsel yntem ve tekniklerin uygulanmasyla bilgi edinir. O halde sosyoloji, toplumda gruplar zerinde durmakta, gruplarn yap ve ilevlerinin zmlenmesini ele almakta, gruplarn kkenleri, kompozisyonu ve birbirleriyle ilikilerini insan davranlar ynnden incelemektedir. Bilimsel yntemlerle toplumdal olgular inceler. Eitsel olaylar da toplumda cereyan ettiine gre, sosyolojinin eitimi bir toplumsal kurum olarak ele almas kanlmaz bir durumdur, ite "Eitim Sosyolojisi" denen ayr bir uzmanlk alan bu sebeple domutur 5 .

C. E T M S O S Y O L O J S N N

GELM

Ondokuzuncu yzyl klsik sosyologlar kuramsal olarak kendi sistemlerini gelitirirken eitim olgusuyla da ilgilenmilerdir. Fakat bu sosyologlar, toplumun btn olgu, olay ve srelerini toptan btncl bir yaklamla ele alp genel kurallara ulamak, gzlemden ok ilkelere bal kalmak eilimleri yznden, baka bir deyimle, mikro sosyolojiden ok, makro sosyolojik bir yaklam benimsemelerinden dolay "Eitim" srecini de sbjektif nitelikte zmlemekle yetinmilerdir 6 . Bu yzden, bugn onlarn eitim hakkndaki nsezi niteliindeki grlerini birer varsaym olarak aratrmalarda kullanmak mmkndr. Klasik sosyologlardan Lester Ward, 1883 ylnda yaynlanan "Dinamik Sosyoloji" isimli yaptnda ilk kez eitim sosyolojisinden sz etti. W ar d, toplumsal gelimede bir ge olarak eitimin nemine deindi. Uala sonra John Devuey, 1899 ylnda yaynlanan "Okul ve Toplum" isimli yaptyla eitim sosyolojisi alann glendirdi. Devuey eitim sistemini toplumsal deimenin dorudan arac olarak grd. Bylece okullara bir reform toplumu olarak bakt 7 . Emile Durkheim, William James ve C.S. Pierce gibi kiiler de daha sonralar eitim sosyolojisine nemli katklarda bulunmulardr.

E m i l e D u r k h e i m ' m Katklar E. Durkheim, bu alann kurucular arasnda saylmaktadr. Kimileri ise George S. Pajne' kurucu olarak belirtirler. Durkheim, eitimde bilimsel metodolojinin kullanlabileceinde direndi. zellikle Fransa'da toplumsal dzensizlikle ilgilendi vc okullarn bu durumu nleyebileceini ileri srd. ocuun toplumlamasnda okulun artan nemi zerinde durdu. Okulun, ocuun grup yaamndaki dayanma duygusunu uyank tutan gerekli hereye sahip ldn belirtti. Durkheim'in eitim sosyolojisine temel katks, eitime bir toplumsal olay olarak bakdr 8 . Ona gre eitim olgusu, temel olarak toplumsaldr. Kkeni, ilevi ve eitim kuram bakmndan sosyoloji ile ok sk ilikilidir. Eitim bir toplumdan dierine byk deiiklik gsterir. Hatta eitim tarihinde ayn toplumda farkl zamanlarda farkl biimlere brnr 9 . Eitim sistemi ya da eitim sreci de dier toplumsal, siyasal ya da ahlksal kurumlar gibi ilevlerini yerine getirdii herhangi bir toplumun yap ve ihtiyalarnn sonucu olan toplumsal bir olaydr. Eitim herhangi bir toplumda uygulamalar, eylem biimleri, geleneklerden oluur. Ortaada eitim dinsel, rnesansta zgr, onyedinci yzylda edeb, bugn ise bilimsel niteliktedir. Bunun sebebi, insan ihtiyalarnn okluu ve eitliliine baldr. 1 0 nsan ihtiyalar eitlenmi ve o ihtiyalarn bal olduu toplumsal koullar da deimitir. Durkheim, eitimi ilevsel adan ele ald. Eitim de temel toplumsal kurumlardan birisidir. Temel kurumlar toplumsal uyumu ve birlii gelitirir ve korur. Eitim de bunlardan biridir. Eitimin zel ilevi (grevi), gen kuan metodik olarak toplumsallamasdr. Bununla ifade edilen ise, ocukta muayyen deerler ve muayyen entellektel ve fiziksel beceriler kazandrmaktr. Bu becerileri bireyden hem siyasal toplum, hem de kendisinin zel evresi ister. Toplumun hayatta kalmas ve uyum, ancak bu yoldan salanr. 1 1 Mili, Kant, Herbart ve Spencer gibi dnrlerin eitimin amacnn bireyin yeteneklerini en yksek olgunluk derecesine karmak olduu ve bireyi temel alma grlerine karlk Durkheim, eitimin gen kuan toplumsallatrlmas olduunu belirtir. 1 2 Toplumun istedii biimde yetimi insan sz konusudur. Bu sebeple eitim, toplumsal ihtiyalara cevap oluturur. zetle, Durkheim, eitimde toplumun 6

gznnde bulundurulmasna oluuna dikkati ekmitir.

arlk vererek,

eitimin

toplumsal

Bir toplumda deerler ve inanlarn uyumu nemlidir. Fakat onlara nasl ulalr? Antisosyal davranl ocuklar sorumlu yetikin haline getirmek iin ne yapmalyz? Durkheim'e gre ahlk eitimi vermek gereldr. Ona gre ahlk eitimi, toplumun temel deerleri ve inanlarnn benimsenmesi sonucunu douran toplumsallama deneyimlerinden oluur. Bu eer baarl olursa, gl bir toplumsal denetim biimi olur. Bylece bireyler toplumlarnn normlarna inanrlar, doru ya da ahlk davranlarda bulunurlar. Bunlarn ihllinde sululuk ve utanma duyarlar. 1 3 Okul iinde ahlk eitiminin temsilcisi retmendir. retmen, zamannn ve lkesinin ahlk dncelerinin yorumlaycsdr. 14 A.B.D. de 1907 ylnda ilk eitim sosyolojisi kursu verilmi ve 1914 de birok kurumlar eitim sosyolojisi vermekte idiler. 1916 ylnda Columbia retmen Koleji eitim sosyolojisi blmn k u r d u . 1 5 1920 ylnda ise George Pay ne m desteiyle "Eitim Sosyolojisi Aratrmalar Ulusal Dernei" kuruldu ve 1927 de "The Journal of Educational Sociology" dergisi yaynlanmaya balad. Ayrca yine bu yl iinde A.B.D. de 194 kolej ve niversite, eitim sosyolojisi kurslar vermekte idi. Max Weber'in Katklar 1920-1930 aras Almanya'da sosyolog Max Weber, eitim sosyolojisinde sonradan kullanlan birok kavramlarn gelimesinde ok nemli rol oynad. Weber, sanayilemi ve teknolojik bir toplum iinde eitimi ele ald. Bu erevede Weber, rgn eitimi, bireyleri zel bir yaam biimine hazrlayan bir "farkllama" kurumu olarak grd . 1 6 Eitsel kurumlarn gelecekte toplum iin yksek derecede eitilmi uzmanlar yetitireceini ileri srd. Eitim sosyologlarndan Halsey ve Floud, Weber'in eitim sosyolojisine katklarn incelerken Weber'in eitimin temel ilevinin bireyin toplumsal yapdaki stats bakmndan ilerde dolduraca konuma hazrlamak olarak grdn belirttiler. Gerekten Weber, eitimi, birey ve gruplar zel bir yayaam biimine hazrlayc olarak grmt. Ayrca Weber'in brokrasi ve toplumsal tabakalama kavramlar da bugnk eitim sosyolojisi aratrmalarnn temelini oluturmutur. 7

Kari M a n n h e m ' n Katklar K. Mannheim, M. Weber'in etkisinde kalmtr. Eitimle ilgili almalarnda ise daha ok Durkheim'in etkisi grlr. Eitimin sadece toplumsal kurumlar tarafndan mmkn olabileceini syler. O n a gre eitimin amalarndan birisi de, birlikte yaayan insanlarn daha baarl olarak yaamalarm salamak iin onlara yardmc olmakmaktr. Eitimin dinamik bir sre olduunu kabul eder. Bu dinamiklik, hem bireylerin uyarlanarak geliimi, hem de deien ve gelien evre bakmndan iki ynldr. Mannheim, toplumda temel eitim aracnn topluluk olduunu belirtir. Eitimin " r g n " okul olarak kurumsallam biimi ile topluluk etkisi sonucu daha genellemi olan "Toplumsal eitim" biimini birbirinden ayrdeder. Toplumun dier eitici ynleri yannda okulun eiticilii daha nemlidir. Kilisenin ve ailenin ocuun eitimindeki nemi zerinde de durmutur. "Diagnosis of Our Time" isimli yaptnda demokrasinin temel talar ve hkmet biimi bakmndan eitimi gerekli bir sre olarak ele almtr. Eitim kavramn toplumun btnleyici bir paras olarak grmtr. 1 7 zetle, klasik sosyolojik grler, eitimi, toplumun btnleyici bir paras olarak ele alm, toplumun biimleni ve ileyiinde nemli bir role sahip olduunu vurgulamlardr. Eitim, insanlar toplumda yaama hazrlayan bir kurum olarak ele alnmtr. Onlara gre insanlar nasl toplumsal olabileceklerini dnmeli ve eitimin rol de onlar toplumsallatrma olmaldr. Klasik Sosyolojide eitim, almalarn az bir ksmn oluturmakla birlikte, yine de, eitimin toplumun ileyi ve biimleniindeki nemi bakmndan ele alnmtr. Dnceleri ve kavramlar, toplumda eitimin rol ve ada eitim sosyolojisinin gelimesinde yardmc olmutur. 1 8 1930 yllarnda Hitler'in gcnn artmasyla eitim sosyolojisinin gelimesi A.B.D. ne doru kayd. Dier Avrupa lkeleri bu alan, niversite ve kolej programlarna kabul etmekte ok yava davrandlar. Bu yzden eitim sosyolojisi, A.B.D.'nin akademik kurumlarnn bir tekeli durumuna geldi. Bu sra8

larda birok akademisyen yetiti. Bunlardan Willard Waller, "retim Sosyolojisi" isimli yaptyla ilk kez "retmenin Rol" konusunu ele ald ve retmenin roln hem renciler ve hem de bulunduu toplum ilikileri asndan inceledi. D. E T S E L AYRIMI SOSYOLOJ VE E T M SOSYOLOJS

1940 ylndan sonra eitim sosyolojisinde iki farkl gr belirlendi. 1940 yl sonlarnda A.B.D. de eitim sosyolojisine ilgi azald. Bunun sebeplerinden birisi, "Eitim Psikolojisi" dalnn ortaya k oldu. Birok okul yneticileri bu konuyu eitim sosyolojisinden daha fazla ilgi duydular ve onun gelimesini tevik ettiler. 1 9 Eitim psikolojisini eitim sosyolojisinden daha pratik ve daha az tehlikeli buldular. Bu pratisyenler ocukla, testler ve bunlarn llmesi biiminde bireysel olarak ilgilenmeyi tercih ettiler. Eitim sosyolojisine azalan ilginin ikinci bir sebebi ise, bu alan gelitirmeye alan kiilerin aratrma ynnden eitilmemi olmalaryd. Aratrma srasnda yeterli aratrma teknik ve yntemlerinin uygulanmasnda bir eksiklik vard. Birou eitim sosyolojisi ad altnda birbiriyle ilgisiz materyallerden ibaretti. Ayrca akademik alanda eitilmemi kimseler retimde bulunuyordu. Bu yzden verilen kurslarda 1947 ylna dek bir azalma olmutur. Eitim sosyolou Brookover, 1949 ylnda eitsel sosyoloji bal altnda verilen kurslarn eitim ya da sosyoloji ile ok az ya da ilgisi olmadn belirtiyordu. Ayrca uygulayclarla kuramclar arasnda eitim sosyolojisinin geliimi, dorultusu ve en iyi biimde nasl gelimesi gerektii konusunda anlamazlk ve kopukluklar vard. Bu srada halkla ilikiler kurumlar ve mesleksel dergilerde iki farkl gr belirdi. 2 0 1 - E i t i m Sosyolojisi Bir gr, bu daln sosyolojinin bir dal olduunu ileri srd ve "Eitim sosyolojisi" kavramn kulland. Bu grte eitim sosyolojisi, bilimsel yntemlerle kuramsal bilgi elde etmeye alr. Bu durumda sosyoloji, eitim konusunda eitim zerinde younlaarak eitimcileri, okullar ve dier eitsel kurumlar toplumsal ve kltrel ereveleri iinde anlamaya alr. Eitim ve toplum arasndaki ilikiler geni bir biimde ele alnr. 2 1 9

Bu daln alt dallar ya da uzmanlk alanlar olarak da aadaki ynelimler tesbit edilmiti. a. nsana ynelim T m toplumsallama srecini esas olarak alr. Alan, antropolojiden psikolojiye kadar geniletir. b. Aratrma ynelimi Burada ama, eitimcileri ve yneticileri geni lde sosyoloji zerinde younlatrlm eitsel aratrma iin eitmektir. Eitimde sosyolojik yntem ve tekniklerin yeterli bir retimiyle retmenlerin ve aratrclarn ihtiyalar karlanr. c. Toplumsal modeller ynelimi Toplumda, toplumsal etkileim Ve toplumsal rolleri ele alr ve bunlarn okul ii, okul d gruplarla ilikilerine arlk verir. Genel Olarak Eitim Ve T o p l u m likileri En geni anlamyla, en genel dzeyde eitim sosyolojisi, eitim ile toplumun dier kurumsal dzenleri arasndaki ilevsel ilikileri inceler. Belli bal dier kurumsal dzenler ise ekonomi, siyaset, din, aile ve bo zamanlar, v.s. dir. Byle bir anlay, zorunlu olarak karlatrmal niteliktedir. 2 2 Bu adan eitim sosyolojisine baktmz zaman aadaki karakteristik sorunlar sanayi toplumlarnda ortaya kar. 2 3 a. Eitsel dnceler, kuramlar ve politikalarn toplumsal kkenleri, bunlarn belirleyicileri ve uygulanmalar. b. Eitsel kurumlar ya da eitim sisteminin daha geni toplumsal yap ile olan ilikileri. rnein: 1. Demografisi ile (Nfus miktar ve nfusun nitelii). 2. Ekonomisi ile (Insangcnn salanmas ve nitelii). 3. Siyasal sistemi ile (Ulusal nderlerin yetitirilmesi). 4. Toplumsal tabakalama sistemi ile (Toplumsal seilme ve farkllama, retim meslei sosyolojisi) ilikiler gibi. c. evrenin informal eitsel etkileri. 10

rgn eitimi gelitirici ya da engelleyici madd ya da manev etkenler (rnein sosyo-ekonomik durum, aile evresinin bykl ya da dier zellikleri, toplumsal snfn, etnik gruplarn, dinsel gruplarn, ya gruplarnn ve dier alt gruplarn tutum ve deerleri. 2 - Eitsel Sosyoloji Dier gr ise okul yneticileri, eitim uzmanlar ve eitim profesrleri oluturuyordu ki bu daln eitime zg olduunu ileri srerek sosyolojik kuramn, somut, pratik, ada eitimsel sorunlara dorudan doruya uygulanmas gerektii zerinde durdular. Bir tr uygulamal sosyoloji olarak algland. Soyut, kuramsal sosyoloji ile ilgilenilmedi. Baka bir deyimle sosyoloji, eitsel kuramn, uygulamalar ve srelerin incelenmesiyle eitimin iinde younlamaktadr. Bu durumda sosyoloji, eitsel psikoloji gibi bir ileve sahip olur. Bunlar, "Eitsel Sosyoloji" kavramn kullandlar. Bylece eitsel psikoloji ile eitsel felsefe arasnda bir denge kurmak istediler. Eitsel sorunlara yararl ve pratik zm yollan istediler. Bu iki farkl gr, fakltelerin ya da kurumlarn uzmanlk alanlarna gre farkl bir biimde ele alnmakta idi. rnein A.B.D. deki kurumlardan u izelge elde edilmitir. 2 4
AKADEMK ALAN UNVANININ OKUL VE BLMLERLE LKS Kursun ad Eitsel Sosyoloji Eitim Sosyolojisi Eitim blmlerinde verilenler says 109 45 Sosyoloji blmlerinde verilenler says 33 128

1963 ylndan sonra Eitsel Sosyolojik Aratrmalar Dernei'nin kard derginin ad "Eitsel Sosyoloji" iken "Eitim Sosyolojisi" olarak deitirildi. Bylece dernek, yeni ve farkl bir grup yneticiler denetimine geti. Bunlarn ou, sosyoloji renimi grm, eitime ilgi duyan kimselerdi. Dergi, bylece, istatistiksel veriler ve bilimsel yntemlere gre hazrlanm aratrmalara yer verdi. Oysaki derginin daha nceki saylar ahlk, siyaset ve dorudan doruya eitsel uygulamaya ynelik incelemelere yer veriyordu. 2 5 Sonradan bu iki ayr gr bakmndan birok pratisyenler bu iki alann birbirleriyle ok sk bir biimde ilgili olduklarm ve bir
I

11

ayrmn sz konusu olamayacan benimsediler. Bu ikisinin btn pratik amalar iin ayn ey olduunu ve her ikisinin de sosyolojiye ok yakndan bal olduu inanc yerleti. 2 6 Bylece eitsel sosyoloji aratrmalarnn hepsi, pratik sorunlar derhal yantlayan ya da mevcut uygulamadaki yetersizlikleri ortadan kaldran bir alan olmaktan uzaklamtr. Bugn, eitsel sosyoloji olarak nitelendirilebilecek aratrmalarn ou, sorunlara ynelik aratrma tipinden bugnk ve gelecekteki toplumda daha yeterli bir eitimin salanmasnda daha geni bir giriimin bir paras olmutur. 2 7 Oysaki daha nce eitsel sosyoloji, daha ok eitsel uygulamann sorunlarna mantksal olarak bal sosyolojik ve toplumsal psikolojik trdeki bilginin gelimesi ile ilgilenmekte idi. 3 - Eitimin Toplumsal Temelleri Eitsel sosyoloji ve eitim sosyolojisi dnda baz lke ve kurumlarda ise "Eitimin toplumsal temelleri" bal altnda kurslar verilmektedir. phesiz bu yaklam dier ikisinden ierik bakmndan genitir. nk bu balk altnda genellikle, eitim tarihi, eitim felsefesi, eitim sosyolojisi ve karlatrmal eitim gibi alma alanlar ilenmektedir. E. E T S E L S O S Y O L O J N N ZELLKLER

Eitim sosyolojisinin tanmm eitli yazarlar farkl biimlerde yapmlardr. Kukusuz bu farkllkta eitsel sosyoloji ve eitim sosyolojisi ayrm ya da anlaynn geni rol olmutur. Bu farkl iki gr, bugnk eitim sosyolojisinin gelime, ierik ve tanmlanmas ynnden bir bakma yararl olmutur. Denilebilir ki bugnk eitim sosyolojisi bu iki farkl gr de ieren bir dal durumuna gelmi, fakat eitim sosyolojisi biimindeki gr, bugnk daln domasnda daha ar basmtr. Bununla beraber bu iki gr birbirini tamamlamtr. Tanmlamalar dier bilimlerde olduu gibi tasvirlere ve konu aklamalarna doru ynelmitir. Tanm konusunda da farkl yazarlar farkl tanmlamalanyla birbirini tamamlamlardr. Esasen daha nceki farkl iki eitim sosyolojisi anlaym belirten aklamalarmz bu konuda bir fikir vermitir. 12

Akademik bir alma alan olarak geliim izgisi ierisinde ele alndnda eitsel sosyoloji alannn zelliklerini Gale Jensen aadaki biimde zetlemitir. 28 1- T o p l u m s a l G e l i m e Arac Birok klasik sosyologlar, eitim sosyolojisini toplumsal gelimeyi salayan ve toplumsal bozukluklar zmleyen bir inceleme alam olarak ele alrlar. Lester W ar d, Good, Ellvood gibi. 2 - E i t i m i n A m a l a r n n n c e l e n m e s i n d e Bir Ara Eitim amalarnn toplumsal belirleyicileri ile uraan sosyologlar, eitim sosyolojisini bu adan ele alrlar. Kinneman, Peters gibi dnrler, eitim sosyolojisini, eitim amalarnn nesnel bir zmlenii olarak dnrler. 3 - U y g u l a m a l Sosyoloji Tipini O l u t u r m a s Kimileri de eitim sosyolojisini sosyolojinin eitsel sorunlara uygulanmas olarak tanmlarlar. Bunu da genellikle sosyolojinin "Program gelitirme" alanna uygulanmas biiminde ele alrlar. Smith ve Kulp, eitim sosyolojisinin bu tanmnn zel sorunlara uygulanmas gerektiini tartrlar. Leslie Zeleny, eitsel sosyolojinin bir safbilim olamayacan, bunun eitimin denetimine uygulanmasn savunmutur. Bu gre gre eitim sosyolojisi bir bilim olmayp bir teknolojidir. Bununla birlikte Francis Brovn, eitim sosyologunun hem eitim ve hem de sosyoloji alanndan rendii btn bilgileri kullanabileceini, fakat sosyolojik ilkeleri tm eitim srecine uygulayarak bu bilgileri birletirip yeni bir bilim meydana getirdiini ileri srer. 4 - T o p l u m s a l l a m a Srecinin ncelenii Kiiliin gelimesi ile ilgili sosyologlar, toplumsal psikologlar ve eitim sosyologlar, ocuun tm toplumsallama srecini kendi inceleme alanlar olarak grmlerdir. Baka bir deyimle, bireyi etkileyen toplumsal gruplar kendilerine konu almlardr. Ellvood, Smith, Brovn gibileri birka rnektir. Eitim sosyolojisi, eitim kavram ile en geni anlamyla ilgilenir. Sadece okullama ile ilgilenmeyip yaam boyunca toplumsallama ile ilgilenir. 13

Eitim sosyologu Payne de "Eitsel sosyoloji, sosyoloji alannda renme ile ya da toplumsallama sreci ile ve eitimde sosyolojik zmlemenin uyguland herhangibir hususla ilgili olup bunlarn hepsini iine alr" diyor. 2 9 Yine Payne, eitim sosyolojisinin konusu olarak, bireyin kendi deneyimini kazand ve organize ettii toplumsal ilikileri almaktadr. Ayrca eitim sosyolojisinin toplumsal davran ve onun denetiminin ilkeleriyle ilgilendiini belirtir. Payne, eitim sosyolojisine teknolojik ya da uygulamal bilim asndan eitimin tm ynleriyle ilgilenen kaplamsal bir inceleme alan olarak bakar. Ksaca, eitim sosyolojisinin konusu, bireylerin bir kltrel gelenek iine katllar, bu kltrel gelenekle zdemeleridir. Bununla birlikte sorunlar ve yntemler toplumsal yapnn ve toplumsal gelimenin farkl aamalarna bal olarak deiir. a) Azok kapal ve ilkel toplumlarda eitim sosyolojisi, dorudan doruya, toplumsallama sreci ile ilgilenir. Kuaklar aras ilikilerle ilgilenir. Bu ilikileri tm alanlarda aramakla birlikte, genellikle aile iindekiler zerinde durur. b) Daha gelimi toplumlarda, uzmanlam kurumlar ve kiiler yoluyla yerine getirilen retim ve yetitirme amacyla kurulmu rgtsel aralarla ilgilenir. F. Brovn, daha iyi bir kiilik gelimesine ulamak iin eitsel srecin nasl formle edilmesi, dzenlenmesi gerektii sorununun eitim sosyolojisinin zellikle zerinde durduu bir konu olduunu belirtir ki buradaki eitsel sre, bir toplumsal denetim olarak dnlmektedir. 3 0 5 - Eitimcilerin Eitimi retmenlerin yetitirilmesinde, aratrmaclar ve eitimle ilgili tm kiilerin yeterli ve etkin olarak sosyoloji renimlerinde onun katklarnn farknda olup eitimin anlalmasnda geni lde yardmc olunaca belirtilmektedir. Bu amala retmen olacaklara eitim sosyolojisi gereklidir. Bylece onlara genel bir temel gr verilir. 6 - E i t i m i n T o p l u m d a k i Yerinin n c e l e n m e s i Eitimin hem toplumda ve hem de topluluktaki yeri farkldr. Cook, kitabnda, eitsel kurumlarn topluluktaki ilevi ve okul ile topluluun dier grnmleri arasndaki ilikiler zerinde durur. Ayrca 14

birok ky sosyologlar da ilk ve orta okula devam bakmndan topluluklar incelediler. JVarner'da yersel topluluun stat yapsnda okulun ilevi zerinde durmutur. Btn bu sosyologlar toplum ve topluluk incelemelerinde zellikle eitimin ilevine nem vermilerdir. 7 - Okul iindeki ve Okul ile Topluluk Arasndaki T o p l u m sal Etkileimin ncelenmesi Okul toplumunda toplumsal etkileim ve toplumsal roller ve okul ii ve okul dndaki gruplardaki kiilik ilikileri modellerinin incelenii. W. Waller, bu konudaki nclerdendir. Waller, retmenlerin roln hem rencileri ve hem de bulunduklar topluluk bakmndan incelemitir. Znaniecki ve IVilson'&a. yksek retimde retmen rol ile ilgilenmilerdir. Ayrca klik yaps, nderlik ve red sreleri ile ilgili aratrmalarn da okuldaki grup srelerinin anlalmasnda katklar olmutur. Brovn der ki; "Eitsel sosyoloji, deneyimin kendisi iinde ve kendisi vastasyla kazanld ve rgtlendii tm kltrel evrenin etkisi ile ilgilenmektedir. Eitim sosyolojisi, okulla ilgilenir ama, okulu btnn kk bir paras olarak tanr." Bu adan eitim sosyolojisinde aada belirtilen dier konular nem kazanmaktadr. 3 1 1. Eitsel kurumlarn yap ve ilevi. (rnein bir topluluk olarak okul, bir toplumsal sistem olarak okul, niversitelerin korporatif yaam, okul ve evre, toplumsal deerlerin aktarlmas ve retilmesi). 2. Eitsel eylemlerden gelen ve bunlardan ortaya kan toplumsal ilikiler. (Snf ve okulun toplumsal psikolojisi ve sosyometrisi, toplumsal uzaklk, otorite tipleri, disiplin v.s.). Bylece eitim sosyolojisi, aratrma iin uygun olan nfus birimleriyle ilgilenir. Nfus birimleri ile, ocuk, renci, aile, retmenler, mdrler, mffettiler, yksek kademe eitim yneticileri, yurttalar v.s. anlalmaktadr. Bunlarn herbiri, toplumda mevcut eitici sre ve sistemleri u ya da bu biimde etkileyen (Devamn salamada ya da deitirmek) nfus birimi ya da gruplardr. 15

F. BLMSEL Y N T E M K U L L A N M A Eitim sosyolojisi bilimsel yntem yoluyla bilgi edinir. Doru, salkl bilgi edinmek iin aratrma yapar ve nesnel yntemlerden yararlanr. Esas olarak bir bilimdir ve uygulamal olarak denenmi bir bilgi btnne varmaya alr. Buna ek olarak toplum iin daha iyi bir renim durumlar salayan eitsel yaplar ve srelere uygulanabilecek insan ilikilerinin (grup davran) sistematik kuram ve teknikleriyle ilgilenir. 3 2 Eitim sosyolojisi aratrmalarnda da genellikle dier davran bilimlerinde kullanlan belli bal yntem ve tekniklerden yararlanlr. Bir aratrmada bu tekniklerin tmnden yararlanld gibi tek tek de yararlanlabilir. a . erik zmlemesi Tarihsel ve edeb yaptlarn, belgelerin zmlenii. b . Katlarak gzlem Aratrcnn eitim srelerine katlarak gzlemde bulunmas. c. rnek olay zel bir toplumsal grup ya da kurum hakknda tasvir bilgi toplama ve yorumlama. d . Deneysel aratrma Eitim sorunlarnda anket ya da grme teknikleriyle yaplan uygulamal aratrmalar. e. statistiksel zmleme Eitimi ilgilendiren istatistiklerden eitim aratrmalarnda yararlanlmas. f. Model kurma Aratrcnn eitimle ilgili kuramsal modeller nermesi. g. Sosyometri zellikle okulla, snfla ilgili aratrmalarda gruplarn psikolojik davranlarnn matematiksel yntemlerle llmesidir. lerde bu konuda ayrntl bilgi verilmitir. 16

G . YENl E T M SOSYOLOJS Son yllarda ngiltere'de "Yeni eitim sosyolojisi" akm dodu. Buna gre eitim sosyolojisi, bilgi sosyolojisinin bir paras olarak grld. Konunun nemli sorun alanlar olarak, bilgiye nasl varlaca, bilginin okullarda ya da snfta nasl aktarlaca ele alnmaktadr. 3 3 Bu akmn temsilcilerinden Ioan Davies, "Eitim sosyolojisinin merkez konusu, bilginin denetim ve ynetimi olmaldr" diyor. 3 4 Dier temsilci M. Young, Davies ile birlikte Marksist gelenekten etkilenerek bilgi ve iktidar arasndaki iliki ile ilgilendiler.

BRNC BLM NOTLARI 1 Hansen, Donald: The Uncomfortable Relation of Sociology and Education, s. 23 vd. 2 Prichard and Buxton; Concepts and Theories in Sociology of Education, s. 21. 3 Carter, V. Good: Dictionary of Education, s. 145. 4 Ertrk, S.: Eitimde Program Gelitirme, s. 12. 5 "Sosyolojiye Giri" derslerinde konu, ayrntlaryla ilendii iin burada daha fazla aklamaya girmek istemiyoruz. 6 Topuolu, H.: Eitim Sosyolojisi, Kaynak Metinler, s. 1. 7 Banks, Olive: Sociology of Education, Third Ed., s. 6. 8 Durkheim, E.: Education and Sociology, s. 72. 9 Durkheim, 10 Durkheim, a.g.e. s. 64. 120. a.g.e. s.

11 Durkheim, a.g.e., s. 71. 12 Durkheim, a.g.e., s. 115. 13 Durkheim, E.: Moral Education. 14 Durkheim, E.: Moral, Education. 15 Prichard, Buxton, a.g.e., s. 14. 16 Prichard, Buxton, a.g.e., s. 14. 17 Gerdy, F.D.: "Sociology of Education" Classical Views on Education, The Ency. of Education, Vol. 8, 1971. 18 Gerdy, a.g. makale. 19 Prichard, Buxton, a.g.e. s. 15. 20 Prichard, Buxton, a.g.e., s. 16. 21 Hansen, a.g.e., s. 22. 22 Prichard, Buxton, a.g.e., s. 11. 23 Halsey, A. H.: Sociology of Education, in "A Dictionary of Sociology". 24 Prichard) Buxton, a.g.e., s. 23.

17

25 Prichard,

Buxton,

a.g.e.,

s.

29.

26 Prichard, Buxton, a.g.e., s. 20. 27 Hansen, a.g.e., yaz, s. 23. 28 Brookover and Gottlieb, s. 5 vd. Yazarlar burada "eitsel sosyoloji" kavramn kullanyorlar. Fakat bu yazarlar kitaplarnda eitim sosyolojisi ve eitsel sosyoloji gibi bir ayrm yapmamaktadrlar. Bu yzden kanmzca eitsel sosyoloji deyiminin eitim sosyolojisi kavramn da ierdii biiminde bir yorum yaplabilir. 29 Floud, Jean: Educational Sociology, in "A Dictionary of the Social Sciences." 30 Brown, F.: Educational Sociology, s. 36. 31 Floud, a.g. yaz. 32 Floud, a.g. yaz. 33 Banks, Olive: a.g.e. Third Ed., s. 3. 34 Banks, Olive: a.g.e., s. 9.

18

2.
Blm

ETM SOSYOLOJSNN NEM VE DER BLMLERLE LKS

A. N E M Her bilim dalnn toplumda kendine zg birtakm ilevlere sahip olduu bir gerektir. Eitim sosyolojisi de toplumun bir kesimini oluturan tm eitimciler, retmenler, davran bilimleri ve eitimsel srelerle ilgili tm aratrclar iin gerekli bir alma alandr. Eitimcilerin, eitim sosyolojisi bilmelerinin sebeplerini aadaki birka noktada toplamak mmkndr. 1 a . Bugn eitimciler, gemitekinden daha fazla eitli toplumsal snflardan, rklardan, yabanc kkenli ve ok farkl tipteki komuluk evrelerinden gelen rencilere kavramsal aralar ve toplumsal beceriler retmektedirler. Eitimcilere bu bilgiyi eitim sosyolojisi salar. b . retmen, eitim sosyolojisi ile, okul ve topluluk konusunda daha tam bir gre sahip olur. Ayn biimde renci de eitim psikolojisi, felsefesi ve tarihi ile eitim sosyolojisi alt zaman daha geni dnebilme yetenei kazanr. Bireyin gr asn geniletir. c. Bugn eitimci, modern retim konusuyla urarken daha iyi bir duruma gelmek iin aratrma sonucu yaynlanan incelemeleri yorumlamak, temel istatistiksel aratrmalar yapmak ve genel olarak aratrmada yeterli bir dzeye varmak ihtiyacndadr. Eitim sosyolojisi ise, bilimsel bilgi ve aratrma yntem ve tekniklerini grup davran ile ilgili aratrmalarnda kullanan ve bu yetenekleri eitimcilere salayan bir daldr. d . Eitim sosyolojisi, eitimciye mesleksel davran ve tutumlarnda blgecilikten kanmaya yardm eder. O n a bakalarnn da geerli ,yrrlkte olan bir kltrleri olduu bilgisini salamaya alr. 19

e. Eitim politikasn tesbit eden eitimciler, eitimi, eitim sistemini etkileyen toplumsal gler ve biimleri hakknda hatr saylr derecede bilgiyi eitim sosyolojisi yoluyla edinebilirler. f. Btn eitimciler, bizatihi okul iinde yerine getirilen farkl toplumsal roller hakknda bu dal yoluyla daha iyi bir gr kazanrlar. g. Eitim sosyolojisi, ayrca, eitsel psikoloji ve eitsel felsefe ile birlikte muayyen nfus birimleri arasnda uygulanacak ya da uygulanmayacak politikann tesbitinde eitimcilere yardmc olarak onlara yan katklarda bulunabilir. Gdlecek politikann tayininde eitim sosyolojisi, okul ile evrenin baarya ulamas iin amalarn tesbitinde kullanlabilir. h . Toplumsal gelimeye bireylerin katks, rol, sre, kurum, ilev v.s. gibi sosyolojik kavramlarn teknik zmleniinin bilinmesiyle daha fazladr. 2 Eitim sosyolojisi de bu kavramlar eitimle ilgileri asndan inceleyen bir bilim daldr. . Toplumdaki rollerin yerine getirilmesi bilimsel sosyolojik bilgi sayesinde daha baarl olur. 3 i. Eitim sistemimizin dzeltilmesi almalarnda, eitli lkelerin benzer sorunlar karsndaki tutumlarnn renilmesinde ve lke gereklerine uygun bir eitim sistemi modelinin gelitirilmesinde bu daln byk katks vardr. j . Bu alandaki almalar, aratrmalar ve elde edilen kuramsal yasalar, ayn zamanda sosyoloji bilimine ve gelimesine akademik bakmdan katkda bulunur. B. E T M S O S Y O L O J S N N L M L E R LE L K S DER DAVRANI B-

Eitim sosyolojisi, dier davran bilimlerinden eitim antropolojisi, eitsel psikoloji ve klinik ve medikal psikoloji ile yakndan ilikilidir. 4 izelgenin birinci halkasn oluturan eitim antropolojisi, insann yeryznde bugnk durumuna deinki eitici sreleriyle ilgilenir. Eitim antropolojisi, zellikle, insann toplumsallama ve kltrleme srelerinin genel zellikleri zerinde durur. nsann eitici sreleri ve douundan bugne deinki yapm karlatrmal olarak inceler. 20

kinci halka, eitim sosyolojisidir ki daha nce incelediimiz gibi, modern eitsel sistemlerdeki grup ilikileriyle urar. Daha ok, eitici sreler ve sistemlerle etkileim asndan gruplarn yap ve ilev incelenmesi zerinde durur. nc halka, eitsel psikolojidir. Burada grup sre ve davranlar bireysel renim sreleriyle ilgili olarak ele alnr. Ksaca, birey ve onun renim sreleriyle ilgilenir. Akl ve zihinsel sreler zerinde daha fazla durur. Drdnc halka ise, yine, insann renme sreciyle ilgilidir. Konunun isel ve psikolojik ynleriyle ilgilenir. zellikle bireyin renim yeteneinin psikolojik sreleri, bu daln temel inceleme alann oluturur. Aratrmalar hastanelerde yaplr ve tbb fizikilerle sk iliki kurulur. Bylece, davransal bilimlerde retilen konular makroskopik ynden mikroskopik yne doru hareket eder. Ba durumda eitim sosyolojisi biraz orta durumdadr. nk insann evrensel ya da bireysel zellikleriyle fazla ilgilenmez. nsan trnn eitsel sreteki grup davran ile ilgilenir. Bylece eitim sosyolojisi, eitim antropolojisi ile eitim psikolojisi arasnda bir yerdedir. 21

Bu dallar yannda eitim sosyolojisi, genel sosyoloji, kltrel antropoloji ve toplumsal psikoloji ile sk bir ibirlii halindedir. C . T R K Y E ' D E E T M SOSYOLOJS RETM

Ziya Gkalp, Prens Sabahattin, Baltacolu ve daha sonraki Trk sosyologlar, eitimle ilgilenirken, onun toplumla ilikilerine de deinmi ve lkemizde bir eitim sosyolojisi dalnn domasna dnsel ynden ortam hazrlayarak ilk katkda bulunmulardr. 1. Ziya Gkalp (1876-1924) Trk sosyologu Ziya Gkalp, toplumumuzda pek ok konulara k tutmutur. Eitim alanna da geni ilgi duymutur. Bu konu ile ilgili grleri bugn hl gncelliini korumaktadr. Grlerini aadaki balklar altnda inceliyebiliriz. E i t i m Milli O l m a l d r Gkalp, eitimin mill olmasnda srar etmitir. Eitimin mill olup olmamasna gre toplumlar e ayr 5 . a) lkel toplumlarda eitim, mill olmakla birlikte, ksmdir. ocuk genel kltr almayp airete ait ksm kltr edinir. b) Modern ilerlemeyi kabul eden kavimler, yeni bir uygarlk zmresine girerler. Kitaplar, okullar, retmenlerle bu uygarlk kendisini o kavimlere ait ocuklara rettirir. Bu kavimde mill kltr, milletleraras uygarln gelenekleri altnda kaybolur. Bu durumda eitim, mill deil, milletlerarasdr. Okullar, ocuklara mill kltr deil, milletleraras uygarl alamaya alr. c) Modern milletler ise mill kltr arar ve eitimleri de mill olur. Eitimin A m a c Gkalp, eitimin, faydaclk esasna dayandrlmasna kardr. Trkiye'de eitimde ekonomik yarar hedefini yanl olarak nitelendirir. O n a gre eitimin amac ok para kazanmak deildir 6 . Eitimin fayda gtmezlik, vatanseverlik, fedakrlk gibi karakter gelitirme zelliklerini de alamaldr. 7 O n a gre modern bir eitim, ancak modern bir devlette bulunabilir. 22

Bu husus da ancak, mill kltrn bilinli bir biim almasiyle ortaya kabilir, dardan alnamaz. Modern retim, modern teknolojinin mill bireylere retilmesidir. 8 Gkalp'e gre eitim, toplumun bireyleri zerinde uygulad sosyalletirme iidir 9 . Toplum, bireyler sosyalleirken bunun iyi ya da fena oluuna gre bir deerlendirme yapar. Bu durumda dl ve ceza kavramlar ortaya kar. Eitimde dl ve Ceza Gkalp hibir eitimin, dlsz ve cezasz olamayacan vurgular. Yaygn dl ve ceza, rgn dl ve ceza olarak iki ksma ayrlabilirler. Yaygn olanlar, toplumun gerek vicdann gsterir. rgn olanlar, toplumun vicdann temsil edemez. nk onlar uygulayan, dorudan toplum deil, birtakm resm kiilerdir 10 . Gkalp, yaygn dl ve cezalarn bireyleri gerek olarak sosyalletirdikleri inancndadr. dl ve cezalarn az lde olmasn ve renciye hakl grnmesini ister 1 1 . Sosyalletirme srecini bireyin doaya intibak deil, topluma ya da sosyal doaya kendini benzetmesi olarak ele alr 1 2 . Kozmopolit Eitim lkemizde medrece ve okulun, eittii kiilerin ahlk ve karakter ni bozduunu syler 1 3 . Oysa ki baka lkelerde en karakterli ve ahlkl kiiler, en fazla eitim grm kiilerdir. Bizdeki bu ters durumun sebebi, eitimimizin mill olmayp kozmopolit oluudur. Bu kozmopolitlie rnek olarak istanbul'u gsterir, istanbul'da trl kitap vardr. Birincisi Sahaflar, ikincisi Beyolu kitaplar, ncs Bbli caddesindeki kitaplar. Sahaflardaki eitim, Arap ve Acemce, Beyolu kitaplarndaki eitim, Avrupaya aittir. Bbli caddesindeki Tanzimat eitimi ise, evvelkilerin tercmesi ve taklididir. Mill eitimimizin kitaplar ve kitaplar henz vcuda gelmemitir. retim yerleri de kitap dkknlar gibi kozmopolittir; Medreseler, yabanc okullar, Tanzimat okullar gibi. Sahaflarn kitaplar medreselerde, Beyolunun kitaplar yabanc okullarda, Bbli caddesinin kitaplar da Tanzimat okullarnda okutulur. lkemizde, uygarlk ve eitim bakmndan birbirine benzemeyen tabakadan sz eder. Halk, medreseliler, mektepliler 1 4 . Bunlardan birincisi hl Uzak Dou uygarlndan ayrlmam, ikincisi, 23

Dou uygarlnda yaamakta, ncs ise Bat uygarlna erimitir. Bu duruma gre milletimizin bir ksm ilkalarda bir ksm ortaada, bir ksm ise, son alarda yaamaktadr. Bu durum normal deildir ona gre. Bu eitim usuln birletirmek gerekir. Ancak bylece gerek bir millet olabiliriz 1 5 . Ona gre eitimimizi, halkiyat (Halk bilgisi), medresiyat (Medrese bilgisi), mektebiyat (Mektep Bilgisi) diye ksma ayrabiliriz. k kitaplar ile halk masallar, komalar, ataszleri birinci ksm, Arapa ve Farsadan evrilen kitaplar ikinci ksm, Bat dillerinden aktarlanlar da nc ksm oluturur. Bylece ona gre, uygarlklarmz birletirirsek eitimimizi de birletirmi, ruh ve fikir bakmndan ayn cinsten bir millet olmu oluruz 1 6 .
I

Bat Uygarl ve Trk

Kltr

Bat uygarl ile kltrmzn badaabileceini de vurgular. Bu konuda yle diyor: "Trk Milleti, Bat Uygarlna girmekle mill yaamndan hibir ey kaybetmez. nk mill yaam, kltr adn verdiimiz mill irfan evresinde tamamiyle mstakil olarak var kalr. Bu suretle ruhumuzda Bat uygarl ile Trk kltr yanyana geldii zaman, aralarnda hibir arpma husule gelmez ve bu beraberlikten hibir genlik buhran domaz. Genlik Buhran Gkalp, zamannda genlik buhranndan da sz etmitir 1 7 . O n a gre genlik arasnda din buhranmn domasna sebep, bir taraftan okullarda din eitimi verenlerin gerek Islmiyeti bilmemeleri, dier ynden de pozitif bilimleri okutan retmenlerin ilimlerin aslm renmi olmamalar, yni filozof bulunmamalardr. Genlik bu iki etki altnda dnmee balaynca, zarur olarak bir taraftan din ile akl arasnda, dier ynden din ile rf arasnda uyumazlk olduuna kani olur. Yni din, akl ve rf gibi ruha egemen olan bu g, genlerin kafasnda uyuamaz bir duruma gelir. Gerek slmiyeti bilmeyen baz retmenlerin, akla ya da rfe zt gelenekleri, dine ait gstermeleri, genlerin zihnini artan en byk etmen olmutur. Oysaki slmiyet, akla ya da rfe uymayan hkmleri kabul etmez 1 8 . Kelmda ve fkhda eliki durumlarnda akl ve rf esas alnmtr. Yalnz slmiyet, gereklik hkmlerinde akl, kymet hkmlerinde ise rf 24

esas alan dindir 1 9 . rnein Katolik ve Buda dinleri bu iki kural kabul etmez. Oysaki Islmiyette zamanlarn deimesiyle, hkmlerin deimesi mmkn olduundan, Mslman milletlerin modernlemesine hi bir engel yoktur. E i t i m Trleri Gkalp'e gre eitim iki eittir. Birisi rgn, dieri yaygn eitimdir. 2 0 Bu ayrm ilk kez Trk literatrnde o yapmtr. Gkalp, yaygn eitimin savunucusudur. nk o. hali hazrdaki toplumun vicdann nakleder. Oysaki rgn eitim, ocuklara toplumun gemite toplanm zihinsel birikimlerim verir. Bylece eitimde ncelii kltre verir. Eitim, ona gre, bir toplumda, yetikin kuan henz yeni yetimeye balayan kuaa, dncelerini ve duygularn vermesi demektir. Bu veri iki trldr. Birincisinde, yetikinler, haberleri olmadan, konumalaryla, hareketleriyle canl rnekler oluturarak gen kuaklar etkilerler (Yaygn eitim). kincisinde ise yetikinler, resm grevler alarak etkide bulunurlar. Yaygn eitimde daha ok o zamanki toplumun yeni vicdan nakledilirken, rgn eitimde gemite toplanm zihinsel rnler verilir. Yaygn eitim, yaanlan biimleri, rgn eitim, yazlm biimleri verir 2 1 . Toplumun bireylere yaygn eitim yoluyla verdii kurumlarn toplamna Kltr, nceki kuan sonraki kuaa rgn eitim aracyla devretmeye alt eserlerin toplamna da Maarif adn verir. Eitim-Kltr Uygunluu O n a gre, baz milletlerde maarif ile kltr, birbirine uygundur. Bunlarda rgn eitim, yaygn eitimin izini takip etmitir. Cermen milletleri, Anglo-saksonlar byledir. Bu milletlerde ocuklara yaygn eitimin verdii hislerle, rgn eitimin verdii fikirler birbiriyle uyumludur. Bizde ise, "rgn eitim ile alnan yabanc fikirler, yaygn eitim ile alman mill duygulara zt olduu iin, maarifimiz ile kltrmz birbirine yan gzle bakarlar". Su ile zeytinya, nasl birbirine karmazsa, bizim Maarifimiz ve kltrmz de birbirleriyle ilikili olmakla birlikte, birbirleriyle karlkl intibak edememiler25

dir. Gkalp, btn sosyal buhranlarmzda bu genel sebebin etkilerini grr. nk lkemizde ona gre, maarif yayldka ahlk bozulmakta, maneviyat yklmakta, ruh hastalklar, zihin buhranlar artmaktadr. Gkalp'e gre Kltrel Trkln amac, maarifimizi, bir yandan milletleraras uygarla, dier yandan mill kltre intibak ettirmektir22. r e t i m Biimi Okullarmzdan kan genler niin Avrupallarn anlad anlamda bilim adam olamyorlar? 2 3 . Bu sorunun yantn Gkalp yle veriyor: "nk, ocuklara verilen bilgi para paradr, bunlar birbirine balanmyor, evrak- perian gibi darmadank kalyor. Hocalarn hibiri orta retimden maksat nedir diye dnmemilerdir. Dnm olsalard, her mektebin fizik, biyoloji, edebiyat hocalar bir araya gelir, rencinin iradesi zerine tesir edecek fikir kuvvetleri tesbit eder ve genlere o istikamette telkinlerde bulunur. Bir Fransz filozofu, Fransz liselerinden kan rencinin kafasnda belli bir istikamet olmasnn sebebini, Fransz liselerindeki muallimlerin, hangi ders hocas olurlarsa olsunlar, bir felsefe kltrne sahip olmalarna balar; nk, byle bir kltr sahibi muallim, kendi okuttuu dersin dier bilimlerle olan ilikisini bilir, insan hareketinin ynelmesi gereken istikameti zerinde dnmtr. Bundan baka, Fransz liselerinde felsefe dersi de vardr. Bu dersin hocalar Fransz ocuunun kafasndaki bilgiler arasnda balant kurmaya ve bunlar iradeleri zerine tesirli klmaya alrlar. Bizde yle deildir. Her hoca, ocuun kafasn bir kp sanr, hepsi bu kp bir miktar doldurmaya alr. Kpteki svlar ya birlemez cinsten olduu iin, yahut da ocuk, kp sallamaya altrlmad iin her hocann ortaya doldurduu sv olduu gibi durur. Kim hocann kafalarna yerletirdiini snav zamannda tamamen mmeyyizin nne dkerse, o, snfn birincisi olur. ocuun anadan doma kabiliyeti var da kp sallar, bu svlar kartrarak bir karm yaparsa hoca, onu snfta brakr. nk o, karmn yapsn anlamaktan acizdir. Eer bizde, Avrupallar gibi, liselerde gerekten ocuklarn iradelerine tesirli bilgiler vermek istiyorsak, vakit geermeksizin, Sultanilerin programna felsefe dersi koymalyz ve hangi ders tayin edilirse edilsin btn sultani hocalarnn felsefe kltrne sahip kmalarn istemeliyiz". 26

Gkalp, hareketsiz ocuun terbiyeli saylmas, ocuun oyunlar yoksun klnmas, ocuun korkutularak eitilmesini daima eletirmitir. Bu hususlar bizde istibdat dnemlerinde padiahlarn kendi rejimlerine itaatli vatanda yetitirme politikalar iinde yer almtr 2 4 . Deer yarglar bir ulusun kltrn oluturur. Kltr, bir toplumun vicdannda yaayan deer yarglarnn tmdr, bu sebeple de millidir. Eitim, kltr, bir kavmin fertlerinde ruh melekeler durumuna getirmektir. Eitim, kltrn, ocuklarn ruhuna alanmas demektir. Bylece o, eitimin amalar olarak unlar nerir 2 5 .
*

a) Eitimin amac, birey deil millettir. b) Her ulusun kendi kltrn genlere alamas, eitimin temel ilkesi olmaldr. c) Genler babo yetitirilmemeli, bir lkye yneltilmelidir. d) Eitim, bireye kiilik Etim-retim Ayrm Eitimle retimi birbirinden ayrr ve onlara ayr amalar gsterir. retim, ocuklara, bilgi vermekle ykmldr, onlar ilerde seecekleri mesleklere hazrlar. Bu bakmdan faydac bir ama gder. Eitim ise faydacl amalayamaz. Eitimin amac mill kltr zmsemek olmaldr. Ona gre eitim mill, retim mill deildir. nk eitim deer yarglarna, retim ise teknik bilgilere, gereklik yarglarna dayamr. Deer yarglar her toplumda bakadr, yleyse millidir. Gereklik yarglar byle olmayp her millette geerlidir. Toplumdan topluma deimez. O bakmdan mill deildir. Kad Eitimi Gkalp, Trk kadnnn toplumdaki yerine ynelik bir devrimi, halknn ilerlemesi iin gerekli ivedi sorunlardan birisi saymtr. Kadn, ailenin merkezidir ve onun ibirliine sosyal yaam muhtatr. Trk kadnlar da erkeklerle eit dzeyde toplumun her kesitinde yeralmaldr. Hibir ayrma tabi tutulmakszn okullara ve niversitelere girebilmelidirler. Bylece kadn eitimine nem verilmesini savunmu27 kazandrmaldr.

t u r 2 6 . Onun bu konudaki grleri Cumhuriyet Trkiyesinde gereklemitir. Din Eitimi O n a gre okullarda, Kur'an'n Trke evirisi okutulmal ve bylece halk kitlelerine din sevgisi ve bilgisi yaylmaldr. Din kitaplarmz, hutbelerle vaizlarn Trke olmas gerekir. Genliin dinsel eitimine zel bir deer vermektedir. Bir yazsnda "Btn hayatlarnda kuvvetli bir seciye gsteren insanlar, umumiyetle ocukluklarnda dinsel bir terbiye alanlardr" demektedir 2 7 . Aydnlar v e Grevleri Gkalp, Trk aydnlarnn asl grevinin, lkenin ivedi i ve d sorunlarnn zmlenmesi imknlarnn aratrlmas olduu grndedir. Ayrca, aydnlar, Bat uygarln Anadolu kylerine gtrmeleri ve oralarda okullar kurmalar iin halka gitmeye arr. Yine, aydnlarn halka doru gitmesi, ondan mill kltrn temellerini renmesi gerekir 2 8 . Toplumun salam temeller zerine oturtulabilmesi iin aydn yetitirilmesine nem vermitir. Aydnlarn dindar olmasn istemi, bu hususun, birbirine kaytsz tabakalar olarak ayrlmasn nleyeceini savunmutur 2 9 . O n a gre, kendini kendi halkndan uzak tutan bir aydn, ulusal kltr yok eder, yerine yabanc bir uygarl getirir. Sonu Ziya Gkalp'in eitime ilikin grlerini gzden geirdiimizde onun eitim olgusuna sosyal adan baktn grm oluruz. Bu balamda eitim, bir toplumun sosyal yaps ile kltr ile tutarllk gstermelidir. te Gkalp'in eitim asndan srarla zerinde durduu hususlar bu noktada dmlenmektedir. Bu adan Gkalp Trkiye'de sosyolojinin uzmanlk dallarndan birisi olan eitim sosyolojisi bilim dalnn teorik temellerini oluturmutur. O n u n bu alana ilikin ele ald konular bugn de temel konulardr. Ayrca Gkalp'in bu alandaki grleri lkemiz bakmndan hl gncelliini korumaktadr. zellikle eitimde reform abalarnda herzaman Ziya 28

Gkalp akla gelmektedir. Bu sebeple Gkalp, Trk eitim sosyolojisi literatrndeki katklar sebebiyle daima gz nnde bulundurulacak sosyologlarmzdan birisidir. Onun en nemli ynlerinden birisi de, ulu nder Atatrk' hem eitim, hem de kamu dzeni ve devlet ynetimi gibi alanlarda dnce olarak belirli ynde etkilemi olmasdr. Fakat Gkalp, Atatrk'n dnce yapsn oluturan ve besleyen tek kaynak deildir. 2. P r e n s Sabahattin (1877-1948) Prens Sabahattin't gre toplumsal yapmzda sorun douran iki husus vardr. Birincisi kiilie nem vermeyen eitim sistemi, ikincisi ise merkezcilie dayanan ynetim sistemidir. a . Eitim, kiiliin gelimesine yardm etmelidir. Ailelerimiz, ocuklarn zgr bir yaamla hazrlamyor, onlara zel alma ve girikenliklerine dayanarak yaamak ve ykselebilmek gcn veremiyor. Tketici memur tipi yerine kendi kendine yeten, retici, kiisel girikenlik (Teebbs- ahs) eitimi alm kiiler yetitirmeliyiz. Bu konuda yle diyor. 3 0 "renim, gnmzn ihtiyalarm karlayabilmek iin, kiiliin gelimesini salayacak etkin bir eitimin yardmcs olmaldr. Hazr mevkiler salamaya yarayan bir ama olarak deil, kiisel girikenlii verimli klacak bir ara saylan renimin, btn derecelerinde programlaryla pratik yaamn gsterebildii eitli ihtiyalar karlayabilmesi gerekir". b . Ynetim yaammzda merkez sistem, ok giderle az i grlmesine, yrenin zel sorunlarnn merkezden kavranmamasna yol amaktadr. Bu sakncalar gidermek iin ynetim yaamnda merkez dcla (Adem-i merkeziyet) giderek yetkilerin bir ksmn yerel ynetime devretmeliyiz. Bylece az giderler daha fazla i grlm olacak, yre ile ilgili ileri yakndan bilen kiilerden yararlanlacaktr. Bu konuda Prens Sabahattin yle diyor: 3 1 "Adem-i merkeziyet, gidermesini salyor, hem nmndan meydana gelen belirtisi ve ayn zamanda ynetimin byk bir kolaylkla ihtiyalar de zel bamszln siyasal alandaki uzabu etkinlik, siyasal zgrln en gerek en gvenilir bir garantisi oluyor". 29

3. s m a i l Hakk Baltacolu (1889-1978) Baltacolu da eitim sistemimizin ulusal olmayndan, biimsel yenileme hareketlerinden ve okul programlarndaki bat taklitiliinden yaknmtr. Ayrca, yaratc, "Yeni A d a m " yetitiren retici bir eitim sisteminden yanadr. rencilerini evre inceleme gezilerine karm, okul tiyatrosu kurmu ve oyunlar yazmtr. Akhava okulu, doay tanmak ve rencileri ak havada gelitirmek Baltacolu'nun getirdii yeniliklerdi. Trkiye'de ilk karma renimi balatmtr. Sanat ve elii yoluyla eitimin sadece ilkokullarda deil, orta retimde gelitirilmesine almtr. 32 Bylece, gzel sanatlarn nemini savunmutur. Baltacolu, eitim olgusunu be ana ilke ile temellendirir : 3 3 1. Eitim retim, insana bilgi yannda kiilik kazandrmaldr. 2. Gerek kiilikler gerek ortamlarda oluur. Okullar byle uygun ortamlar yaratmaldr. 3. Okullar gerek yaamdaki alma ilkesini gerekletiren yerler olmaldr. 4. Gerek alma sonucu gereken verim alnmaldr. alma sonucu randman elde edilmeli, ortaya bir eser kmaldr. 5. Eitimin grevi yaama hazrlamaktr. Balatma ilkesi olarak isimlendirdii bu ilkeden, okulun kiiyi toplumun gerek yaantsna hazrlamak olduunu anlamaktadr. Okul ,balatma faaliyetini baz ana faaliyetler zerinde yapmal, gerisini yaama ,deneyime, kiisel baarya brakmaldr. Bu ilkelere gre temellendirilmi "tima Mektep" dedii yeni okul modelini nermektedir. Bu okul, retim okuludur ve demokratik okuldur. retim nemlidir, kuramsal ve uygulamal ders biiminde bir ikilik deil, btnlk vardr. 3 4 retici adam yetitirmek, eitimin amalar olmaldr. 4 . E t h e m N e j a t (1882-1921) retmenlik ve yneticilik grevleriyle eitimimize hizmet etmitir. Bilgiye deil, mill duygulara dayanan, genleri canl, gl, becerikli yetitirmeye ynelik bir eitimi savunmutur. Beden eitimi, mzik, el ileri ve zellikle tarm derslerinin nemle ele alnmasn istemitir ( 3 S ) . 30

Tarma dayanan ve kylerin kalknmasna katkda bulunacak bir eitimi ilk savunan Ethem Nejattr. Onun bu konudaki dnceleri, Cumhuriyet dneminde alan Ky Enstitlerinin fikir kayna olmutur 3 6 . evre korunmas ile de ilgilenmi ve ilk kez bu konuda fikir retmitir. Eitimde uygulamaya nem vermi, retmen okulu rencilerini kylere gtrerek kyllerle iliki kurdurmu, onlara sosyal evrelerini tanmay retmitir. Geziler yaptrarak rencilerin evrelerini ve yurdunu tanmalarn salamtr. 3 7 5. Trkiye'de r g n E i t i m P r o g r a m l a r n d a E i t i m Sosyolojisi lkemizde "Eitim sosyolojisi" bal altnda ayr bir ders, 1953 ylndan itibaren ilkretmen okullarnda ve eitim enstitlerinde okutulmutur. Bugn hal meslek dersleri grubu ierisinde byle bir ders bu kurumlarda okutulmaktadr. Ancak bu kurumlarda takip edilen piyasadaki birka eitim sosyolojisi kitabnn ierii, bir eitim sosyolojisi mfredatn vermekten uzak kalmtr. Daha ok genel sosyolojinin temel kavramlarndan bazlarnn aklamalarna yer verilmitir. Ayrca "Yetikin eitimi" konusu da eitim sosyolojisi ierisine ayrntl bir biimde alnmtr. Oysaki bugn yetikin eitimi konusu genellikle eitim sosyolojisinden ayrlarak ayr bir dal durumuna gelmitir. Birinci Dnya Savann ilk yllarnda Ziya Gkalp, stanbul Darlfnununda sosyoloji dersleri okutuyordu. Eitim sosyolojisi dersi de 1917 ylndan itibaren verilmeye baland. /jya Gkalp'in nerisi ile "Terbiyev timaiyat" dersi kondu. Bu dersleri I. Hakk Baltacolu tedris etti. 3 8 Daha sonralar Cumhuriyet dneminde bu dersin tedrisi kesintiye urad. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi, kurulu tarihi olan 1965 ylnda programna bamsz bir eitim sosyolojisi dersi koymutur. Daha sonra, Hacettepe niversitesi de byle bir dersi programna almtr. Yine, O.D.T.. de konu bamsz olarak ilenmektedir. stanbul niversitesinde eitim sosyolojisi bamsz olarak ele alnmamtr. Edebiyat Fakltesinde genel pedagoji dersleri iersinde 31

eitsel sosyoloji niteliindeki baz konular ele alnmtr. rnein ocuk eitimi, disiplin konular zerinde daha fazla durularak eitsel psikoloji ya da genel pedagoji alanlar ilenmitir. Bylece bu konuda aratrc, uzman yetimedii iin de bu alanla ilgili yaynlar (monografi ya da sistematik yaptlar) son derece snrl kalmtr. Bununla birlikte son yllarda gerek niversitelerimizde ve gerekse eitli kurumlarmzda (Devlet Planlama rgt, baz bakanlklar ve Mill Eitim Bakanl gibi) konuya ilginin arttn ve bu konudaki aratrmalarn tevik edildiini grmekteyiz.

KNC BLM NOTLARI 1 Prichard, Buxton: a.g.e., s. 24-25.

2 Fichter, J . : Sociology, s. 14. 3 Fichter, a.g.e., s. 3. 4 Prichard, Buxton: a.g.e., s. 28-30. 5 Gkalp, Ziya; Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelleri I, s. 28. 6 Gkalp, a.g.e., s. 44. 7 Gkalp, a.g.e., s. 45. 8 Gkalp, a.g.e., s. 60. 9 Gkalp, a.g.e. s. 113. 10 Gkalp, a.g.e., s. 117. 11 Gkalp, a.g.e., s. 120. 12 Gkalp, a.g.e.,. s. 123. 13 Gkalp a.g.e. s. 171. 14 Gkalp, a.g.e., s. 250. 15 Gkalp, a.g.e., s. 251 16 Gkalp, a.g.e., s. 251. 17 Gkalp, a.g.e., s. 278. 18 Gkalp, a.g.e., s. 280. 19 Gkalp, a.g.e., s. 281. 20 Gkalp, a.g.e., s. 321. 21 Gkalp, a.g.e., s. 323. 22 Gkalp, a.g.e., s. 326. 23 Eriirgil, Mehmet: Bir Fikir Adamnn Roman. Ziya Gkalp, s. 83-84. 24 Eriirgil, a.g.e., s. 116. 25 Dizdarolu, Hikmet. Ziya Gkalp zerinde Aratrmalar, s. 118-119. 26 Gkalp, Ziya; Makaleler IX, s. 63-66. 27 Heyd, Uriel: Trk Ulusuluunun Temelleri, s. 101.

32

28 Gkalp, Ziya: Trkln Esaslar, 3. Bas, s. 33. 29 Gkalp, Z.: Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelleri I, s. 283. 30 Prens Sabahattin: Trkiye Nasl Kurtarlabilir? s. 62. 31 Prens Sabahattin: a.g.e., s. 54-55. 32 Kaya, Y. Kemal: insan Yetitirme Dzenimiz, s. 80. 33 Ayta, Kemal: Baltacolu'nun Eitim Sisteminin Ana Geliimi, Yeni Adam Mec. say 921, 34 Ayta, Kemal: a.g. yaz, 35 Akyz, Y.: a.g.e., s. 192. 36 Akyz, Y.: a.g.e., s. 192. 37 Akyz, Y.: a.g.e., s. 193. 38 Ayta, Kemal: a.g. yaz.

33

3.
Blm

TOPLUMSALLAMA SREC
En geni anlamyla t o p l u m s a l l a m a , ocuun eitimi demektir. Bu srece, ayn zamanda, "Topluma hazrlanma" diyebiliriz ki birey, bu srele, belli bir topluma ve dar anlamda ise belli bir gruba btnlemektedir. Birey, toplumsallarken toplumsal etkileime tabi olur.

ULUSAL

TOPLULUK
T,

Jv.Flm

Radyo

Basn

yat.ro

Sa^Klt'urel

_ I , YERSEL ^ ^ TOPLULUK G RUPLARI Is G r u p l a n r ^OUul Dinsel Kurulu Kulup/ Ganglar

/Etkiler

/ ,, , ' IU incil G ruplar

Arkadalar^ O y u n g rubu

Aile

Birincil G ruplar

, A n a baba//

V
\Cocuki

T O P L U M S A L E T K L E M N GENLEYEN EVRESN G S T E R E N DYAGRAM 34

Toplumsal etkileme, kiiler ve gruplar arasnda buna katlanlarn davranm deitiren herhangi bir ilikiye verilen isimdir. 1 ocuk, toplumsal etkileim yoluyla grubunun kltrn kazanr. Herhangibir toplumsal etkileme, davranlar eitimcinin istedii ynde deitirdii takdirde eitimin bir paras olabilir. nsanlar, iinde bulunduklar duruma uyarlar. Bylece, ada eitimin geni bir paras, iinde renimin yer ald uygun durumlarn dzenlenmesinden ibarettir. Bu durumda renenler kendi kendilerine ve dierlerine rettikleri mddete bir bakma ayn zamanda retmendirler. Fakat ocuk, grup renimi durumlarna, okula gitmeden ok daha nce katlr. En eski ve en temel gruplardan birisi ailedir. ocuun gelimesi bakmndan aile, srekli olarak genileyen toplumsal iliki halkalarn iine alr. ocuk, farkl gruplarda roln renmeye balar ve bu, onun kiilik geliiminin bir parasdr. Her trl yaam biiminde birey, o yaam biiminin gerektirdii davranlar renir. rnein bir da kyndeki kyl ocuunun aydan, kurttan, akaldan, kpekten korkmamas retilir. Ana babas tarafndan ocuk, bu hayvanlarla korkutulmaz. nk bu hayvanlardan korkarsa tehlikeli sonular dourur. rnein kurttan korkarsa kuzuyu kurda kaptrr. akaldan korkarsa badaki zm akala yedirir. Kpekten korkarsa, kurdun akaln zerine giderken yannda yanda bulamaz, kurdun, akaln haberini alamaz. O halde toplumsallamay, bireyin etkinlik iinde bulunduu yaam biimi belirler. 2 Okulda iken ayn zamanda evresindeki dier rgtl gruplara da girer. Bunlar; rnein bir kulp, serbest zaman faaliyetleri ve daha geici nitelikteki arkada gruplaryla ilgili olabilir. Okulu bitirince iiyle ve yersel evredeki tanklaryla ilgili yeni bir ilikiler evresi iine girer. Bu yzden yaammz boyunca hepimiz, byk kk, farkl dayanma ve dzen dzeylerine sahip pek ok grubun ayn zamanda yesi oluruz. Bu sebeplerden grup davrannn incelenmesi, eitimci iin byk nem tar ve eitim sosyolojisi iin de temel bir inceleme alann oluturur. Grup dinamii, sosyoloji ile psikolojinin her ikisinin de alma alanlarna giren konularn en iyi rneidir. Belki de bunun toplumsal psikolojinin bir dal olduunu sylemek daha doru olacaktr. Bu konu en iyi bir biimde toplumsal psikolojinin bir dal olarak tanmlanabilirse de tm beer davranlar biliminin btnleyici bir parasdr. Toplumsal etkilemenin basn, radyo, film gibi iletiim aralarn da iine ald sylenebilir. Bunlara bazan kitle iletiim aralar da 35

denir. Bunlar ayn zamanda kitlenin davranlarn etkileyen t o p l u m sal tekniklerdir. Eitim arac olduu kadar propaganda arac olarak da kullanlabilirler. Onlar bireyin ve onun yakn evresinin dnda cereyan eden ve fakat onu en gl biimde etkileyen ve toplumun niteliini geni lde yanstan kltrel etkilerdir. Sinema ve radyonun da eitici etkileri var mdr? Bu sorunun yant onlarn sonularna ve bu sonularn bizim eitsel amalarmza ne kadar uygun olduuna baldr. Bizim kabul ettiimiz geni eitim tanm, eitimin uygun snrlarnn tayin edilmesi sorunuyla birlikte bir baka glk daha yaratmaktadr. Toplumdaki herey eitsel bir etmen olabilirse okulun ilevinin ne olduunun tekrar ele alnmas gerekmektedir. Okul, daha geni bir toplumda, toplumsal bir birimdir. Bu birim ok yakn zamanlara dek fazla soyutlanm bir birim olmutur. Okulun, toplulukta dier toplumsal gruplarla daha yakn ilikiler kurmasn salamak gerekir. Bu yzden arlk, ev-okul ibirlii ve anababa-retmen ilikilerine verilmelidir. Bundan baka bu okullar, evrenin etkilerini okula getirdikleri gibi kendi eylemlerini de evreye yneltmelidirler. Okul, aile ile daha geni toplum arasndaki zel bir gei toplumu olarak grlmektedir. Fakat okul yaamnn dier bir yn dikkati ekmeye balamtr. Bu da okulun kendi iinde hem renciler hem personel ve hem de renci ile personel arasndaki toplumsal ilikilerdir. Bir okulun iinde bulunduu evreyi bu evrenin doal ileyii srasnda tetkik etmemiz gerekir.

I. TOPLUMSALLAMA KAVRAMI VE ZELLKLER A. T A N I M Bir kimsenin iinde birtakm ilevleri olabilecei belirli bir toplum ya da toplumsal grubun tarzlarn renmesi srecidir. 3 Uygun rnekler, deerler ve duygularn kiiselletirilmesini ve renilmesini ierir. Baka bir tanmla, bir kii ile dier kii ya da kiiler arasnda cereyan eden ve sonunda toplumsal davran rneklerinin kabuln ve uygulanmasn salayan bir karlkl etkileim srecidir. 4 Toplumsallama sreci, doutan balayarak tm yaam boyunca sren uzun bir dnemi kapsar. Bu sre araclyla birey, bir ki36

ilik kazanmaktadr. Baka bir deyile toplumsallama, belirli bir toplumun davran kalplarn kiiliine mal ederek o topluma ait bir birey durumuna gelii olaydr. Durkheim'in eitimi, "daha yal kuaklarn henz toplumsal yaama hazr duruma gelmemi kuaklar zerindeki eylemi" olarak tanmlay da bir anlamda toplumsallamay ifade etmektedir. Yalnz birey, toplumsallarken o toplumun isterlerine uyan davranlar edinmesi gerekir. Bireysel ve toplumsal ihtiyalar, kiinin toplumsallamasn zorunlu klar. Bylece toplumsallama, bireyi, toplumsal sistemin yesi durumuna getiren bir sre olmaktadr. Toplumsallama, birey ve toplum bakmndan ele alndnda iki adan incelenebilir. 5 1. Nesnel B a k m d a n Toplumsallama

Burada, toplumun birey zerindeki etkisi sz konusudur. Bylece toplum, kendi kltrn bir kuaktan dierine aktarr. Toplum, ortaklaa olarak benimsedii beklenti ve isteklerini, deer sistemlerini, ideallerini bireye alar ve bireye toplumsal roln retir. 2. znel B a k m d a n Toplumsallama

Bu anlamdaki toplumsallama, bireyin iinde bulunduu evreye uyarlanmas olaydr. Bylece birey, rgtlenmi toplumsal yaamn herkes tarafndan kabul edilmi ve onaylanm hareket biimlerine uyarlanr. Bu uyarlanma iin, toplumun davran biimlerini renir. Birey, kltrel deerleri, normlar benimseyip iselletirir. Bu her iki toplumsallamada da birey, benlik ve kiilik kazanr. B. T O P L U M S A L L A M A N I N ZELLKLER

1. Toplumsallama, daima belirli bir toplum iin sz konusudur. Yoksa soyut bir toplum ya da bireyin iinde bulunmad btn toplumlara gre toplumsallama olamaz. Toplumlarn kltr farkll, mutlaka belli bir yerde, belli bir zamanda yaamakta olan belli bir topluma gre toplumsallamay gerekli klmaktadr. Yoksa evrensel bir vatanda olarak toplumsallama olanakszdr. Her birey, ancak iinde yaad, iinde doduu somut bir toplum tarafndan toplumsallatrlr. 6 37

2. Toplumun ya da toplumsal grubun nasl baladn, balangcn aklamak, toplumsallamann sorunu deildir. 7 ocuk domadan nce toplumun yaam biimi srmektedir. Toplumsallama, her bireyin doduu andan itibaren cereyan eden bir sretir. . 3. Toplumsallama, gruba ya da topluma yeni giren yelerin etkisiyle ilgilenmez. 8 Toplumsallama, kesinlikle tek ynl bir sre deildir. 4. Bireylerin yegneliini aklamak, toplumsallamann sorunu deildir. Her birey kendine zg bir kiilik geliimine, ayrdedici deneyimlere, zel bir soydan gelime sahiptir. Toplumsallama bu zelliklerin niteliklerin zerinde durmaz. Fakat kiilik gelimesinin topluma ve kltre uyarlanmas ve renilmesi gibi srelerin benzerlikleri ile ilgilidir. 5. Bireyin temel drt ve ihtiyalarnn nasl gelitiini aklamak da toplumsallamann sorunu deildir. Fakat bireyi, evresindeki modellerin, simgelerin, beklentilerin ve duygularn renilmesine yeteneklilii ynnden ele alr. 9 C. TOPLUMSALLAMANIN BYOLOJK TEMELLER

Birey, renme ve dili kullanma ynnden doutan gelen bir kapasiteye sahip deilse toplumsallama cereyan etmez. 1 0 1. gd Yoksunluu gd, trler iin biyolojik olarak saptanm greli bir karmak davram modelidir. Eer bir kimse, byle biyolojik olarak tesbit edilmi davranlara sahipse renmesi ve toplumsallamas konusunda bir yere ulamtr. 2. Fiziksel Bamllk

ocuk belirli bir sre fiziksel olarak bakalarna bamh kalr. Bu srede onun bakm ve eitimi gereklidir. Sonralar ihtiyalar yoluyla, toplumsal becerileri renir. 3. r e n m e Kapasitesi

Eer ocuun renme kapasitesi yoksa, uzun sre onun doutan itibaren bakalarna bamll verimsiz kalacaktr. nsan zeksnn en yksek dzeyi onun i biyolojik potansiyellerinden biridir. 38

4. Dil nsann renme yetenei, onun dorudan dil kapasitesi ile ilgilidir.

II. TOPLUMSALLAMA

AMALARI

VE

TPLER

A. T O P L U M S A L L A M A N I N

AMALARI

1. Toplumsallama, tuvalet alkanlklarndan bilim yntemine kadar uzanan temel disiplinleri alar. 2. Toplumsallama, beklentilerin zihne yerlemesini salar. rnein, iyi bir anne olmak istei gibi. 3. Toplumsallama, toplumsal rolleri ve onlar destekleyen tutumlar retir. 4. Toplumsallama, bireye, yetikin eylemlerine katlmas iin temel bir hazrlama ile beceriler retir. 1 1 B. T O P L U M S A L L A M A TPLER

Toplumsallamay baarl ve baarsz olarak snflandrabiliriz. 1. Baarl Toplumsallama

Byle bir toplumsallamadan sz edebilmek iin, a) Bireyin daha nceden bildii tutum ve davran rneklerini yenilerinden ayrt edebilmesi gerekir. b) dllendirme ve cezalandrma mekanizmalarndan yararlanlmas. Toplumsallama, ayn zamanda toplumsal denetimin bir aracdr. Bylece yeni kuaklar, toplumsal normlar ve onlarn ihllindeki cezalar eitim yoluyla renirler. c) Arzulad bir hareketten yoksun braklan bireyin karlamas ihtimali olan bunalmlarn uygun bir biimde ynetilmesi, kiilii gelitirici bir ynde kullanlmas gerekir. 1 2 dllendirme ve cezalandrma mekanizmalarndan hangisine daha fazla arlk verildii, toplumdan topluma deiiklik gsterir. Bununla birlikte dllendirmenin salkl bir kiilik geliiminde nem39

li bir rol olduu ve ona arlk verilmesi gerektii ada eitim ilkeleri arasndadr. nk dllendirme, cezalandrmann kiilik zerinde douraca yan etkileri nleyicilik zelliine sahiptir. Ayrca cezalarn da biim ve kapsam, yine kiilii gelitirici bir yne doru gelitirilebilir. Toplumsallama, ocuun davranlarn sadece denetleyen ve snrlayan bir sre deildir. Ayn zamanda, etken ve yapc ynleri vardr: gelimeyi salar; tevik eder, uyarr ve motive eder: bireyde sonsuz bir evk ve arzu eitlilii yaratr; geliime ve baarya yneliktir. Bylece toplumsallama, hem biimleyici ve hem de yaratc bir sretir. 2. Baarsz Toplumsallama

Byle bir toplumsallama, sapc davranlara ve patolojik boyutlara ular. Toplumsallama sreci, her bireyde ayn kalpta olmaz. Baz bireyler, iinde yaadklar evrenin uyumsuzluklar sebebiyle, kendi iinde elien ya da toplum lnleriyle atan kalplar gelitirirler.

III. TOPLUMSALLAMANIN BREYSEL GRNMLER Toplumsallamann bireysel grnmleri olduka eitlilik gstermektedir. Bunlar birka temel nokta halinde guruplandrabiliriz. A. T O P L U M S A L BAKI EREVES Bu kavram, ilk grg evresinden edinilen kavramlar sistemini ifade eder. Bireyin kendi toplumunda, daha nce biriktirmi olduu ilk deneyimler, onun daha somaki yeni deneyimlerinin temelini oluturur ve birey daha sonraki deneyimlerinde bu ilk deneyimlerine gre hareket eder. 1 3 Sosyologlar, buna, "Kltrn ie dn", "birey tarafndan' zmlenmesi", onun z mal haline gelii demektedirler. 1 4 Birey, yeni toplumsal deneyimlere bu ilk grg evresinde edindii toplumsallama durumundan balayarak giriir. Bu gemi deneyimleri nda son durumlar yorumlar. O, her gr ve hareketin de farknda olmayarak bu ilk toplumsal deneyimleri toplamm esas alacaktr. Bunlar o bireyin kendi kanaat ve deer yarglarm yaratrken dayand ilk bavuru ve karlatrma noktalardr. 40

Bunlar bireyin yeni toplumsal durumlarda nasl hareket edeceini tayin eden davran formlleri deposudur. 1 5 Btn toplumsal deneyimler nemi ve iddeti bakmndan ayn deerde deildirler. Toplumsal bak erevesi aamada incelenebilir. 1 6 a) Btn insanlar iin genel toplumsal deneyim. b) Her bireye zg toplumsal deneyim. c) Her bir kltr ve topluma zg toplumsal deneyim. B. T O P L U M S A L K insan toplumsal bir yaratktr. O n a byle denilmesinin sebebi, onun insan topluluuna olan doal eilimi ve ihtiyacndan trdr, insanlar yaradl bakmndan bakalar ile iliki kurmaya muhtatr. Birey, toplumdan etkilenir, fakat toplumdan ald etkileri kendi kiiliinin zellikleri ynnden kart etkilerle ya da tepkilerle deitirir. T o p l u m s a l kiilik kavram ise, eitli toplumsal roller imidir. 1 7 lar. C. T O P L U M S A L RENM bire-

Her birey birtakm toplumsal roller renmek yoluyla toplumsal-

Toplumsallama sreci, sonul olarak toplumla temas yoluyla, bireyin renimi gereine indirgenebilir. 1 8 Bu yzden buna "Topl u m s a l r e n i m " ya da "Toplumsal y e t i m e " de denilebilir. Toplumsal durumlardaki renim sreci, insanlarla ve onlar arasnda cereyan eden bir sretir ve bu yzden de daima toplumsal ilikileri iine alr. Toplumsal renimin ikincil sreleri pek oktur. Fakat balcalar, taklit, telkin ve rekabettir. 1 9 a) Taklit: Bakalarnn davrann aa yukar aynen tekrarlamaktr. ocuun ana babasn, ergenlik andakilerin ve yetikinlerin takdir ettikleri ve hayran olduklar kimseleri rnek seerek onlar taklit etmeleri gibi. 41

b) Telkin: renimin dnda cereyan eden bir sretir. Bu, renenin davrann deitirmek isteyen kimselerin abalarnda bulunur. c) Rekabet: Bilgi edinilmesinde iki ya da daha fazla kiinin birbirini uyarmasdr. Bu husus, ocuun toplumsal renimi asndan ok nemlidir. nk ocuk, bakalarnn onaylamas arzusunu duyar. Bireyler, toplumun onaylad davran biimlerini renmekte ve onaylanmayanlardan saknmakta rekabet edici bir renim srecine tabi olurlar. Toplumsal renimin temel n koullar bakalar ile iliki ve iletiimdir. D. BREYSELLEME VE AYNA BENLK Her birey, toplumsal deneyimleri kendinde kiiliine gre bireyselletirir. Yalnz bu kavram, toplumsallamann kart deildir. Bu sre deneyimlerin kiisellemesidir. Her birey yegnedir ve farkl kiilie sahiptir. Bylece, bir bireyin kiiliini oluturan toplumsal deneyimlerin toplam hibir zaman bir dier bireyinkinin ayns deildir. Bu yzden ikisinin toplumsallamas da ayn deildir. Bylece her kiinin hem yegne ve hem de toplumsal olduunu sylemek yanl olm a z . 2 0 Her birey, bulunduu topluma en iyi uyarlanmay salayan kalplar benimserken ayr bir toplumsal kiilik gelitirir. Toplumsallama, bireye kiilik kazandrd gibi zbenlik de kazandrmaktadr. zbenlik, bireyin dier kiilerle paylatklarnn ve onu dier kiilerden farkhlatran ayrntlarnn bilincinde olmasn ifade der. Kendimizi nce bakalarnda grp tanrz. Bu sebeple evremizdeki baka insanlara Cooley'in deyimiyle "ayna benlik" diyebiliriz. Bu, bakalarnn bireyin kendisine kar davranlarnda yansyan benliidir. Sosyolog Cooley t gre zbenliin oluumu, kiinin kendisini bakas tarafndan grlen bir konu, bir ey olarak tasarmlamasyla gerekleir. Bakalarnn bizi nasl grdklerini, tepkilerimizi ve yantlarmz nasl yorumladklar hakknda kendi kendimize bir hkm veririz. Baka bir deyimle, bakalarnn oluturduu aynada kendimize bakarz. 2 1 Yalmz, bir kimsenin kendi kendini deerlendirmesi ile topluluun deerlendirmesi arasndaki ayrlk, baz zaman intibaksz 42

kiiliklere yol amaktadr. Akl hastalklarnn nemli bir ksm, insanlarn guruplarnn tutumlarn kendi kendilerinin gerek bir yansmas olarak alglayp kabul edememelerinden ona kar gelme ve hazmedememelerinden ileri gelmektedir. 2 2 IV. T O P L U M S A L L A M A ARALARI Toplumsallatrc ara, btnyle toplumdur. Yni retici, toplumdur. Bunun iinde bireyin iliki durumunda olduu dier kimseler ve gruplar toplumsallamay gerekletirirler. Toplumsallama, durgun ve yeknesak bir sre deildir. Birey, birok aralarla toplumsallar. Bellibal toplumsallama kurumlar, aile, akran grubu, yurt, kitle iletiim aralar, dinsel kurumlar (Kilise v.s.), genlik hizmetleri rgtleri, i rgtleri, siyasal ve ekonomik kurumlardr. ocuk toplumsallarken bu kurumlar renir. Toplumsallamada balca aralar: a. Komnikasyon, b. ibirlii c. Katlma d. Toplumsal evre'dir. Toplumsal evre, ayn zamanda Levin'in deyimiyle hayat alan (Life space)n da iine almaktadr. Bilindii gibi kiiliin oluumunda kaltm kadar evre de nemli bir edir. Hayat alan ya da hayat dolab, aile (ailedeki snrlama ve elastikiyetler), komuluk, okul ve evre tipini ierir. Bunlar ocuun yaam alann olutururlar.

V. YETKN TOPLUMSALLAMASI Yetikin toplumsallamasnda farkl iki durum sz konusudur. A. Y E T K N TOPLUMSALLAMASI

Toplumsallama, yaam boyunca srmektedir. niversiteye ilk gelen lise mezunu bir gen, fakltede yeni bir toplumsallamaya tbi olur. Yeni bir lkeye gelen gmen, orduya ilk kez gelen bir asker, meslee yeni balayan bir eleman, yeni evlenen bir gelin, bulunduklar evrede toplumsallarlar. Yetikin toplumsallamas ocuun43

kinden farkldr. Yetikin, henz gelimi, aa yukar yerlemi bir karakter yapsna sahiptir. evresi daha daralmtr. Bununla birlikte temel sre, yine ocuktaki gibidir. Yni yetikinin de toplumsallatrma aralarndan renmesi, onlardan modeller almas ve katlm sz konusudur. Bu da yine formal ya da informal olabilir. Yetikin toplumsallamasn gerektiren dier bir nokta da toplumlarn hzla deimesidir. 23 Bu yzden yeni gelimeleri ve yeni ilikileri yetikinlerin renmesi gerekmektedir. Bu durumda ocuklar bile yeni eyleri ana babalarna retmek zorunda kalrlar. rnein yeni arklar, argolar, akran gruplarnn en son davran modelleri gibi. Bu konuda toplumumuzdan verilebilecek belki de en gzel rnek, dildeki gelimeler ve yenilemelerdir. Artk eski kuak, yeni kelime ve kavramlar, evresindeki gen kuak ve ocuklarndan renmektedir. Sanayideki geliim ve i yaamndaki genilemeler ve bulular yeni politikalara ve uygulamalara, yeni personele uyarlanmay gerektirmektedir. B. Y E N D E N T O P L U M S A L L A M A Bireyler tm yaamlar boyunca yeni roller ve yeni deneyimler elde ettike tutumlarm, deer ve davranlarn deitirirler. rnein bu sre, bir iten dierine geite, bekrllktan evlilie geite, evlilikten dullua geite, genlikten ihtiyarla geite sz konusudur ki yetikinin parasal ya da tedric deiimini ifade eden bu srece yeniden toplumsallama ya da srekli toplumsallama diyoruz. Yeniden toplumsallamaya giriimde bulunan dier nemli rneklerden birka da "beyin ykama", "sulularn rehabilitasyonu" ve "gnahkrlarn dinsel yaam biimini deitirmeleri" gsterilebilir. Bu rneklerde ama, birey zerinde gemiin etkisini kaldrmaktr.24
NC BLM NOTLARI 1 Ottaway, a.g.e., s. 15. 2 Balaman, Ali Rza: Geleneksel Yaamda Kltrlenme Sreci, Ege ni. Sosyal Bil. Derg. 2. 3 Elkin, F.: The Child and Society, s. 4.

44

4 Fichter, a.g.e., s. 22. 5 Fichter, a.g.e. s. 22-23. 6 Fichter, a.g.e., s. 22-23. 7 Elkin, a.g.e., s. 4. 8 Elkin, a.g.e., s. 5. 9 Elkin, a.g.e., s. 5. 10 Broom and Selznick: Sociology, s. 93-94. 11 Broom and Selznich: a.g.e., s. 95. 12 Dnmezer. s.: Sosyoloji Dersleri, s. 78, Birinci bask. 13 Havighurst-Neugarten: 14 Fichter, 16 Fichter, a.g.e., a.g.e., s. s. 23. 24. Society and Education, s. 116.

15 Topuolu, H.: Genel Sosyoloji, s. 20. 17 Fichter, a.g.e., s. 28. 18 Fichter, a.g.e., s. 24. 19 Fichter, a.g.e., s. 25. 20 Fichter, a.g.e., s. 28. 21 Lundberg, Shrag, Larsen: Sosyoloji, s. 208. 22 Lundberg, 23 Elkin, Shrag, s. Larsen: 104. a.g.e., s. 211. a.g.e.,

24 Selznick and Broom, a.g.e., s. 119.

iifc tat ->h0

eb rijR? *

>

us. <l. 1' -

ati

4.
Blm

ETMDE AMALAR VE TOPLUM

Amalar, eitimin hemen hemen her dalnda ilenen bir konudur. zellikle eitim felsefesi ve mfredat programlar bakmndan nem kazanmaktadr. Biz de konunun eitim sosyolojisi bakmndan nemli grdmz birka ynne deineceiz. Nedir amalar? Her lkenin kendine gre saptad, yetitirdii insanda eitim yoluyla ne gibi istenilen davran deiiklikleri kazandrlabileceini gsteren belirli ilkeler, zelliklerdir. Bu zellikler ise, bilgiler, yetenekler, beceriler, tutumlar, ilgi ve alkanlklar iermektedir. Baka bir deyimle amalar, her lkenin yurttalarnn hangi dur u m karsnda nasl davranacan daha nceden tesbit ettii ilkelerdir. Okullar da bu amalara ulaacak biimde rencilerini eitirler. Bylece amalan rgtsel ynden dndmz zaman ilevlere nazaran bir ncelik kazanrlar. Amalar ok eitli ve farkl olmakla birlikte, hemen hemen her lkede tesbit edilen genel nitelikteki eitsel amalar birbirine benze. mektedir. Burada daha ok, genel amalar ve toplum ilikisine deineceiz. Aada genel hatlarn belirteceimiz amalar en ok benimsenenlerdir.

I. GENEL AMALAR A . BREYE Y N E L K AMALAR 1. evresini denetimi altna almay baarmak 2. Kendi amalarn tesbit edebilmek 3. Kendisini nesnel olarak ifade etmek. 2 46

4. Aklc ve mantksal davran kazandrmak. Bu yoldan byle davran salayarak zihinsel, bedensel beceriler vermek. rnein bireyin duygusal davranlardan kanmasn salamak. 5. Bireye iyi bir hayat kazandrmak. Eitim, bireyi rahat bir hayata ulatrmaldr. Bu grte birey n plndadr. 3 6. Bireye nasl dneceini retmek. zellikle yaratc ve aksettirici (reflective) dnmeyi retmek zerinde durulur. 7. Toplumsal hareketlilii arttrmak. Bu ama, bireyin iinde yetitii evreden kurtulabilme, o evreyi daha iyi koullar bakmndan deitirebilme yeteneine yneliktir. Bu amata evrenin olumsuz etkilerinden kurtulmak da sz konusu olabilmektedir. 8. Bedensel ve ruhsal geliimi salamak. 9. Eitimin, bireydeki kt eitim ve davranlar dzeltici bir amac olmaldr. 10. Srekli deime suretiyle yaamn yenilenmesini salamak. Deneyimin srekli olarak yenilenmesi yoluyla yaamn da yenilenmesi srecine gitmek. "Deiik evrelere deiik biimlerde denge kurarak yaama gcn elde etme". 11. Bireye iletiim (komnikasyon) becerileri kazandrmak; eitli dzeydeki insanlarla etkileimde bulunmada etkililik; onlarda ahenkli alma yetenei ve iletiim kurma gcn gelitirmek. 4 Bu yzden iletiim becerilerinin gelitirilmesi, toplumun gelimesi asndan nem kazanmaktadr. 12. Bireyde karar alma becerilerini gelitirmek. ki zm yolu bulunan bir sorun karsnda bireyin bunlardan en iyisini seebilme yeteneini gelitirmek. rnein siyasal bilinlenmeyi salamak derken, bireyin kendi bana, kendi dncesine gre oyunu kullanmas, kendi bana karar vermesi anlalmaktadr. B. S O S Y O - K L T R E L Y N E L M L AMALAR 1. Yaam geleneini korumak. 5 2. Ulusal adan, ulusun kalmn (bekasm) salamak. Burada eitim, ulusun var olmasn salayan bir aratr. Bireyin, topluma ve sorunlarna dnkln salamak szkonusudur. 47

3. Toplumun yenilemesine katkda bulunmak. Burada eitimin toplumu deitirecek yeniliki eleman yetitirmesi sz konusudur. rnein, bulma ve keif yoluyla renim teknikleriyle yeniliki, deitirici eleman yetitirme. 6 4. Kltr zenginletirmek ve biimlendirmek. 5. Toplumun refahna uyarlanabilmek. 6. Ekonomik verimi arttrmak; iyi retici, iyi tketici yetitirmek. 7 7. Bireyin toplumsallatrmas, toplumsal yaamn temellerini anlamasn salamak. 8. Bireyde siyasal bir bilin uyandrmak, iyi vatanda eitimi salamak. Toplumun siyasal modernlemesine bu yoldan katkda bulunmak. Burada belirttiimiz amalar geneldirler. Kukusuz saylar daha aza indirgenebilir ya da oaltlabilir. nemli olan, toplumda ne eitte bir elemamn yetitirilmesinin bilinmesidir. Belirttiimiz amalar birbirinden tamamen bamsz olmayp birbirleriyle ilikilidirler. Bir dier nokta, eitimde tek amacn ele alnmamas, eitimin ok amal olduunun dnlmesi gerektiidir. Tek amal eitim, ancak eitim felsefesi ile uraan belirli dnrler tarafndan ortaya atlmtr. Bununla birlikte uygulamada hemen her lke ok amal bir eitim anlaym benimsemitir.

n . ETM BLMNE GRE AMALAR K O N U S U N U N YER VE LTERATRDEK D U R U M Genellikle bir eitim felsefesinden yoksun olduumuz, belirlenen amalarn yeterli olmad, Trk toplumunun ihtiyalarna uymad, gerek eitimciler ve gerekse yurttalar tarafndan sk sk sylenir. Aslnda byle midir? Eitim amalarnn kayna, bilimsel olgulara ve aratrmalara dayal bir eitim felsefesidir.8 Yani amalardan nce, belirli bir eitim felsefesi tesbit edilir. Bylece, eitim, teorik bir temele oturtulur. Amalar da bu teoriye gre biimlenir. lkemizde imdiye dein belirli bir 48

eitim felsefesinin varlndan sz edilemez. Siyasal iktidarlara, hatta eitli bakanlara gre anlay ve uygulamalar deimitir. likilerimize gre eitli lkelerin eitim sistemlerinden etkilendiimiz Trk Eitim Tarihi incelemelerinden kolayca grlebilir. Ayrca, mill eitim felsefemizin tesbitine yardm edecek eitimin siyasal, ekonomik, kltrel temelleri ve toplumsal yap ile bantlarm inceleyen aratrmalar ve uygulama alanndaki almalar da son derece snrldr. A . AMALAR HYERARS Hiyerarik olarak eitimsel amalar balca be grupta toplayabiliriz. 9 1 . Uzak Amalar: Bunlar, bir lkenin toplumsal, siyasal ve ekonomik alanlarn kapsayan genel amalardr. O lkenin siyasal felsefesini yanstrlar. rnein, refah devleti olma, sanayileme, snfsz toplum olma, toplumsal adaleti gerekletirme, bamszlk vs. gibi. Bu amalarn zellii, toplumun her kesimine olduu gibi, eitimsel amalara da yn vermesidir. Grld zere bunlar bir toplumun deerlerini ve ideallerini oluturmaktadr. 2 . Eilimin Genel Amalar: Bu amalar eitim felsefesini yanstrlar. llmeleri sz konusu olmayp, eitim sistemine yn verirler. Bunlar o toplumun deer ve ideallerini aksettirirler. Bunlara uzak amalarn yorumu gzyle baklabilir. Uzak amalara dnktrler. 3 . Belli Bir Okulun Amalar: lk okul, orta okul v.s. gibi. Bunlar, ad geen okulun ilevini yanstr. Daha zeldirler. Genel amalar erevesi ierisinde kalnarak, o okulun yetitirecei insangcnn nitelii gznne alnarak tesbit edilir. Kukusuz okulun amalar da bir nceki eitimin genel amalar ile tutarllk arzedecektir. Bu amalar belli bir okuldaki yetitirici eylem alanlarnn neler olacan tayin etmekte iimize yarar. 4. Bir Bilim Dalnn Amalar: Konu alann gsterir. Tarihin, corafyann, biyolojinin amalan gibi. Bu son iki ama "zel Amalar" olarak adlandrlmakta olup, renciye kazandrlmas uygun grlen zelliklerdir. 5. Bir Konunun (alma Alannn) Amalar: Dersin ayr ayr konularnn amalar. Belli bir konudaki eylemleri kapsar. Bunlar retmen, kendi kavrayabildii oranda tesbit eder. niteler halinde her 49

konunun ayr ayr amalarnn tesbit edilmesidir. Bunlar davrana evrilir. Kukusuz bu amalarn birbirleriyle bantl olarak gelitirilmesi, tesbiti gerekir. Bu iliki kurulamad lde eitim yoluyla istenen davranlarn gelimesinin gerekleemeyecei doaldr. Burada, kursun amalar tesbit edildikten sonra renim ilkelerine gre, rencinin uygun konu ile ilgilenmesini salamak zere amalarla ilgili sistem, kapsam ve yntemler seilip nceden seilen amalara gre, rencinin baars llr ve deerlendirilir. 10 unu da belirtmeliyiz ki, her toplumun deer ve ideallerinin farkllna ramen her toplum iin geerli olan eitimin ortak amalarndan sz edilebilir. Bunlar yukarda aklamtk. Bu ortak amalarla aadaki hususlarn gerekletirilmesine allr. 1. ocuun ve gencin iinde yaad topluma uyarlanmasnda eitimin yardmc olmas, 2 . Bireyde var olan istidat ve yeteneklerin en son aamasna kadar gelitirilmesi. 3. Bireylerde eitim yoluyla istenen ynde davran deiiklii yaratmak.11 B. A M A L A R I N T E S B T N D E LLER

Bilimsel olarak eitimin amalar tesbit edilirken, yni yetitirilecek kimselerde bulunmas gerekli grlen zellikler oluturulurken belirli esaslardan hareket edilir. Bu esaslar eitsel amalarn geerliini gsterir. Eitimciler, bunlar alt grupta toplamaktadrlar. 1 2 1. T o p l u m s a l Yeterlik l s Amalar, toplum koullarna ve ihtiyalarna yant vermelidir. zellikle gei halindeki hzla gelien lkelerde bu l nem kazanr. Bunun iin, zamana gre uyarlanabilecek deerlere yer verilerek eitimin toplumsal gelimeye yardmc olmas salanabilir. 2. T e m e l Beer htiyalar l s Amalar, bireylerin temel ihtiyalarn karlayacak ynde olmaldr. eitli kltrlere mensup yelerin ortak ihtiyalarn ifade eden temel ihtiyalarn karlanma biimlerinde eitim amalarnn rol ihmal edilemez. 50

3. D e m o k r a t i k

Dnceler,

dealler

ls

Amalar, demokratik ideallere, dncelere uymaldr. Toplumumuz bu rejimi benimsediine gre, eitim amalar, demokratik ideoloji ile tutarllk gsterdii srece geerli saylacaktr. 4. A m a l a r n Kendi inde Tutarl "Uygunluk ve Kart Olmama" ls Amalarn kendi iinde eliki durumunda bulunmamalar, mantksal bir sra iinde olmalar gerekir. Aksi durumda, tutarsz davranl insanlar yetiecek, uyumsuzluk ve toplumsal gerginlikler zlmeler bagsterecektir. 5. D a v r a m s a l Y o r u m l s : A m a l a r n Davran Ynnden F o r m l e Edilii Amalar, istenen davran deiikliini aklayan, dile getiren bir ynden formle edilmelidir. Bunlar ilevsel deeri olan davran lleri olduklarna gre, deiecek davrann ne olduu amalar iinde belirlenmelidir. 6. Gerekleebilecek Nitelik T a m a Amalarn bireyin renme kapasitesi, toplumsal ve ekonomik koullar gz nnde bulundurularak onlarla uygunluk gstermesi, gerekleebilecek nitelikte olmas gerekir. Amalar tesbit edilirken esas itibariyle yukarda belirttiimiz llerden yararlanlmaldr. Fakat bundan nce, amalarn neler olmas gerektii tesbit edilirken sadece bir iki kaynaktan deil, pek ok esaslardan yararlanmann isabetlilii ortadadr. te, eitimin gerek uzak amalar gerekse genel ve zel amalar belirlenirken eitli lkeler, eitli esaslardan herhangibirine ya da bunlardan birkana arlk vermilerdir. Bir eitimci, (Brubacher), eitli lkelerin bu konudaki giriimlerinin dayandklar temeller arasnda unlar sayyor: 1 3 Toplumsal kurumlarn tarihsel zmlenmesi, ada yaamn bilimsel zmlenii; ocuklarn eylemleri ile yetikinlerinkinin karlatrlmas; belirli okullardan mezun olanlarn girecekleri alanlarda i zmlenmesi; insann niteliinin psikolojik incelenmesi; uzmanlar oyu, nderlik edici bir otoritenin tavsiyeleri; eitim felsefesinin temelleri. 51

C. AMALARI BELRLEYEN

KMSELER

Amalarn neler olacana karar verme bakmndan yetki, esas olarak plnlamada ve okul sisteminde resmen grevli, sorumluluk sahibi kimselerdedir. 14 Dzenin temel siyasal felsefesi, eitimin sonul amacnn ne olacam belli eder. Eitimin genel amalar ise, sonul amacn altnda, siyasal evrelerden kimseler ve eitimcilerin katld kurullarca belirlenir. D. A M A L A R I N GRUPLANDIRILMASI

a. Bloom'ut taksonomisine gre eitim amalar kategoride dzenlenir15 : 1. Bilginin edinilmesi, tannmas, entellektel yetenekler ve uygulanmasna ilikin amalar (Cognitive Domain). 2.. Duygusal yaama ilikin amalar (ilgilerde, tutumlarda, deerlerde) (Affective Domain). 3. Motor becerilere ilikin amalar (Psychomotor domain). Btn lkelerin amalarn gzden geirdiimizde genellikle byle bir kategorilemeyi grmek mmkndr. b. L. Smith, ngiliz eitim sisteminde genel amalarn neler olduunun kolayca sylenemeyeceine ramen onlar balca u gruplarda topluyor16 : 1. Karakter biimlendirilmesi,

2. Zeknn gelitirilmesi, 3. Kltrn yaylmas ve gelitirilmesi, 4. Geim salamak. ingiltere'deki btn okullarn genellilde bu drt amac gerekletirmeye altklarn belirtiyor. c. Amerika'da 1938 ylnda Milli Eitim rgtnn Eitim Siyaseti Komisyonu tarafndan eitimin amalar yle gruplandrlmtr17 : 1. Bireyin bir birey olarak, 2. Bir aile yesi ve dier insanlarla beer ilikileri olan toplumsal bir varlk olarak, 52

3. Bir ekonomik varlk olarak, 4. yi bir vatanda olarak gelimesi. Bu amalar, bizde de hemen hemen ayn biimde gruplandrlmtr. d. Bir eitimci de, (O'Connor) uygar bir lkenin eitim sisteminin amalarnn unlar olmas gerektiini belirtiyor18 : 1. Asgar beceriler (okuma, yazma, hesap gibi) vermek, 2. Mesleksel eitim, 3. Bilgi iin arzu uyandrma, 4. Eletirici bir grn gelitirilmesi, 5. Beer baarlarn deerlendirilmesi (Edebiyatta, sanatta, bilimde iyiyi seebilmek). Trk mill eitiminin amalarna baktmz zaman bu esaslarn gznnde bulundurulmu olduunu grrz. e. B. Russell, hakl olarak, btn alarda eitimin "retim" ve "iyi davranlar" gibi iki amac olduunu belirtiyor.19 Filozof, retimin hemen her yerde belirli bir eyin retilmesi bakmndan genel olmasna karlk, iyi davran anlaynn toplumun siyasal kurumlarna ve geleneklerine gre deitiini de kaydediyor. f. Bat eitim sistemindeki balca amalarn unlar olmas hususunda yerlemi bir gelenek vardr20 : 1. Bilgi edinilmesi, 2. Baz karakter zelliklerinin gelitirilmesi, 3. Btn bireylerin tam olarak geliimini salamak, 4. Eitim, bireyi, yetikin yaamna hazrlamaldr. rnekleri oaltmak mmkndr. Bunlarn hepsinde dikkati eken ortak zellik, amalarn, bireysel, toplumsal, ekonomik ve vatandalk gibi ynlerden gruplandrlm olmasdr. 53

III. TRK MLL ETMNN GENEL AMALARI VE DEERLENDRLMES Aa yukar birok lkelerin benimsedii yukarda belirtilen genel amalar bakmndan lkemizin durumu nasldr? 1. Trk Mill Eitiminin A m a l a r 1739 sayl Mill Eitim Temel Kanununda Trk Mill Eitiminin amalar, genel amalar olarak yle belirtilmitir: "Trk Mill Eitiminin genel amac, Trk Milletinin btn bireylerini, 1. Atatrk inklplarna ve Anayasann balangcnda ifadesini bulan Trk milliyetiliine bal, Trk Milletinin mill, ahlk, inn, manev ve kltrel deerlerini benimseyen, koruyan ve gelitiren; ailesini, vatann, milletini seven ve daima yceltmeye alan; insan haklarna ve Anayasann balangcndaki temel ilkelere dayanan mill, demokratik, lik, sosyal bir hukuk devleti olan Trkiye Cumhuriyetine kar grev ve sorumluluklarm bilen ve bunlar davran haline getirmi yurttalar olarak yetitirmek; 2. salkl nme saygl, duyan; Beden, zihin, ahlk, ruh ve duygu bakmlarndan dengeli ve ekilde gelimi bir kiilie ve karaktere, hr ve bilimsel dgcne, geni bir dnya grne sahip, insan haklarna kiilik ve teebbse deer veren, topluma kar sorumluluk yapc, yaratc ve verimli kiiler olarak yetitirmek;

3. lgi, istidat ve kabiliyetlerini gelitirerek gerekli bilgi, beceri, davranlar ve birlikte i grme alkanl kazandrmak suretiyle yaama hazrlamak ve onlarn, kendilerini mutlu klacak ve toplumun mutluluuna katkda bulunacak bir meslek sahibi olmalarn salamak; Bylece, bir yandan Trk vatandalarnn ve Trk toplumunun refah ve mutluluunu artrmak; te yandan mill birlik ve btnlk iinde iktisad, sosyal ve kltrel kalknmay desteklemek ve hzlandrmak ve nihayet Trk Milletini ada uygarln yapc, yaratc, sekin bir orta yapmaktr." Yukarda belirttiimiz amalar, eitim srecinin bulunduu her yerde ve her zaman dikkate alnmas ve tam anlamyla gerekletirilmesi gereken genel amalardr. Bu amalar tm eitim sistemimiz iin sz konusudur. Her eitim kademesi bu genel amalarn kendi 54

dzeyinde payna den ynn gerekletirmeye, zel amalarn genel amalara uydurmaya alr. Bu genel amalarn dnda eitli derece ve trdeki eitim kurumlarnn (Okul ncesi eitimi, temel eitim, orta retim, yksek retim gibi) ayr ayr zel amalar da vardr. Genel amalar gzden geirdiimiz zaman daha nce belirttiimiz amalarla genellikle bir tutarhk ve benzerlii kolayca grebiliriz. Fakat asl nemli olan, bu amalarn gereklemesidir. lkemizde bu amalarn tam anlamyla gerekletiinden szedilemez. Bunun sebeplerini ilerki aklamalarmzda belirteceiz. Eitiminin amalarnn bir kesimi kanunlarca, dier kesimi de okul ya da ders programlarnca belirlenmitir. Eitimin amalarn veren kanun, Mill Eitim Temel Kanunudur. Bu kanuna gre Trk Mill Eitiminin Amalar iki blme ayrlmaktadr. Birinci blm genel amalar, ikinci blm de eitim kademelerinin gerekletirecei zel amalar iermektedir. 2 0 a" zel A m a l a r "Trk eitim ve retim sistemi, bu genel amalar gerekle^ tirecek ekilde dzenlenir ve eitli derece ve trdeki eitim kurumlarnn zel amalar, genel amalara temel ilkelere uygun olarak tesbit edilir." "Okul ncesi eitiminin ama ve grevleri, mill eitimin genel amalarna ve temel ilkelerine uygun olarak, 1. ocuklarn beden, zihin ve duygu gelimesini ve iyi alkanlklar kazanmasn salamak, 2. Onlar temel eitime hazrlamak, 3. artlar elverisiz evrelerden ve ailelerden gelen ocuklar iin ortak bir yetime ortam yaratmak, 4. ocuklarn Trkeyi doru ve gzel konumalarn salamaktr." lkretimin ama ve grevleri, mill eitimin genel amalarna ve temel ilkelerine uygun olarak, 1. Her Trk ocuuna iyi bir vatanda olmak iin gerekli temel bilgi, beceri, davran ve alkanlklar kazandrmak, onu mill ahlk anlayna uygun olarak yetitirmek;

55

2. Her Trk ocuunu ilgi, istidat ve kabiliyetleri ynnden yetitirerek hayata ve st renime hazrlamaktr." Ortaretimin ama ve grevleri, Mill Eitimin genel amalarna ve temel ilkelerine uygun olarak, 1. Btn rencilere ortaretim seviyesinde asgar ortak bir genel kltr vermek suretiyle onlara kii ve toplum sorunlarn tantmak, zm yollar aramak ve yurdun iktisad, sosyal ve kltrel kalknmasna katkda bulunmak bilincini ve gcn kazandrmak, 2. rencileri eitli program ve okullarla ilgi, istidat ve kabiliyetleri lsnde ve dorultusunda yksek retime veya hem meslee hem de yksek retime veya hayata ve i alanlarna hazrlamaktr. Bu grevler yerine getirilirken rencilerin istekleri ve kabiliyetleri ile toplum ihtiyalar arasnda denge salanr." "Yksekretimin ama ve grevleri, Mill Eitimin genel amalarna ve temel ilkelerine uygun olarak, 1. rencileri ilgi, istidat ve kabiliyetleri lsnde ve dorultusunda yurdumuzun bilim politikasna ve toplumun yksek seviyede ve eitli kademelerdeki insangc ihtiyalarna gre yetitirmek; 2. eitli kademelerde bilimsel retim yapmak; 3. Yurdumuzu ilgilendirenler bata olmak zere, btn bilimsel, teknik ve kltrel sorunlar zmek iin bilimleri geniletip derinletirecek inceleme ve aratrmalarda bulunmak; 4. Yurdumuzun trl ynde ilerleme ve gelimesini ilgilendiren btn sorunlar, hkmet ve kurumlarla da elbirlii etmek suretiyle retim ve aratrma konusu yaparak sonularn toplumun yararlanmasna sunmak ve hkmete istenecek inceleme ve aratrmalar sonulandrarak dncelerini bildirmek, 5. Aratrma ve incelemelerin sonularm gsteren, bilim ve tekniin ilerlemesini salayan her trl yaynlar yapmak; 6. Trk toplumunun genel seviyesini ykseltici ve kamuoyunu aydnlatc bilim verilerini szle, yaz ile halka yaymak ve yaygn eitim hizmetlerinde bulunmaktr."
F

lkemizde imdiye dek genel ve zel amalar, daha ok bireysel ynden,ele alnmtr. Uygulama ise sadece bireyin genel kltrnn 56

arttrlmas, bilgi aktarlmas biiminde olmutur. Aslnda eitimin temel amalarndan birisi, bireyin yetimesidir. Fakat bizdeki uygulamada, bu amala, toplumun genel amalarnn gerekletirilmesi arasnda bir boluk domutur. Artk zamanmzda eitim, sadece bir toplumun kltrel deerlerini gelecek kuaklara aktarmaktan ok, genleri, gelecekteki yaamlarna hazrlama grevini zerine almtr. Bu gn, imdiki durumdan farkl olarak, deimi bir topluma gre eleman yetitirilmeye allmakta ve genellikle u amalarn benimsenmi olduu grlmektedir. 2 1 a. Ekonominin irsangcii ihtiyalar, b. Eitimde frsat eitlii amac, c. Bireyin tketici toplum ile teknolojik toplum hakkndaki yanstan emel, ve arzular, grn

d. Bireyin, hzl bir toplumsal, ekonomik ve teknolojik evrime ayak uydurmasn salama zorunluu. Son on yllk deneyimler, eitim sisteminin bu drt toplumsal ve ekonomik konuya yant vermeye altn gstermektedir, n e m l i olan, eitim amalarnn toplumun genel amalarn dikkate almasdr. 2. Genel A m a l a r n Deerlendirilmesi Burada, bizde imdiye dek amalarn nasl belirlendii sorununu ele alacaz. A. G E L M LKELERN AMALARINI ALMAK

Bizde imdiye deinki anlay, ileri saylan lkelerin eitim programlarndaki amalar derleyip, Trkeye evirip, belli baz komisyonlarda inceleterek onlar aynen kabul etmek olmutur. Bu komisyonlarda "kendi ihtiyalarmza uydurma" iinin hangi ltlere gre yapld da belli deildir. 2 2 Bylece, gelimekte olan lkeler iin gelimi lkelerin amalarnn ahnmasmn uygun olaca ve gelimi lkelerdeki amalarn gereine uygun bir yolla belirlendii varsaymndan hareket edilmektedir. O halde bizdeki bu uygulamann geerli bir yol olmad ortadadr. rnein, drdnc eitim rasnca kabul edilen genel amalarn 1938 de Amerika'da kabul edilen orta retimin amalarndan evrilip adapte edildiini Amerikan amalarna baktmz zaman ko57

layca grebiliriz. 23 zellikle, "insan ilikileri" blmnn seeneklerinin aynen evrildii dikkati ekmektedir. B. E R K - AMA ELKS

btn

lkemizde Mill Eitimle ilgili sorumlular, programlarn amalardan ok, programlara alnacak ierik zerinde durmulardr. Yetkililer imdiye dek, amaca ulalacak bir ara olmas gerekli ierii bir ama olarak benimsemi ve ieriin deien koullara gre gelimesine engel olmutur. 2 4 Dolaysyle bu amalar gerekletirmek iin gerekli ierik getirilmemitir ya da mevcut ierik, amalarn ok gerisinde kalmtr. rnein insan ilikileri ve ekonomik hayatla ilgili amalar gerekletirecek dersler ya yok ya da ok azdr. rnein Amerikan orta retiminde ayr bir ders olarak mevcut olan ev ekonomisi, hijyen ve salk, demokrasi gibi dersler bizde yoktur. Hele ekonomi dersi hi yoktur. Ekonomik konular, orta* retimin ikinci devresinde sosyolojinin ierisine bir - iki konu olarak sktrlmtr. Sosyoloji programnda ise hl Durkheim ekol srmektedir. 2 5 Ekonomik amalarda, "yeteneklerine uygun ii seebilir" deniyor. imdiye dein yeter sayda ve etkin hi bir rehberlik eyleminin yer almad bir eitim sisteminde bu amacn ne dereceye kadar gerekleebilecei tartlabilir. Bilindii zere bu ii imdiye dek asl meslei rehberlik olmayan snf retmenleri yapmakta idi. Yine, "hesabm bilir bir yurtta" ve "geimini dzenleme gcnde bir kimse" yetitirmek iin, hereyden nce ekonomik - ticar bilgiler veren bir ierik getirmek gerekir. Ayn biimde toplumsal gruptaki birok amalar yukarda saygmz ieriin getirilmesini gerektirir. Bylece, eitim sistemimizde amalarla ierik arasnda bir ba kurulamadndan, amalar, programlarda bir ss olmaktan teye gidememitir. C. AMA - U Y G U L A M A E L l K l S l Programlarda genel kltr ile ilgili ierie arlk verilmitir. Oysa ki, amalar arasnda yaama ve uygulamaya dnk olanlar da vardr. rnein, "Ekonomik amalar" blmndeki "Verimli almaktan zevk duyar", "ii zerindeki yeterliliini gelitirerek devam ettirir", "Yeteneklerine uygun ii seebilir", "Geimini dzenleme gcnde" gibi amalar bunlar arasndadr. Oysa ki bu amalar gerekletirecek dersler getirilmemitir. Sadece dn, eylem ve genel kltr konularna arlk verilmitir. Bu yzden klsik lise ve ortaokul58

lar benimsenmi, teknik eitim ihmal edilmitir. bilgisi, tarm, ticaret gibi dersler klsik ortaokullarda hi nem verilmeyen dersler olarak kalmtr. D. E T M E OLAN T O P L U M S A L S T E M N VE N F U S U N ARTII Halkmzn eitimin nemini anlamas, herkesin okumak istemesi, eitime olan toplumsal istemi arttrm ve ar nfus art da bu talebi desteklemitir. Dolaysiyle zellikle byk kentlerdeki ift ve hatt l tedrisat sistemi ve ar kalabalk snflarla amalarn tam anlamyla yerine getirilmesinden sz edilemez. D. R E T M E N SORUNU

lkemizde son yllara dein yeter sayda retmen olmay ve eitli mesleklerden gelen kimselerin retmen olarak almas da amalarn gerekleememesinde rol oynamtr. F. ARA - G E R E YETERSZL

Ara - gere, bina ve tesislerin yetersizlii de amalarn gereklemesine engel olan elerdir. zellikle retimde bu aralarn yetersizlii (Laboratuvar, ders malzemeleri gibi) renciyi ezbercilie yneltmektedir. "Pratik hayatn gerektirdii bilgi ve becerikliliklere sahip" bir amacn gereklemesi, bir ynden de, ara gerelerin varlna baldr. Ayrca "Bo zamanlarn temiz ve yararl ilerle geirme", "Gzel sanatlar sevme" gibi amalar da yine bina-tesis-ara-gere lsne dayanmaktadr. Bu yzden ad geen amalarn da tam anlamyla gerekletiinden szedilemez. Kald ki okullarda bunlardan yoksun olan ocuklarn ailelerinin ekonomik olanakszlklar da buna eklenirse bu amalarn gerekletiinden sz edilemez.

IV. AMALAR BAKIMINDAN ETM REFORM HTYACI

SSTEMMZDE

Mevcut eitim sistemimizin 19. yzyl anlayn srdrd ve zamanmz ihtiyalarn karlamaktan uzak olduu artk anlalmtr. 59

A. R E F O R M G E R E K T R E N

HUSUSLAR

a. Sanayi ve i yaam, okullarn retim ve hizmet alanlarna dnk elemanlar yetitirmesini istemektedir. Artk mevcut ortaretim sistemi ile rencilere kazandrlan bilgi, beceri ve alkanlklar toplumun beklentilerine ters dmektedir. Dolaysiyle i yaamna hazrlayan mesleksel ve teknik retime nem verilmesi gerei bir ihtiya durumuna gelmitir. b. retimin ieriinde ve yntemlerinde bir adalamaya gidilmesi arttr. Ders konularnn ansiklopedizmden ok, deien toplumumuzun ekonomik, toplumsal, bilim, sanat ve teknolojik ynlerden gelimeye yardm edici konulara ynelmesi gerekmektedir. Yukarda mevcut amalar deerlendirirken mevcut ieriin yetersizliinden sz etmitik. retim yntemleri bakmndan ise, renciyi aratrarak, problem zerek, yaparak, yaayarak renmeye ynelten bir deiiklik gerekmektedir. c. htiyac karlayacak derecede retmen ve yneticileri yetitirme ve meslei cazip klmaya almak da amalar bakmndan bir zaruret halini almtr. d. renci saysnn hzla art ve toplumsal talep, eitim sisteminin alt elemanlarnn saysna ayak uyduramamtr. rein modern ders aralarnn yetersizliinin eitimi destekleyememesi. B. I I I . BE Y I L L I K PLAN Eitim ile ilgili sorunlar bal altnda konumuzu u hususa deinilmektedir. 26 ilgilendiren

"Plnl dnemde eitim sistemi, (i) ekonomik ve sosyal kalknmann gerektirdii nitelik ve nicelikteki insangcn yetitirme, (ii) fertlerin bilgi ve maharetlerini artrarak ve deer yarglarn etkileyerek kalknmadan doan deiikliklere uyumlarn ve kalknmaya olumlu katklarn salama ve (iii) sosyal adalet ve. frsat eitliini gerekletirme fonksiyonlarm tam olarak yerine getirememitir. Eitimde bu fonksiyonlar etken bir biimde gerekletirecek kkl bir sistem ve muhteva deiiklii salanamamtr." Yukardaki ifadeden D.P.T. mn eitimden beklediinin bireyin hem kendisini gelitirmesini salamak, hem de alma yaamnda rol alacak insagc ihtiyacn karlamak olduu anlalmaktadr. Bu60

nunla beraber bu konu ile ilgili amalarn gereklemedii belirtiliyor. Ayrca drdnc be yllk planda da "...Eitim sistemi, gerek sosyal adaletin salanmasnda, gerek kalknmann gerektirdii nitelikte ve nicelikte insangc yetitirmede bir ara olarak yetersiz kalmtr" denmektedir. 2 7 , C.8. M L L E T M URASI

8. Mill Eitim rasnda ayrca amalar tekrar ele alnmamtr. Kararlar, 7. Mill Eitim rasnda belirlenen amalarn altnda alnmtr. Bu amalarn ve ilkelerin altnda Trk eitim sistemi, kurulu olarak, bireylerin eitim isteklerine ve toplumun ihtiyalarna, mal kaynaklarn yeterlii lsnde, dengeli olarak yantlayacak biimde dzenlenmeye allmtr. Esasen alnan kararlarn ba tarafnda u ibarelere rastlyoruz. 2 8 Trk ocuklarnn, Mill Eitimimizin amalarna uygun olarak, ilgi istidat ve kabiliyetlerine gre yaama, i alanlarna ya da daha st renime hazrlanabilmeleri ve toplumsal gelimemiz ve ekonomik kalknmamz iin yeterli sayda ve nitelikte insangcnn yetitirilmesi iin, O R T A R E T M S S T E M M Z N K U R U L U U LE Y K S E K R E T M E G E N YENDEN D Z E N L E N M E S . Bu ifadeden de anlalaca zere, orta retimin amalarna yeni bir boyut eklenmitir. Bu da insangc esidir. Bu amala eitim sistemimizin u iki grevi yerine getirmesi ngrlmektedir: 1. Zorunlu ilkretimi btn yurttalara salamak,

2. Orta ve yksek retimi ise, ekonomik kalknma ve toplumsal gelime iin gerekli say ve nitelikte insangcn yetitirmek zere, istekli ve kabiliyetli yurttalardan frsat eitlii ilkesine gre yaplacak semelerden geenlere, kabiliyetleri orannda vermek. 2 9 Yine radaki yeniliklerden birisi de, herkese kabiliyet ve yeteneklerine gre eitim verebilmek amacn gerekletirmek iin bir Yneltme snfnn kabul edilmesidir. Bu smfta; a. Birinci devreden gelen renciler arasndaki seviye farklar giderilmee allr. b. Birinci devre sonunda rencilere yaplan yneltme tavsiyelerindeki muhtemel yanlmalar dzeltme imkn ve frsat bulunur. 61

c. renciler, mteakip yllarda ynelecekleri programlar iin hazrlanr. 3 0 Kararlarda, yukarda belirtilen grevlerin yerine getirilmesi iin hem yksek renime ve hem de meslee hazrlayan ayr ayr programlar ngrlmtr. (Madde 15-38) Ayrca ikinci devre orta retimde yatay ve dikey gei imknlar tannmtr. D, URA KARARLARININ GEERL

ra, orta retimde toplumumuzun ihtiyac olan gerekli insangcnn getitirilmsine arlk vermekle olumlu bir yaklam takip etmitir. Fakat yeniliklerin uygulanmasnda birok glkler var. rnein : a. eitli programlarn tesbiti ve derslerin ierik ve yntemlerinin adalatrlmas almalar uzun zaman ve aratrmalar gerektirir. b. Rehberlik rgtnn kurulmas, gerekli uzman personelin yetitirilmesi de bugnk mevcut retmen says ile gereklemesi zor grnyor. c. Ortaretimdeki renci says hem demografik ve hem de halkn okumaya olan toplumsal isteminin artmas sebebiyle hzla artmaktadr. Bu saysal bask eitimin nitelik bakmndan gelimesini gletirmektedir. 31 . Ara-gere bina gibi alt sistem eleri renci artna paralel bir art gsterememektedir. d. rencileri ilgi, istidat ve yeteneklerine gre eitmek iin yine alt sistem elerinden retmen says yetersizdir. Semeli dersler artnca bunlar okutacak retmen says yetmeyeektir. Yine, meslek eitimi verecek retmen says da yetersizdir. Yni mevcut retim kadrosu gerek say ve gerekse nitelik ynnden okullara verilecek yeni grevleri yapmaya hazr deildir. e. Eitimde frsat eitliinin salanmas bakmndan blgeler arasndaki mevcut sosyo-ekonomik farkllklar, dengesizlikleri gznnde bulundurmak gerekir. Btn bu noktalar, ura kararlarnn baar ansn azaltacak, uygulanmasn zorlatracak glklerdir. Bunlar gznnde bulundurmadan hemen uygulamaya geilmesi sakncal olabilir. 62

9. Eitim urasnda da amalar ynnden toplumun ihtiya duyduu insangcn yetitirmeye arlk verildii dikkatimizi ekmektedir. Aslnda eitimin, sanayileme, tarmda adalama, dzenli ve dengeli kentleme ve gelir dalmasnda denge salama 3 2 gibi kalknma amalarmza yardmc olmas gerekmektedir. Aksi durumda, belirlenen amalar, gerekleemeyen bir arzudan ibaret kalrlar. Kukusuz bunu nlemek iin de mfredat programlarnn yeniden ele alnmas, ara gerelerin ve retmen say, eit ve niteliinin arttrlmas zerinde durulmaldr. Bylece eitim politikamzda sistem yaklamnn benimsenmesi, paraclktan btncle geii salayacaktr.

DRDNC BLM NOTLARI 1 The Foundations of Education, s. 128. 2 The Foundations of Education, a.g.e., s. 131. Bu ama bu yaptta bireysel ynden ele alnmtr. 3 Broudy, H.: Building a Philosophy of Education, s. 20 vd. 4 Ertrk, a.g.e., s. 35. 5 The Foundation of Education, a.g.e., s. 131. 6 Bruner, J . : On Knovving, s. 83 vd. 7 14 Haziran 1973 tarihli 1739 sayl Mill Eitim Temel Kanunu. 8 Var, F.: Eitimde Program Gelitirme, s. 115. 9 Ertrk, a.g.e., s. 1415. 10 Mager, F.R.: retim Amalarnn Hazrlanmas, s. 1. Bu kaynakta kurs amalarnn saptanmas, deerlendirilmesi, yntem ve ierik seimi gibi hususlarda retmene klavuzluk edecek ayrntl bilgiler vardr. 11 Var-Doan: Eitime Giri, s. 5. 12 Smith, Stanley, Shores: Fundamentals of Curriculum Development, s. 108; Aybkn. Var, Program Gelitirme, s. 120-121. 13 Ertrk, a.g.e., s. 26. 14 Ertrk, a.g.e., s. 29. 15 Bloom, S.B.: The Classification of Educational Goals. Handbook I : Cognitive Domain, s. 78. 16 Smith, W.I. Lester: ada Eitim, s. 30-31. 17 Crovv: Introduction to Education, s. 56. 18 O'Connor, D.J.: An Introduction to the Philosophy of Education, s. 9-10. 19 Russell, B.: Eitim ve Toplum Dzeni, s, 43. 20 The Foundations of Education, s. 120-121.

63

20a Baaran, brahim: Eitim Ynetimi, s. 88. 21 Modern Toplum ve Eitim, s. 32. 22 Ertrk, a.g.e., s. 27-28. 23 Smith, Krouse, Atkinson: The Educatior's Encyclopedia, s. 36-37. 24 Doan, H.: Trk Ortaretim Sisteminin Deerlendirilmesi, s. 91. 25 Tezcan, M.: Memleketimizde Genel Sosyolojinin Kapsam ve retimi zerine. Eitim Fak. Derg., Cilt I, No. 1-4. 26 3. Be Yllk Kalknma Plan, s. 109. 27 4. Be Yllk Kalknma Plan, s. 147. 28 8. Milli Eitim ras Kararlar, s. 130. 29 8. Mill Eitim ras, s. 5. 30 8. Mill Eitim ras, s. 16. 31 Doan, a.g.e., s. 18 cvd. 32 Eitim Reformunda Strateji ve Yntem, kinci Taslak, s. 23-29.

64

5.
Blm

ETMN TOPLUMSAL LEVLER

Bu blmde, esas itibariyle eitimin toplumsal ilevlerine genel olarak deinmek istiyoruz. Aslnda eitimin ilevleri, bir toplumda eitimin amalar ile bantl olup onun tarafndan biimlenir. Yni amalara gre ilevler de deiir. eitli toplumlarn farkl amalarna gre ilevler de bu amalara gre biimlenir. Bununla beraber her toplumda eitimin deimeyen genel ilevleri vardr. te biz bunlar gzden geirmek istiyoruz. lev, amaca dnk eylemlerdir. Buna gre bir eitim sistemi organize ya da reorganize edilirken balang noktas, nce ama, sonra ilev olmaktadr. > Aksi durumda rgtn ya da sistemin amalarna dnk bir ilem yaplmam saylr. Eitimden, birey zerine yaplan ve onun fiziksel, zihinsel ve ahlaksal varlnda bir deiiklii ve gelimeyi gerektiren her trl eylem anlalmaktadr. Yani bireyin hem kiisel ve hem de toplumal geliimi sz konusudur. Bu anlayla birey, bir btn olarak ele alnmakta, kendisi ve toplum iin en uygun biimde tm gelimesi gznnde bulundurulmaktadr. Eitim, bilimsel bir inceleme alam olarak uzun yllar sadece dar anlamda, yani pedagojik anlamda kullanlmtr (Klsik eitim). Bilindii gibi pedagoji psikolojiden geni lde yararlanan, ocuk yetitirme bilim ve san'atdr. Klsik eitim, mikro eitim konularn yani, birey ve okul dzeyindeki eitim olaylarn ruhsal adan ele alm, sadece ocukluk aamasna nem vermitir. Oysaki makro adan ele aldmz modern eitim, bu snrlar am, insann sadece okulda deil, onun hayat boyunca srekli olarak eitimi anlaym benimsemitir. Makro eitim, eitim olayn birey ve okul dzeyinin stnde inceleyerek eitim konularnn ekonomik, toplumsal ve siyasal ynleriyle devlet dzeyinde ya da daha st dzeyde ya da eitimin belli bir kesimi asndan incelenmesini gerektirir. 2 65

Eitimin makro adan, yni toplumsal, siyasal, ekonomik ynlerden ele aln, (Eitime eitli alanlardan gitme yolu-multi disciplinary approach) son zamanlarda ortaya km, amzda grlen bir gelimedir. Bizim burada ele aldmz ilevlerden bir ksm (Ekonomik, siyasal) byle bir eitim anlaynn gerektirdii ilevlerdir. Eitimin toplumsal ilevleri "Ak" ve "Gizli" olarak ikiye ayrlmaktadr.

I. ETMN AIK LEVLER Eitimin ak ilevleri, toplumun kltr mirasnn birikimi ve aktarlmas, yeniliki ve deimeyi salayc elemanlar yetitirmek, siyasal, toplumsal seme ve ekonomik gibi noktalarda toplanmaktadr. A. T O P L U M U N AKTARILMASI KLTR MRASININ BRlKMl VE

Her toplumda eitimin temel ilevlerinden birisi, toplumun kltrel mirasnn birikimi ve srekliliini salamaktr. 3 Bu miras yoluyla, her kuak, kltr birikimi srecini nceki kuan brakt yerden devralarak srdrebilmektedir. Bu devralma, o toplumun deerlerinin ve toplumsal normlarnn (Yaplmas istenen ve istenmeyen) retilmesi yoluyla gerekleir. Bu grev, bir yandan doru alkanlk ve tutumlarn gelitirilmesini, dier yandan zararl olabilecek antisosyal etkenlere kar koymay iine almaktadr. Bir nceki kuaktan bir sonrakine devretme aralar ise dil, deneyim ve bilgidir. Bu aralarla birikimden daha ksa bir zamanda aktarma yaplr. Birey, rgn ya da rgn olamayan eitimle bilgi alm iini dil yoluyla renir. ite, eitimin dier bir grevi de, biriken bu kltr mirasm yeni kuaklara aktarmaktr. Burada, kltrn eleri olan tekniklerin ve deerlerin gelecek kuaklara aktarlmas sz konusudur. Kltrel miras da, genellikle ilk aama olarak eitli yollarla (rgn ve yaygn biimde) ocua aktarlr, ilkel topluluklarda kltrdeki deimeler ok azdr. 4 Aktarma olay bu topluluklarda deneyim yoluyla salanr. Buda geni aile ierisinde gerekleir. Oysaki bugn gelien toplumlarda 66

deime hzl bir biimde cereyan etmekte ve bu yzden deime ile istikrar arasnda bir denge kurmak sz konusu olmaktadr. B. OCUUN TOPLUMSALLATIRILMASI

Eitimin ikinci grevi ise, toplumun deerlerini ve toplumsal kurallarn, normlarn (Yaplmas istenen ve istenmeyen) ocua eitli yollarla retmektir. Bu srece, "toplumsallama" diyoruz. Bu srele kltr, ocua alanr. C. Y E N L K VE D E M E Y ELEMANLAR Y E T T R M E K SALAYICI

Yenileme, hem yeni usuller, hem de yeni dnceler ortaya karr. Bu yzden eskiye kar bir meydan okuma sz konusu olur. Burada eitim sistemi iki eit rol oynar. Bunlardan birincisi, yeniliki elemanlar salamak, dieri ise asgar uyumazlklarla gerekli deimelerin cereyann gerekletirmek biimindedir. 5 Uzun zaman geleneksel kurallarn egemen olduu toplumlarda deimeye kar gelme, genel bir durumdur. Bu olay, zellikle henz sanayilemekte olan toplumlarda daha ak bir durum alr. Yeniliki elemanlar kukusuz okullar yoluyla salanacaktr. Bunun iin eitim sisteminin kendisini yenilie uydurmas gerekir. rnein sanayilemekte olan bir lkede eitim sisteminin srekli teknik yenilemeye mfredat programlaryla, bu alanda uzman salayan okullarla, retim elemanlarn yetitirmekle ayak uydurmas gibi. Okul ve bireylerce gelitirilen aratrma ve bulular teknolojinin yardmyla hem yeni, hem de zmlenememi eski sorunlara yeni ve yeterli zm yollar bularak kltrel mirasa katkda bulunur 6 . D. SYASAL LEV Burada, siyaset kavramn, "nsan toplumlarn ynetmek sanat ve ii " olarak ele alyoruz. Eitimin siyasal nitelii, onun devletin bir ilevi oluundan ileri gelmektedir. Siyasal bakmdan eitimin balca iki grevi vardr. Birincisi, mevcut siyasal sisteme (devlet dzenine) sadakati salamaktr. 7 Btn siyasal sistemler ocuklara ve yurttalara bir "siyasal eitim" vermek isterler. Bylece topluma bir birlik ve dayanma ruhu kazancl67

rrlar. Marksist siyasal sistemde okullar, ocuklara Marksizmin ilkelerine sadakati retirler; demokratik rejimlerde ise demokratik ilkelere sadakat retilir. Ancak, eitim demokrasinin yeterli bir koulu olmayp, onun yaamas iin gerekli bir kouldur. 8 Mevcut dzene sadakatin salanmas, gerek rgn eitimde eitli derslerde, gerekse yaygn eitimle ya da rgn eitimde ayr bir siyasal eitim ile, yani. yurttalarn kamu ilerinin yrtlmesine etkin bir biimde katlmasn salayacak hnerler, tutumlar ve yeteneklerle donatlmas 9 suretiyle gerekletirilir. Bu gerekletirme abasnda retmenler geni rol oynarlar. Eitimin ikinci siyasal ilevi, nderlerin seimi ve eitilmesi ile ilgilidir. nderlerin seim ve eitilmesinde de yine okullar, birinci derecede rol oynarlar. Bir demokraside "nderler" deyince iki aamadaki nderleri kastetmekteyiz. Bunlar: 1. Ulusal nderler: Parlmento yksek dereceki devlet memurlar), yeleri, hkmet yeleri ve

2. Yersel nderler: Parti rgtlerinin yersel nderleri ve nemli grevlerdeki yersel devlet memurlaradr. Eski siyasal rejimlerde, mutlak krallklarda, devleti ynetecek kimselerin zel olarak eitimine byk bir nem verilmekteydi. 1 0 Prensler, ilerde kral olacak biimde yetitirilmekte idiler. Mutlakiyeti rejimlerde, krala verilecek eitimin nitelii konusunda Machiavelli'nin "Hkmdar" isimli yapt bu konuya verilen nemi gsteren bir rnektir. Oysa demokratik rejimlerde siyasal nder yetitirilmesi genellikle ihmal edilmitir. Bununla beraber eitli eitim kurumlarnn nder yetitirmede geni rolleri vardr. Ayrca bu lkelerde siyasal partilerin, gnll kurulularn ve eitli mesleksel rgtlerin de siyasal nder yetitirmedeki rolleri kmsenemez. ngiltere'de genellikle "Public Schools-zel okullar" nder yetitirme grevini yerine getirmektedirler. 11 Hatt bu lkede siyasal nderlerin ounun zel okullarda eitim grmeleri, aadaki biimde ifade edilerek glmece konusu olmutur: "zel hazrlk okulu, arkasndan zel okul ve sonra da Oxford ve Cambridge". Bu zel okullara, sadakat, itaat ve nderlik alannda yeter derecede dersler verdikleri gzyle baklmaktadr. ngiltere'de 1951 de kabine yelerinin "%82 si zel okullardan gelmitir. On yl sonra bu rakkam % 76 d r . 1 2 1955 ylnda btn partilerin parlmento yelerinin % 50 si zel okul mezunu 68

idi. 1 3 Yine yksek dereceli devlet memurlarnn yars da zel okullardan gelmektedir. 1 4 Hal bu okullardan gelenlerin, ulusal politikada baar anslarnn ok byk olduu grlmektedir. 1 5 lkemizde de Cumhuriyetten sonra siyasal nder yetitirmek amacyla bir nderlik eitimi grlmemitir. Bizde eitimin siyasal ilevi, ancak birinci anlamda, yni rejime sadakati salamak biiminde anlalm, siyasal nderlerin seilip yetitirilmesi ihmal edilmitir. 16 Siyasal nderlerimiz ou zaman rastlantlar yoluyla ortaya kmaktadrlar. Bununla beraber, lkemizde baz niversitelerin eitli mesleksel ve teknik eitim dallarnda gerek parlmento yelii ve gerekse yksek devlet memurluu iin nderler yetimektedir. rnein: Siyasal Bilgiler Fakltesi, Hukuk Faklteleri, ktisat Fakltelerinin, Tp Fakltelerinin, H a r p Okulu ve Akademisinin siyasal hayatmza nder yetitirmede geni rolleri olmutur. 1 7 Yine, snrl da olsa siyasal partilerin genlik kollarnn, ii rgtlerinin, halkevlerinin nder yetitirmedeki rollerini de gzden uzak tutmamak gerekir. Yandaki iki izelge bize bu konuda bir fikir vermektedir. izelgelerden grld gibi hkmet yelii ve milletvekilliinin ou, bata Hukuk Faklteleri olmak zere, Siyasal Bilgiler ve Tp ve H a r b Okulu mezunlar arasnda yer almaktadr. E. E T M N SEME LEV

Birok lkelerde eitimde frsat eitliinin salanmas siyasal bir amatr. Bu ama, eitim yoluyla gerekletirilmeye allr. eitli siyasal partiler eitimde frsat eitliini gerekletirmek iin aba gsterirler. Bununla birlikte, bir lkenin nfusu, farkl yetenekteki kiilerden oluur. te her toplumda eitli yetenekteki kimseleri kapsayan bir "Yetenek Havuzu" (The poll of talent) vardr. 1 8 Eitimin seme ilevi, bu havuzdaki en yetenekli harika ocuklarn seilmesi, onlara tam bir eitim imkn verilerek kendilerinden ilerde geni lde yararlanlmasn salamaktr. Kukusuz bu ocuklar, eitli toplumsal snflara dalmlardr. Hangi toplumsal snfta olursa olsunlar bu en yetenekli ocuklarn seilip eitilmesi ve kendilerinden yararlanlmas hem birey ve hem de toplumun yararnadr. Bu, ayn zamanda frsat eitliinin de gerektirdii bir husustur. ocua tam olarak gelime ans verilmesi ayn zamanda ahlken de zerinde durulmas gereken bir husustur. Dier yandan, konunun psikolojik yn de vardr. O da ocuun ruhsal bakmdan salkl bir yetikin olabilmesi iin 69

ZELGE I Hkmet yelerinin Baz Yksek Eitim Dallarna Dal, I - X . Meclis Faklte Hukuk Fak. Tp Fak. Siy. B. Fak. Harb.Ok. ve Ak. I % 26 15 30 37 II
/o

III % 33 14 24 29

IV % 20 15 30 20

V % 19 14 38 29

VI % 28 14 24 34

VII % 43 13 26 17

VIII % 35 13 38 15

IX 0/ tjl /O J 1 6 23 9

X % 53 13 22

14 24 34

Kaynak: F.Frey'in aratrmasndan Mine Tan zikrediyor, s. 95.

ZELGE II T.B.M.M. yelerinin Baz renim Dallarna Dalm, 1962-1970 Bitirilen renim Kurumu Hukuk Fak, Tp Fak. Harp Ok. ve Ak. Siy. Bil. Fak. 1962 M.M. % 36.6 9.5 7.1 4.4 Senato % 39.7 11.8 22.0 4.8 M. M. % 36.0 8.8 6.6 4.8 1964 Senato % 42.1 10.8 22.7 4.9 M.M. % 37.1 7.1 7.3 7.1 1965 Senato % 42.3 11.4 25.0 4.8 1966 M.M. % 33.1 6.2 5.3 4.4 1970 Senato % 38.8 12.0 19.1 6.0

Kaynak: Mine Tan, a.g.e., s. 96

yeteneini tam olarak kullanmas gerektiidir. Oysaki, yksek yeteneinin gerektirdii bir grevde bulunamayan birey, ruhsal bunalmlar ve rahatszlklara urayacaktr. Toplumdaki yeteneklerin hemen hemen hepsinden yararlanlabilmesi, iyi bir seim mekanizmasn gerektirir. lkemiz bakmndan bu ilevin de yerine getirilmemedii bir gerektir. Frsat eitlii salanamamakta ve harika ocuklarla ilgili yasa da snrl kalmakta, gerei gibi uygulanamamaktadr. 1948 ylndan itibaren mzik ve plstik sanatlarda olaanst yetenekli ocuklara yasal olanaklar salanm olmakla birlikte 1972 ye dek ancak yedi kii bu yasalardan yararlanmtr. 1 9 Bu yasalar yeterince kamu oyuna tantlamam, byk kentler ocuklarnn tekelinde kalm, kapsam dar tutulmutur. Bu kanun sonradan iptal edilmitir. Eitimin seme ve snflama ilevini daha ok okul yerine getirir. En yetenekli kiilerin seilmesi ve yeteneine uygun retim grmesini okul salar. Zek blm ayn olan ocuklar ayn eitim koullarna sahip deillerse o zaman okul bu ilevini yerine getiremiyor denir. lkemizde, eitimin bu yn bakmndan, bir ilev bozukluu vardr. Ayn zek blmne sahip ocuklara yurdun her yannda aym nitelikte eitim verilememektedir. Bunun belirtisi, okullar as gei glkleridir. Bu ilevin yerine getirilmemesinde eitim sistemindeki katl da belirtebiliriz. Yine, bu konuda ailenin etkisini de belirtmek gerekir. rnein ocuun babas, kendi istedii meslein sahibi olamamsa ocuunu o meslee yneltmektedir. Ayrca ocuun toplumsal snf, zeks, toplumsal stats de okulun seme ilevini etkileyen dier etmenlerdir. Zek ile toplumsal snf arasnda olumlu bir iliki yoktur. rnein, alt snftan gelen bir ocuk, geri zekh olmamaktadr. Fakat yetenek testleri, genellikle orta smfa hitap eder. nk, retmenlerin, test yapmclarn ou orta snftan gelir. lkemizde genellikle kitle eitimi egemendir. Kitle olarak okula girilir ve mezun olunur. Zek derecelerine gre seim yoktur. Kitle eitimin yanlglar da kitle biiminde olmakta ve sakncalar ile olumlu ynler btn kitleyi etkilemektedir. Aslnda rencilerin yeteneklerine gre bir uygulama gerekir. Baka lkelerde yeteneklere gre gruplandrmalar vardr. Fakat bu gruplandrmalar toplumsal snflara gre 71

olduu iin sakncal olmaktadr. Bylece, bir toplumsal smf eitimi yaplmakta ve kaynama gerekleememektedir. Kitle eitiminde de belirli bir kitlenin dzeyi gznne alnarak dierleri ihmal edilmekte, bylece alt snftan gelen ocuklar baarsz olmaktadr. Mfredat tipi yoluyla da seim etkilenmektedir. Lise mfredat niversiteye gre hazrlanmaktadr. Okul tipi de seimi salayan elerden birisidir. rnein din okulunun teknik okulun seim eleri farkldr. lkemizde zel eitime tabi kiilerin seilerek ayr bir eitimden gemeleri yeni bir olaydr. Fakat yine de snrl kalmaktadr. Okulun baka bir zellii, durgunluk ve toplumsal deime arasnda bir denge salamaktr. Toplum yapsndaki her deiiklik, bireylerdeki yeteneklerin de bu deiiklikleri karlayacak biimde yetitirilmelerini gerekli klar. Bunu da okul salayacaktr. rencilerin yeteneklerine gre seimini etkileyen bir husus da okulun tek ynl ya da ok ynl almasdr. lkemizde ortaokul ve liseler tek ynl, tek amal okullardr. niversiteye eleman yetitirirler. Amerika ve ksmen ngiltere'de okullar artk ok amaldr. ok amal okulda ocuk, niversiteye gidemeyecekse bir meslek renmi olup i yaamna atlmaktadr. Tek ynl okul, alt smftan gelenleri engeller. ok ynl okulda yetenee gre meslek seimi daha kolaydr. ocuk eer setii meslekte baarl deilse yeteneine daha uygun baka bir meslek renmek iin daln kolayca deitirebilir. Tek vnl okul tipinde deitirme imkn ok zor olmaktadr. F. E T M N E K O N O M K LEV

Eitim sisteminin ekonomik ilevi, ksaca, ekonominin ihtiyalarna uyan ve gelecein tketicilerine gerekli bilgiyi verecek insangc ile birlikte beyin gcn salamaktr. 2 0 Ekonomistler, kesin olarak lme glklerine ramen retimin art oramnda eitimin nemli bir rol oynadn gstermilerdir. Eitimin ekonomik ilevi, hem gelimi ve hem de az gelimi lkeler iin sz konusudur. zellikle az gelimi lkelerde son zamanlarda zerinde nemle durulan "Grevsel okuma yazma" kavramnn amac da daha ok ekonomiktir. Gelimi lkelerde ise eitli orta retim kurumlarndan sonra niversiteler de ekonominin ihtiyac olan elemanlar yetitirmeye yneldiler.

niversiteler sanayileme ile birlikte zellikle 1930 ylndan sonra kendilerini teknolojik topluma uydurmak zorunda kaldlar. 2 1 O zamana dek sekin gruplar yetitirme kurumlar olarak ilevlerine ikinci bir ilev daha katld ki bu ilev, yeni domakta olan teknolojik toplumda kitlesel yksek eitim kurumu olma ilevidir. Hem aratrma rgt olarak ve hem de retim kurulular olarak yksek eitim kurumlar, ekonomiye ya dorudan ya da devlet yoluyla daha yakndan katldlar. nsangc ihtiyalar, hem nitelik ve hem de nicelik ynnden incelenebilir. 22 1. Ntel Yn Burada nitel ynden, bireye ,genel eitimle birlikte endstriyel becerilerin esaslarnn retilmesi, ona endstriyel becerilerin verilebilmesi anlalmaktadr. Bu da teknik eitim yoluyla gerekletirilir. Byle bir eitimle igcnn sanayiye ball salanacak, kiide teknie kar alkanlklar kazandrlm olacaktr. Eitimde frsat eitliinin salanmas da nitel yn ile ilgili baka bir noktadr. Kiilerin eitimden yetenek ve ilgilerine gre yararlanmas, frst eitliini ifade eder. Bu bakmdan onlarn kendi abalaryla ilerleyebilmelerinin salanmas gerekir. Bu eitliin anahtar ise, ekonomideki frsat eitliinin salanmasdr. Baka bir nitel yn, yeni sanayi toplumu yaratacak ve onu biimlendirecek insangc yetitirmektir. Burada, deimeyi kabul edecek insangc sz konusudur. Bu konuda kukusuz nivesitede eitilenler byk nem tamaktadr. ada sanayi toplumunun balca ihtiyac, deimeyi, yenilii kolayca kabul eden ii ve yneticilere sahip olmaktr. Bunun iin niversitelerin yenilik ve deime grne dnk olmalar gerekir. 2. Nicel Yn Nicel yn, gerekli sayda igc salanmasdr. Sanayide teknik yenileme ok sk cereyan etmektedir. Bylece yenileme iki yoldan gerekleir. Birincisi, gerekli yeteneklere sahip, yeni elemanlarn eitim sisteminden dorudan doruya alnmas, ikincisi mevcut igcnn yeniden eitilmesidir. Nicel ynle ilgili bir ka noktaya deinebiliriz. 73

a. Denge nsangc ihtiyac ile okullardan mezun olanlarn says arasnda bir denge salanmas gerekir, igcnde doal emeklilik ve lmden dolay srekli kayplar meydana gelmektedir. Bunlarn hesabn yapp kayplar karlamak, eitim sisteminin sorumluluuna girer. Ayrca beklenmedik yeniliklerin yaratt insangc ihtiyacn karlamak da yine eitim sisteminin grevidir. 2 3 Bu noktada "Eitim Plnlamas" ile karlayoruz. Eitim plnclar, daha sonraki yllarda ortaya kacak igcn plnlarlar. Btn bunlar birok istatistiksel hesaplar gerektirir. Ayrca, gelecekteki insangc iin istemleri de hesaplamak gerekir. Bu suretle, zellikle yksek dzedeki eitim kurumlar, beklenen ihtiyalar karlamak iin arz ve talep arasnda bir denge kurmaya alacaktr. b. Orta retimin Taps Ortaokullar, ekonomiye igc salamak bakmndan balang aamas olarak dnlebilir. Orta derecedeki teknik okullar, rencileri teknisyen ve nitelikli sanatkr yetitirmeye hazrlarlar, igcnn herhangi bir aamasnda eitilmi insangc ihtiyac varsa o eitim aamalarnn insangc kademelerine gre dzenlenmesi gerekir. 2 4 Bu sebeple, orta okullar, renciyi meslek sahibi durumuna getiren kurumlar olmaldr. c. Meslek Rehberlik

Her eitim dzeyinde bulunan ocuklara bir ok lkelerde meslek rehberlik verilmektedir. Bireyin mesleklere ve meslek seimine zg sorunlar ele alnr. Bu rehberlikte, bireyin bir meslek semesi, bu meslee hazrlanmas ve bu meslee girerek orada ilerlemesi iinde bireye yardm sz konusudur. 2 5 Ortaokullardaki meslek rehberliin en nemli amalar ise unlardr: Bireyin kendi yetenek, ilgi ve ihtiyalarn tanmas, iler hakknda ilkokulda verilen genel nitelikteki mesleksel bilgiden biraz daha geni bilgi sahibi olmas, meslek plnlamasnn nemini idrak ve geici meslek ve renim planlar yapmas, baz almalar yoluyla i yaammn kefi, mesleklerle okunan dersler arasndaki ilikileri rencinin grebilmesi, meslekler hakknda nerelerden nasl bilgi toplanabileceini renmesi hususlardr. 2 6 74

lkemizde, son zamanlara dek eitimin ekonomik ilevi kuramsal olarak bile kabul edilmemiti. 27 Ancak planl dnemde kalknma planlarnda ve reform abalarnda bu hususa gereken nemin verildiini grmekteyiz. Fakat yine de eitimimizi bugne dek iinde bulunduu tketici durumdan kurtarmak mmkn olamamtr. n . ETMNN GZL LEVLER

Eitimin birinci blmnde incelediimiz temel grevlerinin sonular olarak saylan birka sakl grevi de vardr. Bunlar da u noktalarda zetleyebiliriz. A. E SEME Eitim, uygun e seme imknlarn hazrlar. rencilerin ou, elerini, okulda arkadalar arasndan seerler. Baka bir deyimle eitim, toplumun aile kurumuna bir evlenme pazar olarak katkda bulun u r . 2 8 renciler elerini aa yukar kendileri ile ayn snf ve eitsel statden seme eilimindedirler. Bu imkn da okuldan daha iyi salayabilen bir yer yoktur. Lise ve yksek okullar, kiinin ayn ya ve eitim kategorisinden kar cinsten kimselerle tanmas bakmndan imkn hazrlarlar. Aslnda her trl beraberlik e seme imkn salayabilir. rnein geici ya da srekli olarak herhangi bir yerde bulunmak gibi. Fakat okullardaki beraberlik, elerin birbirlerini yeter derecede anlayacak kadar uzun srelidir. lkemizde bu konuda bir aratrma yaplmamakla beraber, zellikle yksek okul ve niversitelerimizde rencilerin bir ksmnn elerini yksek renimleri sresince kendi arkadalar arasndan setikleri bilinen bir gerektir. B. T A N I D I K SALAMA Eitim, rencinin arkada evresini geniletmek imkn salar. 2 9 Bireyin ald eitim dzeyi ykseldike bu evre geniler, ite bu kimseler ilerde i ya da mesleksel bakmdan iliki kuracak ve birbirlerine yardm edeceklerdir. Bylece birbirlerinin mesleklerinde, ykselmelerine yardmc olabilecek her trl anlama ve ibirlii imknlar hazrlanm olacaktr. Bu konuda Janouvitz asker eitimle ilgili bir aratrmasnda, asker akademilerdeki rencilerin samim ar75

kadalklarnn onlarn ilerdeki atanmalarnda ne kadar nemli olduunu ortaya koymutur. 3 0 C. S T A T K A Z A N D I R M A Eitimin bir stat kazanma yolu olarak deeri geni lde tannmtr. Bu, her toplumda byledir. Yaplan uygulamal aratrmalarda A.B.D., ingiltere ve iskandinav lkelerinde eitim, yksek statlere trmanmakta bata gelen bir "Hareketlilik Merdiveni" durumuna gelmitir. 31 Gerekten eitim, bir kimsenin tabakalama yapsndaki durumu ile iki biimde ilikilidir: 1. Bir kimsenin statsnn deerlendirilmesi, onun ne kadar eitim grdne ve ne eit bir eitimden getiine gre tayin edilir. 2. Snf durumunun dier birok nemli ltleri (Meslek, gelir, yaam biimi), ksmen bir kimsenin sahip olduu eitimin eidi ve derecesine gre llr. rnein A.B.D. de yksek okulu bitiren bir kimse, sadece ilkokul eitimini tamamlam bir kimseden iki ya da iki buuk misli daha fazla para kazanr. Bunun gibi, yksek okul mezunlarnn % 55'i yksek saygnla sahip meslek sahibidirler. Oysaki lise mezunlarnn sadece % 6's byle yksek saygnl haiz mesleksel statdedirler. Liseye devam etmi fakat mezun olamam kimselerden % 25'i yar nitelikli iiler olduu halde yksek okul mezunzunlarndan sadece % 2'si bu kategoride bulunmaktadr. 3 2 Eitime olan sayg, sadece yukar snflara zg deildir. Orta tabakaya mensup orta renimi yapamam babalar bugn ocuklarn yksek okula gndermek iin srar etmektedirler, yleyse eitim, sadece gelir ve mesleksel saygnlk salamakla kalmaz, eitimin bizahiti kendisi stat tevcih eder. "Tahsilli kimse" kendi bana bir rol oluturmaktadr. lkemizde kylerde ilkokuldan sonra 6-7 aylk biki-diki ve ev bilgileri veren bir kursu bitiren kzlar bile emsallerinden daha yksek bir statye sahip olmaktadrlar. Artk ky delikanllar, evlenirken, ad geen kursu bitirmi bir kz daha ok tercih etmektedirler. 3 3 Bu yzden kylerimizde geleneksel olarak kzlarn okutulmamas anlay da artk deimektedir. rnein Hasanolan'da kzlarn okulda kazanacaklar grg ve beceriler evlenmelerinde, zellikle ky d evlenmelerinde tercih sebebi olmaktadr. 3 4 76

Kyllerimiz, ocuklarnn gerek ekonomik ve gerekse toplumsal statlerinin ykselmelerinde eitimin roln anlamlardr. Bu yzden ocuklarn okutmak istemektedirler. rnein Hasanolan'da yoksul olsun, varlkl olsun, btn kyl, ocuunu okutmaktadr. 3 5 te yandan, lkemizde yksek renime olan byk rabette, yksek renimin dier yararlar yannda salad stat artnn byk pay vardr. D. O C U K B A K I C I L I I zellikle ana okulu, temel eitim ve orta retim iin sz konusu olabilen okulun bu grevi, gnn belirli saatlerinde ocuun bakmnn, korunmasnn salanmas biimindedir. Okul bir eit, kurumlam ocuk bakcl grevi yapmaktadr. 3 6 Okulun bu grevi, sanayilemi toplumlarda ve kent okullar bakmndan nem kazanmaktadr. Bylelikle, annenin zaman artmakta, ekonomik yaama igcyle tam ya da yarm zamanl olarak katlmakta, eitli mesleklerde alma imknlar fazlalamakta ya da gnll kurululara ye olarak bo zamann yararl olarak deerlendirmektedir. 3 7

E. S I Z L I I NLEME
Eitimin baka gizli grevlerinden birisi de, geici bir sre iin isizlii nlemesidir. zellikle orta, lise ve yksekokul ya da niversite rencileri bakmndan dnecek olursak bu okullara devam eden binlerce kii muayyen bir devre iin zamanlarn okulda geirmektedirler. Oysaki bu kiiler okul olmad zaman hemen piyasaya almaya koacaklardr. Mevcut ekonomik dzen de bu kiileri massedemeyecektir. Bu bakmdan okul, bu kiilerin renimleri srecince isiz kalmalarn nlemektedir. 3 8 F. O C U U N E K O N O M K S M R L M E S N N L E M E ocuklar asndan zorunlu eitim, onlar i merkezlerinin dnda tutarak, onlar i iin yetikinlerle rekabete girmekten ve ekonomik smrden korur. 3 9 G. T E M Z L E Y C L K
i

Okula, su ilemekten, uyuturucu madde alkanlna, doum denetimine dek toplumun btn patolojik durumlarna zm yolu 77

bulan ara gzyle baklr. Birok gzlemciler, okulun su nleme, seksel sapma, uyuturucu madde alkanl kt ara kullanma, ar nfus art ve hava kirlenmesi gibi konular zmeye yetkili bir kurulu olduunda srarldrlar. Okul, ayrca bu konularda, rencilerde davran deiikliine de yol a a r . 4 0

BENC BLM NOTLARI 1 Bursalolu, Z.: Eitim daresi, s. 10. 2 Karayaln, Y.: Eitim Plnlamas Ders Notlar, s. 3. 3 Lundberg, Schrag, Larsen: Sociology, s. 557. Bu yapt Trkeye evrilmitir. 4 Musgrave, P.W.: The Sociology of Education, s. 125. 5 Musgrave: a.g.e., s. 137. 6 Lundberg: a.g.e., s. 557. 7 Musgrave: a.g.e., s. 143. 8 Musgrave: a.g.e., s. 147. 9 Ozankaya, .: Siyasal retim ve Fransa'daki s. 505. 10 Akyz, Y.: Eitim ve Siyaset, s. 5. 11, 12 Musgrave: a.g.e., s. 148. 13, 14 Musgrave: a.g.e., s. 149. 15 Musgrave: a.g.e., s. 150. 16 Bursalolu, Z.: Okul daresinde Yap ve Davran Yenilikleri, s. 20. 17 Tan, M.: Meslek Olarak Hukuk ve Siyasette Hukuku, s. 91-103. 18 Musgrave: a.g.e., s. 155. 19 Gzel, A.: Cumhuriyet Dneminde stn Yetenekli ocuklarn Yetitirilmesine likin Yasal Olanaklar, s. 175 vd. 20 Musgrave: a.g.e., s. 178. 21 Halsey, A.H.: niversitelerin Deien Fonksiyonlar (ev. Mahmut Tezcan) Eitim Fak. Derg., cilt I, say 1-4, s. 55. 22 Musgrave: a.g.e., s. 187. 23 Musgrave: a.g.e., s. 192. 24 Musgrave: a.g.e., s. 197. 25 Tan, H.: Rehberliin Esaslar, s. 68. 26 T a n : a.g.e., s. 80. 27 Bursalolu: a.g.e., s. 20. 28, 29 Young, K., Mack R.: Scoiology and Social Life, s. 373. 30 Lundberg: a.g.e., s. 557. 31 Lundberg: a.g.e., s. 558. 32 Young: a.g.e., s. 374. Durumu, Abadan'a Armaan,

78

33 Tezcan, M.: Memleketimizde Gezici Ky Kurslar ve Baz Sorunlar Hakknda Birka Not, Eitim Hareketleri Derg., say 180-181. 34 Yasa, L : 25 Yl Sonra Hasanolan Ky, s. 213. 35 Yasa: a.g.e., s. 205. 36 Lundberg: a.g.e., s. 558. 37 Goslin, D.: The School in Contemporary Society, s. 9-10. 38 Young-Mack: Sociology and Social Life, s. 373. 39 Vander Zanden W. James: Sociology, A Systematic Approach, s. 439 40 Nelson and Besag: Socological Perspectives in Education, s. 147.

79

6.
Blm

KLTR VE ETM LKLER

Bu blmde eitimin kltrel temellerine deineceiz. Konuyu kuramsal olarak ve eitli lkelerdeki deneysel bulgular gzden geirmek biiminde ele alacaz. GR Kltr ve eitim, birbiriyle yakndan ilikili iki alandr. Bu iki alan arasndaki ilikilerin fazlal sebebiyle "Eitim Antropolojisi" adnda yeni bir alma alam gelitirilmitir. Kltrel antropolojinin konusunu tek kelime ile " K l t r " oluturmaktadr. Eitim antropolojisi ise kltrle eitim ilikilerini eitli kltrlere gre ele alan bir daldr. Antropolojik kavram ve verilen ilk ve orta retim yetitirme kurumlarna uygulanmasdr. Antropolojik kavram ve yntemlerin eitim sreci zmlemelerine uygulanmas denebilir. 1 Baka bir deyimle, insann yeryznde bugnk durumuna dek eitici sreleriyle ilgilenir. zellikle insann toplumsallama ya da kltrleme srelerinin genel zellikleri zerinde durur. nsann eitici sreleri ve douundan bugne kadar ki yapsn karlatrmal olarak inceler. 2 Kltrle eitim arasndaki dorudan ilikilere balamadan nce sosyokltrel sistemde insan davrann belirleyen eitli elere bir gz atalm. 1. S O S Y O - K L T R E L S S T E M D E DAVRANIIN LUMSAL B E L R L E Y C L E R TOP-

Antropolog J . Honigmann, herhangibir toplumsal durumun kltrel ge tarafndan etkilendiini belirtir. Bunlar ideoloji, teknoloji ve toplumsal rgttr. 3 Bunlarn birbirlerine bal olduklar varsaylr. Bunlardan bir tanesinin dierini nasl etkilediini grmek iin onu bamsz deiken olarak ele alabiliriz. 80

A. D E O L O J Evren ve onun iinde insann yeri hakknda toplumsal bakmdan lmlendirilmi inanlar, hastalk kaynaklar ve dier tehlike eitleri, kavramlar, ait olma ile ilgili tutumlar, kii, obje, yer ve zamanla ilgili duygular, ne yaplmas ve yaplmamas gerektii ile ilgili deerler ideolojiyi oluturan rneklerdir, ideoloji yoluyla okullar sosyo-kltrel sisteme temel katkda bulunurlar. Dier kurumlarla birlikte kltrel mirasn aktarlmasna alrlar.

B. T E K N O L O J Coraf evreden alnanlar, toplananlar ve coraf evreyi deitirmeler anlalmaktadr. Okullar burada da yardmcdr. Madde dnyasn maniple etmekte bireylere teknikler retilir. rnein ilkellerde toprak ileme, avclk, balklk, hayvanclk teknikleri retilir. Daha karmak toplumlarda mesleksel ve teknik beceriler, imalat, ticaret ve endstriyel teknikler retilir. 81

C. T O P L U M S A L

RGT
Ii

Toplumsal yapda yerlemi ilikiler a iinde cereyan eden her eyi ierir. Akraba gruplar, dernekler gibi gruplar buraya girer. Bireyler ilikilerini rgtler ve birbirlerini etkilerler. Ekonomik, akrabalk, dinsel, politik, eitsel kurumlarla ilgili yatay dikey ilikilerin hepsi toplumsal rgtte yer alr. rgtl bir kurum olarak eitim burada yer alr. Normlarn takviye edilmesi ile snrlandrlm olur. 4 II. K L T R - E T l M LKLER

"Kltr" kelimesinin sosyolojik anlam, bir topluluun tm yaam biiminin ifadesidir. Ralph Linton'a. gre kltr, renilmi davranlar ve bu davranlarn sonularndan meydana gelen bir bileimdir. Onu bir araya getiren eler, belli bir toplumun yelerince paylalr ve aktarlr. Yemek yeme, giyim, kullanlan dil, evlenme, sevime, l gmme, futbol oynama, kitap okuma v.s.'yi iine alan bir kavramdr. Baka bir tanmla kltr, insan davrannn renilen ksmdr. Kltrn eitsel kavramlarla ifadesi "Beer renimin paylalm rnleridir", biimindedir. 5 Bu tamm, kltrel davran, doutan gelen igdler yahut dier kaltmsal zelliklerden ayrr. Biyolojik kaltmn tersine kltr, toplumsal kaltm olarak adlandrlabilir ve bir toplumsal grupta kuaktan kuaa aktarlr. Kltr, kendisini oluturan kurumlarn ilevlerinin toplamndan farkl bir ileve sahiptir. Bunlar yle sralayabiliriz. 6 a. Kltr, bir toplumu dierinden ayrmaya yarayan bir iaret gibidir. b. Kltr, bir topluma zg olan deerleri ierir ve onlar yorumlar. c. Kltr, toplumsal dayanmann temellerinden birini oluturur. d. Kltr, bir toplumsal yapnn hem kalbn hem de ieriini dolduracak, biimlendirecek malzemeyi salar. e. Kltr, toplumsal kiiliin dou ve geliiminde egemen bir etmendir. 82

Eitim ise, geni anlamda kiiliin geliimi olarak ifade edilir. Okul, ev ve bunlarn dnda cereyan eden bir sretir. Baka bir deyimle eitim, tm topluluun bir eylemidir. Yaamay renme asndan baklacak olursa eitim, bir topluluun aslnda tm yaamdr. 7 IIL KLTREL G E C K M E VE ETM

IV.Ogburr'a, gre her toplumda iki kltr vardr. Birincisi madd kltrdr (teknikler ve aralar). Buna "Teknik kltr" de diyebiliriz. Dieri ise manev kltrdr. Buna "Deerler kltr" de diyebiliriz. Bu iki kltr genellikle bir arada uyumlu ve dengeli olarak bulunur. Fakat hzla sanayilemi Bat toplumlarnda ya da sanayileme aamasnda olan gei durumundaki toplumlarda madd kltr, manev elerden daha hzl deimektedir. Bylece ikisi arasnda bir boluk doar ki buna Ogburn, "Kltrel gecikme" ya da "Kltrel boluk" der 8 .

Maddi Kltr

Kurama toplumumuzdan eitli rnekler verilebilir. rnein; gecekondularda madd kltr eleri olan giyim, beslenmeye ilikin alkanlk ve gereler daha kolaylk ve abuklukla kabul grd halde, kz ocuklarn okutma, kadna ilikin deer yarglar, kitle iletiim aralarnn eitlilerinden yararlanma gibi manev deer ve davran kalplar daha uzun zaman iinde kabullenilip benimsenmektedir. 9 Bir baka rnek olarak, toplumumuzun sanayilemesine paralel olarak teknik elemana ihtiya olduu halde yni bu konuda madd kltrde deime olmasna ramen, uzun sre memur yetitiren okullara nem vermek ve bu okullarn saysn arttrmak yoluna gidil83

mitir. nk memuriyete balanan manev deerler pek yava deimitir. Kurama baka lkelerden de rnekler verilebilir. rnein; A.B.D. nin son derece karmak cihazlar takmn gelitirerek ve icad ederek aya ayak basmalar olaym madd kltrdeki hzl deimelere rnek olarak verebiliriz. Oysaki ayn lkede hapishane sistemi bukadar deimemitir. 14 ve 15. yzyldaki sistemde ok az deime olmutur. O da sadece hkmllerin yaam sisteminde olmutur. 1 0 Kuram, eitim alamnda birok sorunlar yaratmaktadr. rnein, Amerikan toplumunda baz mesleklerden zenciler ve dier aznlk gruplar yararlanamamaktadr. Hemirelik artk uzun bir renimi gerektirmektedir. Bylece bu alana giri ltleri giderek ykseltilmektedir. Oysaki onlarn da bu mesleklerde yetimesi bir ihtiyatr. Yine A.B.D.'de birok aile, okul programlarna cinsel eitimin konmasn istemez. lk tarmsal dnemlerde rgn eitimde byle bir derse ihtiya yoktu. nk ocuk, iftliklerde ve evresinde bu konular da birok deneyim ve bilgiye sahipti. Ayrca, ailenin bu konuda sorumluluklar vard. Oysaki bugn aile sistemi sanayileme ile ok deimi, iftlik biimi aile, kent ailesine dnmtr. Dolaysyle gencin eskiden olduu gibi bu konularda deneyim ve bilgisi yoktur. rgn eitimde mfredat programlarnda yer almas bir ihtiya durumuna gelmitir. 1 1 A.B.D.'de evli rencilerin akademik ve atletik kaltm bakmndan zgrlkleri snrlandrlmtr. Byle siyasalar ilk Pritan felsefesine (Din ve ahlk konusunda ar tutuculuk) dayanmaktadr. Bu durum kamu oyunca kabul edilmemektedir. te bu durumlara eitim sosyologlar "Kltrel Atavizm" (Eskiye ballk) diyorlar. 1 2 Bir baka rnek de, A.B.D.'de hl okul takviminin eski tarmsal dzene gre dzenlenmesidir. O zaman rencinin tarmda igcnden yararlanld iin yaz aylar tatil oluyordu. Oysaki bu durum olmad halde yine tatil yaz aylarnda yaplmaktadr. Tarm makinelemi ve niteliksiz ocuk igcne ihtiya kalmamtr. 1 3 Kltrel boluun fazla bymeden, sorunlarn oalmasna engel olan, toplumda dengeye yetirici "tampon kurum" ve "tampon mekanizmalar" olumaktadr. zellikle ok hzl ve ok yava deimeyen orta hzdaki yerleim birimlerinde bu tr denge kurum ve mekanizmalar daha belirgindir. rnein Ereli kazasnda annenin, baba ile 84

oulun atmasnda denge salamas; kasabadaki tccarn kylye kredi vermesi, hastalk, evlilik gibi sorunsal durumlarda kylye yardmc olmas, kahvehanelerin depo ilevini grmesi, bu tr denge salayc rneklerdir. Burada eski kurumlar yeni grevler stlenerek denge salam, bunalmlar nlemilerdir. 14 Bu kurama eletiriler de yaplmtr. Her nekadar kuramn uygulan yaygnlk gstermekte ise de, zellikle az gelimi lkelerde madd kltrden ok, manev kltr daha hzl deimektedir. zellikle Batllama sreci ierisinde olan az gelimi lkeler, sanayileme olmadan, yni alt yap deimeden, baka bir deyimle madd kltrlerinde deime olmadan, batdan siyasal, hukuksal eitimsel alanda birok manev deerleri lkelerine ithal etmekte, bu alanlarda daha hzl deiime uramaktadrlar. IV. T O P L U M S A L D E N E T M ve E T M Geni anlamda eitim, toplumsal denetimin bir aracn oluturmaktadr. Yeni kuaklar, toplumsal normlar ve onlara uyulmama durumundaki cezalar eitim yoluyla renirler. 1 5 dllendirme ve cezalandrma biimindeki yaptrmlar bir kltrde toplumsal denetimin kurulmasna yardmc olurlar. Toplumda doru tipteki tutum ve davranlar iin kltr, belirli normlar kurmutur. Yatrmlar, grup yelerini normlara uydurmaya alrlar. Normlara uyulmama durumunda psikolojik ya da fizyolojik cezalandrma sz konusudur. 1 6 dller gibi olumlu yaptrmlar ise kltrdeki normlara uymay, onlar kabul etmeyi tevik eder. Birincil gruplar olarak bilinen ailede, komulukta yaptrmlar geni lde informaldir. zgrlklerin snrlanmas, dvme, birey satn alma, kt durumunda cennete gidilmeyeceini sylemek gibi eyler informal rneklerdir. Oysaki geni toplumlarda ikincil gruplar olarak bilinen kilise, okul ve devlet brolarnn yaptrmlar nitelik bakmndan formaldir. rnein, niversiteler olumlu yaptrmlar temsil iin burs verirler. renci velisine ikyet niteliinde mektup gnderirler, kimi rencileri eref listesine geirirler, onur kurulun ye seerler. Dier yandan okullar, olumsuz yaptrmlar olarak gz hapsi, fiziksel cezalar, soyutlama, ihra gibi disiplin cezalar verirler. Yaptrmlarn temel amac, kltrel gruplamada uygunluk, dayanma ve sreklilii salamaktr. Okullar resm olarak bu yaptrmlar ieren ayr birer ynetmelik ve disiplin kurullar oluturmulardr. 85

Hzla deien toplumlarda yazl biimdeki bu formal yaptrmlarla rencilerin informal yaptrmlar atma durumuna debilirler. Bu durumda, retmen ve yneticilerce btn rencilerin kabul edecei kurallar ve dzenlemeler formle etmek glemektedir. 17 rgtn eitimin egemen olduu ve iinde retmenlerin nemli bir meslek grubu durumuna geldii modern toplumlarda dier denetim eitleriyle rekabet ve bazan atma durumunda olan eitimin kendisi, ayn zamanda bilimsel bilginin kayna olarak esasl bir toplumsal denetim tipidir. 1 8 V. GELENEK, G R E N E K , VE E T M Toplumsal denetim biimidirler ve toplumsal normlar takmn olutururlar. Eitim yoluyla renilirler. Gelenekler, ihsanlarn toplum yaamnda kendilerini mutlaka itaate zorunlu duyduklar davran kalplardr. Grenekler ise gelnekler kadar nemli deildir. Bunlara uyulmama durumunda gelenekler kadar sert ceza verilmez. Bunlarn hepsi de yazl deildirler, informal biimdedirler. rnein bir retmenin rencisiyle bulumas (Dating) sert tepki ile karlanr. Genellikle de yasaklanmtr. Dier yandan bir okul mdrnn kravat ve ceket giymesi istenir. Giymedii takdirde tepkisi pek sert deildir. Sadece ayplanr. Eitimciler bu ikisi arasndaki ayrm yapabilmelidirler. 1 9 VI. KLTRCE YOKSUN OCUKLAR VE ElTM

eitli toplumlarda eemen kltrn dnda kalan aznlk gruplar vardr. Bunlara etnik gruplar da denebilir. Bunlar egemen kltrden eitli biimlerde farkllam gruplardr. Bu farkllamalar genellikle u noktalar etrafnda toplanabilir: 2 0 a) Din b) Dil c) Krsal alanda,soyutlanm olarak yaarlar d) Gelir dzeyleri dk alt sosyo-ekonomik gruplardr. e) Etnik kkenleri farkldr (Irksal). f) Fiziksel ruhsal ve zihinsel bakmdan g) Kz 86 olanlarn salkl deildirler.

eitimi geleneksel olarak snrlandrlmtr.

Bunlar genellikle egemen kltrn dnda kalmlardr. Egemen kltrn deerlerince denetlenen eitim sisteminde kendilerini engelli olarak bulurlar. Genellikle gecekondu ya da sefalet mahallelerinden gelen, dzensiz aile yapsna sahip bu ailelerin ocuklar egemen kltr ocuklarndan daha saldrgan ve yola gelmez niteliklere sahiptirler. rnein Amerikan toplumunda okul, ocuklardan kibar olmay, toplantlara katlmay, bakalarnn mlkne saygl olmay bekler, alkanl etkinlii ve ihtiras tevik eder. Btn bu deerlere orta snfa mensup ocuklar alkndr. Fakat aznlk grup ocuklar bu deerlere yabancdr. 2 1 nk okul deerleri onlarn deildir. Bu yzden bu ocuklar orta snf ocuklaryla eit durumda deildirler. Hatt onlardan daha az yeteneklidirler. Bir ksm renimini srdrmeye entellektel bakmdan yetenekli olsalar dahi renimlerini yarda brakp ayrlrlar. Bu durumdaki ocuklar iin hazrlanmas gerekli programlarn aadaki gibi biimlendirilmesi nerilmektedir: 2 2 a) Onlarn kendilerine zg zel deerlerine dokunmadan kltrel farkllklar gidermek,
*

b) Bu ocuklar orta snfn baar llerine ykseltmek. Bu amalar retmen yerine getirecektir. Bu sebeple retmen, c) Okula gelen bu durumdaki ocuklarn tutumlarn anlamaldr. d) Bu ocuklarn iinde bydkleri alt kltrleri iyice incelemeli, renmelidir. e) retmenler, renci zellikleri konusundaki egemen tipolojileri eletirisel olarak yeniden gzden geirmeli, alt kltre mensup renci davrannn alt kltrel belirleyicilerini bilmelidir. Bu ocuklar kendilerini szsel olmaktan ok, fiziksel ve duygusal olarak ifade ederler. f) retmenler iki dil renmeye tevik edilmelidir. Bu ikinci dil, ocuun bildii dil olmaldr.

g) retmen kendi davran zerinde kltrnn etkisini incelemeli, kendi deerlerini ve onlarn kkenlerini aratrmaldr. Eitimin kltrel temellerinin bilimsel incelemeye konu oluu ok yeni bir yaklamdr. lkemizde de eitimin kltrel temellerinin 87

uygulamal aratrmalarla gelitirilmesi bir ihtiya olmutur. nk lkemizde eitimin eitli boyutlaryla ele alnd bir ortamda kltrel boyutlarna hi deinilmemi olmas bir eksikliktir. V I I . L K E L ve ADA E l T M l N MASI KARILATIRIL-

imdi, ilkel toplumlardaki eitimin zelliklerine ve bunlarn modern eitimle karlatrlmasna deinebiliriz. Prof. Kneller, bu farkllklar aadaki noktalar etrafnda topluyor: 2 3 9 ilkel toplum genci, modern toplumdan farkl olarak toplum yaamm etken olarak paylar. ocuktan kk yatan itibaren zellikle yaamn kazanmasnda, ailesine yardm etmekte, kendisinden gc ve deneyimlerine denk sorumluluklar zerine almas beklenir. rnein erkek ocuklar kk av hayvanlarn avlar ya da tuzaa drr, kzlar ise tarla iinde yardm eder ya da kk kardelerine bakarlar.. $ ilkel toplumun, gelecek kuaklara aktaracak ok az uzmanlam bilgiye ve daha az sayda becerilere sahip olmasndan ve hayat biiminin herkesin gz nnde cereyan etmesinden dolay eitim konusunda okul gibi ayr bir kurumu yaratmaya ihtiya yoktur. Bunun yerine ocuk, dinsel trenleri, avcl, enlikleri, topra ileme ve hasat gibi eylemleri yetikinleri gzleyerek, taklit ederek renir ve bylece kendi kltrnn mirasn edinir. Sonu olarak, bu topluluklarda, modern sanayi toplumlarndaki bu derece gze arpan gen-yal arasndaki yabanclama olay, ya ok az, ya da hi yoktur. Q Bu yabanclamann dier bir sebebi ise, modern yetikinin kendi gereklik kavramnda kendi deneyimine daha az ve kltrnn deneyimine daha ok dayanmas; oysaki ilkel insann kendi deneyiminden daha ok renmesi ve kltrnnkinden daha az renmesidir. % ilkel kltrlerde eitimin biimsel aralar aile, akraba ve yetikin yaamna balang iin yaplan trenleri iine alr. Modern eitim, ayn zamanda, ocuklar, ana-babalarndan ayrmaktadr, ilkel toplumlarda eitim, retmen bir akraba, bir day ya da ailenin en yallarndan biri olsa da kuaklar arasnda kesintisiz bir sreklilii korumaya alr. 0 ilkel toplumlarda bir bireye retilen, herkesin kanaatna gre o bireyin bilmek istedii eydir. Oysaki, modern eitimde herhangi 88

bir bireyin bir ey retmek arzusu, herkese kabul edilmeyen bir eyi retmesidir. lkel toplumdaki ocuk, avclk, balklk ya da tuzak kurma gibi belirli eylemleri ve bunlarn kabilesinin bilgi dnyasndaki ald yeri renmek amacyla bir akrabasna ya da kabiledeki bir uzmana bavurur. Bilmesi gerekli baz eyleri renmesinin sebebi, onun sadece, herkese kabul edilmesinden dolay deildir; ayn zamanda, bu bilgilerin bugnk ve gelecekteki yaam arasndaki yakn ilikisini grd iin bilmek ister ve renir. Ksaca, hayatta kalmak iin renir. rnein, hangi patikadan gidileceini, hangi eylerden kanlacan ve hangi meyvalarn yenilebilir ya da zehirli olduunu renir. Oul, babasna elik ederek hayvanlarn ldrlmesi suretiyle avcl renir. Kz ise annesiyle birlikte ev devlerini paylaarak bir ailenin nasl gelitiini renir. ^ ada ocuun eitime olan ilgisizlii (apathy) ise tamamen ters bir sebebe dayanr. ocuun ilgisizlii okulda edindii bilgiyi, yaam boyunca prodktif bir biimde alabilmesi ve hayattan zevk duymas arasnda bir bant kuramamasndan ileri gelmektedir. lkel ocuk, rendii beceri bakmndan yetikinin gr tarzna ok yakndr. Dier yandan ada renci, rendii becerileri somadan kullanaca fabrika ve brolardan genellikle maddeten ve psikolojik olarak ok uzaktr. $ lkel bir toplumda, temel ilevi retim olan bir kimse yoktur. Yal yeler, daha gen akrabalarm eitirler. Ancak zel amalar iin, rnein, rahiplik retimi iin bireysel yetikinler bu i iin ayra atanabilirler. Sonu olarak, retime katlan kimseler, toplum hayatna tam olarak katlrlar. Daha ileri kltrlerde ise retilecek bilginin hacmi ve bykl, mesleksel retmeni dourur ki, imdiki ada batda toplumun temel endstriyel ve ticar yaamndan giderek daha fazla ayrlmaya eilim gsterir. Dier yurttalar gibi o da uzmanlamann daha byk bilgi ve uzmanlk gibi yararlarndan; daha dar alma ve ameliye alam gibi sakncalarndan etkilenir. Bat kltrlerinin ounda retmenler fazla kuramsal ve gereklikten uzakta olmakla sulandrlrlar; aym zamanda da, mesleklerinin dndaki eylemlerden el ekmeleri beklenir. nk kamu oyunca bu eylemler, sanki retmenlerin meslekleriyle badamazm gibi grnr. Hatta onlarn politikaya dorudan katlmalar ho grlmez. Amerikallar, retmenlere, onlarn ounun ailelerini destekleyecek yeter derecede ek para kazan89

mak iin bu eylemlere giritiklerini bildikleri halde yine de kuku ile bakarlar. ^ lkel toplumda reticiler, rettiklerini ayn zamanda kendileri de yaparlar; avclar ok atmay ve mzrak kullanmay, iftiler tarm v.s. retirler. ada toplumlarda retmenlerin yaptklarnn en byk ksm, retmektir. rnein, bir lise ekonomi retmeni ayn zamanda bir irkette ya da reklam kurumunda yneticilik yapamaz. Oysaki ilkel toplum retmeni, hergn yaptnn dnda pek retecek eyi olmadndan kolayca retimi ve mesleksel eylemi birbiriyle badatrr. ^ lkel toplum retmeni, sadece ,muhtemelen ailesinin bir yesi olan rencisine kar deil, ayn zamanda retimin sonularna kar da bir taahht altna girer. Eer becerilerini etkin olarak nakletmekte baarsz kalrsa bunun sonularndan kendisi de derhal etkilenir. rnein bir ocuk, nasl avclk yaplacan retmeninden renmemise, retmeni a kalabilir. Oysaki bat toplumunun retmeni, rencilerinin baar ya da baarszlndan dorudan etkilenmez ve etkili bir biimde retmeye sevkeden bu lm kalm mcadelesine dayanan gdden yoksundur. $ lkel bir toplumda retim ve renim, daha kolay yaplr. nk retim objesi daima hazrdr. Gerek mzrak, gerek pulluk, gerek tren merkezi olsun. Bununla beraber birok ilkel toplumlarda ayn zamanda geni bir gizli bilgi haznesi vardr ki bu anlalr bir biimde nakledilmelidir. nk bu bilgi, topluluun hayatta kalmasn ve verimliliini salar. Dier yandan ada toplum retmeni, hem kendisi ve hem de rencisinden zaman ve mekan bakmndan ok uzakta olan birtakm eyleri (Nkleer paralanma, kle ticareti v.s. gibi) aklamak zorundadr. Eskimo gibi ok ilkel bir toplumda eitim uzun srmez. Dokuz yana gelen bir Eskimo ocuu, dilini, konumay, aletleri kullanmay, hava tahminini ana-babasmdan renmitir. O, ayn zamanda baz kiisel ilikilere ve dinsel tabulara da ainalk kazanmtr. Olgunlatka avclkta daha hnerli bir duruma gelir, hava tahmini ve evre hakkndaki bilgisi daha fazla artar. Fakat formal eitimi, herhangi bir yetikinin ona dorudan retebildiini retmi olduundan dolay bitmi saylr. Kltrel hayat iin gerekli maharet nekadar karmak ve gereken bilgi ne kadar fazla ise eitim de o kadar uzar. ada bir top90

lum, ocuklarna ilkel toplumdan daha fazla bilgi retir. Bunu yaparken ok eidi retim yntemleri kullanr, fakat muhtemelen her bir konuya daha az vakit ayrmakla beraber, genel olarak formal retime daha fazla zaman ayrr. ada toplumdaki ocuklar, ilkel toplumdakilerden daha fazla ey renmekle yalarna gre kendilerine ayrlan zamanda verilen konulara egemen olmak iin ana-babalarnn ve retmenlerinin daha ok basks altndadrlar.

ALTINCI BLM NOTLARI 1 Spindler, George: Education and Culture, s. 41. 2 Prichard-Buxton: Concepts and Theories in Sociology of Education, s. 28-30. 3 Honigmann, J . John: The VVorld of Man. 4 La Belle, T . : Alternative Educational Stategies. 5 Singleton, J . : Implications of Education as Cultural Transmission, s. 27. 6 Fichter, J . : Sociology, s. 277. 7 Ottaway, A.K.C.: Education and Society, s. 7. 8 Hodgkinson, L.: Education in Social and Cutural Perspectives, s. 110. 9 Yasa, I.: Ankara'da Gecekondu Aileleri, s. 233. 10 Buxton-Prichard: a.g.e., s. 61. 11 Buxton-Prichard: a.g.e., s. 61. 12 Buxton-Prichard: a.g.e., s. 62. 13 Buxton-Prichard: a.g.e., s. 62. 14 Kray, M.: Ereli, s. 120, 33. 63. 15 Bottomore, T.B.: Sociology, s. 255. 16 Buxton-Prichard: a.g.e. 17 Buxton-Prichard: a.g.e., s. 63. 18 Bottomore: a.g.e., s. 255. 19 Buxton-Prichard: a.g.e., s. 64-65, 20 Kneller, G.: The Impact of Culture, s. 55. 21 Kneller, G.: The Impact, s. 57. 22 Kneller, G.: The Impact, s. 58-59. 23 Kneller, George: Educational Anthropology, s. 73-79.

91

7.
Blm

EKONOM VE ETM
Eitimin yakndan ilikileri olan toplumsal kurumlardan birisi de "ekonomi" dir. Bu ilikilerin younluu, ayr bir uzmanlk dal olan "Eitim ekonomisi"ni dourmutur. Daha nceki blmlerde eitimin ekonomik ilevlerine deinmitik. imdi bu blmde eitimle ekonominin daha toplumsal nitelikte grdmz ilikilerine deineceiz. Oysaki eitim ekonomisi, ekonomik kuramn eitime uygulanmasdr. Eitimin ekonomi ile ilikileri, makro eitim yaklamdr. nk bu ilikilerde hem ulusal, hem de uluslararas eitim sorunlar ele alnmaktadr.

I. EKONOMl-ETlM LKLER nsangc kaynann gelitirilmesi ile ekonomik kalknma ve gelime dzeyi arasndaki ilikiler eitim ve ekonomi ilikilerinin odak noktasn oluturur. 1 Bu erevede eitim talebi, eitim hizmeti arz, eitimin tketim ve yatrm zellii, eitim hizmetlerinin finansman, eitim ve ekonomik kalknma gibi konular bu ilikilere birer rnektir. Eitim, ekonomik kalknmann bir sonucu olarak artan mal ve hizmet retiminde olan istemi arttran, hayat dzeyini ykselten bir etkendir. 2 Eitimin ekonomi ile ilikileri deiik alardan belirtilebilir. rnein filozof B. Russell, ekonomik etkenlerin eitime etkisini aadaki noktalar etrafnda topluyor. 3 1. Bir lkenin ekonomik koullarna gre eitime harcayabilecei para miktar deiiktir. rnein Bat uluslar sanayi devrimi ile varlkl duruma gelmeseydi, herkes iin zorunlu eitim olmazd. 2. Eitimin amalarndan birisi, verimin arttrlmasdr. Verimi en yksek dzeye karma istei, teknik eitim, bilimsel retim ve 92

aratrmay gelitirmitir. Eitilmi bir iinin daha verimli, becerikli olduu aktr. 3. Datm dzeninin de eitim zerine etkisi var. Datm dzeni, toplumun snflara blnmesini de ortaya karr. Snfl bir toplumda ayr snflar ayr eitim grecektir. 4. Kiiler tarafndan yaplan balar da eitimi etkiler. zellikle Bat lkelerinde baz eski niversiteler ve din rgtleri balarla kurulmulardr. Kiiler servetlerini byle amalara brakabilir. rnein A.B.D.'de balar sekin varlkllardan gelir. Bunlar tutucu ve rgn eitimden gememi kimseler olabilmektedirler. Bu sebeple eitimde ilerici hareketleri geciktirir, eitimi tutucu yaparlar.

II. ETMN TKETM ZELL Ekonomik temel kavramlardan tketim ve yatrm'm eitim ynnden ilikileri deiiktir. Ekonomik ynden bakldnda eitim hem bir tketim, hem de yatrmdr. Eitimin tketim ynn eitime yaplan giderler oluturur. Eitim harcamalarn insan ihtiyalarn karlayan zellii bakmndan tketim harcamalar olarak kabul edebiliriz. 4 Eitim hizmetinin, btn dier dayankl tketim mallarndan daha uzun mrl bir mal oluu dikkatimizi eker. Eitim, srekli olarak kullanlmakla tkenmez. Eitim, insann yaam boyunca kendisinden srekli olarak yararland, insann srekli renmesi ile daha ok yararland bir maldr. Sanayileme ve teknolojinin gelimesi ile insanlarn eitim giderleri sadece madd deil, manev doyum kaynaklarna da ynelir. 5 Bylece insanlarn zevklerinde incelme yaratacak harcamalarn says artar. Bir lkede eitime ayrlacak giderlerin miktar birok deikenlere baldr. 6 a) Ulusal gelir ya da birey bana den gelir miktar eitim harcamalarn etkiler. Genellikle birey bana den gelir miktar arttka ulusal gelirden eitime ayrlan pay da ykselir. b) Eitim alannda yaplan harcamalarn miktar, bu konuya halkn gsterdii ilgiye bal olarak da deiir. 93

c) renim anda olan genlerin says ve bunlardan okula devam edenlerin oran da etkiler. Bu oran ise, genel hayat standardna, okullarn corafik dalmna, lkelerin insangc ihtiyalarna bal olarak deiir. Ulusal gelirdeki artla eitim harcamalarnda da art olaca biimindeki doru orantl ilikiye Japonya ve Sovyetler gibi devletler istisnadr. nk bu lkeler, ulusal gelirlerinin olmas gerekenden ok daha yksek bir orann eitime ayrmaktadrlar. lkemizde eitim harcamalar kaynaktan art gstermitir: 7 1. renci says art. 2. retmen says art. 3. retmen maalarnn ykseltilmesi. Eitim hizmetlerinin salanmas iin her lkede giderek artan miktarlarda byk harcamalar yaplmaktadr. Bu artn eitli nedenleri arasnda; a) Nfus art, b) Eitim hizmetlerinin mkemmelletirilmesi, c) Para deerindeki dmeler belirtilebilir. 8 Eitim harcamalar daha ok nicel ynleriyle dikkati ekmektedir. Fakat eitimde nitelie de nem vermek istediimiz zaman eitim harcamalarn arttrmamz gerekecektir. Eitimde kalite (nitelik) den ne anlalmaktadr? eitli yazarlar aadaki hususlar belirtiyorlar. 9 a) Baz yazarlar eitimin kalitesi ile sadece okula giden ocuklarn akademik baarlarn anlarlar. b) Elde edilen dncelerin yaama uygulanmas, yaamn eitli sorunlarn zme kapasitesi. c) Dnme yeteneinin gelimesi gibi eitim sonucu ortaya kan topyekn geliimi ifade ederler. Kaliteyi artrmak mutlaka harcamalarda da art gerektirdii halde, harcamalardaki artlar mutlaka kalitede ykselme sonucunu vermemektedir. Kalite ile ilgili olmayan eitim giderleri de vardr. Eitim harcamalarnn kaynaklar eitlidir. 10 Bunlar: 1. Vergiler, 2. Vergi d kaynaklardr. 94

Birok lkelerde eitim giderlerini karlamakta en byk rol oynayan gelir tr vergilerdir. lkemizde de byledir. Vergi d kaynaklar, bonolar ve kredilerdir. Baz lkeler, dier gelirlerin yeterli olmad durumlarda ksa ya da uzun vadeli bonolar kararak ihtiyalarn karlamaa alrlar. A.B.D., Fransa ve Japonya'da zellikle yersel yntem, bu yola sk sk ba vurmaktadr. Bunun yannda kayt, snav harlar, mzeler ve kitaplk gelirleri, zel pul ve rozet satndan doan gelirler, elence yerlerinin cretleri zerinden alnan paylar, motorlu ara plakalarmn satlarndan doan kazanlar, alkoll ikiler, lks eya bedelleri zerine yaplan zamlar eitli lkelerin bavurduu kaynaklardandr. Ayrca bireyler, resm ve zel kurulular tarafndan yaplacak ba ve yardmlar tevik etmek zere birok lkelerde gelir ve kurumlar vergisi yasalar bu amala yaplan harcamalara vergi muafiyeti tannmtr. Eitim giderlerinin karlanmasnda deiik lkelerdeki uygulamaya gre eitli ynetimsel kademeler sorumludur. Bunlar grupta toplayabiliriz. 1 1

A . F E D E R A L YA DA M E R K E Z H K M E T L E R Bir ksm lkelerde eitim giderlerinin karlanmas, Federal ya da merkez hkmetin grevi kabul edilir. Merkez hkmet, blgelere yardmda bulunur. Fransa, ingiltere, Avusturya, Trkiye gibi lkeler bu gruba girer.

B. EYALETLER YA DA ILLER
Bir ksm lkelerde ise bir konuda eyaletler ya da illere sorumluluk verilmitir, r n e i n Japonya, Kanada, Bat Almanya gibi. lkemizde illerin eitim giderlerine katks azdr.

C. YERSEL YNETIMLER VE OKUL BLGELERI

A.B.D., Kanada, Japonya, Sovyetler, Bat Almanya, Danimarka gibi lkeler uygular. Bu lkelerin ounda emlak vergisi ve dier bir ksm vergiler haslat bu amala yersel ynetimlere terkedilmitir. 95

m . ETMN YATIRIM ZELL Daha ok gda, giyim ve tketim mallarna ve refaha ilerde sahip olabilmek ve alan nfusun gelecekteki prodktif kapasitesini arttrmak bakmndan eitim bir yatrmdr. 1 2 Baka bir deyimle eitim harcamalarnn bir ksm, gelecekte daha fazla kazan ve tketim olana elde etmek iin bugnk tketimden yaplan ksnt, yani yatrm niteliindedir. 1 3 Eitim harcamalar, rencinin gelecekteki verimliliini ve kazancn arttrmas oramnda birer yatrm saylr. 1 4 Bir makinenin satn alnmas, sadece satn alnd ylda deil, fakat mr boyunca retime katkda bulunaca iin yatrm olarak kabul edilmesi gibi, eitimin bireylerin retim eylemlerini etkileyen ynn de yatrm olarak kabul etmek gerekir. Ekonomi, nitelikli ii, uzman ve genel eitim grm kiilere istem duyduka, ekonominin istemi arttka eitim yatrmlar da artar. Eitim, verimliliin ve ulusal retimin arttrlmasnda deiik ilevlere sahiptir. 1 5 Bunlar u noktalar etrafnda toplanabilir: 1. Bilimsel aratrma tekniklerini gelitirmek ve retmek suretiyle verimliliin artmasnda rol oynayacak yeniliklerin meydana getirilmesini salar. 2. Potansiyel kabiliyetleri kefeder ve iler. 3. retim iin gerekli bilgilerin kuaklar aras naklini salayacak retim yesi yetitirir. Eitim harcamalarnn tketim ya da yatrm olarak gz nnde bulundurulmasna gre ilgililer deiik kararlar alabilirler. rnein eitimin tketim olarak grldnde, tketim harcamalarnn kslmas gereken dnemlerde eitim harcamalarndan da ksnt yaplabilir. Oysa, eitim harcamalar yatrm zelliine sahipse, yaplan ksnt ekonomik gelimeyi olumsuz olarak etkiler. Bu sebeple eitim alanna fazla yatrm yaplmasnda yarar vardr. 1 6

IV. SANAYDE t ETM Sanayi toplumlarnda verimi elde etmek iin ii eitimi nemkazanmtr. alann evreye ve iine uyarlanmas da ii eitimine baldr. ngiltere ve skandinav lkelerinde ii eitimi ve yetikinler eitimi birbiriyle iiedir. Teknik gelimeyi hzlandrmak, hem de bu96

nun sonularna uyarlanabilmek iin igcnn teknik ve meslek bilgi bakmndan srekli bir eitime tabi tutulmas gerekir. Bylece iinin mesleksel eitimi nem kazanmaktadr. Bu eitimi salamak grevi lkemizde hkmetlerin alma, Sanayi ve Mill Eitim Bakanlklar ile iveren ve ii kurulular tarafndan ortaklaa olarak benimsenmektedir. Bu da teknik ve mesleksel okullar, mesleksel kurslar, sanayide raklk eitimi, sanayide ibanda eitim yollaryla gereklemektedir. i eitimi ile ilgilenen kurulular: 1. Resm organlar, 2. niversiteler, 3. Bamsz gnll kurulular, 4. Sendikalar, 5. Uluslararas organlardr. 1 7 Deiik lkelerde bu kurulular ii eitiminde deiik oranlarda rol almaktadrlar. lkemizde resm organlar ve iverenler sadece mesleksel ii eitimi ile ilgilidir. Genel ii eitimi sendikalarca yrtlr. Birincisi pek baarl olmamtr. Planda mesleksel eitim eylemleri iin dnlen amalara ve nitelikli igc iin belirlenen lnlere varlamamtr. kincisi birinciye oranla daha baarl olarak uygulanmaktadr. Resm organlardan ve i Bulma K u r u m u , 1 8 bu konuda sorumluluk sahibidir. rak, usta ve ustaba meslek kurslar, raklk ve i banda eitim faaliyeti, yersel mesleksel kurslar, d lkelere gidecek iiler iin staja gnderme ve seminerler dzenlemektedir. 1 9 Ayrca Trk- Eitim Merkezi ve ulusal sendika ya da federasyonlar tarafndan ii eitimi ile ilgili seminerler dzenlenmektedir. Yetikin iilerin mesleksel eitim dndaki genel eitimleri 1962 ylndan bu yana sendikalar tarafndan yrtlmektedir. 2 0 Sendika yneticilerinin eitimi de buraya dahildir. Sendikalar ii eitimini iyi bir biimde rgtlemilerdir. i sendikalar yneticileri toplu szleme sreci, alma ekonomisi, sosyal mevzuat ve i hukuku Trkiye'nin genel ekonomik ve toplumsal sorunlar zerinde iverenlere oranla genellikle daha iyi eitilmi durumdadrlar. 97

YEDNC BLM NOTLARI 1 Serin, Necdet: Eitim Ekoncftnisi, s. I 2 Serin, a.g.e., s. VII 3 Russell, B.: Eitim ve Toplum Dzeni, s. 116 vd. 4 Serin, a.g.e., s. 61 vd. 5 Kurtkan, Eitim Yoluyla, a.g.e., s. 55. 6 ncel, Mualla: Eitim Maliyesi Ders Notlan, s. 21. 7 ncel, a.g.e., s. 27. 8 ncel ; a.g.e., s. 6. 9 ncel, a.g.e., s. 6. 10 ncel, a.g.e., s. 32 vd. 11 ncel, a.g.e., s. 34. 12 Erkal, M.: Orta Teknik Eitim-Sanayi likileri, s. 25. 13 Serin, a.g.e., s. 62 14 Kurtkan, a.g.e., s. 54 vd. 15 Kurtkan, a.g.e., s. 54. 16 Serin, a.g.e., s. 71. 17 Zaim, Sabahattin; "Sanayide i Eitimi ve Sendikalarn i Eitim Faaliyetleri" Ekonomik Gelimeyi Hzlandran Etken Olarak Eitim isimli kitap iinde, s. 336 vd. 18 Zaim, a.g. yaz, s. 350-351. 19 Zaim, a.g. yaz, s. 338. 20 Zaim, a.g. yaz, s. 350.

98

8.
Blm

DEMOKRAS VE ETM
Trkiyenin altm yllk Cumhuriyet dneminde demokrasi gelenei ve eitim ynnden nemli gelimeler olmutur. Geri Cumhuriyetin ilnndan itibaren demokrasimizde parti kapatmalar, tek parti, asker mdahaleler gibi kesintiler ve aksamalar olmutur. Fakat bunlar demokrasi geleneinin kkl olarak yerlemesinde gerekten katklar olmu aksamalardr. Bu tr aksamalar lkemize demokrasi deneyimi kazandrmtr. Bu blmde, bir siyasal ideoloji olarak demokrasinin zellikleri, demokrasilerde eitimin nasl olmas gerektii ve lkemizde demokrasi ve eitim ilikisinin eitli grnmlerine ksaca deinilecektir. I . BR SYASAL S S T E M ZELLKLER OLARAK DEMOKRAS VE

Bugn Bat lkelerindeki demokratik siyasal sistemin temel ilkeleri aadaki noktalar etrafnda toplanmaktadr. a. Devlet, kendisi bal b a n a bir a m a deil, fakat beer a m a l a r a u l a m a k iin bir aratr. Devletin temel ilevi, mutluluu salamaktr. Her vatandaa kendi kapasitesinin tamamn kullanma imkn verir. Bu ise insanlarn kurduu bir dizi kurumlar yoluyla gerekleir. nsanlarn kendi kendilerim ynetmek iin kendi karlar iin kurulur. b. Btn i n s a n l a r m u a y y e n v a z g e i l m e z haklara sahiptirler. Bu haklar Anayasalara gre yaam, zgrlk ve mutluluu elde etmektir ki, evrensel niteliktedir. Bunlar, rk, snf ve mezhep fark gzetmeksizin tm insanlara aittir ve toplumdan deil, insamn doas 99

gerei ortaya karlar. Yalnz, demokrasilerde insan sorumluluklar olmadan insan haklar olamaz. zgrlkten nekadar holanrsak, okadar da fazla sorumluluk almalyz. Bu sebeple Chesterfield, "Demokrasi, tehlikeli bir itir" der. c. D e m o k r a s i , bireysel zgrl korur ve gelitirir. Geleneksel olarak demokratik kuram, herhangibir d denetim olmadan bireysel zgrlkle tannr. Birey, toplumsal sorumluluklarn kabullenmek yoluyla zgr olur. Gerek demokrasi, otoriterlii reddeder. nsanlar aralara sahip olduklar (Eitim, gelir, vs.) ve rasyonel olarak kendi deerli amalarn gerekletirmeye imkn tannd zaman daha zgr olurlar. d. nsanlar k a m u h i z m e t l e r i n d e n y a r a r l a n m a bakmndan eit saylrlar. Zek dzeyi v.s. gibi doutan gelen sebeplerle mutlak bir eitlik sz konusu olmasa bile, demokrasilerde insanlar, yasa nnde eitlik, siyasal haklarda eitlik, eitim frsatlarnda eitlik gibi kamu hizmetlerinden yararlanmada eit saylrlar. e. D e m o k r a s i , i n s a n aklna inanc e s a s alr. Demokrasiye inanlyorsa ,insanlarn kendi genel sorunlarn rasyonel olarak ynetmek kapasitesine sahip olduklarna da inanlr. f. D e m o k r a s i , parti s i s t e m i n i gerektirir. g. D e m o k r a s i , kuvvetler a y r m n gerektirir. Yasama, yrtme ve yarg yetkileri ayrlmtr. h. Modern d e m o k r a s i , g e n i lde t e m s i l edicidir. Bugn insanlarn ynetime dorudan katlmlar sz konusu deildir. Kalabalk, karmak toplumlarda insanlar yneticilerini kendileri seerler. Demokrasinin bu temel ilkelerini bylece belirttikten sonra demokrasilerde eitim olgusunun genel ilkelerini ele alalm. I I . D E M O K R A S VE E T M Bir demokraside eitimin ynetimi, kabul edilmi baz ilkelere baldr. Bunlardan en nemlileri aadaki gibi zetlenebilir. 1 100

a. Halk kendilerini ynetecek kiileri setii iin bu konuda s o r u m l u olarak eitilmelidirler. zellikle rgn eitimde oy verme, ynetim ve i yaam, basn zgrl, rk atmalar, su olgusu, iletiim aralarnn etkileri gibi konularla uramal ve renciler bu konularda bilgi sahibi olmaldrlar. nsanlar ak biimde ve eletirisel olarak eitilmedike, onlarn setikleri temsilciler ve hkmet yeleri de aydnlatc olmayacaklardr. Okulda nasl bir siyasal bilgi verilmelidir? Eer genleri demokrasinin ilemesi iin yetitirmeyi istiyorsak, onlar, demokrasinin deeri, erdemlerini bilecek tarzda yetitirmeliyiz. Genlere her dzeyde ulus ynetimi, liderlik, dier siyasal ideolojiler ve sistemler gibi siyasal kltr vermeliyiz. b. Eitim yoluyla herkes, kendi yeteneklerini sonuna kadar g e l i t i r m e y i beklemelidir. Eitim sistemi, kiilerde estetik, entellektel ve mesleksel alanlarda ilgileri tevik etmelidir. c. nsanlar zgr o l m a k iin eitilmelidir. Eer yetikin kii, ocukluk zamannda baz eyleri renmise o zaman zgrdr. Yetikin insann zgrl, onun daha nceki yaamnda eitilmesini, rehberlik ve disipline edilmi olmasn gerektirir. d. Eitim, ak fikirlilii gelitirmelidir. Demokrasi, deneyime ve akla nem verir. Onun vatanda da o sabit fikirli ve eletiri kabul etmeyen bir kimse olmamaldr. Demokrasideki kii, akll, esnek ve deimeye hazr olmaldr. Okul, ocua, bir soruna eitli alardan bakma alkanln kazandrmaldr. Ak fikirlilik, dengeli, bakalarna saygl olmay ve onlarn grlerini anlamay, kavramay ifade eder. Demokraside anlama ve ounluk oyu esastr. Kii, hkmetin icraatn beenmeyebilir. Fakat bu hkmetin ounluun oylar ile iktidara geldiini ve amacnn kamu oyunun istemlerine yant vermek olduunu bilir. Ak tartma, demokrasinin yntemidir. Takip edilen politikalar olumlu olumsuz ynleriyle akta tartlr. e. D e m o k r a s i l e r d e eitim, salkl bir y a r m a v e r i m l i bir ibirlii alkanl gelitirmelidir. kadar

Demokrasilerde bu alkanl birok kurumlar yannda zellikle gnll kurulular salar. Okulda ocuk, renci birlikleri yoluyla 101

bakalar ile birlikte alma alkanl edinir. Yetikin durumuna gelince dinsel kurulular, siyasal partiler, mesleksel gruplar gibi birok gnll kurululara katkda bulunur. f. Okul, d e m o k r a t i k uralara bir o r t a m olmaldr.

Demokratik kurallar her eit okul faaliyetinde uygulanma ans bulmaldr. g. E i t i m olmaldr. zerindeki siyasal denetim asgar dzeyde

rnein A.B.D. de akademik zgrlk genel ilkesi altnda ehliyetli retim personelinin retimi, hkmetin etkisinden mmkn olduu kadar bamsz kalmaldr inanc egemendir. Ayrca, eitim politikas, greli olarak istikrarl olmal, siyasal mdahalelerden zedelenmemelidir gr yaygndr. Bundan baka, eitim politikasnn ev ve topluluun ihtiyalarna yant vermelidir gr de olduka yaygndr. Eitimsel programlara parti mdahalesinin yasaklanmas akademik zgrl ve istikrar desteklemektedir. I I I . L K E M Z D E D E M O K R A S V E E T M UYGULALAMASI Yukarda, demokrasinin ne olduu ve bu rejim iersinde eitimin yeri nedir konularna deindik. Acaba bu ilkeler nda lkemizdeki durum nedir? Bir kez, Cumhuriyetin ilnndan itibaren gnmze dein eitimimizde gerek nicel, gerekse nitel ynden byk gelimeler kaydedildii bir gerektir. Atatrk, eitimin mill olmasn belirtmi, eitimi mill amalara ulamann nemli bir arac olarak grmtr. 2 Eitimin ada ve ilevsel olmasn savunmu, eitimde bilim ve teknolojiye nem vermi, eitimde liklii gerekletirmi, eitimde birlik ve btnlk ilkesini benimsemi ve uygulamaya koymu, eitimimizin salt kuramsal olmamas, uygulamal ynnn de ele alnmas gerektii zerinde durmu, kz ve erkein birlikte eitim grmesini salayan karma eitimi gerekletirmitir. 3 Atatrk'n eitim ynnden ele ald bu reformlar gerekten toplumumuz asndan ok nemli yenilikleri ve byk bir ksm gereklemiti. Atatrk dneminden sonraki eitimsel ve demokratik gelimeler de kukusuz yabana atlacak ve gzard edile102

cek deiiklikler deildir. Fakat demokratik bir kiilik gelitirme, demokratik davramlar benimseme ynnden ok baarl olamadk. Demokrasinin kurumsal gerekleri, yasal dayanaklar olduka gelitirilmi olmakla birlikte, kiisel davranlar ynnden demokratik olma alkanlm gelitiremedik. Bu hususu nasl gerekletirebiliriz? Kukusuz kiileri eitmek yoluyla. Demokrasinin lkemizde daha kolay ve salkl geliebilmesi iin takip edilecek yollardan birisi, demokrasinin bir yaam biimi, ya da bir davran biimi olarak kk yalarda yeni kuaklara retilmesidir. Ancak bu yoldan demokrasiye bal, demokratik tutum ve becerilere sahip ideal vatandalar yetitirilebilir. Oysa biz okullarmzda demokrasi eitimine gereken nemi vermi deiliz. Mill eitimin genel amalarnda yer alan demokrasiye ilikin siyasal amalarn tam anlamyla gerekleememesi sebeplerinden birisi de kukusuz, okullarmzda bu konuya ilikin ierik getirilememesidir. 4 Batnn gelimi lkelerinde ilkokuldan lise son smfa kadar her yl renci, okulda "Demokrasi" derslerini zorunlu olarak grr. Demokrasi tarihi, ileyii, insan haklar, siyasal sistemler, demokrasi erdemleri yllarca ocua retilir. Bylece bu konuda olumlu tutumlar gelitiren renci, gnlk yaamnda demokratik davranlar uygular. Oysa bizim okullarda demokrasiye ilikin bamsz hibir ders yoktur. Sosyal Bilgiler dersleri iinde birka bilgi krnts olarak verilip geitirilir. Bylece renci, demokrasi konusunda bilinlenememektedir. Siyasal T o p l u m s a l l a m a m z Yukarda deindiimiz, lkemizdeki siyasal ierikli ders programlarnn eksiklii, siyasal bilginin yetersizlii sonucunu dourmutur. Oysa siyasal bilgi vermek, siyasal toplumsallamann elerinden birisidir. Siyasal toplumsallama, bireylerin siyasal bilinlenme srecidir. 5 Siyasal tutum ve davramlar etkileyen renimdir. 6 lkemizde siyasal toplumsallama, doal eitimle balar, ailede, arkada gruplarnda elde edilmeye balanlr. rgn eitimde ise bilgi ynnden yetersiz bir siyasal bilgi verilir, ilkokul dzeyinde ocuk yurttalk bilgisi dersleriyle siyasal bilgi alrd. Orta retimde ise sosyal bilgiler iersinde yetersiz siyasal bilgi alr. niversitede gencin siyasal toplumsallamas daha yaygn, canl ve dinamiktir. Fakat bu husus daha ok arkada gruplarnda elde edilmektedir. Bu da bilimsel olmaktan ok, ideolojik ve yarm, yetersiz, hatta yanl bilgiler edinilmeye yol amaktadr. Bununla birlikte, 103

toplumumuzda siyaset, stn bir deere sahip olduu iin niversite genliinde siyasal ilgi olduka fazladr. Fakat genliin bu ilgisi, rgn eitimde siyasal nitelikteki mfredat programlaryla desteklenmemitir. Demokratik hak ve zgrlkler lkemizde yasal olarak tannmakla ve uygulamada da gereklemekle birlikte, bu tr hak ve zgrlkler zaman zaman gerek kiiler, gerekse kurulularca ktye kullanlmtr. zgrlklerin snrnn bilerek ya da bilmeyerek tayin edilemedii durumlar olmutur. Bireyin toplumsal sorumluluklar da yeterince alanamamtr. Bunu da eitim sistemimizdeki aksaklklara balayabiliriz. Toplumda oto-kontrolun bulunmay da sorumluluklarn gereklemesini bir lde engellemitir. Batda kamusal ilerde ve gnlk yaamda herkes herkesi denetler. Oysa bizde byle bir demokratik davran yerleememi ve bylece denetim mekanizmas da tamamen resm grevlilere braklmtr. Kamu hizmetlerinden eit olarak yararlanma konusundaki demokratik ilke de lkemizde yeterince gereklememitir. Yerleim yeri (Ky, kent), cinsiyet farkllamas, gelir farkllamas gibi etmenler eitliin gereklemesinde engel olabilmilerdir. Parti sisteminin gereklemesi, kuvvetler ayrm gibi demokratik ilkeler, tamamen uygulanmtr. Temsil edicilik ilkesi de gereklemi olmakla birlikte, milletvekilleri tamamen kendi blgelerindeki halka hizmeti grev saymlar, tm ulusu yeterince dikkate almamlardr. Yine, eitim yoluyla herkesin kendi yeteneklerinin sonuna kadar gelitirilmesi konusundaki demokrasi ilkesinin de lkemizde tam anlamyla gerekletiinden sz edilemez. Bunda lke kaynaklarnn yetersizlii geni rol oynamtr. Okulun demokratik faaliyetlerde bir ortam olmas gerektii de yeterince gereklemi deildir. lkemiz sisteminde okul, bu tr ortamlar oluturmaktan ok, eitim-retime arlk vermektedir. Eitim zerinde siyasal denetimin snrl olmas ilkesi de lkemizde hi gereklemi deildir. Eitim hizmeti tamamen siyasal iktidarlarn tekelinde ve denetiminde kald iin her iktidar, eitimde kendi grne, programna gre dzenlemelere gittii iin eitim hizmeti siyasal iktidarlardan bamzsz duruma getirilememitir. 104

Son blmde lkemizdeki demokrasi ve eitim deneyiminin ok genel bir deerlendirmesini yaparak aksayan ynlere ve gerekleen ilkelere deindik. Batda yzyllarn deneyimine sahip demokrasinin, lkemizde altm yllk bir gemii vardr. Bu kadar srede bile olduka gelimeler kaydedilmitir. Kukusuz lkemizde uzun bir gemie sahip olmayan demokrasi geleneimizde aksamalar olmutur. Fakat unu da hemen kaydetmeliyiz ki demokrasi Trkiye'de kklemitir, benimsenmitir. Aksayan ynlerini eitim yoluyla ve dier koullarla gidermeye almak, tm kiilerin beklentisidir. Esasen Bat lkelerinden farkl bir tarihsel gemie, kiilik yapsna, sosyo-ekonomik koullara ve deerler sistemine sahip lkemizde demokrasi uygulamasndaki aksamalar gayet doaldr. Salkl bir demokrasinin gelitirilmesi konusunda aile ve okul gibi iki temel toplumsal kuruma byk grevler dmektedir. Trk Ulusu, imdiye dein denenmi ynetim biimleri iinde en iyisi olan bu siyasal rejimin sarsntsz olarak yaamas iin kararldr. Bunu Trk genci de, yetikini de byle dnmektedir. Aklc, gereki, insancl grlerin ,yer ald Kemalizm dncesinde demokrasi ilkeleri ve demokratik davran bilinci ulusallk ilkeleri ile btnletirilerek gl olarak yer almtr. Bu husus Atatrk'n eitim uygulamas asndan da sz konusudur. Onun zamanndaki eitim ilkeleri ve eitimde yenileme uygulamalar bu gn de canlln korumaktadr. te gnmz ve gelecekteki demokrasimiz yine bu gl temellere orturtulduu ve samim olarak uyguland srece Trk demokrasisi de istenen dzeye ulaacaktr kansndayz. Demokrasimizin aksayan ynlerini dzeltmek ve iyi ilemesini salamak iin hepimizin bireysel olarak ayr ayr sorumluluklar szkonusudur. Bu sorumluluklarmzn bilincinde olmamz gerekmekte, rgn eitim sistemimizin de bu konuda destekleyici bir rol oynamas sz konusu olmaldr.

SEKZNC BLM NOTLARI 1 George F: Kneller: "Political deologies"n Foundations of Education, Third Ed. 2 Atatrk ve Eitim: Trk Eitim Dernei Yaynlar, No.5. 3 Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu (9-10 Nisan 1981) A.. Eitim Fak. Yay. 4 Tezcan, Mahmut: Eitim Sosyolojisine Giri, Ankara 1981, 2. Bas. 5 Alkan; Trker: Siyasal Toplumsallama. 6 Musgrave, P. W.: The Sociology of Education, Third ed.

105

9.
Blm

ETMDE FIRSAT ETL

"Eitimde frsat eitlii" kavram, bugn eitim sosyolojisini ilgilendiren nemli konulardan birisidir. Bu kavram, "eitlik" kavramnn eitimdeki yansmasdr. Yni, eitim hizmetlerinden yararlanmada eitlik sz konusudur. T m rencilerin yeteneklerini en elverili biimde gelitirmede eit ansa sahip olmalardr. 1 Bununla birlikte eitli lkeler bu kavramn uygulanmas ynnden farkllk gstermektedirler. Aada bu farkl uygulamalar gzden geireceiz. I. ETMDE ETLK KAVRAMI Bir yazarn da belirttii gibi genellikle drt tr eitim eitlii zerinde durulmaktadr. 2 1. Herkese En st B a s a m a a Kadar r e t i m Salamak Btn yurttalara, tm renim aamalarnn en st kademesine kadar kma hususunda hak ve imkn tanmaktan oluan bir eitlik kavramdr. Bu bir ideal olmakla birlikte, biyolojik ve ekonomik etmenler bunun gereklemesini engellemektedir. rnein, yksek renim, zellikle ekonomik sebeplerle gerekleememektedir. A.B.D. de orta retim dzeyinde frsat eitlii amac benimsenmesine ramen yine de mezunlar arasnda nitelik ynden farklar mevcuttur. Bu ilke, tam anlamyla sanayilemi lkelerde bile gerekleememitir. Eitlik hakkndaki bu kaytsz artsz anlay ,lkemiz gereklerine uygun deildir. 2. Herkese Muayyen Dzeyde Bir Asgar r e n i m Hakknn S a l a n m a s Bu gr, her lkenin okula zorunlu devam yasalar yoluyla gerekletirilmektedir. T m ocuklar asgar bir retime ulatrma amac gdlmektedir. 106

Bu hak, gelimekte olan lkeler iin ilk ya da orta renim dzeyleri bakmndan gereklidir. Yetenekli bireylere daha yukar eitim olanaklar salanmas iin bu bireylerin seilmesi gerekir. Bu seimin de yaplabilmesi iin asgar bir retim imknnn herkese salanmas gerei vardr. Fakat bu anlayn gereklemesi iin az gelimi lkelerdeki baz deer yarglarnn ortadan kalkmas iin bir mcadele gerekir. Ayrca bu lkelerdeki yetenek deposunun, ekonominin eitli alanlardaki insangc ihtiyalarna ve yatrm kapasitesine uygun bulunmamas imkn vardr. 3 lkemizde Anayasamzn 42. maddesine gre ilkretim, tm vatandalar iin zorunlu tutulmutur. 3. Her Bireyin Kendi Yetenek ve Potansiyelinin T a m a m n d a n Y a r a r l a n m a s n Salayan Bir r e n i m e Kavuturulmasdr. Bu anlamdaki eitlik, bireylerin kendi potansiyellerinden yararlanma hakk olarak anlalmak gerekir. 4 Fakat bu eitliin gelimi lkelerde gerekletirilmesinin mmkn olduu sylenebilir. Oysaki az gelimi lkelerde bireylerin baz alkanlklarndan vazgemeleri gerekir 5 . rnein pek ok ev kadnnn muayyen bir alanda yetenekleri olduu halde evde oturmalar bir alkanlk ifadesidir. Ayrca, teknik alanlara yetenekli ocuklarn, deer yarglar yznden akademik okullara gitmeleri dier bir rnektir. 4. Eitimin Girdi nitesi Bana D e n Haslann Artt ya da Kabul E d i l m i lnlere U y g u n D t Srece, Eit i m Frsatlarndan Fazla Bireyin Yararlandrlmasn fade Eder. Okullarda snf geme oranlar artmaya devam ettii ya da azalmad srece daha kalabalk gruplarn yukar renim aamalarna geebilmelerine imkn salayacak biimde eitim frsatlarnn arttrlmas, bu anlayn uygulamal ifadesini oluturmaktadr. 6 Eitimin girdi nitesi bana den haslann azalmas durumunda eitim yatrmlarn arttrmay srdrmek, eitim frsatlarnn eitletirilmesine ramen birok alanlarda i piyasas ihtiyacna uygun olmayan bir i arznn ortaya kmasna, eitim yatrmlarnn marjinal prodktivitesinin dmesine ve bu yatrmlardan gerektii kadar yararlanlmamasna sebep olabilir. 7 107

Btn bu eitlik anlaylarnn genel amac, bireylere muayyen bir hak salamaktr. A.B.D. de balangtan bugne eitsel frsat kavram eitlie nem veren bir anlama sahipti. Bu anlam, aadaki eleri kapsyor. 8 1. igcne balca giri noktasn oluturan belirli bir dzeye kadar zgr bir retim salanmas. 2. Btn ocuklara, kkenlerine baklmakszn genel bir mfredat program salanmas. 3. Farkl kkenlerden gelen ocuklarn ayn okula devamnn salanmas. 4. Yersel vergilerin okulun balca destek kaynan salad belirli bir blgede eitliin salanmas. A.B.D.'de zgr okullarn varl, frsat eitsizliinin kaynaklarn ortadan kaldrd varsaylabilir. ekonomik

lkemizde eitim eitlii kavram yeni Anayasamzn 10. maddesinde yer almtr. Herkes dil, rk, renk, cinsiyet, siyas dnce, felsef inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. 1948 tarihli insan Haklar Evrensel Bildirisinin 26. maddesi bu konu ile ilgilidir. "Her bireyin eitime hakk vardr. Eitim parazszdr, hi olmazsa ilk ve temel eitim aamalarnda byle olmaldr, ilkretim zorunludur. Teknik ve mesleksel retimden herkes faydalanmaldr. Yksek retim, liyakatlerine gre herkese tam eitlikle ak olmaldr." denilmektedir. Osmanl imparatorluu zamanndan beri karlan eitli yasalarla eitimde frsat eitlii ilke olarak benimsenmitir. Cumhuriyet dnemi yasalarnda eitimde yarm reddedilmitir. Fakat uygulamada frsat eitlii tam olarak gerekleememitir.

H. ETMDE FIRSAT ETLlNl ENGELLEYEN ETMENLER Eitim eitlii kavrammn aklanmasndan sonra, imdi de, bu kavramn uygulanmasn engelleyen etmenleri ele alabiliriz. Eitimde frsat eitliini engelleyen pek ok etmen.,vardr. Bunlar eitli kategoriler altnda aadaki gibi inceleyebiliriz. 108

A. E K O N O M K

ETMENLER

Bunlar daha ok ailelerin ve devletin gelir dzeyini ifade eder. 1. Ailenin Geliri ve Meslei a. Gelir Genellikle gelir nekadar dkse dourganlk oran da o kadar yksektir. 9 Bu ise okul andaki ocuklarn nisbeten byk bir ksmnn az gelirli ailelerde toplandn gsterir. Dolaysyle bir tek ocuunu dahi okula gndermeye gc yetmeyecek ailelerin muhtemelen, daha fazla ocuklar vardr. Aile, yelerinden birini dahi yksek okula gnderecek gte deildir. stelik, ocuun para kazanmak iin okulu brakmas imkn da vardr. Aile geliri, bir kimsenin alaca eitimin sadece miktarm deil, ayn zamanda eidini de etkilemektedir. Yksek gelirli ailelerin ocuklarna daha fazla eitim vermek imknlar vardr. Bu yzden, hazrlanmas birok yllar ve daha pahal okullar gerektiren mesleklere zenmeleri daha fazla olasdr. Dier yandan az gelirli ailelerin ocuklarnn ticaret ve sanayi kurslarna gittikleri grlmektedir. b. Meslek Gelir ile mesleksel saygnlk arasnda olumlu bir iliki olduunu biliyoruz. 1 0 Buna gre, anababalarn mesleksel statleriyle ocua verilen eitim miktar arasnda dorudan bir ilikinin varln kabul etmeliyiz. Gerekten, anababalarn mesleksel dzeyleri nekadar dkse, ocuklarna saladklar eitim de o derecede azdr. Gelimi lkelerde yksek renimin paral oluu dk gelirli meslek sahiplerinin ocuklarnn aleyhine olmaktadr. Yksek renimin paral olmad lkelerde bile renim sresince yaplmas gereken harcamalarn dk gelirli ailelerce karlanamamas yine onlarn ocuklarnn aleyhine olmaktadr. 2. Devletin E k o n o m i k Gc Eitimde frsat eitliini gerekletirmek devletin bir ilevi olmakla birlikte, zellikle gelimekte olan lkelerde snrl bte imknlar bu ilevi yerine getirememektedir. Ancak ekonomik imknlar elverdii lde bu ilev yerine getirilmektedir. Bu ynden devletin ilevleri, yoksul ocuklarn eitimini salamak, blge okullar, burs, kredi ve beslenme imknlarm arttrmak biiminde gelimektedir. 109

B. C O R A F

ETMENLER

1. Y e r l e m e Dzeni Toplumumuz, ky ve kent biiminde birbirinden olduka farkl ikili bir yerleme dzenine sahiptir. Nfusun ounluunu krsal alanlarda yaayanlar oluturmaktadr. 1 1 Krsal alanda 86.000 den fazla yerleme merkezi bulunmaktadr. 1 2 nc be yllk planda da bu durum belirtilmitir. Grld gibi krsal nfus azalmakla birlikte yine de ounluu oluturmaktadr.
Krsal nfusun toplam nfus iindeki deimeleri (1950-1970) Krsal nfusun toplam nfusa oram % 81.5 77.5 73.7 70.1 64.1

Yllar 1950 1955 1960 1965 1970 Kaynak: DPT

T m lkelerde olduu gibi lkemizde de krsal alanlar daha fazla eitim eitsizliine uramaktadr. zellikle krsal alanlar lkemizde ok dank olduu iin ekonomik sebeplerle hepsini okullatrmak g olmaktadr. Yatl blge okullar forml ise sayca yetersiz kalmaktadr. 1975 ylnda 250-1000 kiilik nfusa sahip 36.114 kyden ilkokulu olmayan 3.116 ky bulunmaktadr. 1 3 1971 ylnda ilkretimin, a nfusunun % 100'n kapsamas ngrld halde, gerekleme, yzde 83.5 civarnda olmutur. Ancak bu oran, baz blgeler ve kz renciler iin ok daha dktr. 1 4 Ayrca krsal alanlarda kz ocuklarnn okula devamszlnn fazlal, retim sresinin ksal, retmen yetersizlii ve retmen bana den renci saysnn fazlal, ailelerin gelir yetersizlii ve ocuun tarmsal eylemlerde igcnden yararlanlmas, ilkokul tesi eitimden yararlanmann azl ve ara gere yetersizlii eitim eitsizliini arttran eler olmaktadr. lkokul st renimin salanmas bakmndan blge okullarnn orta retim ksmlarn gelitirmek ya da dank kyler civarnda 110

belirli merkezler oluturarak bu merkezlerde eitim hizmetlerinin salanmas frsat eitlii ynnden yararl grlebilir. lkemizde ilkokulu bitirenlerin % 48'i st eitime devam edebilmi ve yarsndan ou meslee ynelmi, yeterli bir yaygn eitim grmeden retim srecine gemilerdir. 15 2. Yresel Farkllama

Eitim hizmetlerinden yararlanma asndan lkemizin dou ve bats olduka byk bir farkllama gstermektedir. Eitim hizmetleri nicel ve nitel ynden Dou Anadolu'da daha yetersiz bir durumdadr. Ayrca Gneydou Anadolu yresi douya oranla yine eitim hizmetleri ynnden daha yetersizdir. rnein liselerin niversiteye girite baar durumlar ile ilgili olarak yaplan bir aratrmada Dou ve Gneydou Anadolu liselerinin en baarsz liseler olduu tesbit edilmitir. 1 6 lkemizde blgelere gre okullama oran aadaki izelgede grlmektedir.
Blgelere Gre Okullama Oranlar, 1973-1974 (Yzde) Ortaretim I. Devre II. Devre 50.0 32.7 26.9 39.6 38.9 37.3 33.4 22.9 21.5 31.6 31.7 28.8

Blgeler Marmara Blgesi Karadeniz Blgesi Dou ve Gneydou Anadolu Blgesi Akdeniz Blgesi I Anadolu Blgesi Ege Blgesi

lkretim 94.5 86.8 75.7 93.3 94.2 97.8

Kaynak: Ouzkan, F.: Trkiye'de Ortaretim ve Sorunlar, s. 75.

Yresel farkllama sebebiyle eitimde eitsizlik, gelimi lkelerde de grlmektedir. rnein, Amerikan zencilerinin ou, hl gneyde yaar ve gney yresi, rgn eitimin niteliinin en altta yer ald bir yredir. Okullar iin en az para denen, dier eyaletlere oranla buradaki eyaletlerin renci bana en az yatrmda bulunduklar bir gerektir. Bu durum, gneyde ksmen, ky kent farkllamasnn bir yansmas olarak mevcuttur. Gney, geni lde krsaldr ve btn A.B.D. de her ya kategorisinde okula gidenlerin oran, kentsel yrelerde daha yksek, krsal yrelerde daha dktr. 1 7 111

C. TOPLUMSAL ETMENLER Eitim eitliini engelleyen toplumsal etmenler de olduka eitlilik gstermektedir. 1. Cinsiyet A y r m Gelimi ya da gelimekte olan her lkede kadn eitimi, erkeklere oranla daha dk bir dzeyde kalmtr. Sanayilemi lkelerde ilkokul st renime devam bakmndan kadn erkek farkllamasnda kadnlar aleyhine bir durum sz konusudur. lkemizde Cumhuriyet dneminden sonra kadn eitimine nem verilmitir. Fakat okullama ynnden a nfusu, zellikle krsal alanlarda, erkeklerle eit durumda deildir. Bunun eitli sebepleri vardr. Bu sebepleri u noktalar etrafnda toplayabiliriz. 1 8 a . Banazlk, ilgisizlik, b . Gelenekler, grenekler, c. Dinsel sebepler, d . Tarmsal eylemlerde igcnden yararlanma, e. Ev ilerinde yardmclk. 1975 saym sonularna gre 6 ve daha yukar yalardaki kadnlarn % 52'si okuma yazma bilmemektedir. 11 ve daha yukar yalarda ilkokulu bitiren kadnlarn oran ise % 33 civarndadr. Orta renim grenlerin oran % 7'dir. Yksek renim grenler ise ok azdr. Kadn nfusun binde bei yksek okul mezunudur. 1 9 . Zorunlu ilkretim bakmndan da yine okullama oran dktr. Ayrca, lkemizde, kadna ve erkee verilecek eitim iin ayn ama gdlmemitir. rnein, erkek teknik retim ve kz teknik retim amalar birbirinden ayrdr. Oysaki eit eitimden szedebilmek iin, kadn ve erkekler bakmndan ayn temel amal eitim salanmas gerekir. Toplumlar sanayiletike kadnn toplumsal statsndeki arta paralel olarak onun eitim eitsizlii de azalmaktadr. Kadnn renimli oluu, ocuunu da etkilemekte, ocuun zihinsel geliim ve dil gc stn bir dzeye ulamaktadr. 112

rencilerin Cinsiyetine Gre Okul Kademelerine Dalm (1977-1978) Erkek Say Yzde 3.000.8 751.1 297.5 342.9 224.9 55.0 67.9 65.4 73.3 75.1 Kz Say 2.453.8 354.1 156.9 125.1 74.7 Yzde 45.0 32.1 34.6 26.7 24.9

Okul lkokul Ortaokul Lise Meslek ve Teknik retim Yksek retim

Toplam 5.454.6 1.105.2 454.4 468.1 299.6

Kaynak: Ouzkan, F:, Trkiye'de Ortaretim ve Sorunlar, s. 78.

2. Din A y r m lkemizde aznlklar Osmanl mparatorluu zamamnda eitim ynnden olduka ayrcalkl ve stn bir durumda idiler. Cumhuriyet dneminde ise Lozan andlamas ile eitimlerini kendi dillerinde yapmalar bakmndan yerli halkla eit duruma getirilmilerdir. Aznlklar, kendi okullarna ya da devlet okullarna gitmek bakmndan zgr braklmlar, eitimin her kademesi kendilerine ak braklmtr. Esasen lkemizde tek bir din egemen durumda olduu iin eitimde frsat eitlii ynnden dinsel farkllama bir sorun deildir. lkemizde mezhep ayrlklarnn da eitimde bir farkllamaya yol at tesbit edilmemitir. 20 3. Dil E t m e n i Birden fazla dil konuulan lkelerde eitim ynnden pek ok sorunlar domaktadr. lkemizde aznlklarn kendi dilleriyle retimlerinin serbest olduunu daha nce belirtmitik. Aznlklar dnda yaklak olarak milyon nfus Trke konumamaktadr. Bu nfus zellikle Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde younlamtr. Bu blgede krte konuulmas, ocuklarn eitimlerinin niteliini etkilemektedir. nk resm dilin Trke olmas, bu blge ocuklar ynnden eitimde sorunlar dourmaktadr. lkemizde bir dil birlii sz konusu olduuna gre eitim ynnden sorun yaratmamtr. nk ulusal ve resm dil ayndr. Sorun sadece krte konuan bir grup bakmndan szkonusu olmaktadr. 113

Evinde ve en yakn evresinde krte konuan ocuk, okulda Trke renim grmekte ve Trke konumaktadr. Bu sebeple ocuk, okulda dersleri takip edebilme ynnden glklerle karlamaktadr. Ancak ilkokulu bitirdii zaman Trke'yi gereince konuabilmektedir. Bu durum Trke konuulan blgelerle karlatrldnda onun iin frsat eitsizlii yaratmaktadr. nk ocuun, Trke konuulan dier yrelerdeki yatlar artk bilgi renme aamasna getikleri halde o sadece Trke konuabilme yeteneini elde etmi olmaktadr. Bu sebeple bu durum, ilerdeki renim aamalarnda onun baarsn olumsuz olarak etkilemektedir. Bu durumda ne gibi nlemler sz konusu olabilir? Krte konuulan yrelerde, velilere, yetikin eitimi kurslarnda Trke dersleri verilmesi, ocuklara ise okul ncesinde zellikle Trkelerini gelitirecek ana okullar almas ve okul dneminde Trke derslerine arlk vermek, gezici kitaplklarn ocuk kitaplar servislerini zellikle bu yrelerde gelitirip yaygnlatrmak gerekir. Ayrca kadn eitimine de zellikle bu blgelerde nem vermek gerekecektir. Yetikin eitimi kurslar bu konuda etkin olabilir. Bylece ocuk, evde annesi yoluyla Trke konumak imknn bulabilecektir. Blge okullar sistemi de bu konuda etkin bir nlem olabilmektedir. zellikle Dou ve Gneydou Anadolu yrelerinde bu okullar yaygnlatrmak gerekmektedir. 4. Irk A y r m (Etnik Gruplar) eitli lkelerdeki rksal ve etnik gruplar eitim eitlii bakmndan yerlilerle ayn durumda deildirler. rnein A.B.D. de zencilerin ortalama gelirleri beyazlara oranla dk olduundan ve az saygnlk salayan mesleklerde nfustaki yzdelerine oranla ok yksek bir yzde ile temsil edildiklerinden, zencilerin beyazlardan daha az eitim grdklerini syleyebiliriz. Bununla birlikte bu yzylda zencilerin eitsel durumlarn geni lde gelitirdikleri bir gerektir. 1900 ylnda Amerikan zenci nfusunun hemen hemen yars okuma yazma bilmiyordu. Yarm yzyl sonra oran, aa yukar onda bire d t . 2 1 Bir btn olarak bu hzl eitsel hareketlilie ramen zenci, hl beyazla katiyen eit duruma gelmemitir. Zenciler iin eitimin nitceliinde olduu kadar niteliinde de beyazlardan daha dk durumda olduklar grlr. Bu durum, so114

yutlanma ile daha da ktletirilmitir. Soyutlanm okul sistemleri koruyan federe devletlerde zenci retmenlere daha az maa denmitir. Bu retmenlerin renci oran daha yksektir ve bu retmenler, yetitirilme bakmndan beyaz retmenlerden daha alt dzeydedirler. Zenci yksek okullarnn eitsel lnleri Gneydoudaki zenci okullarnn yetersiz kalitesinden dolay aa dzeyde kalmtr. Temyiz mahkemesinin ayrm gzeten okullar yasayla elikili sayan karar, rksal farkn azaltlmas abalarnda etkin olmutur. Dier birok lkelerde orann yerli halkndan baka bir rka mensup ve aznl oluturan etnik gruplarn eitim eitsizliine uradklar sylenebilir. rnein Gney Afrika ve Avrupa'daki birka lke gibi. lkemizde bir rk ayrm sz konusu olmad iin bunun eitime yansmas sorunu da yoktur. Mslman etnik gruplar ise ulusal kltrle btnlemilerdir. Bu bakmdan eitim ynnden hibir ayrm sz konusu deildir. 5. Nfus Etmeni

lkemizde dourganlk orannn ok yksek oluu, kalabalk bir a nfusu yaratmaktadr. zellikle ilk retim ynnden eitsel eitsizlie yol aan bu durum hem aile ve hem de devletin mal ykn arttrmaktadr. retmen, ara gere, okul saysnda da bir art gerektiren ar nfus art, retimin niteliini de olumsuz ynde etkilemektedir. Bu yzden, dier alanlarda olduu gibi eitimde de kalknmay nledii oranda belirli bir lde ar nfus artn denetlemeye gereklilik vardr. 6. E i t i m s e l Dengesizlikler Nicelik ve niteliksel ynden yeterli sayda retmen olmamas, lkemizde eitim eitsizliine yol amaktadr. renci saysyla retmen says doru orantl olarak oalmamtr. Bu durum, eitimin niteliinin dmesine yol amtr. retmen saysnn yetersizlii zellikle orta retimde nemli bir miktardadr. Eitimsel dengesizliklerin dier bir ksm da, zel eitime tabi kimselerin eitiminde ortaya kmaktadr. Doal potansiyelleri, zi115

hinsel ve bedensel geliim durumlar farkl olan ocuklarn tmnn bireysel potansiyellerinin tamamn kullanma hakkna sahip klnmalar ve retici duruma getirilmeleri frsat eitliinin bir dier grnmdr. Bu yzden, grme, iitme, konuma ve ortopedik zrller, stn ve geri zekllar, uyumsuz ve sulu ocuklar gibi ocuklarn zel bir eitime tabi olmalar, kendi durumlarna uygun eitim olanaklarna kavuturulmalar gerekir. lkemizde bu gibi zel eitime tabi ocuklara salanan hizmetler ok yetersiz kalmtr. Snrl sayda sarlar ve krler okulu mevcut ihtiyac karlayamamaktadr. Bu okullardaki retmen says da olduka yetersizdir. Bu rencilerin kendi yeteneklerine uygun sanat , dallarnda yetitirilmeleri, retimlerinin salanmas frsat eitliinin bir gereidir. D . SYASAL E T M E N L E R Eitim politikasn belirleyen devlet, ayn zamanda eitimde frsat eitliini engelleyen bir etmen durumundadr. zellikle lkemizde, eitli siyasal partiler arasnda deiik gr ayrlklar, bir eitim politikas, felsefesi ve planlamasn olanakl klamamtr. Bu yzden, istikrarl bir eitimin gerekleememesi, eitimde frsat eitliini de engellemi ve iktidarlara gre deiik politikalar ve uygulamalar grlmtr. Bu yzden lkemizde siyasal etmen, eitimde frsat eitliinin engellenmesinde ekonomik etmenlerden daha etkin olmutur denebilir. Balangta yalnz az gelimi lkelerle ilgili olarak kullanlan eitimde frsat eitlii kavram, sonradan gelimi lkelerde de toplumsal adaletin bir esi olarak ele alnmaya balanmtr. Bylece btn lkelerin temel amalar arasnda eitimde frsat eitlii de nemli bir yer tutmaktadr. Hukuksal ynden ve uygulama ynnden eitsel eitliin salanmas abalar tm lkelerde olduka younlam bir durumdadr. E. LEVSEL ETSZLK

Eitime ayrlan kaynaklar arttrld zaman toplumda gelir dalndaki eitsizlikler bir dereceye kadar azalmakla birlikte, zek ve yetenek farklarndan ileri gelen eitsizlikler ortadan kalkmaz. te, eitim 116

frsatlarnn arttrlmasna vc eitletirilmi olmasna ramen yetenee dayanan doal farklardan tr mevcut kalan eitsizlie "levsel eitsizlik" denir. 2 2 O halde ilevsel eitsizlik, eitim olanaklarnn deil, zek ve yeteneklerin farkl dalndan oluan bir eitsizliktir. Toplumsal snf farklarnn ortadan kaldrlmas iin uygulanacak ar eitim eitlii politikas ilevsel eitsizlik sebebi ile nlenmi olacaktr. nk birok nemli hizmetlerde kapasitesi zayf bireylerin fazla masraf ve emek harcanarak okutulduklar takdirde marjinal prodktivite giderek decektir. Eer bir toplumda baz mesleklere ok ihtiya varsa, bu sebeple de yeteneksiz kiiler ar talep sebebiyle bu mesleklere girmi olabilirler. zellikle gelimi lkeler, byle durumlarda, yani yeteneksizler yznden ortaya kan marjinal prodktivitenin dmesi durumunda, az gelimi lkelerden stn yetenekli kimseleri ithal etmekte (beyin g)dirler. 2 3 te, ilevsel eitsizliin gznnde bulundurulmas, bireyler ynnden eitimde eitlii engelleyen doal bir etmen olmaktadr. F . PARASIZ Y A T I L I L I K , BURS VE Y A R D I M P R O G R A M LARI Bu tr frsatlar yaratlmas, eitimde frsat eitsizliklerini bir lde azaltmaktadr. Byle nlemler alnmas, Anayasa ve yasalarla devletin grevleri arasnda saylmtr. Aadaki izelgede 1974-1975 ders ylnda orta dereceli okullarda bulunan parasz yatl renci saylar ve bunlarn okul trlerine dalm gsterilmitir.
Ortaretimde Parasz Yatl rencilerin Okul Trlerine Gre Dalm, (1974-1975) Okul Ortaokul ve Lise Yatl Blge Okulu retmen Okulu mam-Hatip Okulu Toplam Say 14.000 5.988 36.977 5.600 62.565 Yzde 22.4 9.6 59.1 8.9 100.00

Kaynak: Ouzkan, T . : Trkiye'de Orta retim ve Sorunlar, s. 80.

Parasz yatl imkn veren okullar arasnda retmen okullar ile baz teknik okullar nemli yer tutmulardr. Genel ortaokul ve liselerde parasz yatllk daha snrl kalmtr. Yatl blge okullar yoluyla 117

krsal kesim ortaokul rencileri iin parasz yatl renim imknlar arttrlmaya allmaktadr. Burs ve yardm imknlar, lkemizde daha ok yksek retim aamasnda uygulanmaktadr. Bu sebeple orta retimde devlet eliyle yrtlen nemli oranda bir burs ve yardm etkinlii yoktur. Sadece T B T A K (Trkiye Bilimsel ve Aratrma Kurumu) stn baarl fen rencilerine karlksz burs vermektedir. Ayrca baz vakflar ve dernekler de snrl sayda burs vermektedirler.

DOKUZUNCU BLM NOTLARI 1 Musgrave, a.g.e., s. 76. 2 Anderson, C.A.-Le role des facteurs Sociologiques dans la demande d'education, in Objektifs Sociaux et Planification De L'enseignement, s. 62. 3 Kurtkan, a.g.e., s. 209. 4 Anderson, a.g.m. 5 Kurtkan, a.g.e., s. 209. 6,7 Kurtkan, a.g.e., s. 212. 8 Coleman, S.J.: "The Concept of Equality of Educational Opportunity" in The School in Society, s. 136. 9 Young-Mack: Socilogy and Social Life, s. 379. 10 Young-Mack: a.g.e., s. 380. 11 Kalknma Plan, 1973-1977, s. 95. 12 Kalknma Plan, 1979-1983, s. 55. 13 Kalknma Plan, 1979-1983, s. 303. 14, 15 Kalknma Plan, nc Be Yl, s. 85. 16 Mholu, C.: niversiteye Giri ve Liselerimiz. 17 Young-Mack a.g.e., s. 381. 18 Tezcan, M.: Trklerle lgili Stereotipler, s. 151-156. 19 zbay, Ferhunde: "Trkiye'de Krsal Kentsel Kesimde Eitimin Kadnlar zerinde Etkisi" Trk Toplumunda Kadn, s. 191. 20 Tun, a.g.e., s. 101. 21 Young-Mack., a.g.e., s. 381. 22 Kurtkan, a.g.e., s. 119. 23 Kurtkan, a.g.e., s. 120.

118

10.
Blm

TOPLUMSAL TABAKALAMA VE ETM

Bu blmde "toplumsal farkllama" ve "toplumsal tabakalama" kavramlarn belirttikten sonra, toplumsal tabakalamann eitlerini ve bunlarn eitimle ilikilerine deineceiz. A. TOPLUMSAL FARKLILAMA KAVRAMI "Toplumsal farkllama" kavram, belli bir toplumda toplumsal rolleri farkl kiiler dolaysyla ortaya kan bir farkllamay ifade etmektedir. Toplumda her bireyin ayrdedici toplumsal rol ve ilevleri vardr. Bunlar ya doutan ya da sonradan kazanlm olabilir, ite, her toplumdaki bu bireysel farkllklar temeline gre ortaya kan rol ve ilevlerin farkllama olayna, "toplumsal farkllama" diyoruz. 1 B. T O P L U M S A L TABAKALAMA K A V R A M I Toplumsal tabakalama ise, zel bir toplumsal farkllama tipidir. Nezaman bir toplum, derecelendirilmi bir ser sralanma gsterirse o topluma tabakalam deriz. Toplumsal tabaka, ayn ya da benzer statde olan kiilerin bir yer igal ederek oluturduklar topluluktur. Bunlar hiyerarik bir sralanma gstererek toplumsal tabakalamay olutururlar. 2 Bylece, tabakalama, bir tr eitsizlik hiyerarisidir.

C . BAZI TABAKALAMA T E O R L E R Gemiteki ve bugnk tm toplumlarda baz tercih ltleri bakmndan insanlarn aa ya da, yksek olarak nitelendirilerek sralandklar zel bir tip toplumsal farkllamaya tabi olduklar grlmektedir. 119

1. Davs ve Moore'a Gre T a b a k a l a m a Bu sosyologlar, toplumsal tabakalamann evrensel olduunu belirtmektedirler. nk btn toplumlarda farkl durumlara bal eit olmayan bir dllendirmenin varl grlmektedir. Tabakalamann karmakl ve kullanlan ltler bakmndan toplumlar arasnda btyk farkllklar grlmektedir. Ayn yazarlar, tabakalama sisteminin ilevsel olduunu, toplumlarn belirli mevkileri doldurmak ve belirli grevleri yerine getirecek bireyleri motive etmekte olduklarn belirtmektedirler. 3 Davis ve Moore, toplumlarn bireylere bahettii farkl eitte dlden szederler. Bunlar; a) Servet (insanlarn geimini, rahatn, elencesini salayan mal ve hizmetleri elde etmeye yarayan gelir miktar), b) iktidar (Bakalarna hkmetme), c) Stat (Bireyin toplumdaki yeri, saygnlk ve itibar). Yazarlara gre btn toplumlarda tabakalama sisteminde en yksek derecede dllendirilenler (Servet, iktidar ve stat bakmndan) genellikle toplum iin ilevsel bakmdan ok nemli olan konumlar dolduran en yetenekli ya da en ehliyetli kimselerdir. 4 Bu ynden yazarlar tabakalamay ilevsel grrler. Toplumsal tabakalama, toplumsal sistemin uyarlanmasn destekledii iin ilevsel ve evrenseldir. Yazarlara gre toplumsal tabakalamann ilevsel olmayan durumlar da olabilir. rnein konumlarn kaltmla kazanlmas, dl eitsizliinin daha az ayrcalkl kiilerce tamamen kabullenilmesi durumlarnda olduu gibi. O halde ad geen yazarlarca ileri srlen ilevsel tabakalama teorisini yle zetleyebiliriz: beer toplumlarda eitsizlik, doutan gelen bir gerekliliktir. Yksek sorumluluk tayan ya da ender bir yetenei gerektiren konumlar sadece bu yetenekleri haiz olanlarca doldurulur. Yazarlara gre, saygnlk, gelir v.s. gibi bakmlardan toplumsal olarak dllendirilmi olan bu kimselerin dllendirilmesi, esas olarak doldurduklar konumlarn glne (Eitim dzeyi, baz zel yetenekler gerektirmesi gibi) ve ilevsel nemine dayanmaktadr. Teori, pek ok bakmlardan eletirilmitir. Bottomore, eletirileri u noktalarda topluyor. 5 1. Teori, tabakalamann evrensel olduunu kabul eder. Bu ise, her toplumda bir belirli kademelenme sisteminin varln iine ald lde yanltr. 2. Teori, en nemli konumlar ve en yetenekli kiilerin btn toplumlarda menfaat gruplarnn etkisinden bamsz olarak muayyen olduklarn, kesin olarak tayin edilmi olmalarn kabul eder. 120

3. Teori, tabakalama sistemlerinin kurulma ve korunmasnda gcn (Kuvvet, zor) roln tamamen ihmal eder ve bylece toplumsal tabakalama ve siyasal atma arasndaki iliki hakknda birey syleyemez. Tumin'in eletirisi ise yle:: Belli statler iin gerekli yeteneklerin toplumda ancak pek az kiide bulunduu gr tartmal bir konudur. Eer toplum kat bir tabakalama iinde ise ozaman, yeteneklerin ortaya karlmas ans azalr. zellikle eitim imknlarnn ana babamn servetine bal olduu ve servetin de eit olarak datlmad bir toplumda nfusun birok kesitleri, kendi yeteneklerini anlama ansn bulamayacaklardr. Eitim ve yetime asndan tam bir eitlik salanmadka farkl bir dllendirme sisteminin hakl gsterilmesi mmkn deildir. 5 " 2. Gerhard Lenski'ye Gre T a b a k a l a m a Bir baka Amerikal sosyolog Lenski de, toplumsal tabakalamann ilevselliini kabul etmekle birlikte, bir noktada, Davis ve Moore'dan ayrlmaktadr. Gerhard Lenski, bu eitsizlii, balangta ilevsel olduu iin kabul eder. nk ilkin zel konumlara uygun nitelikteki yetenekli kimselerin buralara gelmesi gerekir. Fakat Lenski, balangtaki bu ilevselliin uzun bir sre sonra ortadan kalkacan ve toplumsal bir norm olarak devam etmeye eilim gstereceini belirtir. 6 nk, yazara gre, o kimse balangtaki ilevi artk yerine getirmedii zaman bile sreklilikte direnir. Ayrca Lenski, ilerici tarmsal toplumlarn aksine, sanayi toplumunda birok toplumsal eitsizliklerin giderek azalacana, nk sanayilemenin karmak bir i blmne ve ender becerileri gerektiren saysz mesleklerin ortaya kmasna yol atna iaret eder. 7 3. Vilfrede Pareto'ya Gre T a b a k a l a m a Tabakalar arasnda geii ifade eden Vilfrede Pareto, "Sekinler dolam" teorisini ileri srmtr. O n a gre bireyler alt tabakalardan st tabakalara ve st tabakalardan alt tabakalara srekli olarak hareket eder. Pareto, sekinleri, olaanst nitelikleri bulunan ve hangi alanda, hangi faaliyet dalnda olursa olsun, byk yetenekleri olduunu ortaya koyan insanlarn tm olarak tanmlyor. 7 " Pareto, hkmet sekinleri ile hkmet d sekinler ayrmn yapar. Hkmette dolaysz yoldan nemli rol oynayanlar hkmet sekinleridir. kinci 121

tabaka ise sekinlerin dnda kalan alt tabakadr. Hkmet sekinleri kavram iktidara katlan herkesi iine alr. Hkmet sekinleri Paretoya gre en yetenekli kiiler midir? Parelo'nun "sekin" tanmna gre byle bir izlenim elde edilmektedir. Sekinler grubuna katlma, bireysel niteliklere bal olduundan soydan geimli deildir. Bu sebeple eski sekinlerin yerini halkn alt tabakalarndan gelen en uygun kiiler (Yeni sekinler) doldurur. te her toplumda bu sekinlerle halkn geri kalanlar arasndaki srekli gei durumuna Pareto, "Sekinler dolam" der. Pareto'nun bu teorisi eletirilmitir. nk uygulamada aa tabakalardan gelenler, ok yksek basamaklara pek eriememektedirler. Tepeye trmanma ancak birka kuakta gereklemekte ve olaan d bir olay olmaktadr. 7 b Ayn biimde yukar tabakalarda bulunanlarn aalara dmeleri de ok enderdir. D . BALICA T O P L U M S A L TABAKALAMA T P L E R Burada, "Klelik", "Kast", "Feodal Snf" ve "Toplumsal Snf" kavramlarn ele alp eitimle ilikilerine deineceiz. Toplumsal snflarn eitimle ilikisi ayr bir blmde ele alnacaktr. 1. Klelik L.T. Hobhouse, kleyi, "yasa ve gelenein bir bakasnn mlk olarak sayd kimsedir." biiminde tanmlyor. 8 En u aamada tamamen haklardan yoksun, tanr bir eya niteliinde olmakla birlikte, dier durumlarda ise baz bakmlardan korunabilir. Klelik sistemi, eitsizliin en u noktasn oluturur. nk bireyler tamamen ya da ksmen haklardan yoksundur. Klelik rnekleri olarak eski Yunan ve Roma toplumlar ve 18. yzyldaki kuzey Amerika'nn gneyindeki devletleri gsterebiliriz. Kle, efendisine tabidir. Efendinin kle zerindeki gc snrszdr. Kle, efendisinin "mal" ya da "serveti" niteliindedir. zgrlere oranla daha aa statdedirler. Klenin siyasal haklar yoktur. Kle almaya zorunlu klnr. Bu yzden kleliin douu ile birlikte kle almasna dayanan bir eit aristokrasi de var olmutur. Kleler, efendisinin ticar ve ev hizmetlerini yapmakla mkellefti. Ticar hizmetler genellikle tarmsal ve madencilik ileriydi. Ev hizmetleri ise, ev temizlii, yemek piirme, hizmet etme ya da bazan da sahibinin seks arac olma biiminde idi. 122

K L E L K ve E T M Klelerin eitimi sz konusu deildir. Esasen eitimden, kendi dinsel kurumlarndan ve aile yaamlarndan yoksun braklmlard. Ancak baz haklar elde ettiklerinde sahipleri tarafndan ok ender de olsa basit, sistemsiz bir eitime tabi olabilmekte idiler. Fakat sava sonucu kle denlerin bir ksm, kendi lkelerinde belirli bir dereceye kadar eitilmilerdi. Osmanllarda kleler dier lkelere oranla ok iyi durumda idiler. Beslenmeleri, iyi bir biimde yerine getiriliyor ve dinsel inanlarnda zgr kalyorlard. 9 Bunda kukusuz dinsel etmenler nemli rol oynamtr. nk Kur'anda (IV, 40) kullara iyi muamele edilmesi hakknda hkmler vard. Ayrca, Peygamber de klelere iyi muamele edilmesi hususunda kuvvetle srar etmi ve "klelere yediinizi yediriniz, giydiinizi giydiriniz ve onlara kudretleri fevkinde bireyi emretmeyiniz." diye buyurmutu. 1 0 Bu dsturlara tamamen uyulmutur. 1 1 Osmanllarda klelik, kamu ynetimi, askerlik ve ev hizmetleri alanlarnda kalm, tarm ve sanayide pek kullanlmamt. Bizde kleliin Batdaki kadar al amlar brakmamasnn balca sebebi, slmda rk ayrm gzetilmemesidir. Osmanllarda esir ticareti, resmen 1874 ylnda yasaklanmtr. Kleler ya kle domu, ya savata esir olmu, ya da ou kez anababalarndan satn alnmlardr. Kle olarak her trl siyasal haktan yoksun bulunmakla birlikte, bazlar paa ve sadrazam olmulardr. 1 ^ Mslmanl kabul eden klelere dinsel eitim verilmitir. slmiyet, okuma ve yazmay tevik etmiti. slmiyetin ilk ortaya ktnda okuma yazma bilen ok azd. Okuma yazma retme iini uzun bir sre mslman olmayanlar zerlerine almt. Ayrca Bedr savandan soma kimi kleler, Mslmanlardan belli bir ksmna okuma ve yazma retmek artyla serbest braklmlar ve bu husus, onlarn bir kurtulu paras (fidye-i necat) saylmtr. 12 2. Feodal Z m r e l e r Ortaa Avrupa feodal zmreleri nemli zellie sahipti. 1 3 Bunlardan birisi, hukuken ifade edilmi olmalaryd. Her snf, hukuken, haklar ve grevler, ayrcalk ve zorunluluklar kapsayan bir statye sahipti. 123

kinci zellikleri, geni bir iblmn temsil etmeleriydi. nc zellikleri siyasal birer grup olmalaryd. Lordlar (ktidar sahibi asker nderler), fethedilen topraklar takipilerine (Vassal) kendi ordularnda belirli bir zaman hizmet etmek artyla datmakta idiler. Tabiler (Vassal) genellikle topran daha sonraki paralanmasyla (Kendilerinden sonraki kimselere vererek) kendi haklarna sahip Lord oluyorlard. Bylece toplumsal yaam, " M a n o r " denilen ekonomik ve toplumsal bakmdan kendine yeterli geni tarmsal mlkler halinde topland. 1 4 Feodal toplumda temel olarak tabaka mevcuttur. 1 5 Asiller, rahipler, zanaatkrlar ve kyller. Asiller lkeyi savunmakla grevli asker aristokrasi idi ve yarg gcne sahiptirler. Rahipler dinsel ve entellektel sekinlerdi. Sadece halkn manev ihtiyalarna hizmet etmeyip ayn zamanda ynetimsel ilevlere de sahiptirler. Sekinlerle kyller arasnda ise, tarmsal evre dna yerlemi, tarmsal nitelikte olmayan retimle ve onun datm ile uraan ,uzv olmayan enerji ile retimde bulunan, farkllamas retim konularna zg olan, kendisi iinde farkllamam, uzmanlamam esnaf, tccar, zanaatkar grubu vardr.
ELTLER

ZANAATKRLAR

K Y L L E R Feodal toplum modeli

Kyllerin balca toplumsal zorunluluklar ise, rahip ve asilleri desteklemek iin almakt. Kyllerin dndaki iki grup, servet, toplumsal saygnlk ve siyasal gce sahiptiler. Alelade asil, bir tabi idi. Toprak, kendisine bir kral ya da dier bir asil tarafndan asker hizmet kouluyla bahedilmiti. Lord ile tabi arasndaki iliki, balangta kiisel ve anlamal idi. Bu anlama, koruma ve geim temeline dayanyordu. Bir feodal snf yesi dierine geemezdi. Her feodal snf kendi iinde hak ve ayrcalklar bakmndan ayr bir kurallar takm ile hkm sryordu. Aa feodal snfn stn feodal snfn yasalarna itaat etmek grevi vard. Bu hiyerari ise zmn idi. Feodal yap, sabanla artk retim yapan, kapal, kendi kendine yeten, darya almam bir toplum biimidir. Baka bir deyimle, ta124

rmsaldr ve kz, saban, insangc gibi organik enerji retime egemendir. ok snrl bir retim fazlas yaratlr. Kendi iinde ok az farkllam ve rgtlemi bir toplumdur. 1 6 Toprak en nemli servet kaynadr. Bu yzden toprak-insan ilikileri nem kazanr. Yni, belirli ve snrl sayda retimi denetleyen ok az saydaki sekinler grubu ile, retimde bulunan ok saydaki kyl ve zanaatkar arasndaki ilikileri kastediyoruz. Elit grubu, kylnn rettii rnden ona kendine yetecek kadarn braktktan sonra, artk rn alan ve bunun dalmn denetleyen bir gruptur. F E O D A L Z M ve E l T l M Feodal dzende snrl saydaki retimi denetleyen sekinler dnda, toplumun bilgi ve becerilerini biimsel olarak belirli bir kurumda simgelerle, yaz ve okuma ile retmeye ihtiya duyulmamaktadr. Kyl kitlesi ve zanaatkarlar i yaparken ayn zamanda pratik olarak bilgi ve becerilerini ocuklarna ve raklarna retirler. Kltr, sanat. edebiyat ve deerlerin retimi de yine ihtiyarlarca ocuklara szl olarak aktarlr. Temel ihtiyalarn salanmasnda ve dzenlenmesinde, kltrn yaatlmasnda, biimsel ve rgn olmayan yaygn (informal) eitim egemendir. Elit grup ise, belirli bir rgn eitimden yararlanm gruptu. Feodal kentlerdeki okullar, dinle ok yakndan ilikili idi. Eitim ve dinin birbirine byle ok yakndan iie girmi oluu, rgn renimin temel olarak dinsel bilginin alanmas biiminde oluumuna yol ayordu. 1 7 Gence retimde bulunan dinsel personel, en iyi biimde yetimi kimse idi. Ortaada kilise, btn eitimi denetimi altnda bulunduruyordu. Rahipler ilkokul retmeni idiler, ilk J a p o n ve in kentlerinde ilkokul retimi mabetlerde yaplyordu. st tabaka, kitle eitimini genellikle arzulamyordu. Basit teknolojiye dayanan feodal kent, alelade bir kimseden eitilmi olmay istemiyordu. Karmak teknolojik bilgiye de ihtiya yoktu. 125

Feodal niversitelerde okutulan tek uygulamal bilim tp idi. Ayrca astroloji ve mantk da okutulmakta idi. Matematik ve. astronomi bilimleri ise uygulamal deil de, sadece teorik olarak retilmekte idi. 1 8 3. Kastlar Kast biimindeki tabakalama sisteminde eitsizlik, tamamen kaltmsaldr. Hindistan'n Hindu kastlar, bu tabakalamann tipik rneidir. Sistemin balca zellii, belirli tabakalardaki yeliin bireylerin kendilerine verilmesi ve ayn geleneksel meslee sahip olmalardr. Doutan kazanlr ve deitirilemez. Yaam boyunca bir kimsenin toplumsal durumunu kimse deitiremez. rnein evlenmeler, ayn kast iinde olmaldr. Kast sistemi, ekonomik farkllama ile ak bir biimde bal olunan genel bir zellie sahiptir. Teorik olarak drt geleneksel Varna ya da kast vardr. Bunlar: Brahmans (Rahipler, retmenler), Kshatriyas (Sava ve asilzadeler), Vaishyas (Tccar ve zanaatkarlar) ve Sudras (Kyller ve el iileri) dir. Bunlarn dnda kast d milyonlarca dokunulmaz harijanslar vard. Hint kast sistemi, bin yl geriye giden bir gemie sahiptir. Hindu dini ile iie girmi bir sistemdir. 1901 ylndaki saymda 2000 den fazla "Jati" denen yersel olarak dalm kast alt blmleri saptanmt. Bu yzden uygulamada ok karmak bir sistemdir. Alt blmler de kapal, endogam ve doutan edinilmi birimlerdi. ocuklar babalarnn kastndan baka bir kasta geemezler. Kast sisteminin ortaya k ile ilgili aklamalar Bottomore yle zetliyor: 1 9 "Kastn ortaya kard sosyolojik sorun, bu kendine zg toplumsal tabakalama tipinin varl ve srekliliini aklamaktadr. Aklanmas iki biimde aranabilir; ya tarihsel olaylar bakmndan ya da bugn Hint toplumunda bulunup baka yerlerde bulunmayan baz ge ve eler bakmndan. Herhangibir tarihsel aklama, bilginin bugnk durumunda speklatif olmaya mahkmdur ve deeri yeni tarihsel aratrmalara yneltmekten ibaret kalr. imdiye dek ortaya atlan en makul aklamalardan birisi, J . H . Hutton tarafndan ileri srlmtr. O n a gre kesin snflanmalaryla Hindistan' istila 126

eden rler, toplumsal tabakalama ilkesini getirmilerdir. Esasen bundan nce de toplum zel kabile gruplarna ayrlmt. Bu gruplar gda ile ilgili yasaklara tab idiler. Bu yasaklar, kendileri ve dierleri arasndaki toplumsal mesafeyi korumak iin kabul etmiler ve takviye etmilerdir. Bylece, birbiriyle karmay reddeden tabakalam gruplar, ilkesi takviye edilmitir ve evvela gda ve sonradan temas yoluyla kirlenme kuramna dayanan sihirsel ve dinsel doktrinin yaratt gl bir yaptrm vcuda getirmitir." "Kastn ikinci bir aklan, Hint toplumunun kendine zg yaps ile ilgili olan aklamadr. Bu aklama, J a t i (Kast alt blm) ve Varna (Kast) arasndaki ilikiye dayanr. Modern kast aratrclar, eski dinsel edebiyatta yorumlanan Varna sisteminin majik ve dinsel dncelerle ilgili rol zerinde durdular. M.N. Srinivas, Karma ve Dharma anlaylarnn kast sistemine bal hiyerari dncesini geni lde glendirmeye byk katks bulunduunu ileri srmektedir. Karma, bir Hinduya, bir muayyen kast blmnde domusa bu kastta domaya layk olduunu retir. Dharma ise, kastn gerektirdii grevleri retir. Kirletilme kavram, "Kast sisteminde esastr" der, ve kastlararas her eit iliki onun hkm altndadr. Bununla beraber K . M . Panikkar, Jati ve Varna arasndaki ayrmdan kast sisteminin Hint dininde bir temele dayanmadn ileri srm ve daha ok Hint geleneksel hukukundan ve Hindistan tarihinin ounda grlen merkez siyasal otoritenin zayflndan ktm kantlamaya almtr." "Fakat kast sisteminin korunmasnda nemli olabilecek baka faktrlere dikkatin ekilmesine ramen balca zellii, Hinduizmin yeniden yorumlanmas iin bir giriimdir. Gerekte kastlar ve bunlarn alt blmleri, dorudan doruya Varna (Kast) sistemiyle ilgilidir. Srinivas'n iaret ettii gibi, Varna sistemi, herhangibir blgenin on binlerce alt kastn yer bulabilecekleri btn Hindistan' iine alan bir ereve oluturur. Ayn zamanda genel olarak kabul edilmi deerler ve saygnlk leini temsil eder. Panikkar'n hukuk ve dinin etkisi arasnda yapt ayrm benimsenemez. nk Hindu geleneksel hukukuna dinsel dnceler egemendir. Karma, dharma ve kirletilme kavramlar gerek dinsel gerek hukuksal dncede egemen bir yer alm olup, ikisi birden kast sistemini destekleyen glerin kukusuz en byklerinden birini oluturan bir retidir". "yleyse, kast sisteminin aklanmn, toplumsal tabakalama hakknda bir genel teorisi, Hindu dininin kendine zg zellikleri ve 127

muhtemelen Hint toplumunun coraf durumu ve geleneksel ekononin korunmas gibi dier eleri iine ald sonucuna varabiliriz." Kast dzeninde u zellikler bulunmaktadr. 2 0 "(1) Zorunlu sayg ve aa kastn yukar kasta kar saygda kusur etmesi durumunda derhal cezalandrmaya gidilmesi. (2) Aa kasta doutan bir aalk niteliinin verilmesi; bylece aa kast, davranlar nasl olursa olsun aada kalmaktadr. (3) Yukar kast erkekleri, hem kendi kastlarndan, hem de aa kastlardan kadnlarla evlenebildikleri halde, aa kast erkekleri yukar kast kadnlaryla evlenemezler. (4) Aa kastn bu konumlarna karlk sahip olduklar ileri srlen kazanlar, aa kast yelerinden ok, yukar kast yelerince ileri srlmektedir. (5) Gemiin kastlar arasnda bir uyum a olarak alglanmas ve bunun, aa kast insanlarnn honutsuzluuna yol aan d kkrtmalar sonunda bozulduunun dnlmesi. (6) Aa kast yelerinin, aa konumlarnn meruluunu zmnen reddetmeleri". , A.B.D.'deki zencilerin de bir kast dzenini oluturduklar, kimi sosyologlarca belirtilmektedir. Fakat buradaki zenciler Hint kast sisteminden olduka farkldrlar. 21 A.B.D. de kast denilebilirse sadece beyaz ve siyahtan ibaret iki kast mevcuttur. Oysa Hindistan'da ok kastl bir dzen vardr. Hindistan'da aa kast yeleri kast dzenini kaldrmaktan ok, yeni bir biimde snrlamak istemelerine ramen A.B.D.'de aa kast, kast dzenine son vermeyi ister. Hint sisteminde kast, dinsel bir nitelik tar. A.B.D. de byle bir nitelik yoktur. Kast dzeni Hint hkmetince 1949 da biimsel olarak kaldrld. Fakat bu yasal kaldrl byk kentlerin dnda ok az etkisini gsterdi. Bununla birlikte kentlerde kast sistemi ortadan kalkmaktadr. 2 2 KAST S S T E M ve E T M Brahmanlar, sistemin en stnde bulunan rahipleri ve retmenleri oluturmaktadrlar. Bunlar, dinsel bilgiyi retmekte idiler. Grevleri, ilh rehberlik altnda toplumsal dzeni korumakt. 2 3 Dinsel 128

eitim yannda her kast, kendi ura alanna gre eitimini salamakta idi. Bugn kentlerde tm dinsel yasaklar kalkmtr ve eitli kast yeleri hzla deien sanayileme koullarna yava da olsa intibak etmektedirler. eitli kast yeleri bugn fabrikalarda ve okullarda modern ulatrma sistemi sayesinde yakn fiziksel temasa kanlmaz olarak srklenmilerdir. Hint hkmeti bugn "Dokunulmazlara" karn btn ekonomik ve eitsel ayrm ortadan kaldrmakta, frsat eitliini salamaktadr. Yaplan birok aratrmalar da nemli deimeleri ortaya koymaktadr. 2 4 Eit artlarla olmamakla beraber zenginlik ve eitim, yukar kastlara olduu kadar aa kastlarn yelerine de almtr. Bununla birlikte kast dncesini kentsel kesimde bile silip atmak mmkn olamamaktadr. Bottomore yaptnda bu konuda yle diyor: 2 5 "Kast dncesinin hkm srmesi hakknda baz bilgileri K.M. Kapadia'nin Bombay Eyaletindeki yksek renimli retmenler zerinde yapt bir aratrmadan elde ediyoruz. O n u n aratrmas, retmenlerin byk bir ounluunun kastlar aras evlenmeleri -kendi ocuklar iin bile- benimsediklerini gstermekle beraber kast dncesine duygusal ball ve endogamiyi srdrecek birok elerin de mevcut olduunu gsterir. rnein kast iinde kasta ait rgtlerin kurulmas ve hayrseverlik amac ile yaplan eylemler sk sk grlr. Birok kastlar dergiler yaynlamakta ve toplumsal trenler dzenlemektedirler. retmenlerin te biri kast dergisine abonedirler ve kastn toplumsal eylemlerine katlmay istemektedirler. Kapadia, grubun % 42'sinin kast dncesine olduka sk bir biimde bal olduklar sonucuna varr." Hindistan'daki kastlarn eitimle ilikisini de ele alan Bottomore, bu konudaki gzlem ve aratrmalar yle zetliyor: 2 6 "Eski Hindistan'da, rgn retim, Brahmanlar tarafndan salanrd. renciler be yanda ilk eitime balarlar, ilk olarak alfabe renirlerdi. lkretime her yataki ocuk devam edebilirdi. Bundan sonra sa kesilme treni, daha sonra da bir toplumsal hayata balama treni cereyan ederdi. Bunun iin de normal ya, Brahman kast iin 8, Kshatriya iin 11 ve Waisya iin ise 12 idi. T m eitsel sistem, renme ya da retimden ok, hayata arlk veren bu eski rencilik sistemine dayanmakta idi. Bu sistem, retmen ve rencinin aym evde yaadklar ve ruhsal balarla bal olduklar srekli kiisel ilikiye 129

dayanmakta idi... renci, bu trenden sonra yeni bir hayata balar, burada retmeni tarafndan yeniden yaratlr ve ift disipline tabi tutulurdu. -Fiziiksel ve ruhsal- Bununla beraber bu eitim sistemi, nfusun az bir blmne yaylm olup balca dinsel doktrinlerin aktarlmas ile uraan ve geni lde laik retimi darda brakan bir kaltmsal rahipler grubu tarafndan yrtlrd. Yzyllar boyunca, renim hazineleri ve Hindu hayatnn nderleri olan Brahmanlar, kutsal metinler zerinde dnerek bunlar ilemeye ve dinsel kurumlar hakkndaki aratrmalarn, tols ve Vidyalayas ve Chatuspathis, birbirini takip eden kuaklara vermeye devam ettiler. Teknik beceriler esas olarak aile ve mesleksel grup yoluyla gayri resm ve pratik yollardan veriliyordu. Bu durum ada bilim ve sanayinin ortaya kmasndan nce btn toplumlarda genel olarak mevcut bir durumdu. Fakat Hindistan'da dinsel eitimin stnl ,Bat ya da islm, ya da in toplumlarnda olduundan daha fazla idi." "Mool imparatorluunun kmesi ile ortaya kan dzensizlik, eitim sisteminde bozulma ve daralma meydana getirdi ve sonradan Hindistan'da kurulan ingiliz egemenlii lernekadar eitimsel gelimeyi olanakl kld ise de yeni sorunlar da meydana getirdi, ingiliz yneticileri ilkin geleneksel Hindu okullarn desteklediler ve yeni okullar ve kolejlerin kurulmasna yardm ettiler. Fakat 1835'de alnan bir kararla hkmetin Hindistan'da Avrupa edebiyat ve biliminin gelitirilmesi ve rem aracnn ingilizce olmas ve Eitim Fonunun srf ingiliz Eitimi iin kullanlmasn gerekletirmesi istendi. Bu siyaset, aralarnda Raja R a m Mohan Roy gibi Hintli reformcular ve genellikle ticaretle uraan orta snf tarafndan desteklendi. Fakat D.P. Mukerji'nin ifade ettii gibi bu politika, yukar snflar toplumun dier snflarndan daha da ayrd. Eitim sorumluluunu tayanlar, 1854 Eitim Kararnda yineledikleri gibi, amalar, "halkn btn snflarna Avrupa bilgiyi yaymak" idi. Fakat ayn zamanda ay m yntemlerle almaya devam etmeyi kastediyorlard. Bu ama, retimin yksek dallarnda ingiliz Dili yoluyla aksettirilmelidir. Halkn byk kitlesinde ise o kitlenin dilleri yoluyla aksettirilmelidir." Bundan baka uygulamadaki aba, daha ok st ve orta snflarn eitimi zerinde gsterildi. Yeterli bir ilk retim sisteminin kurulmasnda ise nisbeten az bir ilerleme kaydedildi. Bylece 1881-1882'de 5 ve 12 yalar arasndaki 10 erkek ocuktan biri ve 250 kz ocuundan birinin okula devam ettii ngrld. Bunlarn ou o kadar ksa bir sre devam ediyorlard ki okuma yazmay srekli bir biimde renemiyorlard. 1939 'da nfusun % 90' hl eitilmemi durumda idi. 130

Kukusuz bu sebeple eitim sistemi nfusun st snflar ile kitleler arasndaki artan boluu korumaya ve daha da geniletmeye yarad ve bu ayrm bir dil ve genel kltr ayrm durumuna getirerek daha da derinletirdi." "Hindistan'da bamszln elde edilmesinden beri eitsel imknlarn yaylmasnda hatr saylr bir gelime meydana gelmitir. Ky okullarnn ve alt tabakalar oluturan kastlarn ocuklar iin eitsel imknlarn gelimesiyle eitime girite hatr saylr derecede eitlik salanmtr. Bununla beraber hl, zikre deer eitsizlikler vardr; Gandhi'nin fikir ve el iiliinin birlemesi hakkndaki dnceleri iine alan temel eitim, ocuklarn ou iin salanmtr. (ou, eitimin ilk aamasndan sonrasna geemezler). Fakat Hint toplumunun st snflar hl ocuklarn ngiliz tipi gramer ve zel okullara gnderirler". 2 7 "...Hindistan'da ngiliz eitim sistemi, eksikliklerine ramen, aa kastlarn yeleri iin yksek eitim frsatlarnn ilk kez gerekletirilmesinde son derece iyi bir etki yapmtr. Bilimin gelimesi ve toplumsal deimenin hzlanmas ayn zamanda eitsel kurumlarda dav-, ran kalplarn etkilemi ve bunlara baz modern toplumlarda hogrc ya da deneysel karakter vermitir. Bu da belki, ergen ve yetikinlerde amaszl dourabilir. Bir taraftan sk gelenekler ve davran lnleri, dier taraftan da hogrye, deimelere kar intibak ve serbest aratrma ruhu arasnda bir dengeye varmak gtr. ada eitimin asl ilevi olan toplumsallatrmadaki (Baka toplumsal etkilerin de sebep olduu) baarszlklar, btn sanayilemi toplumlarda hkm sren genlik sorunlarnda aka grlebilir. Hindistan gibi henz hzl bir deime dnemine girien bir lkenin had bir biimde byle glklerle karlamas pekl mmkndr. Gerekten, toplumsal deerler hakknda kuaklar aras ztlklar, geleneksel evlenmelere kar direnme, renci itaatsizlii ve genel ocuk sululuu gibi olaylar Hindistan'da ok belirlidir." 2 8 "... Bugnk Hindistan'n eiticilerinden birinin syledii gibi: "retmenler gemite hernekadar yoksul ya da gsz idilerse de saygnlk gryorlard. Oysaki ada Hindistan'da nakd standartlara pek ar bir deer verilmektedir." 2 9 "Hindistan'da ngiliz eitimi lik karakterinden dolay sk sk eletirilir. Esasta dinsel olan Hint karakterine yabanc kalmakta, dinsel ve ahlksal retimin, eitimin gerekli bir paras olduuna dein 131

mevcut inanca ters dmekte idi. Genlerin yalla saygnlnn bir azal ya da yok olmas, anababalarm ocuklar ve retmenlerin rencileri zerindeki doal otoritelerinin yadsnmas, dinsel ve toplumsal yaptrmlarn geni lde saygszlkla karlanmas ve ahlaksal gevekliin gelimesi gibi btn bu olaylar bu eitime balanr. Fakat bamszln baarlmasndan beri uygulama sonunda daha baka ve ok daha genel nitelikte etkilerin de sz konusu olduunu gstermitir. Hinduizm ile ada bilim arasnda herhangi genel bir atma olmayabilir. Fakat kukusuz, bilime dayanan endstriyel bir toplumun hayat biimi ile Hinduizm'e skca bal geleneksel hayat biimi arasnda bir atma vardr. Hindistan'daki son eitsel planlama gereklikte eitimin lik yn zerinde ve ada bilgiyi yaymakta direnmekle, ahlk ve dinsel retim sorunlarn bir tarafa brakmakla, geni lde ngiliz sistemini rnek almtr." 3 0

ONUNCU BLM NOTLARI 1 Mayer, K.: Class and Society, s. 3. 2 Mayer, a.g.e., s. 4. 3 Miller, Hand-Woock, R.: Social Foundations of Urban Education, s. 64. 4 Miller and Woock, a.g.e., s. 65. 5 Bottomore, e.g.e., s. 195 5a. Tan, M.: Toplumbilime Giri, s. 77. . 6 Robetson, I.: Lenski's Theoy of Stratification, in Encyclopedia f Sociology, s. 157-158. 7 Robertson. a.g. madde, s. 158. 7a. Duverger, Maurice: Siyaset Sosyolojisi, s. 249-250. 7b. Duverger, Maurice: a.g.e., s. 255. 8 Bottomore, T.B.: Sociology, s. 179. 9 Tezcan, M.: Trklerle lgili Stereotipler ve Trk Deerleri, s. 40. 10 slam Ansiklopedisi, Abid Maddesi, I. cilt, 1950. 11 slm Ansiklopedisi, a.g.m. la. Osmanl Toplum Yaay ile ilgili belgeler bilgiler: Klelik, Tarih ve Toplum, say 1. Ocak 1984 12 Yurdaydn, H.: slam Tarihi Dersleri, s. 64. 13 Bottomore, a.g.e., s. 181 14 Rosenberg, H.D.: Feudalism, in Encyc. of Sociology, s. 110. 15 Mayer, a.g.e., s. 17. 16 Kray, M.: Toplum Yapsndaki Temel Deiimlerin Tarihsel Perspektifi: Bugnk ve Yarnki Trk Toplum Yaps, Mimarlk Semineri.

132

17 Sjoberg. G.: The Preindustrial City, s. 299. 18 Sjoberg, a.g.e., s. 301. 19 Bottomore, a.g.e., s. 184. 20 Lundberg, Schrag, Larsen, a.g.e., s. 410. Trke evirisi, I. cilt. 21 Lundberg ve dierleri, a.g.e., s. 111. 22 Roberstson, l a n : Indian Caste System, in Encycl. of Sociology, s. 136. 23 Maycr, a.g.e., s. 14. 24 Mayer, a.g.e., s. 16. 25 Bottomore, a.g.e., s. 186. 26 Bottomore, a.g.e., s. 246-255. 27 Bottomore, a.g.e., s. 250. 28 Bottomore, a.g.e., s. 251-252. 29 Bottomore, a.g.e., s. 253 . 30 Bottomore, a.g.e., s. 253-254

133

11.

Blm

TOPLUMSAL SINIFLAR VE ETM

Toplumsal tabakalamann dier bir biimi de, toplumsal snflardr. Bu blmde, nce, toplumsal snflarn niteliini, daha sonra, eitimle ilikilerini ele alacaz. I. GENEL O L A R A K T O P L U M S A L SINIFLAR

Bugn ada toplumlarda "Snf" n egemen bir tabakalama biimi olduu kabul edilmektedir. Toplumsal snflar de facto gruplardr. Hukuksal ya da dinsel olarak ifade edilmemi ve yaptrmlanmamlardr. Kapal olmayp ak gruplardr. Alt toplumsal snflar st toplumsal snflara geebilmek imknna sahiptirler. Genel olarak her toplumda toplumsal snf grmekteyiz. Bunlar: a) st snf (Toplumdaki ekonomik kaynaklarn byk bir ksmnn sahibi olanlar). b) Orta snf (Nitelikli ii ve serbest meslek sahipleri) c) Alt snf (cretli sanayi iileri, kyller) Sosyolog Center, toplumsal snflar st, orta ve alt olarak snflandrmtr. Toplumsal snflar, eitli biimlerde tanmlanmlardr. rnein birka tamm gzden geirecek olursak, "... Toplumsal snf hem kendisi, hem de bakalar tarafndan saygnlk, toplumsal ilikiler, eylemler, mallar ve deer hkmleri bakmndan nfusun baka kesimlerinden farkl saylan bir kesimidir." 1 "Snflar, ayn ekonomik durumdaki birey ve ailelerin toplanmasdr." 2 134

"Toplumsal snf, toplumda servet, eitim ve mesleksel stat bakmndan aa yukar benzer durumda olan insanlarn dierlerinden ayrlmasdr. 3 Tammlar gzden geirildiinde, snflarn hem gelire gre belirlenen bir olgu, hem de snf yelerinin hayat biimlerini, snf bilincine sahip olmalarn ieren toplumsal bir olgu olduu anlalmaktadr. Joseph Kahl, toplumsal snfn zelliklerini yedi temel boyutta topluyor. 4 1. Saygnlk: Kimi insanlar, toplumda dierlerinden daha fazla kiisel saygnla sahiptirler ve sayg ^grrler. 2. Belirli miktarda servet ya da gelire sahip olmak. 3. Toplumsal etkileim - Geni bir toplumda herkes herkesle etkileimde bulunamaz. Farkl iliki ortaya kar ve insanlar "kendi eitlerinden" olanlarla daha rahattrlar. 4. Meslek - Baz meslekler dierlerinden daha yksek saylrlar. Sebepleri ise daha fazla dllendirme, toplum refah iin daha nemli olma, zel yetenekler gerektirme. 5. Snf bilinci - Belirli dzeylerde olan kimselerin kendi toplumsal gruplarnn dierlerinden farkllnn bilincinde olmalar. 6. Deer ynelimleri - Toplumdaki kiiler farkl ya da nemli saydklar eyler bakmndan dierlerinden farkhdr. Belirli kiilerden oluan gruplar, dierlerinden farkl, snrl saydaki soyut deerler ya da deer sistemlerine sahiptirler. 7. iktidar ya da bakalarnn eylemlerini denetimi altna alabilme yetenei. Toplumsal snflarn douu hakkndaki baz sosyologlar "Kltr, gelenek ve alkanlklara" yer verirler. 5 Yukarda belirttiimiz toplumsal snf zelliklerine sahip olmann etkenlerinin neler olduu bu sosyologlarca belirtilmiyor. Marx toplumsal snf anlaynda ise bu etkenler yle belirtilmektedir. Bu anlaya gre smf tanm "retim glerinin belli gelime aamalarnda, a. retim aralarna sahiplik ya da sahip olmama, b. Toplumsal i-blm dzenindeki yerleri, dolaysyla da sahip olduklar zenginlikleri elde etmede kullandklar aralar ve c. bu toplumsal zenginlik135

lerden aldklar payn bykl bakmlarndan birbirlerinden ayrlan geni insan gruplarna snf elenir." Bu tanma gre toplumsal snflarn ortaya knn temel etkeni, retim aralarnn zel mlkiyete konu olmasdr. Bu mlkiyet dzenindeki retim ilikileri ise, her snfn toplumdaki yerini belirtmektedir. retim aralar ile retim ilikileri de o toplumdaki retim biimini oluturmaktadr. II. T O P L U M S A L SINIFLAR ve E T l M L E L K L E R Eitimin toplumsal snflara gre farkllatn eitli sosyologlar belirtmilerdir. D u r k h e i m ' e Gre T o p l u m s a l snf ve E i t i m F a r k l l a m a s Durkheim'den aaya aldmz alntlar, bu farkllamay rneklerle aklamaktadr" 6 . "Bir toplum, iinde eitli evreler, muhitler olduuna gre eitli trde eitimler vardr denebilir. Toplum kast (Kapal toplum snflar) lardan m kurulmutur? O halde eitim, bir kasttan br kasta oranla deiir. Patrisyenlerin (Roma asilzadeleri) Plebeyenlerin eitiminin, Brahma (Eski Hint dini), Sudrann eitiminin ayn deildi. Ortaada valyeliin btn inceliklerini renen gen (Beyzade) ile mahallesinin kilise okulunda baz nemsiz gramer, basit arklar, aritmetik, takvim bilgilerini renmeye giden halkn, avamn, kylnn eitimi arasnda nekadar ayrlklar vardr. Bugn dahi eitimin toplumsal snflar ile deitiini grmyor muyuz? Kentlinin eitimi kylnnkine benzemedii gibi burjuvann eitimi de iinin eitimi gibi deildir... Eitim ayn cinsten bir ekil alm deildir... Mademki ocuun baaraca devlere evreye gre hazrlanmas gerekir, eitim de belirli bir yatan sonra uyguland kimseler iin ayn olmamak zorundadr. Bunun iindir ki btn uygar lkelerde eitimin ayr ayr olduunu ve uzmanlatn gryoruz... Tamamiyle bir cinsten ve eiti bir eitime rastlamak iin, iinde hibir fark tanmayan, tarih ncesi toplumlara kadar kmamz icap eder... Eer toplum kapal snftan kurulmu, snf farklarna msaade etmiyen bir olgunluk derecesine gelmise, artk yalnz tek bir eitim emreder. Eer bir toplumda i ok blme uramsa ocuk ortak fikirler, duygulardan baka bunlar zerine pek ok meslek istidatlarn da ayn zamanda istiyecektir." 136

"zel eitimlerin nemi ne olursa olsun, bunlarn eitimin btnn oluturduklar da belirtilemez; hatta bu eitimlerin kendi kendilerine yetmedikleri bile sylenebilir... Btn zel eitimler, ortak bir temele dayanr. Gereklikte hibir millet yoktur ki btn ocuklara telkin edilmesi gereken ameliyelere, duygulara, dncelere sahip bir eitime malik olmasn. Asl gerek eitim bu ortak terbiyedir... Bu ortaklaa eitime, dierlerine gre bir stnlk verilmektedir. "... Niin eitim Ortaada dinsel, Rnesansta zgr, 17. yzylda edeb idi? Niin eitim bugn bilimsel olmutur? Bu bir hata, gaflet sonunda insanlarn iyzn ve ihtiyalarn gznnde bulundurmamalar yahut ihmalleri deil, insan ihtiyalarnn okluundan, eitlerinden dolaydr. nsan ihtiyalar eitlenmitir; zira o ihtiyalarn bal olduu toplumsal koullar da deimitir de ondan..." Eitimin toplumsal snflarla ilikileri u noktalar etrafnda lanmaktadr : A. Toplumsal snf, eitimin miktarn tayin eder. Ana babann toplumsal snfna gre renciler arasnda eitimsel farkllama mevcuttur. da top-

B. Snf farkllamas, eitimin tipini, eidini de tayin eder. C. Toplumsal snf, ayrca, okul baarsn tayin eden bir edir. A. SINIFSAL FARKLILAMA VE E T M M K T A R I Toplumsal snflara gre eitimin de bir farkllk gsterdiini hemen hemen her trl toplumda grebiliriz 6 . "... Nerede toplumsal tabakalama sistemi varsa, orada eitim sisteminde buna uygun bir farkllama vardr. 7 biimindeki bir ifadeyi sosyolojik yasa olarak nitelendirmek mmkndr. Sosyolog Bottomore'un belirttii gibi bu farkllama baz ilkel toplumlarda bile grlmtr. rnein Maoriler'in k mevsiminde halka zg okullar olduu gibi sadece asillere ak olan, zellikle eflerin byk oullar iin "Kutsal kolejler"i de vardr 8 . Birok okuryazar toplumlarda okuryazarhk, st toplumsal tababakalara ayrlmtr. lk kez kitlelerin okuryazarln salam ada sanayi toplumlar bile farkl toplumsal snflar arasndaki bu ayrl kaldramamlardr. Hatta bu ayrl tevik etmilerdir. rnenein ngiliz "zel Okullar" st snflara zg okullardr. Bylece 137

her toplum, eitli toplumsal gruplar iin eitli tipte okullar, yaratm ve aralarndaki farkll korumaya almlardr. eitli lkelerdeki uygulamaya baktmz zaman toplumsal snflara gre eitimdeki farkllamay kolayca grebiliriz. Her toplumun st snflarna mensup bireyleri alt snflardakilerin elde edemedii bir takm avantajlardan yararlanrlar, ite eitim alam da bu avantajlardan birisidir. Avrupa lkelerinde yksek retimde bulunan ii snf kkenli ocuklarn 1955-1960 ve 1964 yllar itibariyle yzdeleri izelgede toplu halde grlmektedir. 9
Avrupa lkelerinin Yksek renim Kurumlarnda 1955, 1960 ve 1964 Yar tibariyle El isi Kkenli ocuklarn Yzdeleri, lke Avusturya Belika Bulgaristan ekoslavakya Danimarka Finlandiya Fransa Almanya (Fed. Cum.) Yunanistan Macaristan rlanda talya Lksemburg Felemenk, Hollanda Norve Polonya Romanya spanya sve svire Birleik Krallk Yugoslavya 1955 ' 6,0 5.0 22.2 (1956) 29.1
.

1960 6.0 11.1 (1962) 28.0 39.3 9.0 (1956) 17.6 (1961) 5.3 5.2 (1959-60) 1.9 (1959) 33.1 (1957)
'

1964 5.0 (1964-65)

34.5 37.9 10.0

3.4 5 . 1 (1956) 2.3 (1956) 33.1

8 . 3 (1964-65) 5.3 (1964-65) 0.1 (1962)

11.2

13.2

4.0 (1956)

8 . 0 (1958)

31.3 (1957) 23.0

32.9 (1961) 36.6

5.7 15.3 11.4 6.0 20.1 35,0 31.5 4.1

'

(1963) (1965) (1961)

(1962-63)

14.0 (1956)

14.0 3.7 (1961) 25.0 (1961) 56.0 (1961)

53.3

lkemizdeki durum: lkemizde toplumsal snflara gre srekli olarak yaplm aratrmalar yoktur. Ancak eitli amalarla ve eitli yllarda renciler zerinde yaplm aratrmalardan baba meslekleri ile ilgili bulgular gzden geirmek bize bu konuda bir fikir 138

vermektedir. Ancak, bu aratrmalar belirli bir rnekleme dayandrlm ve aratrcnn kendi istedii okullar seilmitir. "Baba meslei" lt, rencilerin toplumsal snflarnn ya da sosyo-ekonomik kkenlerinin belirlenmesinde genellikle kullanlan bir lttr. Zira, meslek lt, dier ltlerden "Gelir" ve "Eitim Dzeyi"ni de iermektedir. Esasen bir toplumda en itibarl meslekler genellikle, fazla kazan getiren ve yksek bir eitsel dzeyi gerektirmektedir. Bu bakmdan "Baba meslei'" ltn kullanmay tercih ettik. Bu lte gre lkemizde niversite rencilerinin baba meslekleri zerindeki baz aratrma bulgularn gzden geireceiz. Yksek retimden yararlanma asndan bir rnek olarak Siyasal Bilgiler Fakltesi belirtilebilir. Bu faklte rencileri zerinde eitli zamanlarda eitli amalarla yaplm birka aratrma mevcuttur. Bylece bu faklte rencilerinin baba mesleklerinin zaman iindeki grnmn trend tahlili ile tesbit mmkn olmutur. 1954 ylda A.I.J. Matthevs, 1956 ylnda Armaolu ve G.S. Birkhead ve 1958 ylnda Dr. F. Frey ve Dr. Payasholu tarafndan yaplan aratrmalardaki greli olarak farkl meslek kategorileri birbirlerine yaknlklar bakmndan birletirilerek aadaki bulgular elde edilmitir. 1 0 Dikkatimizi en ok eken bulgunun, babalar devlet hizmetinde olan rencilerin ok yksek bir oram oluturduklardr. 16 yllk srenin 15'inde bu kategori en geni olarak grlmektedir. 16 yllk devrede bu faklte rencilerinin % 50 sinin babalar devlet hizmetinde almaktadr. kinci sray zel endstri ve ticaret sahibi meslekler, nc sray ise tarmsal meslekler (Tarm iisi, toprak sahibi ifti) kategorisi almaktadr. 1959 ylnda N. Abadan'm bir aratrmas da yukardaki bulgular aynen dorulamaktadr. 1 1 Bu aratrmaya gre rencilerin % 47'si memur ve asker ocuudur. kinci sray % 30 ile serbest meslek tccar ve sanat erbab grubu alyor. % 12 ile ifti ocuklar nc srada yer alyor. i ocuklarnn oram ise % 5 dir. Aym faklte mezunlar ile ilgili olarak Mholu'nun bir aratrmasnda 1965-1970 dnemini kapsayan rencilerin baba meslekleri ise yledir. 12 139

Meslekler Kamu grevlisi zel ticaret ya da sanayi kuruluunda grevli Kk tacir, esnaf, zanaatkr Byk bir sanayi ya da ticaret teebbsnn sahibi Sanayi isi Tarm iisi ifti Serbest meslek sahibi Mesleksiz, irat ve emlak sahibi

% 58.94 3.97 17.22 0.33 3.64 0.33 8.28 6.95 0.33

Burada da izelgede grld gibi dier bulgular aynen dorulanmaktadr. Babalar sivil ve asker kamu grevlisi ocuklarn oran % 58. 55 ile birinci srada, ikinci olarak % 17.11 ile kk tacir, esnaf ve zanaatkarlar ve nc sray % 8.28 ile ifti ocuklar oluturmaktadr. Yukardaki aratrmalarn bulgularna gre S.B.F. rencilerinin ok byk bir ksmnn devlet memuru ocuklar olduu ve eitli devrelerde bu hususun sreklilik gsterdii dikkatimizi ekiyor. Bu faklte mezunlar, toplumda itibar edilen yksek konumlar elde eden meslek elemanlar yetitirdii iin (Kaymakam, hariciyeci, maliye mfettii) tedenberi devlet memuru olan veliler de ocuklarn bu faklteye gndermeyi tercih etmilerdir. Yine bu faklteye gelen ocuklarn baba mesleklerini gzden geirdiimizde ailelerin genellikle orta snfa mensup olduklarn kolayca grebiliriz. (Memur, tacir, esnaf v.s.). Bir miktar da ortann stndeki aileler yer almaktadr. Armaolu ve Brkhead, aileleri gelir durumuna gre de hesaplalayarak % 78 gibi yardan ounun orta gelirli olduklarn tesbit etmilerdir. 1 3 Ankara niversitesi rencileri O zankaya1 ru Ankara niversitesi rencileri zerinde yapt aratrmann konumuzla ilgili bulgular yledir. 14
Baba Meslei Memur-Subay Esnaf-Tccar-Serbest meslek ifti ii /o 53.6 22.4 15.5 5.7

140

Grld gibi bulgular, daha nce incelediimiz S.B.F. rencileri ile karlatrldnda hemen hemen ayndr. Bu bulgular, Ankara niversitesinin fakltelerini kapsad iin de daha ok genelletirilebilme zelliine sahiptir. Orta ve yksek retimdeki rencilerin sosyo-ekonomik dzeyleri gzden geirildiinde genellikle orta snflarn yer aldm grmekteyiz. Memur, subay, esnaf gibi. Alt sosyo-ekonomik gruplardan ii ve kyl ocuklar daha az yararlanmaktadr. Aratrmalar gzden geirdiimizde bu gruba mensup ocuklar yzde olarak sonuncu sralarda yer almaktadrlar. B. SINIFSAL FARKLILAMA ve E T M T P Smfsal farkllama, eitimin tipini de belirler. rnein klsik eitim ile meslek ve teknik retimde farkllama snfsal duruma gre belirlenmektedir. Bu konuda, daha kapsaml bir aratrma sonularn vermek istiyoruz 1 5 . Bu aratrmada niversite snavna giren rencilerin baba mesleklerine gre dalm aadaki izelgede grlmektedir.
Snava Giren rencilerin Baba Mesleklerine Gre Dalm Toplam Baba Meslei Trkiye Kent-Kr Toplam Kent Kr Toplam Kent Kr Toplam Kent Kr Toplam Kent Kr Toplam Kent Kr Toplam Kent Kr Say 165.625 115.514 50.211 1.929 1.421 508 11.834 10.347 1.460 39.227 11.087 28.190 32.831 29.910 3.921 9.475 8.548 927 % 100 100 100 1.2 1.2 1.0 7.1 9.0 2.9 23.7 9.6 56.1 19.8 25.0 7.8 5.7 7.4 1.8

Sanayici

Tccar

ifti

Memur

Serbest Meslek

141

ii

Esnaf ve Sanatkar

Dier

Bilmeyen

Toplam Kent Kr Toplam Kent Kr Toplam Kent Kr Toplam Kent Kr

19.372 14.772 4.600 17.089 14.601 2.488 13.411 11.353 2.058 20.407 14.348 6.059

11.7 12.8 9.2 10.3 12.7 5.0 8.1 9.9 4.1 12.4 12.4 12.1

Kaynak: T. avdar, D. Tnay, T. Yurtseven: Yksek renime Bavuran renciler 1974-75 Ankara DPT Yay. s. 16.

En byk oran iftiler oluturmaktadr. (% 23.7). Bunu % 19.3 ile memur, % 11.7 ile ii ocuklar takip ediyor. Fakat bu oranlar tek bana bir anlam ifade etmemektedir. Bu sebeple onlarn faal nfus iindeki oranlarna bakmak gerekir. 1 6
Snava Giren gretncilerin Baba ve Faal Nfusun Son Haftadaki Mesleklerine Gre Dalm

Meslekler ifti Memur Serbest Meslek i Esnaf-Sanatkr Tccar Sanayici Dier Kaynak: bid, s. 32.

Faal nfusun son haftadaki mesleklerine gre dalm 66.4 6.6 2.3 11.6 6.1 2.0 0.1 4.9

rencilerin baba m e s leklerine Gre Dallm 23.7 19.8 5.7 11.7 10.3 7.1 1.2 8.1

iftilerin faal nfus iindeki Oysa snava girenlerin oran ise % faal nfus iindeki oranlar % 6.6 girenler iindeki oranlar % 20'ye

oran 1970 ylnda % 66.4 idi. 23.7 idi. Buna karn, memurlarn olduu halde, niversite snavna kmt.

niversite snavlarna girme anslarna bakarsak bu sosyal kategoriler u ekilde sralanabilir: 1. Sanayici kesim ocuklar 2. Tccar kesim ocuklar 142

3. Memur kesim ocuklar 4. Serbest meslek sahiplerinin ocuklar 5. Esnaf ve zanatkr ocuklar 6. i ocuklar 7. ifti ocuklar ifti ocuunun snava girme umudu 1 puan olarak deerlendirildiinde dier meslek sahiplerinin ocuklar iin snava girme umudu puanlar yledir: 1. Sanayici ocuklar 2. Tccar ocuklar 3. Memur ocuklar 4. Serbest meslek erbab 5. Esnaf ve Sanatkar 6. i ve Sanatkar 34. 3 9. 9 8. 4 6. 9 4. 7 2. 8 Puan Puan Puan Puan Puan Puan

O halde bu puanlarn anlam u olmaktadr: Bir ifti ocuunun bu snava girebilme umudu 1 iken, sanayi kesiminin ocuunun girebilme umudu bundan 34.3 kere fazladr. 17 lkemizde meslek ve teknik retim, genel, klsik retime oranla daima aa bir konumda kalmtr. Bunun eitli sebepleri vardr: a) El i-Zihinsel Ayrm Toplumumuzda el ilerinin, elle yaplan, bedensel eylemi gerektiren mesleklerin eskiden beri kk grlmesidir. "ifti veya sanatkr olacaksanz renime ihtiyacnz yoktur'''' anlay toplumumuzda tedenberi yerlemitir. Esasen el ii pek ok az gelimi lkelerde de kmsenmitir. rnein Dahomeyli bir bakan yle sylyor. 1 8 "Afrika, fec bir taklitilik devri iindedir. Taklitilik zihniyetinin kk ise udur: Afrikallar smrge rejiminden yakndktan ve hatta onu yendikten sonra dahi, kendilerini idare etmi olanlar, gelime ve ilerleme konusunda ok defa rnek saymlardr. Taklit edecekleri adam, beyaz adamdr. Bu sebeple onun gibi yemek, onun gibi giyinmek istemektedir. Bir Afrikal iin ideal olan, artk sadece bro iidir ki bu, onun tarmsal hizmetlerden kendisini kurtarmas demektir. Nitekim beyaz adam, gmen kolonileri dnda artk tarmla megul olmaktan kurtulmutur. Avrupa'nn toplumsal dzeyine ulamak iin, onun yap143

t renimin aynn yapmak gerekir. Tahsil ise zahmetli tarmsal ilerden bir kurtulu yoludur". Toplumumuzda ynetici snf iersindeki ktiplik, memurluk tedenberi hem st toplumsal tabakalarn ve hem de kylnn benimsedii, zendii bir deer halini almtr. Memur tipinin yksek bir deer olarak benimsenmesi onun birkatakm zellikleri dolaysiyledir. Bu zellikleri, masa banda alma, daha az yorulma, maiyetindekilere emretme, st ba temizlii, kravatl ve k olu, srekli maal ve emeklilik maann yni geleceinin gvenlik altnda oluu biiminde sralayabiliriz. Ksaca, toplumumuzda memurluun rahatl ve gvenlii kitleleri cezbetmektedir. Gnlk Yaantdan rnekler: Gnlk hayatmzda deer yarglarn belirten pek ok rneklere rastlamak mmkndr. Burada birka rnek vermek istiyoruz. 1913 ylnda retmen Okulunun bir sergisinde vellerden biri, okul mezunlarnn el ilerini (kutu, sandalye v.s.) seyrederken hocalarna dnerek: "Yahu brakn u el ilerini de ocuklara biraz ders altrn." Bir Profesr de yazsna yle balyor: "ite ocuklar, eer szlerimi dinlemez, derslerinize almazsanz, siz de u tezghn etrafndakiler gibi ii olursunuz!" "Bu szleri, henz 15 yl kadar nce, Erkek Sanat Enstits rencilerine, rencilerini gezdiren bir ilkokul retmeni sarfetmi, Enstitn n Mdr de bana zlerek aynen nakletmiti" 1 9 . Bir retmen de yneticilii srasnda u szlerle belirtiyor 2 0 . karlatn

"Bu ocuk lisede okuyamad, Ziraat Mektebine verdik, orada da bir ey beceremedi, adam olaca yok... bari bir sanat rensin. Mektebinize yazverin". Bir sanat okulu mdr de zamamn meslek ve teknik retim mstearnn kendisine anlatt bir olay naklediyor: 2 1 . "Sanat Enstits mezunlarndan bir gen, mesleinde olaanst yetimi ve Ankara'nn sayl fabrikalarndan birinin ksa zamanda ustabas olmu. Almakta olduu cret de kmsenmeyecek bir mik144

tarda imi. imdi bu gen, l ve Ayarlar Mdrlnde mfetti yardmscs olabilmek iin snava girmek istiyormu. Kendisinden kt okulun liseye muadeletini tasdik ettirmesini istemiler. Mfetti yardmclnn aylk creti ise gencin alt fabrikadaki ustabalk cretinin yars kadarm. O sralarda Sanat Okulu mezunlarnn renim derecelerinin liseye muadeleti Mill Eitim Bakanlnca tasdik edilmi bulunuyordu. Mstear kendisini vaz geirmee alm, baaramaynca sebebin sormu. Gen de. Efendim ben evlenmek iin bir gen kza talip oldum. Ustaba diye vermediler. Tabii buna ok zldm. Bir gn gazelerde mfetti yardmcl ilnn grnce kzn babasna haber gnderdim. Mfetti yardmcs olursam bana kzlarn memnuniyetle vereceklerini sylediler". b. Yoksul ya da Yeteneksiz ocuklara zg Gelenek Osmanllarda ilk sanat okulunu 1860 ylnda, Mithat Paa, ilkokul dzeyinde amtr. Ordunun ihtiyacn karlamak iin kurulan bu okul, bir eit yetimhane ve ievi niteliinde idi. Mithat Paa, bu okula yetim ve yoksul ocuklar toplatm, onlara, terzilik, ayakkabclk, araba yapmcl, deirmencilik, matbaaclk, dokumaclk gibi sanatlar renmelerini salamtr. Mithat Paa'nn bu okullar Yetimhane olarak kurmas, oralara yetim ve yoksul ocuklar almasyla bir gelenek kurulmu oldu. Bylece yeni alan btn sanat okullar, yetim, yoksul ocuklarn renci kabul etmitir. Sanat eitimi de yoksul ve ksz ocuklara lyk aa bir dzeyde kalmtr. 2 2 Bu durum, Cumhuriyetten sonra da sregelmitir. Yine varlkl aileler, ocuklarn bu okullara gndermemilerdir. Bunlar ancak yoksul ocuklarn, dier okullarda baar gsteremeyen ve yeteneksiz ocuklarn devam ettii okullar durumuna gelmilerdir. lkemizde zellikle krsal kesimdeki kyl ocuklar, ilkokul st klasik renime devam edemedikleri ve bu renim onlar iin ilevsel olamad iin zorunlu olarak mesleksel ve teknik okullara gitmektedirler. Burada "gelir" etmeninin nemli rol oynadn belirtmek gerekir. Aile geliri, bir kimsenin alaca eitimin sadece miktarm deil, aym zamanda eidini de etkilemektedir. Yksek gelirli ailelerin ocuklarna daha fazla eitim vermek imknlar vardr. Bu yzden onlarn hazrlanmas birok yllar ve daha pahal okullar gerektiren mesleklere zenmeleri daha fazla olaslk ierisindedir. Ana babalarn mesleksel statleriyle ocua verilen eitim miktar arasnda dorudan 145

bir ilikinin varln kabul etmeliyiz. Bu konuda u oranty syleyebiliriz. Ana babalarn mesleksel dzeyleri ne kadar dkse, ocuklarna saladklar eitim de o derece azdr. 2 3 Bylelikle alt snflarn ksa yoldan, ksa zamanda hayata atlmak ve bir meslek sahibi olmak kaygs, onlar daha ok bu okullara yneltmektedir. Gerekten sanat enstitleri, retmen okullar, tarm, ticaret, imam hatip, ebe okullar, assubay okullar vs. gibi meslek okullarna devam eden renciler genellikle ifti, ii ve dar gelirli vatanda ocuklardr. 2 4 Bu konudaki yarglarmz geni lde gzlemlere dayanmaktadr. Yeter sayda bilimsel aratrmalar olmamakla birlikte gzlemlerimiz, bu hususu dorulamaktadr. Bu okullara alt snflarn devam etmeleri dier lkelerde de bizdeki gibidir. rnein A.B.D. de dar gelirli ailelerin ocuklarnn ticaret ve endstri kurs ve okullarna gittiklerini gryoruz. 2 5 Bizden bir rnek olarak, Ankara Yldrm Beyazt Sanat Enstitsne 1956-1971 yllar arasnda devam eden rencilerin baba meslekleri zerine yaplan bir inceleme sonularna gz atalm. 2 6 ocuu, ortaokulu bitirince dorudan doruya Sanat Enstitsne gnderen babalarn meslekleri: iftiler iiler Kapc, Odac Esnaf % 34.98, % 25.08, % % 7.44, 5.19, 1. 2. 3. 4. Srada yer alyor Srada yer alyor Srada yer alyor Srada yer alyor

1956-71 yllar arasnda tasdiknameli ya da belgeli olarak Yldrm Beyazt Sanat Enstitsne kaydolan rencilerin baba meslekleri ise yle: Memur-retmen ifti ii : % 34.08, : % 12.96, : % 9.60, Birinci Srada ikinci Srada nc Srada

iki izelgeyi gzden geirdiimizde yukarda belirttiimiz hususlarn dorulanm olduunu grrz. Gerekten bu okullara ocuklarm gnderen babalarn meslekleri alt snflardan gelmektedir. ifti ve ii ocuklar byk bir ounluu oluturmaktadr. Bununla birlikte lkemizde son yllarda aratrmalarn da gsterdii gibi kyl ve 146

ii ocuklarnn klasik okul ve niversitelerde de giderek artmakta olduunu grdk. kinci izelgede ise memurlar birinci sray doldurmaktadr. nk memur, genellikle, ocuunu klasik retime gndermektedir. Eer ocuk orada baar gsteremezse sanat enstitlerine bavurulmaktadr. c. Yksek renim Yapamama Sanat enstitlerini bitirenlerin daha yksek renim yapabilme imknlarnn bulunmamas ya da ok snrl oluu, lkemizde sanat okullarna rabeti azaltan ok nemli bir etmen olmutu. Ykselmek arzusu herkesin en doal hakkdr. Bu okullar daha fazla ykselmeye imkn vermedii, dikey ykselii salayamayan birer kmaz sokak durumunda olduklar iin dier klsik okullara rabet artmaktadr. Bu konudaki istatistiklere bir gz attmz zaman bu durumu kolayca grebiliriz. 1955-1968 yllar arasnda genel ortaokullara devam eden renci saysnn oran, orta retimin birinci devresine devam eden btn rencilere gre % 71.3 den % 86.2 ye ykselmitir. Ayn devre iinde meslek okullar bnyesinde ve dier bakanlklarda bulunan ortaokullara devam eden renci oran srekli bir biimde azalarak % 23.7 den % 3.3'e inmitir. 2 6 Yine 13 yl iinde orta retimin 2. devresinde bulunan rencilerden liseye devam edenlerin oran % 54.0 dan % 6 1 . 4 ykselirken meslek okullarna devam eden renci oran % 4 6 . 0 dan % 38.6 ya inmitir. 2 7 Liseye kaydolan renci oran, 13 yl iinde, % 42.9 dan % 62.5'e ykselirken sanat enstitsne kaydolan renci oran % 18.4'den % 13.0'a Kz Enstitsne yeni giren renci oran % 6 . 9 dan % 2 . 7 ' ye ve ticaret liselerinde ayn oran % 12.3 den % 4 . 9 ' a inmitir. 2 8 Meslek okullarna devam eden rencilerde endstriyel (retim meslekleri) ve endstriyel olmayan (Hizmet meslekleri) olarak gruplandnda 1955-1965 yllar arasnda endstriyel olmayan mesleklere ait indeksin dierine oranla daha yksek bir rakkam gsterdii tek lkenin Trkiye olduu grlmektedir. 2 9 lkemizde sanat okullar iin snrl birka yksek okul mevcuttu. Erkek teknik yksek retmen okulu, Kz teknik yksek retmen okulu, v.s. gibi. Bunlarn saylar ok snrl idi. Ayrca baz yksek okullarda renim daha st renim iin gererli saylmam, bylece ilerleme ve ykselme yollar kapal tutulmutu. Bylece, orta retimin 147

yaps, birbirine kapal dikey kurulular halinde kalm, yatay ve dikey sosyal mobilite gereklememi, niversite renimine giri hakk yalnz lisenin tekelinde tutularak lisenin itibar daha da arttrlmt. d. Mezunlarn stihdam Edilememesi

Mezunlarn piyasada meslekleriyle ilgili bir i bulamamas da ekicilii azaltan bir etmendir. II. Be Yllk Plnda da bu konuya deinilmi ve sorunlar plnda yle belirtilmitir. 30 "nsangc ihtiyalarna gre teknik retime verilen arlkla kapasitesi arttrlrken okullar bitirenlerin sanayide i bulmalar ve zellikle bulduklar iten tatmin olmalar g olmaktadr. Mezunlarn teorik bilgilere ramen i hayatnn gereklerine uymamalar, i hayatna hazrlayc imknlarn retim srasnda yaratlmam olmas, renimin sanayi ile ilikilerinin kopuk olmas yznden sanayideki gelimelerin izlenememesi, iverenlerin bu elemanlarn yeterlilii konusundaki gvensizlikleri, elemanlarn cret, yetki ve sorumluluklarnn tesbit edilmemi olmas bu konudaki sorunlardr" denmektedir. Sanayi hayatnn gereklemesiyle teknik elemanlara geni lde ihtiya duyulacaktr. rnein Almanya'daki Trk iileri zerinde yaplan bir aratrmada onlarn meslek ve teknik retim ile ilgili tutumlarnn olumlu ynde deimi olduunu gstermekteyiz. ilerin erkek ocuklarna vermek istedikleri tahsil ile ilgili bir soruya onlarn ounluunun niversite veya yksek okuldan (% 69.4) sonra ikinci derecede, "Lise ayarnda teknik okullara " rabet ettikleri anlalmtr. rnekleme giren iilerin % 20.9'u oullarn teknik okula gndermek istemilerdir. 31 Liseye devam ettirmek isteyenlerin oran ise 0.4'dr. Daha nceki aratrmalarda belirttiimiz Trkiye'deki duruma ters den bu tutumda oradaki sanayi hayatnn geni rol olduunda kuku yoktur. Sanayi hayat teknik elemana ihtiya duymadka mezunlern renimlerinin bir deeri kalmam ve bu kimseler yine devlet dairelerine memur olarak girmeye almlardr. rnein yurt lcnde bir rneklemle ticaret lisesi mezunlarnn retim ve istihdamlar ile ilgili bir takip aratrmasnda 327 mezundan 112 kii (En yksek frekans) memurluk yapmakta, 11 kii ktiplik, 5 kii fi memurluu, 5 kii bro memurluu gibi yine memurluk niteliinde grev yapmaktadr. 3 2 Mezunlarn yetitikleri meslek branlar ile ilk ilerinin ilgi derecesi belirlendiinde % 38'i, ilk ilerinin az ilgili ya da ilgisiz olduunu belirtmilerdir. 33 Mezunlarn ikinci ilerindeki nvanlarnn 148

en yksek frekansnn yine " M e m u r " oluu dikkati ekmektedir. (Toplam 116 frekansn 71 'i m e m u r ) . 3 4 Gnmzde bu okullardan mezun olanlara yksek renim yapma imkm salanmtr. Fakat aadaki izelgede grlecei gibi niversiteye bu okullardan girenlerin oran azdr.
1980 SS'na Bavuran ve Yerleenlerin Okul Trlerine Gre Dalm Say Okul Trleri Tm Adaylar 1. 2. Lise kllar Meslek Lisesi kllar A. B. C. D. E. F. G. retmen Lisesi imam - Hatip Lisesi Teknik Lise Endstri - Meslek Lisesi Kz Meslek Lisesi Ticaret Lisesi Dier Meslek Liseleri Bavuran 467.280 311.516 155.719 15.120 10.624 4.342 62.058 10.739 44.477 8.359 Yerleen 41.,572 32 .284 9 .288 2 .777 671 632 2 .583 371 1 .228 1 .026 Oran 2/ 1

8.90 10.36 5.96 18.37 6.32 14.56 4.16 3.45 2.76 12.27

Kaynak: SYM verileri. Not: Dier meslek liseleri, Askeri Lise, Polis Koleji, Salk Lisesi, Maliye-Tapu Kadastro Mes. Lis., Tarm Meslek Lisesi, Ev Ekonomisi Meslek Lisesi, Hayvan Sal Meslek Lisesi, Ortelcilik ve Turizm Meslek Lisesi, Assubay Okullar, vb.

Yine, Sanat Enstits mezunlar (1970-1971) ile ilgili aratrma sonularna gre mezunlarn % 34.3 mesleine uygun ilerde almaktadr. Bu orann yarsna yakn bir ksm (% 13.1) devlet fabrikalarnda ii ya da ressam olarak, dierleri ise zel fabrika ve iletmelerde almaktadr. Enstit mezunlarnn % 4 . 7 si ise mesleine uygun olmayan ilerde almaktadr. 3 5 Bunlarn hepsi de devlet fabrika ve dairelerinde memurluk niteliinde grev yapmaktadrlar. Bu elemanlarn byle dairelerde memur olarak almalar kendilerinden esas branlarnda yararlanamamasn gstermektedir. Bu durum, ekonomik hayatmzn bu elemanlar massedememesini ve toplumumuzda memurluk mesleinin yksek bir deere haiz olduunu belirtmektedir. % 12.1 kiinin i bulamamas da bu gr dorulamaktadr. Ayrca mezun149

larn % 25.5 inin durumu bilinmemektedir. Tabii ki bunlarn iinde de i bulamayanlarn says az deildir. Askere giden (% 2.0) ve d lkelere gidenleri (% 5 . 4 ) de hesaba katacak olursak mezunlarn yars ekonomimiz iin bir kayp tekil etmektedir. nk henz bu kimseler, ekonomimize retici bir katkda bulunmamaktadrlar. Teknisyen okulu mezunlarnn % 18.4' mesleine uygun ilerde almaktadr. 3 6 Mezunlarn % 4 . 6 s ise mesleine uygun olmayan ilede almaktadr. Fakat i bulamayanlarn (% 8.4) ve durumu bilinmeyenlerin oran (% 33) nn olduka yksek oluu da dikkati ekicidir. Halkn klsik eitime olan deer yargs, meslek okullarn da etkilemi ve bu okullar kendi amalarndan uzaklaarak 1930 dan beri klasik genel eitim kurumlarndan liseye benzeme abas ierisine dmlerdir. Bu durumda eitim sisteminin lkenin ekonomik kalknmasna yardm edecek gerekli insangcnn yetiememesine sebep olmutur. 3 7 nk bu okullar, programlarndan meslek ve atelye derslerini azaltmak zorunluluunda kalmlardr. Aadaki tabloda yllara gre meslek derslerindeki azal grmek m m k n d r . 3 8
Sanat Dersler Meslek Dersleri ve Atelye Kltr Dersleri Estitlerinde Meslek 1924 76 24 ve Kltr 1940 68 32 Derslerim 1950 74 26 1960 55 45 Ayrlan 1970 51 49 gamann Yzde Oran

e. Mezunlarn Sermaye Bulamamalar Bu okullara esasen yoksul evrelerden gelen renciler, mezuniyetlerinden sonra kendilerinin zel olarak alabilecekleri imknlardan yoksundurlar. Kendi ilerini evirebilecek gerekli sermaye kolaylklarn bulamamlardr. f. Lks Teknik Eitim

Baz alanlarda, zellikle kzlar iin alan teknik okullardaki retim, ortalama Trk ailesi iin lks bir eitim olmutur. rnein programlarnda yer alan sun iek yapm, apka yapm, moda, pastaclk gibi bir san'ata hazrlayc nitelikteki dersler toplumumuz ihtiyalarna uymamakta idi. Bu yzden de bu gibi eylerin piyasada alcs olmad iin srm yaplamamakta idi. 150

rnein 1950 ylna kadar Ankara'da sun iek yapp satan bir tek dkkan bile almamt. 3 9 Bu yzden ortann stndeki aileler Kz Sanat okullarna ocuklarn gnderebilmilerdir. Ayrca bu okullarn sadece byk kentlerde alm olmas ky kzlarnn devamn engellemitir. Alan ky kurslarnda bile lks eylerin retilmesi ile ilgili rnekler bulmak mmkn. rnein oyuncak yaptrlmas, modern ocuk bakm gibi. 4 0 g. Ders Programlar ile evre htiyalar Sanat okullarnn ders programlar ile evrenin ihtiyalar arasnda iyi dzenlenmi bir ilikinin mevcut olmamas da bu okullara rabeti azaltan sebepler olmutur. Sadece marangozluk, demircilik, yapclk, tesviyecilik gibi snrl alanlarda sanat retilmitir. Gezici erkek ky kurslarnda bile yllardan beri ayn konularn retimi erkekler bakmndan bu kurslara rabeti azaltan bir etmen olmutur. 4 1 Mesleksel ve teknik eitimle ilgili deer yarglar da toplumumuzda sanayileme srecine paralel olarak olumlu biimde deimektedir. zellikle sanayi blgelerimizde mesleksel retim ilevsel olmaya balaynca st ve orta sosyo-ekonomik dzey ocuklarnn ilgisini ekmektedir. Bu okullar bitirenlerin yksek retime geilerinin salanmas, piyasada rahatlkla i bulabilmeleri bu okullar cazip duruma getirmitir. Nitekim ayrlan kontenjan fazlasndan bavurularda snavla eleman alnmas bu hususu dorular niteliktedir. rnein 1977 ylnda Seydiehir'de Endstri Meslek Lisesine 600 bavuru vard. Kontenjan ise 100 kii idi. Byk sanayi kurulularnn bulunduu blgelerde Endstri Meslek Liseleriyle gelitirilen ibirlii bu okullara rabeti arttran nemli uygulamalardr. Gnmz Trkiye'sinde mesleksel ve teknik retimin nemi anlalm olup ocuunun ktip olmasn isteyenler artk onun bir i sahibi olmasn, bir i renmesini istemektedirler. C . T O P L U M S A L S I N I F ve R E N C BAARISI Baar, toplumsal hayata katlmadaki etkenlik ya da etkililik olarak tamamlanabilir. Baar, kiinin ussal ve dnsel yetenekleriyle olduu kadar bu yeteneklerin gelitirilmesine, ilenmesine uygun or151

tam ve artlarla da yakndan ilgilidir. Bu ortam ise kiiye, yetenekleri konusunda zgven, baar gds ve ilgisi ve nihayet bunu gerekletirme kanallarnn salanmasn ierir. Aile evresinin ocuk zerindeki etkileriyle ne denli yakn bir balants olduu aktr. Bunu daha sonraki aklamalarmzda ayrntl olarak ele alacaz. Toplumsal snf, rencilerin enerjilerine ve muayyen ynlere ynelmelerine etkisi bakmndan da okul baarsn tayin eder. Hatta ocuun aile dndaki evresini, rnein tanabilecei kiilerle arkadalarn belirler. zellikle alt toplumsal snflardan gelen ocuklar bakmndan bu etken nem kazanmaktadr. Gelir dzeyleri dk kimselerin ocuklar yeter derecede beslenememekte (Kt beslenme, protein ve vitamin yetersizlii), bu durum zihinsel geliimi yavalatmakta ve okul baarsn etkilemektedir. Okul ara ve gereleri kendilerine yeterince salanamamakta, kt salk artlar ve konutlarnn yetersiz ve kalabalk oluu onlara uygun bir alma ortam yaratamamaktadr. Isnma, aydnlanma, temizlenme, giyinme gibi biyolojik ihtiyalarn da bu snflarca yeterince karlanamadn da ekliyebiliriz. Bu durumlar ocuun baarszlna, snfta kalmasna, ya da okuldan ayrlmasna yol amaktadr. Ailenin bykl de, anababa tarafndan ocua gsterilen ilginin derecesini tayin etmesi bakmndan baar zerinde etkili olan bir deikendir. Kalabalk aileler, hangi toplumsal snfta olursa olsun, baar salayacak bir dil gc kazandrma bakmndan kalabalk olmayan ailelerden gelen ocuklara oranla daha az yararldr. Bu ynden ii ve kyl aileleri ocuklarnn genellikle bu durumda olduklar sylenebilir. Kt konut ve ar kalabalkllk, ocuun ev devlerini yapmasn engelledii gibi, kitap okumasn ve yapc oyun oynamasn da engellemektedir. 42 Ayrca gelir dkl, ocuun okuldan ayrlmasn ve onun darda almasn gerektirmektedir: Baba meslei ile okuldaki baar arasnda sk bir iliki olduu tesbit edilmitir. 43 Baba meslei fazla kazan salamakta ise, ocuk, aile evresinden entellektel bakmdan yararl etkilere bal olmaktadr. ii ocuklarnn hastalk oranlar daha yksek ve tedavi imknlar ise azdr. 4 4 zellikle bat lkelerinde gecekondu blgelerinde niteliksiz el iilerinin ocuklar fiziksel zrllklerle kar karyadrlar. rnein alk, trnak yeme, yatan slatma gibi. Bu ocuklar kli152

iliklere devam edememektedirler. Bu sebeple bu blgelerde sabit klinikler kurmak gerekmektedir. rencinin salkl bir kiilik gelitirmesinde okul d eylemlere ya da mfredat d eylemlere katlmas geni rol oynamaktadr. 4 5 rnein mzik, spor, gzel sanatlarn herhangi bir dal, izcilik v.s. gibi eylemlere katlma. Alt snflar ocuklar bu eylemlere genellikle katlamamaktadrlar. Bu eylemlerin gerektirdii ara gereleri satn alamayan ocuklar, ailelerine gelir salamak iin piyasada yarm zamanl olarak almak zorunluluundadrlar. Ayrca alt snflarn inan ve deerleri de ocuun baarsn etkileyen bir ge olmaktadr. ngiltere ve Amerika'da ii snf ile ilgili aratrmalarda ailelerin ocuklarn okutmak arzularnn ok olduu, niversiteye gnderme arzusunun da azl belirlenmitir. 46 te, ana babalarn bu tutumu ocuklara da yansmtr. ocuun cinsiyeti de onun baarsn etkilemektedir. 47 Dar gelirli aileler andan ocuklarn eitim giderlerinin arl, eitim tercihinin srekli olarak erkek ocuklar yararna kullanlmasna yol amaktadr. Kz ocuun evdeki varl geici olarak grlr. Oysaki erkek ocuk, ailenin temeli saylr. (Geleneksel toplumda). Kzn geicilii dncesi, ona eitim maliyetini gereksiz klmaktadr. Devamszlk, okuldan ayrlma kzlarda daha oktur. lkretim sonras eitim dzeylerinde kyl kzlar azdr. Byk kentlere kzlarn yalnz gnderilmesi ahlk deerlerine ters der. Onun baar lt, iyi bir evlilik yapabilmesine balanr. Erkein baars, i ve meslek hayatndaki konuma ve artlarna gre hesaplanr. Orta snf anababalar, ocuklarnn okulda gelimeleri bakmndan ii snf velilerinden daha fazla ilgilidirler. ocuklar bydke onlarn ilgileri daha fazla artmaktadr. rnein ocuklarnn grevlerini nasl yaptklarn anlamak iin okulu sk sk ziyaret ederler. Bu hususta snf retmeni ile temas ettikten baka okul mdr ile de grmektedirler. Oysaki ii snf velileri sadece snf retmenini grmekle yetinmektedirler. Ayrca ocuklarnn gelimesi bakmndan orta smf velileri, retmenlerle tartmaktadrlar. Oysaki bunu ii snf velileri ok nadir yapmaktadrlar. Sonu olarak, ii snf aileleri, ocuklar bakmndan ve ocuklarn da kendileri bakmndan byk emeller peinde olmadklar sylenebilir. 48 153

D. E T M S E L

NLEMLER

Yukarda belirtilen hususlar nda eitim ynnden ne gibi nlemler sz konusu olabilir? nce, Anayasamzda yer alan "Sosyal Devlet" ilkelerinin gerektii biimde uygulanmas arttr. Bunun dnda eitim ynnden u iki nlem sz konusu olabilir. 1. T o p l u m s a l snf farklarnn a z a l t l m a s n a e i t i m yoluyla y a r d m c o l m a k Eitime ayrlan kaynaklar artrld zaman, toplumda gelir dalndaki eitsizliklerin bir dereceye kadar azalaca kukusuzdur. Eitim yatrmlar, alt tabakalardan hareketlilik yoluyla yukar kan bireylerin toplumda rnek olarak dierlerini de ayn duruma gelmek iin zendirerek baar arzusunu kamlar ve bylece toplumda deimeye doru bir ynelim ve hareket balar. 4 9 Bu durum, ayn zamanda yarma ve beklenti dzeyini arttrp ekonomik kalknmada nemli bir ge olan mteebbis igc ve aydnlarn douuna yol aabilir. Yine, orta snfn oluum ve glenmesi yollarndan birisi de kukusuz eitimdir. 2. E i t i m Yoluyla T o p l u m s a l Hareketliliin Gerekletirilmesi Alt snflarn eitime nem vererek ocuunu okutmak arzusunun toplumumuzda giderek glendiini grmekteyiz. Bu durumu zellikle meslek tercihlerinde aka grmekteyiz. Son zamanlarda yksek kazan getiren mesleklere rabet artmtr. 5 0 Alt toplumsal statde bulunan baba mesleklerindeki rencilerin teknik alanlardaki meslekleri tercihlerinin sebepleri fazla kazan olduu gibi yukar doru (Dikey hareketlilik) toplumsal hareketlemeye imkn verebilmesidir. Ayn zamanda bu meslekler stat artna da yol at iin alt mesleklerde bulunan veller de ocuklarm kendilerininkinden daha iyi ve yksek durumda olan mesleklere yneltmektedirler. nk toplumumuzda ocuunu kendinden daha iyi yetitirme tutumu olduka glenmitir. Aratrmalarda doktorluk, eczaclk, mhendislik gibi meslekler, tercihlerde birinci sray doldurmaktadr 5 1 . 154

Ohalde toplumda "baar" deerinin ulusal olarak benimsenmesi (A.B.D. de "baar", deerler hiyerarisinde ilk srada yer alr), toplumsal hareketlilii arttracaktr. Bunu salayacak aralar da kukusuz demokratik ortamda nemli yerleri olan kitle iletiim aralar, siyasal partiler, bask gruplar ve okullardr. 5 2 eitli rejimlerde snfsal farkllklar ortadan kaldrmak imknsz olduuna gre hi olmazsa bunlar arasndaki farkllklar azaltmak ynnden eitimin byk rol vardr. imdiye dein alt snflarn eitimden az yararlandklarna deindik. Fakat gnmzde tm lkelerin bu ynden olumlu abalar iinde olduklarn, alt snflarn daha fazla eitimden yararlanmalarnn arzulandm grmekteyiz.

ONBRNC BLM NOTLARI 1 Lundberg ve dierleri a,g,e., s. 379, Cilt 1. 2 Mayer, a.g.e., s. 23. s. 67. 3 Prichard-Buxton, a.g.e.,

4 Miller and Woock, a.g.e., s. 67 5 Lundberg ve dierleri a.g.e., s. 383 vd. Cilt 1. 5a Durkheim, E.: Sociology and Education, 3. Blm, s. 116 v.d. 6 Ozankaya, 7,8 Bottomore, .: Toplumbilime Giri. s. 116 a.g.e., s. 248.

9 Access... s. 49. 10 Frey, F. Payaslolu, A.: Babalarnn Mensup Olduu Meslekler Bakmndan Siyasal Bilgiler Fakltesi rencileri zerine Bir nceleme, S.B.F. Derg. Cilt 13, Say 3, s. 235. 11 Abadan, N.: niversitesi rencilerinin Serbest Zaman Faaliyetleri, s. 18. 12 Mholu, C.: Daha yi Bir Kamu Hizmeti in, s. 246. 13 Armaolu-Birkhead: Siyasal Bilgiler Fakltesi 1946-1955 Mezunlar Hakknda Bir Aratrma, s. 10. 14 Ozankaya, .: niversite rencilerinin Siyasal Ynelimleri, s. 21. 15 avdar, Tnay, Yurtseven: Yksek renime Bavurulan renciler, s. 16. 16 avdar, Tnay, Yurtseven, a.g.e., s. 32. 17 avdar, Tnay, Yurtseven, a.g.e., s. 38-39. 18 Guernier, M.: a.g.e., s. 126 19 Sayar, N.: Geri Bir Zihniyetin Kalntlar, Meslek ve Teknik retim Dergisi, Yznc Yl zel Say. 20 Duyar, .: Dn ve Bugn, Mesleki ve Teknik retim Dergisi. Yznc Yl zel Say, s. 131.

155

21 demen, H.: Meslek ve Teknik retimde Geen 32 yl. Meslek ve Teknik retim Dergisi. 100. Yl zel Say, s. 157. 22 Bagz-VVilson: Trkiye Cumhuriyeti'nde Eitim ve Atatrk s. 36 vd. 23 Young-Mack: a.g.e., s. 380. 24 retmen okullarna esasen kyl ocuklarnn alnmas iin bir kontenjan snrlamas vardr. 25 Young-Mack, a.g.e., s. 379. 26 ahinkesen, Ali: Ankara Yldrm Beyazt Sanat Enstitsne 1956-1971 Yllar Arasnda Devam Eden rencilerin Baba Meslekleri zerine Bir nceleme. 27 mkn ve Frsat Eitlii Bakmndan 1955-1968, Cilt 1. Ksm II, s. 546. 28 mkn ve Frsat, ... s. 548. 29 mkn ve Frsat, s. 549. 30 Kalknma Plan, 2. Be Yl, s. 161. 31 Abadan, N.: Bat Almanya'daki Trk ileri, s. 218. 32 Ticaret Lisesi Mezunlarnn retim ve stihdamlar ile lgili Aratrma Raporu, ma Raporu, s. 7. 33 A.g. rapor, s. 15. 34 a. g. rapor, s. 17. 35 Mezun veren 122 eitli Sanat Enstits ile 14 Teknisyen Okulunu 1970-1971 retim Ylnda Bitirenlerin Durumlar ile ilgili Aratrma Sonular. 36 a.g.e. 37 Doan, H.: Orta retim Programlar zerinde Bir nceleme, A.. Eitim Fakltesi Derg., Cilt 3, Say 1-4, s. 75. 38 Doan, a.g. inceleme, s. 88. 39 Bagz-VVilson a.g.e., s. 211. 40 Tezcan, M.: Memleketimizde Gezici Ky Kurslar ve Baz Sorunlar Hakknda Birka Not, Eitim Hareketleri Derg., Say 180-181. 41 Tezcan, a.g.e., inceleme. 42 Banks, Olive; a.g.e., s. 72. 43 Kurtkan, A.: Sosyolojik Adan Eitim Yoluyla Kalknmann Esaslar, a.g.e., s. 86. 44 Banks, Olive: a.g.e., s. 74. 45 Miller, and YVoock: a.g.e., s. 87. 46 Banks, Olive: a.g.e., s. 75-76. 47 Tan, Mine: Cinsel Farkllama ve Baar, A.. Eitim Fakltesi Dergisi, 1979. 48 Banks, Olive: a.g.e., s. 76, 3. Bask. 49 Kurtkan, a.g.e., s. 122. 50 Uysal, .: a.g.e., s. 117. 51 Bkn. Ereli: Trk Kynde Modernleme Eilimleri; niversiteye Giri ve Lise>*. lerimiz. > , * 52 Kurtkan, a.g.e., s. 126. Trk Mill Eitimindeki Gelimeler,

156

12.
Blm

ALE VE ETM
Bu blmde aile kurumunun ocuk eitimiyle ilgili toplumsal zelliklerine deinilecektir. Konuyu daha ok ailenin ilevleri ynnden ele alacaz. Aile, yeryze ve samim ilikilerin en gl olduu birincil gruplardandr. Bu sebeple, bireyin tutum ve deerlerinin oluumunda birincil etkileimi salamas ynnden ayr bir neme sahiptir. Onun temel kurumlar arasnda yer alnn sebeplerinden birisi de budur.

I. A L E N N LEVLER Eitim sistemi asndan ailenin birka ilevi aadaki biimlerde ele alnabilir. A. Biyolojik lev Toplumda nfusun kaynan oluturmas asndan aile, temel bir kurumdur. Bu ilev, elerin cinsel ihtiyalarn karlad gibi, kuaklarn srekliliini de salamaktadr. Evlenmeler erken yata olduu zaman ailenin bu ilevi eitim sistemini dorudan ilgilendirir. 1 Artan nfusun eitilme ihtiyalarnn karlanmas asndan bu ilev nem kazanr. Erken evlenmeler sebebiyle zellikle kzlarn okuldan ayrlmalar da sz konusu olabilmektedir. Bu husus da eitim sistemini olumsuz olarak etkilemektedir. Az gelirli ve yeterli eitimden nasibini alamam ailelerin fazla ocuk yapmalar bugn gzlenen gereklerdendir. 157

B. Ekonomik lev Ailenin kendi ihtiyalarn karlayacak retim birimi oluu bu ilevi ifade etmektedir. 2 Sanayi toplumlarnda aile bu ilevinden giderek uzaklamtr. Artk ekirdek aile ekonomik tketim birimidir. Ev dndaki kurumlar bu ilevi zerlerine almaktadrlar. Giyecek ve yiyeceklerin aile dnda yaplmas gibi. Ekonomik eylemlerle ilgili i, aile evresinden ayrlmtr. ocuklar artk babalarnn yapt ii evde somut olarak grememektedirler. Oysaki sanayi ncesi toplumlarda ocuk babann yapt ii evde grerek reniyordu. 3 Ayn biimde bugn kadn da ev ii retim dnda kalarak darda almaktadr. Bylece aile btesine nemli katklarda bulunmaktadr. Kadnn darda almas ona zgrlk elde etmek ynnden de yardmc olmutur. Sanayi toplumlarnda bylece ailesinden ayr yaam sren gen kadnlarn oran artmtr. 4 Ekonomik ilevle ilgili bir baka husus da bireyin hayatn kazanmas iin gerekli temel becerilerin retimini eitim sisteminin zerine alm olmasdr. Okuma yazma, meslek ve teknik eitim byle beceriler arasndadr ve bu becerileri okullar zerine almlardr. 5 Aym biimde okullar, mesleksel rehberliin ounu zerlerine alabilirler. Sanayilemi toplumlarda okullarda mesleksel rehberlik, ocua en uygun meslei semek bakmndan temel bir gereklilik durumuna gelmitir. 6 C. Sevgi levi Aile evresinin deeri, sevgi ve gvenliin doal kayna oluundan ileri gelmektedir. Sevgi duymak, efkat grmek, ocuun ihtiyalar arasndadr. Ailenin dier ilevlerindeki deimelere oranla bu ilevi ok az deimektedir. 7 te ailenin bu kalc ilevi onun deerini giderek arttrmaktadr. Sevgi ile ocuk salkl bir kiilik gelitirir. Sevgi duymam kii karsndakine de sevgi gsteremez. rnein sevgi gren ocuklar scak ve uyumlu bir arkadalk gelitirirken, sevgisiz byyenler ilikilerinde dmanlk yolunu tutmaktadrlar. 8 Evde sevgi ve ilgi grmeyen ocuk ilgi ekmekten holamr ve ilgi ekmek iin akla gelmeyen yollara bavurur. Byle ocuklar, rnein retmenin ilgisini ekmek iin hrszlk bile yapabilmektedir. zellikle kimsesiz ocuklar, yetitirme yurtlarndaki ocuklar ve ana okullarndaki ocuklarn yaknmalar, bulunduklar yerlerde sevgi yoksunluu iinde olular etrafnda toplanmaktadr. Nitekim an158

t ne ve baba sevgisinden yoksun olu, buralarda kalan ocuklarda psikolojik bunalmlara ve sorunlara yol amaktadr. Bu ocuklar hayata uyum yapamamaktadrlar. Gnmz ekirdek ailesinde anne ve babann darda almasyla ocuk onlarla uzun sre birlikte olamamaktadr. Bu sebeple onlarn srekli sevgisinden yoksun kalmaktadr. 9 ada kentlerin yaratt basklar, gerginlikler, bunalmlar ve sorunlar ana baba sevgisine duyulan istei daha da arttrmaktad r . 1 0 Ayrca boanma orannn art ile ocuun anne ve baba sevgisinden yoksunluu da bir sorun dourmaktadr. Boanma ile ocuun anne ya da babas ile ilikileri deimektedir. D. Koruyucu lev Eskiden aile, yelerine bakmann tm sorumluluunu zerine almt. 1 1 Bu ilev de bugn giderek nemini azaltmaktadr. nk bugn bu ilevi, daha ok devlet zerine almtr. rnein salk, isizlik, ihtiyarlk ve tm toplumsal gvenlik biimlerini zerine alan devlet, vatandalarn bu ynlerden korumaktatadr. Bu durum, kukusuz yoksul snflarn yararna olmutur. 1 2 E. T o p l u m s a l l a t r m a levi Toplumsallatrma ocuu dolaysz olarak etkileyen bir sretir. zellikle kltr aktarma ynnden toplumsallamann nemi byktr. ocuun kiiliinin gelimesi ailede balar. Toplumsal normlar orada renilir. 1 3 ilk be ylda aile, bilinli ya da bilinsiz bireyler retir. Bu dnem, ocuun ilk toplumsallama dnemidir. rnein cinsel roller, ocuun tuvalet eitiminde retilir. 1 4 ocuun din eitiminin nemli bir ksm da aile kurumunda yerine getirilir. Dinsel trenler, dualar ailede renilir ve dier dinsel uygulamalar yine genellikle aile iinde yerine getirilir. Ayrca ocuk ya da ergenin antisosyal davranlarnn ailece denetlenmesi de onun toplumsallamasn ierir. 1 5 lk be yldan sonra ailenin eitim grevlerini okul zerine alr. ok az. retmen, ocukta anne babas gibi derin iz brakr. ocuk, deerleri, duygular ve stat beklentilerini ailenin her yesiyle olan deneyimleri yoluyla renir. ocuun ilk dllendirilme ve cezalandrlmas, kendisi hakkndaki ilk antrma ve ilk davran rnekleri aile iinde deneyim durumuna gelir ve btn bunlar temel kiiliin geliimine yardm eder. 1 6 Gnlk hayat davranlar, ocua grubunun davran rneklerini gstermek ve duygular belirtmek bakmndan nemlidir.
I

159

Ailede toplumsallama, ocua retimde bulunma, rehberlik, ocuun eylemlerine yant vermek ve kendi eylemlerine ocuu katmak yollaryla olur. ocuk da uygun rnekleri ve deerleri seer. Bu seimi, gzlem, bakalarna katlma, rol oynama ve kendi dnce ve davrann yarglama yollaryla gerekletirir. F. E i t i m levi ocuun rgn eitimini devlet zerine almtr. Okula giri ya dm, k ya ise ykselmitir. 17 Bu sebeple okul, bireyin hayatnn byk bir ksmm doldurmaktadr. Yeni tip aile eskiye oranla eitim konusunda daha ilgili ve bilgilidir. retmenle yakn ibirlii ile ana babalar kendilerine den grevi yerine getirebilirler. G. Ailenin Bo Zamanlar D e e r l e n d i r m e levi Bo zamann deerli olarak kullanlmas evde balar. Fakat aile, bo zaman deerlendirme eylemlerim sistematik olarak retmez. Rastlantsal ve dank olarak bireylerine retmeye alr. Bir ailenin, bireylerine retimde bulunaca bo zaman deerlendirme eylemleri, genellikle o ailenin ekonomik dzeyine baldr. lkemizde ocuun hangi eylemi seecei, genellikle aileyi oluturan kiilerin ortak dileklerine bal olmakla birlikte, ksmen de anne ya da babann yetkili olarak karmas biiminde olumaktadr. Bununla birlikte, kentsel alanlarda bireyin bu eylemleri zgr olarak seii yaygnlk kazanmaktadr. Sosyolog Ogburn'un da belirttii gibi ailenin ilevlerinden birisi de yeleri iin bo zaman deerlendirilmesine imkn tanmasdr. 1 8 Ailenin ilevlerinden birisi de, ocuun eitimidir. ocuun eitimi, kukusuz onun bo zaman eitimini de iermektedir. zellikle ailede oyun eylemleri, ana-baba ve ocuun birbirlerini daha iyi anlamalarna yol amakta ve iyi ilikiler gelitirebilmektedir. Aile ayrca ocuun ilk ve doal oyun yeridir. Bylece ocuk, aile yeleriyle srekli bir karlkl eitim srecine tabidir. Ailenin ocua salad bo zaman eitimi, oyuncaklarn, aralarn ve eylemlerin seimi ynnden olumaktadr. 1 9 Bylece ailede bo zamanlarn deerlendirilmesi onun mutluluuna ve istikrarna yol aabilir. Ortaklaa elence, aile balarn glendirir. Fakat ada kent ailesinde aile, bo zaman eitimi ve deerlendirilmesi ynnden nemini kaybetmitir. 2 0 Bu ilev ailenin dna kaymtr. 160

Aile, bu ilevlerini baka kurumlara kaydrmtr. Okul, ticar bo zaman kurumlar gibi rgtler ailenin bu ilevini zerlerine almlardr. 2 1 ocuklar, ana baba, bo zamanlarn daha ok darda geirmektedirler. Bu deiimde birok etmenler rol oynamtr. Bu etmenler: a) Konutlarn yetersiz ve elverisiz oluu da bu hususta rol oynamtr. Saysz ailelerden oluan konutlar ve apartmanlarn hzla art, sadece bo alanlar ortadan kaldrmakla kalmayp, ev ii bo zaman eylemleri iin imknlar da azaltmaktadr. rnein, bahelerin garaj amacyla kullanlmas gibi. Ev ii ve d alanlarn yokluu, ocuklar baka yerlerde ibirlii ve toplumsal eylem iin imknlar aramaya yneltmektedir. Oyun alanlar, ocuk kulpleri, dans salonlar ve sinemalar, poplerliklerini ksmen ev artlarndaki deiikliklere borludurlar. b) Kadnlarn bamszl, genlerin zgrl,

c) Aile yeleri i hayat sebebiyle yorgun ve ok meguldr. d) Seyirlik sporun geliimi e) Ticar bo zaman deerlendirme kurumlar daha cazip duruma gelmitir. Bir elence sanayii domutur. f) Seyahat arzusu, g) Kitle iletiim aralarnn geliimi Btn bu olumsuz durumlara ramen aile yine de; a) nemli bir mzik merkezidir. Teypler, radyolar, plklar daha ok evde kullanlr. Elektrik gc dinlenme ve elenmeyi eve aktarmaktadr. 2 2 Elektrik gc, baheye, mutfaa, kitapla, oturma odasna, yemek ve yatak odasna uygun aralar getirmitir. b) Yine, ev bir okuma merkezidir. Her trl kitap, dergi, gazete gibi gerelerin ou evde kullanlr. c) Sohbet imknlar daha fazladr. d) Ayrca ev kadnlarnn teknolojik gelimeler sebebiyle ev ii iin ayrdklar zaman ksalm, bunun yerine ocuk ve gencin bo zamann deerlendirme ve ona bo zaman eitimi salama biimine dnmtr. rnein Amerikan ailesinde kadn, artk tamamen ev 161

ii rollerini yerine getiren, politikayla ve ekonomi ile ilgilenmeyen bir tip deildir. Kadn evrede etken ve nemli bir g sahibi olmutur. abalarnn ounu, ocuun ve gencin bo zamann iyi bir biimde deerlendirme ve refah arttrmak iin kurumlar ve gruplarla ilikiler iin sarfetmektedir. e) zellikle lkemizde hem krsal, hem de kentsel kesimde evin kzlar ve kadnlar ynnden biricik bo zaman deerlendirme ve eitimi merkezi durumunda oluu dikkati eker. rnein rg, biki diki, nak gibi el ilerini gen kzlar evlerde anne ve arkadalarndan renirler. Dier el sanatlarnn bir ksm da yine evde yaplr. Halclk gibi. f) Komular aras gece ve gndz ev gezmeleri de toplumumuzda olduka yaygndr. Bu gibi ziyaretler syleiye, dayanmaya, toplumsal kiilik gelitirmeye ve eitime imkn verdiinden konumuz asndan nemlidir. g) Aile oyunlar, birlikte otomobil gezileri ve T V izleme, gnmzde hem lkemizde, hem de dier lkelerde aile yelerini bir araya getiren ve ilikileri gelitiren, yeler aras diyalou salayan yeni gelimelerdir. 23 h) Bugn ailenin bo zaman deerlendirme ynnden baka bir rol ise bireye hobi alkanlklarm kazandrmaktr. Bu alkanlklarn edinilii ve uygulan aile iinde gereklemektedir. Hobi kavram, bireyin bo zamannda alkanlk durumuna getirdii, srekli olarak urat bir eylemdir. Kolleksiyonculuk, el sanatlarndan herhangibiri, mzik v.s. gibi. 2 4 Hobi alkanl ile ilgili olarak bir yazarmzdan aldmz aadaki rnek ilgintir. 2 5 Yazarn dostu bir operatr profesre bir adam telefon etmi. "Ben ok ince ve keskin bir bak gelitirdim, siz nl bir operatrsnz, belki grmek istersiniz" demi. Profesr de adam evine arm. Adamn bu ilerle amatrce uraan bir kii olduu anlalm. Adamn asl ii tornaclk imi. Bir dernein yesi imi ve ancak mikroskopla grlebilen bceklerin hayatn inceliyormu yllardan beri. Son olarak ele ald bcek, btn mr yirmi drt saat olan, alt milimetre apnda bir bataklk bcei imi. Amatr adam kendi buluu olan bakla, bu hayvann bir milimetre apndaki kafasn kesmeyi ve beyninin fotorafm ekmeyi baarm. Operatr Profesr, yazara bu fotorafn bytlmn gstermi. Hayvann banda on-onbe gz varm ve bu gzlerle gece, yaad tek 162

gece (nk tek gnn suyun iinde olumakla, gelimekle geiriyormu) yalnz diisini gryormu. Onunla birletikten sonra da sabaha kar lyormu. Yazar yle bitiriyor yazsn: "Fakat ben, bu hayvann yaamn m dneyim, yoksa amatr bilgin tornacnn, bo vakit bulup bylesine bir konuyu kendisine ikinci bir i olarak seiine mi hayran olaym, bilemedim. bret aln ey can skntsndan esneyenler." Ailenin ilevleri, eitimle ilikileri ve bu ilevlerdeki deiimlerden sonra imdi de yine ailenin dier sorunlarnn eitimle ilikilerine bir gz atalm.

II. A L E N N ETL Y N L E R VE E T M A. Aile Bykl Ailelerin geni ve dar aile tipinde olular, ocuk eitimi bakmndan nem tamaktadr. ngiltere'de ii snfnda daha ok geni aileler grlmektedir. ocuk sululuu oran da bu ailelerde yksektir. 2 6 Geni ailelerdeki ocuk saysnn fazla oluu ocuklarn yeter derecede eitimlerine engel olmaktadr. Oysaki iki ya da ocuklu dar ailelerde ana babalar, ocuklarn eitimleriyle daha yakndan ilgilenebilmektedirler. lkemizde gecekondu ailelerindeki ocuk saysnn fazlal da eitimlerinin salanamamasna ve antisosyal davranlara yol amaktadr. B. B o a n m a Boanma sresinden, gerilimlerden ocuklar zarar grmektedir. ocuklarda gvensizlik duygusu artmaktadr. 2 7 Dzensiz aile ortaya kyor ve sulu ocuklar saysal olarak artyor. Su ilemeyenler ise topluma ksknlk iinde ve hznl bir hayat srmektedirler. 2 8 Elerin boanmas ile ocuklarn sorunlar artmaktadr. ocuklarn, boanmadan sonra ana babalar ile ilikileri iyi gitmemektedir. Anne ile yaayan ocuklarn pek az babalar ile dzenli iliki kurabiliyor. Babalar, elerinden sonra ocuklarla ilikilerini srdrmek istememektedirler. Hatta ocuklarn nafaka (bakmlk) parasn demek istemiyorlar. Baba sevgisi de anne sevgisi kadar ocuun ruhsal geliiminde nemli bir yer tutar. Babadan ilgi ve sevgi grmeyen ocuklarda gvensizlik, zsaygsn yitirme, terkedilmilik duygulan gelimektedir. 29 Annenin, baba roln de zerine almasyla, ocuklarla ilikisi salkl olamamaktadr. Yaplan aratrmalar, boanm aile ocuklarnda ruhsal uyumsuzluk orannn yksek olduunu 163

gstermektedir. 30 Bu uyumsuzluklarn en nemlisi, ruhsal kknlk, okul baarszl, eitli davran bozukluklardr. Okul yana gelmemi ocuklarla, ergenlik andakiler boanmalardan daha olumsuz etkilenmektedirler. Her lkede boanma ile ocuklar asndan alman nlemler yetersiz kalmaktadr. rnein bakml dzenli olarak detmek iin annenin mahkemelerde, icra dairelerinde aba sarfetmesi gerekiyor. Son yllarda "Ortak Velayet" uygulamas ile soruna bir zm getirilmitir. Boanan elerin istei ile mahkeme, ortak velayet karar vermektedir. Bu uygulamada ana baba, ocuklarn belli srelerle yanlarnda tutmaktadrlar. Bylece ocuklar da boanma ile ana babadan birini yitirmi olmuyor, ruhsal ynden rselenmiyor. C. alan Kadnlar alan kadnlarn ocua bakm ve onu eitmesi glemektedir. Ayn zamanda annelerin ocukla duygusal ilikileri, sevgide bulunma gibi davranlara da aksamaktadr. Bylece ocuk, anneden baka kimselerle sk ilikiler iinde olabilecektir. Okullar ynnden de alan kadnlarn sorunlar artmaktadr. 3 1 Okul tatil olduu zaman ocua kim bakacak? Kadn sabah iine ocuktan nce gidiyorsa ocuu okula kim hazrlayacak? Akam eve ocuktan sonra dnyorsa yine ocukla kim ilgilenecek? Okul otoritelerinin bu sorunlara ynelmesi gerekmektedir. rnein okul sorumluJuluunda tatil zamanlarnda oyun merkezleri alabilir. Ya da okulda leden sonralar ve ders saatleri dnda faaliyetler dzenlenebilir 3 2 Annenin almasnn ocuk zerindeki etkilerini inceliyenler u hususlara deinmilerdir: . Annenin almas, ocuun gelimesinde aksaklklar yaratr. . ocukta uyum ve davran bozukluklarna yol aar, . ocuklar yalnz kalr, ihmal edilirler. Bu sebeplerle annenin ev dnda almasna kar klmtr. 33 u bir gerektir ki alan annenin ocuunun ruhsal geliimi aksar. Yorgun olan anne, ev ileriyle urarken ocua yeterince vakit (ayramaz. Oysa ocuun ilgi ve ihtimama ihtiyac vardr. ocuk kendini ihmal edilmi hisseder. Anne ocuk ilikilerini gelitiremez. Oysa annenin gsterdii ilgi ve evkat, ocuuna kar tutumu, ocuk yetitirme ideali ve disiplin anlay ocuun geliimini ve kiiliini etkiler. 164

Annenin almas, ocukta krklk ve gvensizlik, endie ve karamsarlk yaratabilecei gibi, saldrganlk ve sululua bile yol aabilir. Ancak anne yokluunda uygun eitim ve srekli denetim salandnda, bu olumsuz sonular ortadan kalkabilir. Bir aratrmada, annesi alan ilkokul ocuklarnn, snf ii davranlarnda silik ve ekingen olduklar, okul baarlarnn dk olduu gzlenmitir. 34 Annenin yorgunluu, ilgisizlii, baarszlkta rol oynamtr. ocuk, eve dnnce okul durumunu anlataca anneyi karsnda bulamaz. Ondan bu ilgiyi gremeyince de baarszla der. lkemizde alan kadna verilen doum izninin ksal, iyerlerine ve devlet kurulularna bal gndz bakmevlerinin azl, cretsiz kre ve bakmevi saysnn ok az olmas, zel kre ve ana okullarnn da ok masrafl olmas, alan anneleri ocuk bakm ynnden g durumlara sokmaktadr. Bu bakmdan bir ok alan anne, ocuunu bykanneye brakmaktadr. zellikle kadnn annesinden yararlanlmaktadr. Fakat, ocuu bykanneye brakmak da eitli sorunlar dourmaktadr. . Bykanne tarafndan baklan, anne ve babadan uzak byyen ocuklarn zamanla ailelerinden souduklar, . Anne ve babadan uzaklatklar, . Aile ortamna uyum salamakta gle dtkleri grlmtr. . Ayrca, bykannenin kendi deerler sistemine gre ocuu eitmesi, ok eski kurallara gre ocuu yetitirmesi, ocuun beslenmesinde yanl yntemlere bavurmas da ok grlmekte, bu yzden anne-kz arasnda anlamazlklar da olmaktadr. Fakat btn bu olumsuz sonulara ramen, yine de bykannelerin bakm, dier bakclara tercih edilmektedir. Bylece yal kadnlar, toplumumuzda ok nemli bir tampon fonksiyona sahiptirler. Dier bakc kiiler de eitli sorunlar dourmaktadrlar. nk bakclar, genellikle bilgili ve uzman kiiler deildirler. lkemizde kentlemenin hzlanmas, kadnn alma hayatna artan sayda girii, kre, bakmevi, yuva ve anaokulu ihtiyacn arttrmtr. Bu ihtiya karsnda gerek kamu, gerekse zel kurulularn bu 165

tr kurumlar aarak, buralara, bilgili yetenekli elemanlar getirterek faaliyete geirmesi gerekmektedir. Ayrca bu ocuklarn okul dnnde bo zamanlarn deerlendirecek ocuk kulpleri gibi kurumlarn ve kitaplklarn bol sayda almas gerekmektedir. D. Aile ve Okul birlii ocuk okula balamadan nce ailenin eitli sorumluluklar vardr. 3 5 Bunlar arasnda, ocuun zgrl ve bamszla tevik edilmesi gelmektedir. Ayrca baz ocuklar alt yanda okula gitmeye hazr deildirler. ocuunu nesnel olarak grebilen ana baba bu durumun farkndadr. Fakat ou kez ana babalar byle bir deerlendirmenin deneyim ve nesnelliinden yoksundurlar. Bat lkelerindeki birok okullar, yl sonuna yakn gnlerde okula gelecek yl kaydolacak ocuklar iin bir gn dzenlerler. Bu ocuklar o gn anababalaryla okula gelir, okulu ziyaret ederler. Sorular sorarlar. Ayrca onlarn n kaytlar yaplr. 3 6 Okula gitmeden nce birok ocuun hayatlarnda ana baba, yegne otorite simgesidir. ocuk okula gidince, ana baba, ocuk zerinde retmenin otoritesini de paylamaldrlar. zellikle okul kurallarn bozan ocuklar bakmndan veliler ve retmenler cidd sorunlarla karlarlar. ocuklar okul kurallarn bozduklar ve cezalandrldklar zaman veliler hemen retmenin karsnda olur ve retmeni ocuun nnde eletirirler. Bu durum kukusuz rencinin zararna olmaktadr. nk ocuk, snfta retmenin otoritesine sayg duymay renmelidir. 37 retmenlerin karlat bir baka sorun da ev devleri ile ilgilidir. 3 8 Bu konuda retmenlerle ibirlii yaplmamaktadr. Kimi ana babalar ocuklarnn eitimsel baarlaryla ar derecede ilgilenirler. Onlara ar derecede yardm ve rehberlik etmekle ocuklarnda insiyatif ve giriim yoksunluuna sebep olurlar. ocuun devlerini ve aratrmalarn kendileri hazrlarlar. Oysaki ocua asgar bir yardm gereklidir. ocuklarna devlerini dzenli olarak yapmalarn tevik ettiklerinde ona yardm etmi olurlar. Ana baba ve retmenler arasnda baka atmalar da kabilmektedir. Bu anlamazlklardaki sebepler, okul ve velilerin ocuktan farkl beklentiler ierisinde bulunmalarndan kaynaklanmaktadr. 3 9 rnein okul daha ok evrensel deerleri ocua alamak isterken, aileler, yesi olduklar alt gruplarn deerlerini ocua benimsetmek isterler. Bir baka rnek olarak da her iki tarafn farkl disiplin anla166

ylar belirtilebilir. te byle anlamazlklar gidermek iin vel-retmen ibirliini gerekli klmaktadr. retmen-veli ibirliinin glendirilmesi, retmenler tarafndan ev ziyaretleri, ana babalar iin ocukla ilgili programlar ve okulda geceler dzenlenmesi ocuun yararna olabilecek birka rnek zm yoludur. 4 0 E. Aile Y a a m Jin E i t i m Aile yaam iin eitim, ocuun ileriki hayatn etkilemesi ynnden nemlidir. Bu konuda hem geleneksel eitim, hem de rgn eitim rol oynar. 4 1 Evlenme ve aile yaam ile ilgili eitim evde balamaldr. Ana babalarn ou, bu konuda gerekli bilgiye sahip deildirler. Ayrca ocuklarn bu konudaki sorularn nesnel olarak yantlayamazlar. te byle kritik sorular aileler yantlayamaynca ocuklar da bunlar akran gruplarndan doru ya da yanl biimde renmeye alrlar. Onlarn kukulu tavsiyeleriyle ok nemli kararlar alrlar. Sorumlu ana babalar, ocuklarnn baarl evlenme yapabilmeleri iin onlar asgar dzeyde de olsa bu konularda eitmelidirler. rgn eitim olarak aile yaam eitimi, daha ok niversite ve yksek okullarda yer almaktadr. 4 2 Bu da ok yeni ve son zamanlardaki bir yaklamdr. Bugn bu konulardaki kurslar sosyoloji, psikoloji ve ev ekonomisi programlar ierisinde yer almaktadr. Ayrca, bu konular ileyen etkin halk eitimi programlar da onlar bu ynden eitebilir. Sonu olarak, sanayileme sreci ile aile daralm, sadece ana baba ve ocuklardan oluan bir birim durumuna gelmitir. Bu sebeple de ilevlerinin bir ksmn baka kurumlara devretmitir. Bununla birlikte, a) Sevgi ilevi (Sevmek ve sevilmek) b) Biyolojik ilev (ocuk dnyaya getirmek) c) ocuun toplumsallatrlmas (ocuun yetitirilmesi ve eitilmesi) gibi ilevleri ailenin hayatiyetini srdrmekte olup deimeyen ilevler niteliine dnerek ailenin nemini korumaktadr. Bunun yannda okulun ilevleri de giderek artt iin aile ile ibirlii gerei ortaya kmaktadr. 167

III. SOSYO-EKONOMK BAARIYA E T K l S l

DZEYE G R E

AlLENN

Daha nceki blmde, sosyo-ekonomik dzeylerine gre ailelerin baary etkilediklerini belirtmitik. Bu blmde ise ocuk yetitirme yntemlerine gre ailelerin baarya etkilerini inceleyeceiz. ocuk yetitirme yntemleri, ailelerin sosyo-ekonomik dzeylerine gre farkllamaktadr. Bu konudaki farkllamalar, nce yabanc lkelerdeki aratrmalar, daha sonra lkemizdeki aratrmalar asndan ele alacaz. A. YABANCI L K E L E R D E K DURUM

A. Dawis, bir incelemesinde, belli sosyo-ekonomik dzeylere gre ocuun rollerinin, amalarnn, deerler sisteminin biimlendii belirtilmektedir. rnein yemek yeme, arkada seimi, tketim, giyim, stlenilen grevler sosyo-ekonomik kkenden etkilenmektedir. 43 Gibbs ve Maccoby, orta SED deki anne babalarn, alt SED dekilere oranla, daha az sert yntemler uyguladklarm, ocuklarnn saldrganlk, cinsel oyunlar v.s. gibi davranlarna kar daha hogrl olduklarn tesbit etmitir. 4 4 E/der'in A.B.D., ngiltere, Bat Almanya, talya ve Meksika'da yapt karlatrmal bir aratrmada st SED deki ailelerde hogr, eitlik, danma v.s. niteliklere arlk veren "Demokratik aile ideolojisi"nin; sert disiplin, itaat gibi niteliklere arlk veren alt SED deki ailelerde ise "Otokratik aile ideolojisinin egemen olduunu tesbit etmitir. 4 5 Disiplin konusunda ii ana babalar fiziksel cezalandrmaya daha sk bavurmaktadrlar. Oysaki orta smfa mensup ana babalar yarglamaya, soyutlamaya, sulamaya bavururlar. Orta snf aileler daha kabullenici ve eitlikidirler. i snf aileler daha ok dzen ve -itaat salamaya yneliktirler. 46 i snf anababalar ocuklarnn eylemlerinin anlk sonularn yamtlamaya alrken, orta snf ana babalar, ocuklarnn yapt herhangibir hareketteki niyetini yorumlamaya eilimlidirler. Kohr, aratrmasnda farkl toplumsal snflarn mesleksel artlarnn anababa-ocuk ilikilerini etkilediini tesbit etmitir. Orta snf mesleklerdeki anne-babalar da kendini yneltme (Self-direction) dere168

cesinin yksek olduu ve bunu ocuklarna bir deer olarak benimsettikleri ve merak, kendini denetleme gibi nitelikleri tevik ettikleri grlmtr. i smf ana babalar ise drstlk, itaat ve tertiplilik gibi zellikleri vurgulamaktadrlar. nk bunlarn hayat artlar bu gibi nitelikleri gerektirmektedir. 47 Ayn yazar, ana baba sorumluluunun dalmnn snfsal farkllklarna da deinmitir. Orta snf anneleri, babann sorumluluklarn kendilerininkini destekleyici olarak grmelerine karlk ii snf anneleri, glklerin yklenilmesinde babaya daha fazla sorumluluk tanmlardr. i snf babalar, ocuk yetitirmeyi kadnn grevi olarak grmlerdir. 4 8 , Bernstein, iki tr aileyi birbirinden ayryor. Birincisine "Konumsal aile" (positional family), ikincisine "Kiiye ynelimli aile" (PersonOrientated) diyor. Konumsal ailede g ya da emretme hakk ya yada cinsiyet gibi formal statye baldr. Kar-koca ve anababa ocuklar arasnda roller ak bir biimde farkllamtr. Kiiye ynelimli ailede ise, ya ya da cinsiyete bal verilen statler olduka azalmtr. Davran, ana baba ile tartma konusu olmutur. Bernstein konumsal ailenin krsal kesimde oturan geleneksel ii snf ailelerin zelliklerini, kiiye ynelimli ailelerin ise orta snf ailelerin zelliklerini gsterdiini ileri srmektedir. 4 9 YVootton, ana baba ile ocuk etkileimini snfsal farkllamaya gre ele almtr. Orta snf ailelerde ocukta etkileim ok fazladr. rnein orta smfta ana baba, ocukla uzun uzun tartr, ocuklaryla yksek derecede yetikin katlmn gerektiren oyunlara katlrlar. Oysaki ii smf ailelerde TV, uzun bir zaman ak tutulmakta, anne baba ile ocuk, etkileiminde bulunamamaktadr. Ayrca ocuk, oyunu ev dnda oynamaktadr. 5 0 Bununla birlikte ngiltere'de yaplan aratrmalarda ii snf ailelerde de orta snf aileleri gibi ilikiler balamtr. zellikle Toomey, bu tr ii snf ailelerine "Eve ynelimli" aileler diyor. Bu aileler ocuklarnn eitimine katlyor ve onlarla ilgileniyorlar. Hatta oullarnn yksek renime devamlarn da istemektedirler. 5 1 ocuuna sevgi gsteren, onunla olumlu ilikiler iinde bulunan ii snf anne babalarn ocuklarnn okulda baarl olduklar tesbit edilmitir. 52 Yumuak, destekleyici anneler, ve demokratik babalarn ocuklar da okulda baarl olmaktadr. Kzlar bakmndan tevik edilen itaat, sevgi, arkadaseverlik gibi kadn kiilik zellikleri, onlarn zellikle ilk okul yllarnda baarl olmalarn desteklemektedir. 53 169

B. DL E T M E N ve BAARI Dil, renci baarsn etkileyen en nemli etmenler arasndadr. zellikle zek gelimesi, dnme biimini ve algy etkilemesi bakmndan ayr bir neme sahiptir. 5 4 Farkl sosyo-ekonomik dzeylerde bulunan ailelerde tek dilin farkl kullanlmas, ocuun okul baarsn etkilemektedir. zellikle alt sosyo-ekonomik dzeyde bulunan ailelerde ok ksr bir dil kullanlmas, ocuun okul baarsn olumsuz olarak etkilemektedir. Yabanc lkelerde bu konularda birok aratrmalar yaplmtr. Aada bunlardan birkann sonularna deineceiz. B. Bernstein, farkl alt kltrlerin farkl konuma ve farkl dnce biimi aktardklarn gstermitir. 55 Bernstein, ii snf ve orta snf ocuklar zerinde aratrmalar yapmtr, ii snf ocuklarnn konuma biimlerinin ok snrl bir nitelie sahip olduunu belirtmitir. rnein bu ocuklarn kullandklar tmceler ksa ve gramer bakmndan basittir. Szck hazinesi kstl, sfatlar azdr. Kalp yargl ifadelerin kullanl sktr. Soyut dncelerin kullanl ok azd r . 5 6 Genellikle bitmemi ve yapsal bakmdan zayf tmcelerden oluur. Duygu ve dnceler tam olarak anlatlamaz. 5 7 Duygu ve dncelerini daha ok hareketlerle anlatmaya alrlar. Ayrca bu ocuklar konuurken daha ok el kol iareti yaparlar. Sentaks bakmndan basit olan bu dile Bernstein "Snrlandrlm biim" (Restricted Code) diyor. Ya da "Halk dili" denebilir. Oysa ki orta snf ocuklar, daha karmak bir konuma biimine sahiptirler. Ana babalarnn konumasn dinleyerek onlar taklit ederler. Ayrntl ve ince bir konuma bibiimi, uzun tmceler, karmak tmce yaps, seilmi sfatlar, soyut adlar, el iaretlerinin azl bu ocuklarn konuma biimini oluturur. Bu dile de Bernstein, "zenilmi biim" (Elaborated Code) diyor. Ya da "Formel dil" denebilir. 5 8 Sadece basit dili renen ocuun yeni eyleri renme yetenei snrldr. Ayrca bu ocuun dier kimselerle etkileimi de snrl kalmaktadr. nk onun dili, deneyimleri dzenleme yeteneini snrlar. Karmak dili renen ocuk ise, karmak dnceleri anlatabilme aracna sahiptir. Ayrca, duygu ve dnceleri de ayrdedebilme gcne sahiptir. 5 9 Hess ve Shipman gibi aratrclar ise niin baz ocuklarn dierlerinden daha ayrntl dil rendikleri zerinde durmulardr. 6 0 Aratrclar annelerin drt yalarndaki ocuklara retim yollarn 170

incelemilerdir. Anneler tarafndan kullanlan tekniklerin onlarn sahip olduklar eitim miktarna gre deiiklik gsterdiini bulmulardr. Orta snfa mensup anneler, ii snf anneleriyle karlatrldklar zaman ocuklarna birey retirlerken en az iki kez sylerler ve daha soyut kelimeler, daha fazla sfatlar, daha karmak gramer ve daha uzun tmceler kullanrlar. Bundan baka sk sk ak ve anlalr, kesin retimde bulunurlar, ocuun kendisinden ne beklendiini bilmesini isterler, baarlarn verler. 6 1 Aym yazarlar eitimsel bakmdan avantajsz durumda olan ailelere "stat ynelimli" aileler diyor. Bu aileler verilen rollerle ocuu denetlerler. ocuun ana babaya itaat etmesi beklenir. nk ocuklar anababaya itaat etmelidir. Bu aileler kurallar emir biiminde sunarlar. Uysallk tek kuraldr. Bu durumlarda etkileimde iktidarn rol ak bir biimde grlmektedir. Zorlama, meydan okuma, etkileimde nemli bir yer t u t a r . 6 2 Dier yandan orta snfa mensup aileler ise "kiiye ynelimli"dir. ocuun duygular ve istekleri gznne alnr, ona aklamalarda bulunulur. Bu usl daha ayrntl bir dili gerektirir ve ocuun yantlarn tamr. rnein telefon alarken mutfakta grltl bir biimde kap kaa birbirine katarak ayak altnda oynayan bir ocuk ele alalm. Bir evdeki anne, bu ocua "Sus" ya da "Kes grlty" diyerek ksa emir verir. Baka bir evdeki anne ise, "Bir dakika susar msn, telefonda konuacam" der. lk rnekte ocuk, karmak olmayan bir mesaj almtr. O n d a n bu mesaja kesin uymas istenir. Zihninde bir ayrmlamaya gitmesi istenmez. kinci rnekte ocuktan iki ya da dnceyi takip etmesi istenir. O n u n davrannn bir zaman boyutu ile ilikilendirilmesi istenmitir j davrannn baka bir kii zerindeki etkisini dnmelidir. kinci anne, ocuunun kendi davramn dnmesini ve bakalarmn ihtiyalarn gznne almam ister. Bylece sessiz olarak dnen ocuk, okula gittiinde seenekler arasndan birisini seme yeteneini kazanm olacaktr. Dier yandan, sadece itaat etmenin retildii ocuk, byk bir ihtimalle dnceli, arbal olmaktan ok, dnmeden, an hareket eden bir ocuk olacaktr. 6 3 retmenler de daha ok toplumun orta tabakalarndan geldikleri iin ya da renimleri ve meslekleri sebebiyle somadan bu tabakaya ye olduklarndan orta tabakalarn kulland dili kullanmaktadrlar. Bu sebeple ii snf ocuklar, onlarn kulland dili anlayamamaktadrlar. Bilgi ve dncelerini anlatmakta glk ekmekte171

dirler. Bu retmenler de alt tabakalardan gelen ocuklarla iletiim salayamamakta ve onlar anlamaya almamaktadrlar. Bu durum onlarn baar oramm drmektedir. Evinde kurallara uygun bir dil kullanan orta snf ocuu ise, okulda ayn biimsel ve analitik dil ile karlamaktadr. Bylece bu ocuklar, bilgi ve dncelerini dzgn, ak bir biimde anlatmay renmekte, okulda uyum gl ekmemektedirler. 6 4 Bylece onlarn ifade kolayl, derslerinde baarl olmalarn etkilemektedir. lkemizde bu alanda yaplm aratrmalar fazla deildir. Amerikal sosyolog Helling'in bir almasnda zellikle krsal kesimde ocukla sebep-sonu ilikilerini belirleyen szsel iletiimin ok az olduunu, ana babann uzun uzun konuarak mantk yrtp, ocuun kendi davranlarnn sonucunu anlamasna yardmc olmaya endiklerini belirten tutumlarn varlna deinilmektedir. 6 5 Baka bir aratrc, Le Compte'un ocuk yetitirme tutumu almasnda da alt sosyo-ekonomik dzey annelerinin, iletiim ve arkadalk boyutunda, en dk puanlar aldklar grlmtr. Snrl da olsa bu bulgulardan hereket ederek, krsal kesim ve alt sosyo-ekonomik dzey ocuunun bilisel (Cognitive) geliimi iin, en azndan iletiim asndan salkl bir ortamn bulunmad sylenebilir.

C. L K E M Z D E K

DURUM

0. ztrk, ocuk geliimini deiik psiko-seksel dnemler iersinde ele alarak, kundaklama, memeden kesme, tuvalet eitimi gibi olgular zerinde durmaktadr. Yazar, lkemizdeki ocuk yetitirmede genel eilimleri yle zetliyor: 6 6 "Toplumumuzun her kesiminde ocuk yetitirmede ortak ve temel tutum udur: Bir yandan ocuun zerklik ve girime eilimlerinin engellenmesi, br yandan bu engellemenin dourduu saldrganlk drtlerinin bastrlmak zorunda braklmas... (ile) ocuklara genellikle bastrc, benlii daraltc ve baml klc bir yetitirme sistemi uygulanmaktadr. Uysallk, boyun ei, saygl duru, ok konumama, srekli ve yaygn olarak pekitirilmekte; hareketlilik, canllk, tecesss, fazla konuma, girime eilimleri eitli biimlerde cezalandrlmakta ve kstlanmaktadr." lkemizde bilinli bir ocuk yetitirme, eitme sistemi var mdr? 172

Sadece gzlem dzeyinde, ocuklarmzn ve genlerimizin ounluunun iinde bulunduklar duruma baktmz zaman bile bu sorulara olumlu yantlar vermek gtr. lkemizde ocuk yetitirme biimi, genellikle, baml bir kiilik gelitirici niteliktedir. Yararc bir dnle bytlen, kendinden ok ailesine kar sorumlu tutulan ve srekli biimde sz dinlemesi istenilen bir ocuun bamsz bir kiilik gelitirmesi glemektedir. Le Compte'un Ankara'da 200 kadar anne zerinde yapt bir almada ocuk yetitirme tutumlarnn 5 ana boyutta topland tesbit edilmitir. Ayrca, annelerin bu tutumlarnn, yani belirlenen boyutlarn sosyo-ekonomik dzeye ve annenin eitim derecesine gre farkllat da anlalmtr. 67 Bu boyutlardan birincisi, denetimci anneliktir. Ar denetim, mdahalecilik, ocuktan baml, etkin ve alkan olmasm isteme gibi konular kapsayan bir boyut. Bu boyutu en ok, alt sosyo-ekonomik dzey (SED) anneleri desteklemi, daha sonra orta ve st kesim anneleri desteklemitir. kinci boyut, demokratik tutum ve eitlik tanma dediimiz, ocua eit haklar tammak, dncelerini aka belirtmesini desteklemek, onunla arkadalk etmek, paylamak gibi konular kapsamaktayd. Bu boyutu en ok st ve orta SED anneleri desteklemi, alt SED anneleri bunu anlaml bir biimde uygun bulmamtr. nc boyut, ev kadnl roln yadsmakla ilgili konular ieriyordu: Kadnn kendi annesine bamlln desteklemek, sinirlilik, ocuklarla bir arada uzun sre kalmaktan holanmamak gibi. Bu boyutta da st SED, yksek puanlar alm, fakat alt ve orta SED anneleri bu boyutu desteklememilerdir. Drdnc boyut, evlilikte geimsizliin rol biiminde ortaya kyor ve eler arasndaki geimsizliin, babann anneye yardmc olmaynn, babann dncesizliinin ocuk yetitirmedeki etkisini vurguluyordu. Bu konuda st SED en yksek puanlar alm, orta ve alt SED anneleri bu boyutu pek desteklememilerdir. Beinci tutum, olumsuz bir bask biiminde ortaya km ve genellikle sk dzene inanma, ocuu zorlama, ana babann mutlak egemenliine inanma gibi konular iermekteydi. Bu boyutta alt SED anneleri en yksek puanlar alarak bu tutumu desteklediklerini, st SED grubu da desteklemediini gstermitir. 173

Bu bulgulara gre, st ve alt sosyoekonomik dzeylerde annelerin farkl yaklamlarla ocuk yetitirmeye eildiklerini gryoruz. zellikle alt-sosyo-ekonomik dzeyde, denetim ve baskya nem verildiini, ocuklarn bamsz, demokratik, arkadaa tutumlardan, iletiimden uzak kaldklarn, babalara ocuunu eitme ve yetitirme asndan rol verilmediini anlamaktayz. Yine Le Compte, ocuklarn ocuk yetitirme konusunda ne gibi dnceleri olduunu, annelerin tutumlaryla ne derece uyum iinde olduklarn anlamak iin, Ankara'da iki farkl sosyo-ekonomik dzeyi yanstan ilkokullarda bir alma yapmtr. 6 8 Bu almann sonular zetle, alt SED ocuklar, yalar ilerledike, ar denetimi yadsmakta, ana babalan ile arkada olmak, paylamak, bamsz olmak istemekte, ev kadnl roln benimsemek istememekte ve babalarnn da kendi yetimelerinde katksnn olmasn istemektedirler. Annelerinin tutumlar ile elikiler de bu alardandr. Le Compte''un bir baka almasnda 6 ile 11 ya arasndaki alt ve st SED ocuklarnn kayg dzeyleri incelenmitir. Bulgular alt ED ocuklarnn her yata ve cinsiyette st SED ocuklarndan daha fazla srekli kayg gsterdiklerini ortaya koymutur. 6 9 Erkek ocuun kzlara oranla stn tutulmas sonucu onun yetitirilmesi de farkllamaktadr. martlan, stne ok dlen erkek ocuk, zerk, giriimci, bamsz olamamaktadr. Kz ocuklarn ise srekli bask ve denetim altnda bytlmeleri sebebiyle erkeklerden daha geleneksel, tutucu, dindar, daha az baar gdsne sahip olduklar belirlenmitir. 7 0 stelik dayan da lkemizde yaygn oluu, kiilik ynnden olumsuz sonular dourmaktadr. ocuk bu durumda saldrgan olmaktadr. emin'in 2300 renci zerinde yapt bir incelemede, istanbul ilkokullarnda baarszla sebep olabilecek etmenlerin zerinde durulmutur. 7 1 Bulgularda, baarszln en yksek derecede ekonomik durumu iyi olmayan aile ocuklarnda grld anlalmtr. % 85 inin yetersiz ev koullarnda yaadklar, 7 2 % 50 sinin ise ana babalarnn okuma-yazma bilmedikleri 7 3 belirlenmitir. D. N L E M L E R Yukardaki aklamalarmzda daha ok alt sosyo-ekonomik dzeydeki ailelerin ocuklarnn baar ynnden olumsuz bir durumda 174

olduklarn grdk. Bu durumda eitim ynnden ne yaplabilir? Birok yazarlar da bu nerileri geerli bulmulardr. 7 4 1. Yaygn Aile E i t i m P r o g r a m l a r Gelitirmek Ana-babaya ocuu tantmak, ocuun belirli yalardaki durumunu, geliim zelliklerini, ihtiyalarn aklamak biiminde bir amaca ynelik programlar dzenlenebilir. Byle bir program, krsal ve kentsel kesim iin de gereklidir. Kitle iletiim aralar, salk merkezleri, dispanserler bu konuda yardmc olabilir. 2. Yaygn Okul n c e s i Eitimi P r o g r a m l a r D z e n l e m e k Hem krsal ve hem de kentsel kesim iin gereklidir. zellikle yoksul ocuklarn geliim ve eitimi, bu sistemle gerekletirilebilir. ocuun ilkokula hazrlanmas ve ana babann veremediini bu kurumlarla telfi etmek yoluna gidilmelidir. Kukusuz bu kurumlar iin eitici yetitirmek ve ara gere gelitirmek gerekmektedir.

ON KNC BLM NOTLARI 1 Musgravc, a.g.e., s. 31. 2 Ottavvay, a.g.e., s. 158. 3 Smith, W. O.: ada Eitim, s. 76. 4 Ottavvay, a.g.e., s. 158. 5 Musgrave, a.g.e., s. 31. 6 Musgrave, a.g.e., s. 31 v.d. 7 Ottavvay, a.g.e., s. 156. 8 Smith, a.g.e., s. 74. 9 Musgrave, a.g.e., s. 45. 10 Smith, a.g.e., s. 72. 11 Ottavvay, a.g.e., s. 158. 12 Ottavvay, a.g.e., s. 159. 13 Elkin, a.g.e., s. 47 14 Musgrave, a.g.e., s. 33 15 Musgrave, a.g.e., s. 39. 16 Elkin, a.g.e., s. 49. 17 Ottavvay, a.g.e., s. 159. 18 Dumazedier, J . : Tovvards a Leisure Society, s. 92. 19 Miller and Robinson, a.g.e., s. 261. 20 Miller and Robinson, a.g.e., s. 258.

175

21 Ottavvay,

a.g.e.,

s.

159. 107.

22 Smith, a.g.e., s. 78. 23 Dumazedier, a.g.e., s. 24 Tezcan, M.: Bo Zamanlar Sosyolojisi, s. 147. 25 Anday, M.C.: Maddecilik ve lkclk, s. 55. 26 Musgrave, a.g.., s. 40. 27 Musgrave, a.g.e., s. 44. 28 Smith, a.g.e., s. 73. 29 Yrkolu, Atalay: Deien Toplumda Aile ve ocuk, s. 92. 30 Yrkolu, a.g.e., s. 92. 31 Musgrave, a.g.e., s. 45. 32 Musgrave, a.g.e., s. 45. 33 Razon, Norma: alan Anne ve ocuk, Aile ve ocuk Dergisi iinde 1981. 34 Razon, a.g. yaz. 35 Cole and Cox, a.g.e. s. 138. 36 Cole and Cox, a.g.e., s. 138. 37 Cole and Cox, a.g.e., s. 138. 38 Cole and Cox, a.g.e., s. 138. 39 Bursalolu, a.g.e., s. 52. 40 Cole and Cox, a.g.e., s. 139. 41 Cole and Cox, a.g.e., s. 139. 42 Cole and Cox, a.g.e., s. 140. 43 Davis, A.: "Child Training and Social Class" in R. Barker ve Arkadalar: Child Behavior and Development. 44 Maccoby and Gibbs: "Methods of Child Rearing in two Social Classes" in Martin and Stendler-Readings in Child Development. 45 Elder, G. H : Role Relations, Socio-Cultural Environments and Family deology. Sociometry, 1965, 28, 173-196. 46 Banks, Olive: a.g.e., s. 98, 3. Bas, 1976. 47 Banks, Olive: a.g.e., s. 99, 3. Bas, 1976. 48 Banks, Olive: a.g.e., s. 99, 3. Bas, 1976. 49 Banks, Olive: a.g.e., s. 100, 3. Bas, 1976. 50 Banks, Olive: a.g.e., s. 101, 3. Bas, 1976. 51 Banks, Olive: a.g.e., s. 102 3. Bas, 1976. 52 Banks, Olive: a.g.e., s. 102, 3. Bas, 1976. 53 Banks, Olive: a.g.e., s. 107, 3. Bas, 1976. 54 Musgrave, P. W.: The Sociology of Education, s. 72. 55 Musgrave, a.g.e., s. 72. 56 Musgrave, P.W.: a.g.e., s. 73. 57 Havighurst-Neugarten: a.g.e., s. 146, 4 Th Ed. 58 VVorsley, P.: Introducting Sociology, s. 182.

176

59 Havighurst-Neugarter, a.g.e., s. 146, Fourth Ed. 60 Havighurst-Neugarten: a.g.e., s. 146, 4 Th Ed. 61 Havighurst Neugarten: a.g.e., s. 148, 4 Th. Ed. 62 Havighurst-Neugarten: a.g.e., s. 147, 4 Th. Ed. 63 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 148, 4. Th. Ed. 64 Worsley, P.: a.g.e., s. 183. 65 Le Compte zikrediyor: Trkiye'de Aile i ocuk Geliimi ve Eitimi Sistemi, MEB, Say 1. 66 ztrk, Orhan: Anadolu Toplumunda zerklik ve Girime Duygularnn Kstlan, 5. Milli Nro-Psikiyatri Kongresi, 1970. 67 Le Compte, G.: a.g. yaz. 68 Le Compte, G.: a.g. yaz. 69 Le Compte, G.: a.g. yaz 70 Le Compte, G. a.g. yaz 71 emin, R.: Okulda Baarszlk, Sosyo-Kltrel Adan anssz ocuklar, s. 8. 72 emin, R.: a.g.e., s. 13. 73 emin, R.: a.g.e., s. 10. 74 Bkn. emin, R. a.g.e.,; Le Compte ,a.g. yaz.

177

13.
Blm

TOPLUMSAL HAREKETLLK VE ETM

I. T O P L U M S A L H A R E K E T L L K KAVRAMI

"Hareketlilik" kavram, toplumdaki birey ya da gruplarn fiziksel ya da toplumsal evredeki herhangibir hareketini ifade eder. 1 Genel olarak yer, zaman ve toplumsal yapda meydana gelen hareketlilik iki trldr: 1) Fiziksel hareketlilik, 2) Toplumsal hareketlililik. 1) Fiziksel hareketlilik, genellikle g olarak adlandrlr. (Coraf hareketlilik) 2) Toplumsal hareketlilik ise toplumsal stat deimelerini iine alr. Coraf g tipleri gnll ya da zorunlu olabilir. Gnll glerin sebepleri eitlidir. rnein kyden kente i bulmak iin gelmek, gebelerin daha iyi geim salayacaklar blgelere gidileri gibi ekonomik sebeplerin yannda, siyasal basklardan kanmak, rksal ayrmlardan kurtulmak, dinsel zgrlk elde etmek gibi bireysel sebepler de sz konusu olabilir. Zorunlu gler ise, istenmeyen yabanc kimselerin bir lkeden kovulmas, toplama kamplarna srlme, sularn tardedilii gibi sebeplerle olabilir. II. TOPLUMSAL HAREKETLLK Yatay ve Dikey olarak iki eittir. 2 A. Yatay T o p l u m s a l Hareketlilik Aym toplumsal dzeyde kalmak artyla bir benzer grup ya da durumdan dierine doru ileri geri hareketi ifade eder. rnein, eit itibar derecesindeki bir meslekten dierine gei yatay hareketliliktir. 178 TPLER

Ayn ser iinde tip farkll olan birimlere geii ifade eden bir hareketliliktir. Bir ortaokul mdrnn bir firmaya sat mdr oluu gibi. Bu tip hareketlilikte stat deimesi sz konusu deildir. B. Dikey Hareketlilik Bu durumda ise, bir toplumsal smftan dierine gei sz konusudur. Burada bireyin toplumsal stats deimektedir. Bu hareketlilikte birey, bulunduu snftan yukar kabilecei gibi aa snfa da debilir.

a. Yukar doru hareketlilik Dikey hareketlilik, kuaklar aras olabilecei gibi, ayn kuakta da cereyan edebilir. Eer hareketlilik kuaklar arasnda oluyorsa, rnein, bir kz ya da oul, ana ya da babasnn snfndan yukar kyor ya da aa iniyorsa buna, " Kuaklar ar as Hareketlilik" diyoruz. 3 Buna karlk, hareketlilik ayn kuakta cereyan ederse, rnein gen bir fabrika iisi iini brakp kendi adna bamsz bir i yeri ap iletse ve bunda da baarl olsa, nemli miktarda servet elde etse, buna da "Mesleksel Hareketlilik" diyebiliriz. 4 "Grup Hareketlilii" -Bireysel toplumsal hareketlilie yer vermeyen kast toplumlarnda hl grup temeline dayanan bir hareketlilie yer verilmektedir. rnein Hindistan'da farkl kastlarn greli stats bazan yeniden deerlendirilir. Bylece btn kastlardaki kimselerin saygnlk bakmndan yukar ve aa doru hareketlilii salanm olur. 5 179

ilerin eitli toplumlarda yukar snfa geileri sz konusu olmaktadr. Bu durum onlarn yukar doru grupsal olarak ykselmelerini ifade etmektedir. 6 rnein Avustralya'daki iiler 1900'lerden beri grupsal olarak statlerini gelitirmilerdir. Bu durum hkmet cret denetimi rgt ve aile deneklerinde uygulanan ocuk saysna ve ihtiyarlara salanan byk yararlar ile ele alnan liberal sistem sayesinde gereklemitir. ngiliz ii snf da orta snfa gre greli statlerini arttrmlardr. Bu durum salk hizmetleri, isizlik sigortas, emeklilik ve sakatlk tazminatlar ve youn biimde uygulanan serbest orta retim programlar sayesinde gereklemitir. Bylece ii snfnn yaam standard ykselmitir. Brezilya'da yine kentte alan iilerin statleri orta smfa oranla artmtr. 1930'lardan beri enflasyon, orta snflarla ii smf arasndaki mesafeyi azaltmtr. Amerika'daki ii snf da yukarda deinilen lkelerdeki ii snfndan daha fazla yukar doru grupsal hareketlilie uramlardr. Almanya'ya Trklerin ii olarak gidiinden sonra orada en alt ilerde alan dier yabanc iiler ve Alman iileri de daha kazanl ve stats daha yksek ilere otomatik olarak gemilerdir. nk Trkler, daha nce onlarn doldurduu alt hizmetlerde, fabrika iilii niteliinde olmayan ilerde almaya balamlardr. 7 Grup hareketlilii, genellikle baz bask altnda tutulmu gruplarn ortaklaa toplumsal statlerini arttrmak iin giritikleri bir olaydr. Grup temeline dayanan hareketliliin gerekletirilmesi abalan, bireysel hareketliliin mevcut olmad durumlarda sz konusu olmaktadr. Pekok devrimler ve Fransz devrimi, bir zamanlar bireysel hareketlilie ak olan durumun sonradan kapal duruma getirilerek geni halk gruplarnn hareketliliine engel olunmas sebebiyle meydana gelmitir. Gzlemciler, byle ortaklaa toplumsal durumlarn gelitirilmesi ile ilgili grltl ya da sessiz abalara her zaman rastlyabilirler. eitli meslek gruplarnn eylemleri bu konuda gzel bir rnektir. Mesleksel statnn gelitirilmesinin temel cihaz meslein, "Mesleksellemesi"dir. 8 Bu teoriden hareket etmek, sadece yalnz meslein kendisinden toplumsal bakmdan ok daha etkili olmaktadr. Bu konuda retmenler birer rnektir. Onlar ortaklaa statlerini retimin bir meslek olduunu gstererek arttrmaya alrlar. A.B.D. de kap180

clarn bina sorumluluunu zerlerine alma abalan, anesteziyologlarn kendilerinin hemire olarak deil de doktor olarak dikkate alnmalar iin giritikleri abalar birka rnektir. Toplumumuzda da baz mesleklerin statlerinin arttrlmas abalarna herzaman tank oluyoruz. cret arttrmlar, eitli imknlar ve ayrcalklar salanmas yoluyla baz meslekler toplumsal statlerim arttrmaktadrlar. Hatta eitsel yoldan meslei ekici duruma getirmelere bile rastlarz. rnein yksek okullar bamsz duruma getirilir, ya da akademi ya da niversitenin bir fakltesi durumuna getirilir. Bu son rnek, toplumumuzda, meslein daha hazrlk aamasnda ekici duruma getirilmesine bir rnektir. Toplumda, genellikle yukar doru hareketlilik, aa doru hareketlilikten daha fazladr. b. Aa doru hareketlilik Aa doru hareketlilik bir felket olarak nitelendirilir. rnein yal, istikrarl bir aile kurmu bir birey, bir i yerini atktan bir sre sonra ileri iyi gitmeyebilir ya da bir ekonomik durgunluk sonucu iflas edebilir. Bu aile, bir sre eski serveti ile yaam biimini koruyabilir. Fakat zamanla, ilk durumunu (Toplumsal snfn) kaybederek toplumsal snf deiir. Bu rnekte ekonomik bir sebeple aa doru hareketlilik sz konusudur. Aa doru toplumsal hareketliliin dier sebepleri de unlar olabilir : 9 a) Baz kiisel intibakszlk biimleri, rnein alkolizm, narkotik alkanl, psikolojik hastalk (Sinir hastal) gibi. b) Evlenme yznden aa doru toplumsal hareketlilik. rnein babas bir iletmenin yneticisi olan orta snftan bir kzn alt snftan niteliksiz bir iiyle evlenmesi durumunda olduu gibi. nk ailenin toplumsal snf durumu geni lde meslek, gelir ve eitime bal olduu iin kz ve ailesi bakmndan bu durum, bir aa doru toplumsal hareketlilii ifade eder. III. YUKARI D O R U HAREKETLLK ETMENLER

Toplumsal hareketlilie yol aan pek ok etken vardr 1 0 . rnein gler, sanayileme, eitli toplumsal snflarn dourganlk oranlar, rksal btnleme vs. gibi. 181

A. G Politikas ve U y g u l a m a l a r 1850 ve 1860 dan sonra A.B.D.'ne milyonlarca gmen geldi. Bunlar pek ok ii artna yol atlar. Mesleklerin en alt kademelerini doldurarak ora yerlilerinin otomatik olarak ykselmesine sebep oldular. Avrupa'dan g hareketi durduktan sonra zenciler ve beyazlar gneyden kuzey kentlerine geldiler ve orada alt meslekleri doldurarak yerli halkn ykselmesine yol atlar. Bu durum, kyden kente g eden sakinler iin de sz konusu oldu. B. Farkl Dourganlk Oranlar

T m sanayilemi toplumlarda yukar ve orta snflardaki dourganlk oranlan, alt snflarla karlatrldnda daha azdr. Bu husus, "Yukarlarda daima bo yer vardr" szn dorular. Gerekten st snflarda doum oran genellikle dktr. Bu konumlar dolduranlar, ilerinden ayrldklarnda ya da ldklerinde bu yerleri dolduracak kimseler alt snflardan gelirler ve kyl, ii ocuu ya da kz yukar doru bu boluklar doldurarak hareketlilie urarlar. C. A y r m Gzetmenin Ortadan Kalk insancl dncelerin egemen olmas ile bir toplumda bulunan eitli rksal ve etnik gruplara bakalaryla eit anslar tannmas ve ayrmn kalkmas, onlarn dikey toplumsal hareketliliine yol aar. Bylece onlarn eitli i ve mesleklere girebilmeleri kolaylar. D. S a n a y i l e m e Sanayileme sreci, teknolojik deimeyi salad iin niteliksiz ii saysn azaltp nitelikli beceri ve bilgiye sahip iilere geni lde ihtiya duyacaktr. Bu sanayi devrimi yeni ve yksek mesleksel konumlar yaratarak nfusun nemli bir kesiminin alma hayatna gemesine yol aar. Eitim, sanayilemenin istemlerini karlamak amacyla geni halk kitlelerine yaylmakta, bu durum eitimin demokratlamasn salamaktadr. Yeni mesleksel stat ve konumlar otomasyonla yaratlmtr. Sanayileme sonucu yaratlan teknik nitelikteki yeni iler, toplumsal snf yapsnn deimesine imkn salar. E. Frsat Eitliinin Kabul Frsat eitlii ilkesinin gerek hukuksal, gerekse uygulamal olarak gerekletirilmesi, yine yukarya doru hareketlilii kolaylatrr. 182

F. Y a r m a y a Yer V e r m e Herhangibir kltrde bireysel yarmann bir deer oluu da dikey hareketlilii etkiler. Yarmaclar arasnda baarl olanlar daha yksek konumlara gelirler. G. K o n u m l a r n Statsnde Deimeler

Baz mesleklerin statsndeki parasal deimeler de toplumsal hareketlilii etkiler. rnein, A.B.D.'de fenle ilgili meslekler, nkleer fizik gibi alanlarn 1950'den itibaren statleri artm, dier yandan, politikaclarnki ise dmtr. Ticaret, iletme gibi meslekler felsefe, beer bilimler alanlarna oranla gelecek iin daha fazla dikey hareketlilik v^detmektedir. ite, stats artan mesleklere dier alanlardan rabet edilmesi dikey toplumsal hareketlilie yol aar. H. M i r a s Yoluyla Edinilen T o p l u m s a l K o n u m l a r n Saylarndaki D e i m e l e r ada sanayi toplumunda miras yoluyla edinilen kk iletmeler azalmakta, bunun yerine, yneticilerin sahibi olmad byk iletmeler domaktadr. Bu etmenlerin hep birlikte etki yaptklarn unutmamak gerekir. Toplumsal hareketlilik, ak toplumlarda daha fazladr. Bu etmenler, genellikle iilerin memur durumuna geliini salar. IV. E T M ve T O P L U M S A L H A R E K E T L L K Ortaya kan yeni mesleklerin ve durumlarn gerektirdii bilgi ve beceriler, eitim yoluyla elde edilir. te eitim, bu yeni mesleklere bireyleri hazrlamak bakmndan nem kazanmaktadr. O halde eitim, dikey toplumsal hareketliliin sebebi olmaktan ok, bir arac olmaktadr. 1 1 Burada, hem rgn, hem de yaygn eitim bu gibi mesleklere hazrlayc bir rol oynamaktadr. rnein teknik okullar, yksek teknik retim yapan yksek okul ve niversiteler, sanayileme sonucu onun taleplerini karlamak amacyla ortaya kmlardr. A. Sanayilemi lkelerdeki Durum

Sanayilemi bir toplumda niversitenin ekonomi ile balantlar, mesleksel insangc piyasas ve uygulamal bilimlerdeki aratrma eylemleri etrafnda younlamaktadr. 1 2 183

Onsekizinci yzyl Avrupasnda aristokrasinin niversiteler zerindeki tipik egemenlii- buna Amerika'da topluluk nderi olarak rahiplerin ve avukatlarn yetitirilmesi tekabl ediyordu- Ondokuzuncu yzyl boyunca ve hatta yirminci yzyl balarnda cereyan eden iktidar temelinin deimesine ramen devam etti. Bununla beraber, bu, yksek eitimin bir toplumsal hareketlilik etmeni, sekinler grubuna kaynama etmeni, aa tabakalardan gelen seilmi, yetenekli ocuklarn yeniden toplumsallatrlmas etmeni olarak olduka snrl ilevine engel olmad. Ondokuzuncu yzyln Amerikan Kolejleri ve Alman niversitelerinin her ikisi de alt ve orta snflardan renci alyordu. ingiltere ise; yzyln ikinci yarsnda vukubulan mesleksel ve ynetimsel alma alanlarnn genilemeye balamasyla eski ve yeni orta snflarn ocuklar iin hem saygnlk salayacak, hem de olduka yksek gelir salayacak alma alanlarna ihtiyalar vard. Fakat ii snflar bu gelimelerden hemen hemen hi yararlanmadlar." Gnmzde niversite, teknolojik bir topluluk organizasyonunun btnleyici bir paras olmutur. Bu dorultudaki gelimenin kkleri, 19. yzylda bilimin endstriyel oluumlara uygulanmasnda, bulularda ve tarm, kimya, metalrji, mekanik ve elektrik mhendislii vs. gibi teknolojik mesleklerin tedrici gelimesinde bulunur. Teknolojik bir toplumun eitimsel karakterleri en ok gelimi olduklar Amerika'da gze arpar. Orada yksek bilimsel eitim grm insangc talebinde ortaya kan ok hzl artma, sadece arzda bu talebi srekli olarak karlayamama koullar yaratmakla kalmam, ayn zamanda niversiteleri de deitirmitir. 1900'de Amerika'da 18-21 yandakilerden niversiteye devam edenlerin oran % 4.0 idi. Sonraki 20 ylda bu oran iki kat artt. Bundan sonraki 20 ylda ise 1940 da 15.6 ya ykseldi. Bu art o zamandan beri daha da hzl olmu ve 1956 da bu rakam aa yukar te bir olmutur. Bu koullar altnda niversitelerin sekin gruplar yetitirme kurumlar olarak ilevlerine ikinci bir ilev katlr ki bu, yeni domakta olan bir teknolojik toplumda kitlesel yksek eitim kurumu olma ilevidir. Sovyetler Birlii'nde niversiteler teknik retim alamna nem vermilerdir. Tarm, tp, mhendislik, vs. gibi alanlara mesleksel ve teknik eleman salanmasnda Sovyet sistemi, Amerika'nnki kadar 184

ileridir. rnein fen ve mhendislik alanndaki niversite mezunlarnn says, Sovyetlerde'de 1000 kiide 9, U.S.A.'da ise 10 d u r . 1 4 Bylece tm endstriyel toplumlarda niversitenin sanayi hayatna uymas sonucu mfredatn deimesine yol amtr. Temel dallar azalm, uygulamal konulardan zellikle iletme ynetimi ve ticaret ile ilgili alanlar artmtr. Bylece sanayileme, eitimin demokratlatrlmas yannda mfredat programlarn da deimeye zorlamtr. Ayrca klsik okullar ve eitli kamu kurulular, yetikin eitimi programlar ile ksa sreli kurslar aarak sanayinin taleplerine uymaya almlardr. eitli teknik bilgiler vererek ve uygulamal olarak (Daktilo, sekreterlik, elektrik v.s. gibi konular) ekonomik hayatn gerektirdii insan gcn yetitirmeye ynelinmitir. Bu yoldan rnein kk bir kentte gen bir lise ya da ortaokulda sekreterlik kurslarna devam edebilir. Bylece byk bir kentte ald teknik bilgi ve beceriler sayesinde bir sanayi irketinde sekreter olabilir ve bylece yukar doru toplumsal hareketlilii gerekletirir. Bunun tersi de olabilir. rnein gen bir ortaokul rencisi okuldan ayrlarak diploma almadan fabrikada almaya gidebilir. Bu takdirde kendi yetenei ve abas sayesinde ustaba vs. olabilir ya da olmayabilir. Fakat bu durumun dramatiklii, artk onun bu aamadan sonra dikey toplumsal hareketlilie tabi olamamasdr. nk bu noktada eitim sorunu ile karlar. O n u n lise, yksek okul ya da kolej ve niversite diplomas olmay, karsnda bir engel olarak kalr ve artk ilerleyemez. rgn eitim renimi ihtiyac, herzaman aka yukar doru toplumsal hareketliliin bir n koulu olmamtr. Uzun bir sre bir ok meslekler, doal yoldan, usta-rak ilikisi ierisinde kendi bana ve uygulama iin fazla bilgi gerektirmeden reniliyordu. rnein bir kimse ustay grerek, onu takip ederek tp doktoru olabiliyordu. Hastaya bakmak ve salk sorunlarn zmek iin pratik deneyim, teknikleri ve yntemleri edinmek yeterli olabiliyordu. Baz zaman da rgn retimden sonra meslee girmek iin bir sertifika gerekiyordu. rnein alt snflardan sertifika alp retmen olanlar gibi. Bugn bu durum artk geni lde zellikle sanayi toplumlarnda grlmez. Bugn lisans mezunu olabilmek iin nemli miktarda mal yatrmlar gereklidir. A.B.D. ve dier baz sanayilemi toplumlarda hukuk ve tp renimi ok pahaldr. Ayn biimde hemirelik mes185

lei de uzun bir renimi ve uzun sre pratik deneyimden gemeyi gerektirmektedir. Ayrca bugn rgn renim sresi, zellikle sanayilemi toplumlarda baz meslekler iin giderek uzatlmaktadr. rnein o meslee girebilmek iin yksek lisans ve doktor aderecelerinin istenmesi gibi. Bu dereceler, ayrca stat simgesi olmaktadrlar. Bu durum, yksek retimin paral olduu toplumlarda alt snflarn yukar doru hareketliliine engel olmaktadr. Geleceye deil de anlk, gnlk deer modellerine ynelmi snrl gelirli alt toplumsal snflarn yukar doru hareketlilik abalarnda bu durum kayg yaratmakta ve yukar kademelerdeki i ve sanayi mesleklerine sahip olamamaktadrlar. Artk eitsel koullar giderek artan bir biimde glemekte, katlamaktadr. Gemiteki kuaklar iin retmenlik ve din adaml gibi meslekler bir ok aileler iin srama ta grevini yklenmitir. Bu iki meslee greli olarak kolay giri, birok alt snftan gelen yetenekli kiilerin yukar snflara gemesine yol amtr. Yine A.B.D. gibi sanayilemi ve birok etnik gruplarn bulunduu toplumlarda devlet orta okullar birok aznlk gruplarna ait rencilerin toplumsal hareketlilik potansiyelini asgariletirmeye alrlar. 15 renciler, birok retmen ve rehberlerin meslek seiminde istee dayanmaya arlk vermek ve mezuniyetten sonra hemen i bulabilmeleri ilkeleriyle kar karya gelirler. Bylece byk toplumsal hareketlilik snrlandrlm olur. Datc eitim, uygulamal mekanik, ev ekonomisi ve sekreterlik, memurluk gibi becerileri kazandran kurslar bu aznlk ocuklar iin uygun meslekler olarak nerilmektedir. Byle program ise ak olarak, onlarn hayat anslarn snrlar ve statko durumunda kalmalarna yol aar. B. lkemizde Toplumsal Hareketlilik ve Eitim

lkemizde Cumhuriyetin kuruluundan, yaklak 1970 ylma dek feitimin dikey hareketlilie yol atn syleyebiliriz. Cumhuriyetin ilk yllarnda, yetimi teknik ya da ynetsel igc ktl, mevcut eitilmi grubun deerini geni lde arttrmt. Bu durum aydn ve brokratlarn hem toplumsal saygnlk, hem de gelir dilimi bakmndan yksek bir konumda olmalarna yol am idi. Ancak zamanla baz deimeler oldu. rnein Cumhuriyetin ilk yllarndan yaklak olarak 1960 ydna dek lise mezunu olmak, geleneksel Trk deerler sistemine gre efendilik konumuna geme anlamna gelmekte i d i . 1 6 Daha somaki gelimelerde, niversite ya da yksek okul mezunu ol186

madan, lise bitirmi olmann, kiinin toplumsal konumunu ykseltmek bakmndan eskisi kadar deerli olmad, bir anlam ifade etmedii anlald. Ne var ki, niversite ya da yksek okul mezunu olmann salad ayrcalklar, yararlar da ksa srede azalmaya balad. Yaklak olarak 1970 li yllarda ise salt yksek renim sahibi olmann toplumsal hareketlilik salamas bakmndan yeterli olmad anlald. Bu kez, zellikle renim tr eitimin deerini etkilemeye balad. rnein daha ok serbest meslek sahibi olmaya ynelik, ya da teknik grevli yetitiren yksek renim kurumlarndan mezun olmak yoluyla dikey hareketlilik salanyordu. Bu durum da ok srmedi. O sralarda zel yksek okullar yaylmaya balad ve bol miktarda mhendis, mimar, eczac, di doktoru vb. mesleklere eleman yetitirildi. Bu tr elemanlarn saysnn art ile ekonominin taleplerinin stne kld. Bir sre ekonominin gerek duymad bu tr elemanlarn saysal art ile bunlar yetitiren, bu alanlara uzman salayan yksek renimi deeri greli olarak dmeye balad. Sadece tp ve zel kesimin i gc ihtiyalarna cevap veren baz mesleklere hazrlayan trden renim yksek deerini korudu. O n u n dnda kalan yksek okul mezunu elemanlarn yksek gelir elde etmeleri giderek azald. Hatta birou isiz kald. rnein kimya mhendisleri piyasada i bulamayarak liselere ve teknik okullara kimya retmeni olarak almaya baladlar. imdi o da dolunca kimyaclar memur olarak ya da alanlar dnda baka ilerde almaktadrlar. Ayn husus eczaclar iin de sz konusu olmutur. Bakkal dkkn gibi byk kentlerde her sokakta eczac dkkm almtr. Aamayanlar ise eitli ilerde almaya balamlardr. Tp eitiminin yksek bir deere sahip olduunu belirtmitik. Fakat 1980 ylndan sonraki cret politikas sebebiyle tp eitimi de eski deerini yitirmeye balad. Gelelim Krsal kesime: Cumhuriyetin ilk yllarnda krsal kesimde eitim yoluyla hareketlilik olduka azd. O sralarda ilk retim basamann ok yetersiz olduu krsal yerleimlerde nfusun eitim yoluyla meslek deitirmesi sz konusu olamazd. Kylye meslek deitirme asndan ilk frsatlardan birisi Ky Enstitleri i d i . 1 7 Krsal yrelerin ounun kente ald ve ilk retim hizmetlerinin yaygnlat 1970 yllarnda ise krsal nfus iin eitim yoluyla ykselme seenei geerli olmaktan kmtr. 18 Sonu olarak Cumhuriyet Trkiye'sinde eitim, toplumsal ve ekonomik ykselme arac olarak nemli rol oynamakta ise de bu rol 187

giderek azalmaktadr. Ayrca eitim srecine katlm lt olarak kiisel yetenek ayrlklar yerine, kiinin blgesel, yresel (Krsal-kentsel), ekonomik, toplumsal ve cinsel konumu olduu srece, eitim yoluyla dikey hareketlilik salamann beklenemeyecei de kukusuzdur. Bunlar frsat eitliini engelleyen etmenler olarak daha nceki blmlerde ele almtk. V. K A D I N I N T O P L U M S A L HAREKETLL

amzda kadn da geni bir toplumsal hareketlilie tbi olmaktadr. Hareketlilik tiplerinin belirlenmesinde toplumsallamann nemi, ayrca ada toplumda kadnlarn deien rol ile aklanabilir. Evlenir evlenmez alan kadnlarn ya da evlenmeden nce almaya balayp, evlendikten sonra da devam eden kadnlarn yansra birok kadn da, evlenip bir sre alma hayatndan uzak kaldktan, evlilik hayatn dzene koyduktan sonra i piyasasna igc olarak katlmaktadr. zellikle sanayilemenin yaratt i imknlar, kadnn igcne de ihtiya duymaktadr. Bylece, kadnn ev kadnlndan i piyasasna girii onun iin bir toplumsal hareketlilik olmaktadr. Kadnn lkemizde alma yaamndaki yeri ile ilgili istatistiksel bilgiler aadadr:
igcne Katlan Kadnlarn Sektrlere Gre Dalm 1955-1975 Sektrler Tarm Sanayi Hizmetler Dierleri 1955 95.6 2.3 1.6 0.5 1960 95 2.7 1.9 0.4 1965 94.1 1.5 2.6 1.8 1970 89 5.1 5 0.9 1975 88.9 3.5 7.4 0.2

Kaynak: Devlet statistik Enstits, 1955, 1960, 1965, 1970, 1975 Nfus Saymlar,

Grld gibi kadn, tarm dnda sanayi ve hizmet sektrlerinde snrl lde yer almaktadr. Bununla birlikte oranlarn giderek artmakta olduunu grmekteyiz. Ayrca, zellikle sanayilemi toplumlarda kadn eitimine nemverilerek onlarn orta ve yksek renimlilerinin says giderek artmakta ve bu eitim dereceleri onlar iin dikey toplumsal hareketlilik 188

arac olmaktadr. nk eitimin ilevlerinden birisi de onlar i piyasas iin dorudan bir meslee hazrlamak ve gelitirmektir. Yine eitim, dolayl yoldan onlara e semek imkn yaratarak yukar doru hareketliliklerine yol amaktadr. 1 9 Bundan baka eitim, kadnn genel olarak toplumsal statsn ykseltmektedir. Daha nce de belirttiimiz gibi eitim, kadn ya da erkek olsun her iki cinsin de toplumsal statsn arttrmaktadr. Yine eitim, onlara, gerek yersel ve gerekse ulusal dzeyde siyasal srece katlmalarnda ve siyasal konum elde etmelerinde bir imkn salayan ara olmaktadr.

ONNC BLM NOTLARI 1 Fichter, a.g.e., s. 316. 2 Fichter, a.g.e., s. 319. 3 Prichard-Buxton, 4 Prichard-Buxton, a.g.e., a.g.e., s. s. 97. 97.

5 Rose, D.J.: Introduction to Sociology, s. 399-400. 6 Havighurst, J . Robert: "Education and Social Mobility in Four Societies" in Education Economy and Society, s. 106-107. 7 Gven, Sami: D G ve i Yatrm Ortaklklar, s. 42. 8 Rose, a.g.e., s. 339-400. 9 Miller-YVoock: 11 Miller-YVoock: a.g.e., a.g.e., s. s. 82. 80. 10 Miller-VVoock: a.g.e., s. 80; Prichard-Buxton, a.g.e., s. 98 vd. 12 Halsey, A. H.: Changing Functions of Education, s. 457. 13 Halsey, a.g. inceleme, s. 459. 14 Halsey, a.g. inceleme, s. 461. 15 Prichard-Buxton: a.g.e. inceleme s. 100-101. 16 Balamir, Nefise: Krsal Trkiye'de Eitim ve Toplum Yaps, s. 37. 17 Balamir, a.g.e., s. 40. 18 Balamir, a.g.e., s. 40. 19 DeFleur, M.L. ve dierleri: Sociology: Human Society, s. 235-236.

189

14.
Blm

AKRAN GRUPLARI VE ETMSEL DEER

Bu blmde akran gruplarnn nitelikleri, trleri ve ilevleri zerinde, durulacaktr. Ayrca akran gruplarnn eitimsel deerine deinerek onlardan ne lde yararlanlmas gerektii konusuna eileceiz. Akran gruplar, ocuun yakn evresini oluturan ve onun kiiliinin oluumunda nemli rol olan gruplardr. Bunlar her ya grubunda sz konusudur. Fakat biz burada daha ok ocuk ve genlerin oluturduu akran gruplaryle ilgileneceiz. ocuk ilkokul alarnda daha ok aileye ynelimli iken, orta okuldan soma akran grubuna ynelimlidir. Genlik gruplar, toplumda akran kltr oluturmaktadrlar. Bu sebeple bu grubun etkileri bazan anababa ve okulun etki ve denetiminden de stn duruma gelebilmektedir. Konunun ayr bir inceleme konusu olarak ele alnnn sebebi de budur. I. AKRAN G R U P L A R I N I N A Y I R D E D l C l N T E L K L E R # ocuk birbirinden farkl iki toplumsal evrede byr. Birincisi, anababas, retmenleri, akraba ve komularnn oluturduu yetikinler evresi; ikincisi ise akranlarndan oluan evredir. 1 Yetikinler evresinde ikincil statde olan gen, akran grubunda yatlaryla eit statdedir.

190

# Akran gruplar farkl biimdedirler. Toplumsal rgtleri aile ve okuldan ok farkldr. Doal oyun grubu, rgtl izci grubu ya da gang grubu, 3-4 yeden oluan klik olabildii gibi okul gruplar olabilir. Her grup, ak ya da kapal biimde kendi kurallarna sahiptir, kendi toplumsal rgt vardr, grup yelerinden beklentileri vardr. Her grubun kendi gelenekleri, grenekleri, tarzlar, kendi dilleri vardr. # Genellikle ayn ya ve statdeki yelerden oluur. Benzer sosyo-ekonomik, din ve rksal, etnik kkenden kiileri kapsar. Yetikinler, az ya da ok derecede akran grubundan hari tutulmulardr. Akran grubu, yetikinlerle ak atma durumunda olabilirler. Batdaki gecekondulardaki gang gruplar gibi. 2 # yeler eitli derecelerde saygnlk ve gce sahiptirler. 3 yeler farkl biimde kademelenmi, farkl iktidar derecelerine sahiptirler. # Akran grubu, genellikle ilgileri ayn olan bireyler etrafnda odaklar. 4 nk bireylerin kendilerinin setii gruplardr. yelik gnlldr. Akran grubunun baka bir zellii, gelecekten ok, gnlk ve anlk ilgiler etrafnda younlam olmasdr. 5 # Yzyze ilikilerin gl olduu birincil gruplardr. likiler samimidir. ye katld oyun grubunu kendi grubu olarak grr. # Yetikinler toplumunda olduu gibi otorite figr tannmamtr, sorumluluklar yoktur. Toplumsallatrma uygulamalar ise amal deildir ve rastlantsaldr. Fakat bu hususlar daha ok kk ya gruplar iindir. Ya bydke grup nderinin otoritesi ve yelerin sorumluluklar vardr. 6 # Akran grubu, ne geleneksel statlerle yerlemi bir kurumsal yapya, ne de yerlemi biimcilie sahiptir. Kendi kendinin gelenekleri ve bir rgt vardr. Fakat her yenin haklar ve grevleri ok az belirtilmitir ve yeler eski kalplar deitirmeye her an hazr durumdadrlar. # ocuk eitli evrelerdeki akran gruplarna geliigzel katlabilir. Akran gruplar kendiliinden doar. Bu yzden de ayn anda bir ok grubun yesi olabilir. Katld her grup iinde de dnce ve davran beklentilerine katlarak o grubun yelik statsne sahiptir. Bu bakmdan akran grubu da dier gruplar gibi onaylanma ya da 191

onaylanmama bakmndan cezalandrma ve dllendirme sistemine sahiptir. II. AKRAN G R U P L A R I N I N TRLER

ocuk oyun gruplar, klikler ve ganglar balca akran grubu trleridir. A. O Y U N GRUPLARI

Her tr toplumda ve her kltr dzeyinde evrensel olarak grlr. Her iki cinsin birlikte olduu bir gruptur. nformaldirler. Gevek bir yapya sahiptirler. Nitelikleri iyi ifade edilmemi sk sk deien bir lidere sahiptirler. Sekizinci yaa gelince oyun gruplarnda cinsel farkllama balar. Artk erkekler erkeklerle, kzlar kzlarla oynarlar. 7 B. K L K L E R Klikler ayn cinsten ocuk ya da genlerden oluurlar. Ya dereceleri farkl olabilir; informal birincil gruptur. Esas amac birlemektir. Batda klikler ayn toplumsal snftaki genlerden olumaktadr. Bu husus gang gruplar bakmndan da dorudur. Klik, esas olarak bir orta snf olaydr. Klikler gence eitli alardan yardmc olur. zellikle seks konularnda bilgi kaynadr. Klikler, duygusal balarn ana-babadan kopmas bakmndan ilk admdr. Duygusal balarn anababadan transferi yetikin rollerinin gelimesi ve kabulnde esastr. Klik iinde gen, eit biimde etkileimi renir ve arkadadalarm deerlendirmede statye kavuur. Kat lnleri ve kabul artlar olan kapal gruplardr. 8 yelerini evreden ayrmaya alr. C. E T E L E R (GANG G R U P L A R I ) Yetikinlere kar dmanlk duygularnn en belirgin olduu gruplardr. yelerini daha ok sululua yneltir. Genellikle toplumun alt sosyo-ekonomik tabakalarndan gelen yelerden oluur. Dinsel, rksal farkllama ve toplumsal imknlarn snrl olduu kesimlerde eteler kolaylkla oluur. etelerin bir ksm hukuk d yollarla gelir elde etmeye alr. Genlerden ve orta yal sulu kiilerden oluur (Criminal gang). 192

Dierleri sadece atmaya yol aar (Conflict gangs), bir ksm ise uyuturucu madde kullanmaya yneliktir (Retreatist gang). 9 Kliklerden daha genitirler. yi ifade edilmi liderleri vardr. Bir ya da birka toplant yerleri vardr. Kendilerine zg simgelere ve ifrelere sahiptirler, antisosyal davranlar sistematik olarak planlanmtr. D. Z E N T G R U P L A R I (REFERANS G R U P L A R I ) zenti kmeleri olarak Trkeye evrilebilen referans gruplar, kiilerin dnce, deer ve davranlarn rnek alarak benimsedikleri toplumsal gruplardr. 1 0 Baka bir ifade ile, bireyin tam olarak yesi olmad, gelecee dnk bir takm emellerini gerekletirebileceini bekledii, girmek istedii gruplardr. Ohalde zend gruplar, bireyi gelecekte semek istedii yaama ynelten gruplardr. Bunlara "Bavuru G r u b u " da diyebiliriz. Bu grup, bireyin mutlaka setii deil, girmek istedii grup da olabilir. Birey, referans grubundan hem tutumsal ve hem de davransal olarak etkilenir 1 0 a. Birey kendini onlarla ilikili grr. Birinci iliki sosyolojik, ikincisi, psikolojiktir. Bu gruplar bir elence grubu, yardmlama grubu, bir dernek yeleri olabilir. Bir aile ve bir genlik hizmet rgt olabilir. Akran gruplar, kiiye zenti kmesi olarak hizmet edebilir. 1 1 Bunlar bireyin arzulad, kendisine uygun olarak bildii ve grd gruplardr. Kendisini onlarn gz ile grr, kendisini onlarn yarglayaca biimde yarglar. Onlardan kendi tutumlarn ve beklentilerini renir. Birok kimsenin birok zenti kmesi vardr. Aile bunlardan birisidir. zellikle bireyin kklnde bu grup ok nemlidir. Daha sonra, arkadalar gelir retmenleri, akranlar gelir. Komular olabilir. zenti gruplar 7-8 yalarnda nem kazanmaya balar. 15-20 ya arasnda bu gruplar bireyi etkileme derecesi asndan doruk noktada olur. 1 2 I I I . AKRAN G R U P L A R I N I N LEVLER

Akran grubunun ilevlerini olumlu ve olumsuz olarak iki grupta ele alabiliriz. 193

A. O L U M L U

LEVLER

a. ocuun ya da gencin toplumsallamasn salar. Bireye eitli renme frsat ve faaliyetleri hazrlar. nemli bir bilgi kaynadr. Hangi bilginin nemli, hangisinin nemsiz olduuna akran grubu karar verir. Gen grup evden daha ok realite ile karlar. b. Akran grubu sadakat, cesaret ve katlma duygularn besler ve glendirir. c. ocua ve gence eitlik tipindeki ilikilerde deneyim imknlar salar. 1 3 Grupta verme ve alma srelerine katlarak bu alkanl edinir. d. ocuk, yetikin yaamnda retilmesinden kanlan yasak (Tabu) konularn burada zgrce tartlmas ve konuulmas imknn bulur. rnein seks konular gibi. zellikle toplumumuzda akran grubu, gencin cinsel eitimini salayan bir gruptur. Gerek ve yeterli bir cinsel eitim olmasa da yine de ocuun bu konuda bireyler rendiini belirtmeliyiz. 14 e. Akran grubunda birey rahat bir ortam bulur. Ailesinden uzakta rahat konuur, rahat hareket eder. Evde yapamad uralar grupta yapar. Evde eitli sz ve hareketleri eletirilen ve direnile karlanan birey bu ortam zler ve ona katlr. Yetikinleri kendi aralarnda karlatrp deerlendirirler. Kendi tutumlarn, yarglarn ksmen zgr biimde ifade eder. 1 5 En son moda ve eilimlerin ele alnmasna ve bireyin bu konuda aydnlatlmasna yol aar. Eer toplum hzla deiiyorsa yerlemi otorite biimleri bu konularda ocua aydnlatacak yeterli bilgiye sahip deildirler. Bu durumda akran grubu, ocuun bu ihtiyacn karlar. Moda cereyanlar, bilim ve politika konular olmayp daha ok arklar, danslar, giyim, seks, argo, spor, artistler ve onlarla ilgili dedikodular ve popler kltrn dier grnmleridir. Hangi bilginin nemli, hangisinin nemsiz olduuna akran grubu karar verir. g. yeleri elendirir, hoa vakit, geirmesini salar. h. Akran grubunun bir baka ilevi de, ocuun toplumsal ufuklarn, gr asn geniletmesi, onu daha karmak bir kii duru194

muna getirmesidir. Bylece ocuk, farkl duygularn deneyiminde bulunur, yeni oyunlar, ifreler, ilgiler edinir. . Normlara uymak, normlara balanmak ve onlar benimsemek yine akran gruplarnda kazanlan davranlardr. 1 6 j. Gen, grupta gven, stat ve kabul bulur. k. Bir minyatr grup olarak akran grubunda edinilen bilgi ve beceriler, gencin yetikin hayatnda da iine yarar. 1. Akran grubu, liderlik yetenei olan genlere liderlik deneyimi salar. 1 7 m. Akran grubu yoluyla ocuk, ailesi ve dier otoriteler karsnda daha bamsz olmak yeteneini kazanabilir. Akran grubunda yeni duygusal balar gelitirir ve yeni modellerle zdeir. Fakat bunun ar durumlar da olabilir. rnein tm otorite biimlerine dmanmanlk duygularnn geliimi sapc drumlara yol aabilir. Sululua ynelme, gang gruplarna katlmada olduu gibi. h. Akran grubu, ocua kiisel olmayan otoriteyi retir. rnein oyun kurallarna uymak, kiisel olmayan otoriteyi tanmaktr. Oysaki ailede baba, kiisel otoriteyi oluturur. 1 8 c. Akran grubu, ayn zamanda, birok durumlarda toplumsal hareketlilie yardmc olur. 1 9 i snfndan bir erkek ya da kz ocuu, rgtlenmi genlik grubu ya da okul yoluyla orta snftan bir kz ya da erkek arkada edinerek yeni davran biimleri renir. Bylece ocuk, bu yeni arkadalarnn deerlerini, amalarn edinmeye tevik edilebilir. . Akran grubunda cinsel roller renilir. Bir erkein ya da kzn kabul edilen ve hayranlk duyulan davranlarn gen ya da ocuk burada renir. 2 0 p. birlii ve takm ruhunu renim, akran grubunda geliir. 21 r. Gencin meru biimdeki macera ihtiyac, akran grubunda karlanr. zellikle okul ya da izci gruplar gence byle frsatlar salar.22 B. O L U M S U Z LEVLER

a. Grubun amalar antisosyal olduu zaman yeler de anti sosyal davranlar benimserler. Bylece gang gruplar, yelerini sulu davranlara yneltir. 195

b. Akran gruplarnn anti demokratik ve kendini stn gren davranlar zayf yelerin kiiliklerini zedeler ve gruba uyumlarn zorlatrr. 2 3 c. Kliklere kabul edilmeyen genler incinebilirler. Bu genlerin kiilikleri ypranabilir. Gencin ilerki hayatnda zararl sonulara yol aabilir. Bu durumdaki genler aalk duygusuna kaplr ve kendilerine gvenleri azalr. 2 4 Akran gruplarnn ilevlerini gzden geirdiimiz zaman olumlu ilevlerin daha ar bastn grrz. Anne babalar ve eitimciler akran gruplarnn bu ynlerini grebilmeli ve ocuklarn byle gruplara katlmn tevik etmelidirler. Fakat bu tevik, denetimli ve ll olmaldr. Aksi durumda ocuk ya da gen, akran gruplarnn olumsuz ilevlerinden daha fazla etkilenebilir. Gruba katlmaya hazr olmayan ocuklar, gruba zorlanmamaldr. katlmaya

Anababalar, akran gruplar ile kendileri arasnda bir atmaya meydan vermemelidirler. IV. AKRAN G R U P L A R I K O N U S U N D A A R A T I R M A L A R A. Yabanc lkelerde Bat lkelerinde bu konuda yaplm eitli aratrmalar vardr. 1961 ylnda Amerikal James ColemarCn "Ergen Toplum" isimli almas, bunlarn en tannmdr. Bu aratrmada, Coleman'n tezi, yetikinlerin deer ve amalarndan farkl olarak gl bir akran kltrnn var olduudur. Bu kltrn douunu yazar, karmak toplumlara balamaktadr. 2 5 A.B.D. byle bir toplumdur. Yksek derecede sanayilemi, ailenin ilevlerinin azalm olduu Amerikan ailesinde duygusal destek ve dayanma azalm ve kendi kendine yeterli sosyo-ekonomik birim olma kaybolmutur. Okulun levleri de aksine daha oalmtr. Bylece renci, kendi ya grubuna itilmitir. rencinin tm toplumsal yaam, kendi yandaki kiilerle gemektedir. Bylece akran grubu, kk bir toplum niteliindedir. Kiinin en nemli etkileimi bu gruplarda olumaktadr. Coleman'dan nce, 1960 larda A.B.D. toplumunun basklar karsnda genlik kltrnn ortaya ktn syleyen sosyologlardan birisi de Talcott Parsojsdu.26 Dier aratrmalarda da (Einsteadt) 196

her toplumda tm toplumun deer ynelimlerinden farkl alt gruplarn varl belirlenmitir. Bu gruplardan birisi de ergen gruplardr. Eisenstadt, tm toplumlarda ergen kltrnn olumasnda eitli etkenlerin rol oynadn belirtmitir. Bunlar, oyun, yetikinlie zenme, eitli tipler ve ortaklaa davran kurallarn renme, baz evrensel normlar renmedir. Bylece, bu gruplardaki gl duygugusal bamllk ve youn karlkl kimlik, as ve sapma hareketlerin ortaya kmasna da ortam olmaktadr. Ergen kltrnn genel yaps ve iinde bulunduu ilikiler sistemi yle ematize edilebilir. 27

Coleman, okulun sosyo-kltrel evresini oluturan, okulun deer iklimini eitim sosyolojisine getirmitir. Okulun sosyo-kltrel ortamnn en nemli gstergesi, rencilerin tutumlarnda somutlanan deer iklimidir. Deer ikliminin renci baarsnda etkisi nemlidir. Bu deer iklimi, skolstik baar, atletik baar ya da aile kkenini gstermesi ile okul ortamn oluturur. Her renci kitlesinintemel deerlerinin bu nden birine ynelecei bulunmutur. Ayrca erkek renciler atletik baarya, kzlar ise erkek renciler tarafndan be197

enilme anlamndaki poplarite ynelimine eilimlidirler. Colemana gre erken toplumun kendine zg kltr, okulun biimsel resm ideolojisinden farkldr. Kiinin arkada grubu iindeki konumu, okulun biimsel llerine deil, arkada toplumunun deer ve llerine uygunluk gstermektedir. Eitim sosyolou Waye Gordon'a gre kiinin arkada kitlesi iindeki nemi, akademik baaryla deil, grubun ne srd deere ynelik baar ile (Akademik olmayan baar) belirlenmekted i r . 2 8 renci kitlesinin nitelii ne olursa olsun, onun eitsel baarsn etkileyen en nemli etmen, onun kiisel ilikileridir.

Gordon Akademik baar Mfredat d uralara katlm > Stat < Bir baka aratrc, Turner ise, ayn deikenleri Fakat emada da grlecei Turner kullanmtr. Arkadalk

gibi Gordon, bu deikenin bireyin statsne katksn incelemitir. Oysaki Turner, bu deiken arasndaki iliki zerinde durmutur. 2 9 renciler arasnda zel bir grup ise isyan gruplardr. Stinchcombe,in "Lisede syan" isimli aratrmas vardr. syanc renciler alt sosyo-ekonomik dzeyden gelmektedirler. Fakat aratrclar, bu konumla isyanc nitelik arasnda dorudan bir iliki olmadn belirtmektedirler. Dorudan isyankr davran etkileyen, sosyo-ekonomik konum deildir. 198

Bunun yannda arac etmenler de sz konusudur, O zamandaki okul etkinlikleri ile ocuun yaamdan beklentileri arasnda (Gelecekteki stat ve etkinlikleri alglamas), iliki kurmas, isyan dorudan etkilemektedir. Stinchcombe'ye gre isyankrlk, stat kkenleriyle deil, fakat stat durumlaryla (ilerdeki beklentileriyle) ilintilidir. 3 0 Aratrmada, "Gelecekteki stat, bugnk performansla ak olarak ilikili deilse, isyanc davran gerekleir" varsaym dorulanmtr. Okulun bulunduu evre, arkada etkisi de isyan sebepleri arasndadr. Anababadan kopma, ya ilerledike artyor ve okulun nemi artyor. zetle, arkada grubu ya da arkada dayanmas, bir deikendir ve bireyin kkenini (Sosyo-ekonomik dzey, ya, cinsiyet), okul iklimini ve etrafndaki evrenin niteliini etkilemektedir. 31 B. Trkiye'deki Aratrmalar 1975 ylnda lise son snf rencileri zerinde yaplan bir aratrmada, iyi bir arkadan nitelii olarak, arkadalarn tanmas, bireysel zelliklerine sayg gstermesi birinci srada yer almtr, ikinci derecede, arkadalarna yardm etmek, ibirliine girmek, nc olarak da her konuyu serbeste konuma ve tartma belirtilmitir. 32 renciler, kendilerini arkada evresinde daha rahat hissetmektedirler. Ayrca, yaam daha iyi tanma ve tartma, kendini daha iyi tamma frsat bulmaktadrlar. 3 3 Lise rencileriyle ilgili bir aratrmada rencilerin yarsndan ou, arkadalarnn "Kafa dengi" olmasna nem vermilerdir. kinci derecede, arkadalarnn evrede beenilen bir kii olmasna ve nc derecede ise alkan olmasna dikkat ettiklerini belirtmilerdir. 34 Ayn aratrmada renci ailelerinin byk bir blm, ocuklarnn terbiyeli ve saygl insanlarla arkadahk etmelerini istemektedirler. ikinci sray iyi aileden gelen genlerle arkadalk etmelerini bekleyenler oluturmaktadr. 3 5 rencilerin en yakn arkadalarnn byk lde okuldan olduu ortaya kmtr. Bunun dnda, mahalle evresinden seilmektedir. 3 6 Yalnz bu renciler lise rencisidirler. Oysaki mahalle arkadal, toplumumuzda ok nemli ve yaygndr. Bu sebeple ocukluk dnemi arkadalar tamamen mahalleden seilir. Ergenlik dnemi ile ocukluk dneminden kanlar, evrelerini de genilettikleri iin arkadalklarm da okul ve baka semtlerden kurabilmektedirler. 199

Lise ikinci snf rencilerinin arkada tercihleri zerine yaplan bir aratrmada u sonular elde edilmitir: 3 7 . a) Lise II. snf dzeyindeki ergenlerin arkada tercihlerinde arkadan akademik baar dzeyi nemli bir etmendir. Derslerde ortann alt baar gsteren kimseler, arkada olarak hi tercih edilmemektedirler. b) Alt sosyo-ekonomik dzeydeki kz ve erkek rencilerin genelde ok arkada olan birisiyle arkadal tercih etmedikleri grlmtr. st sosyo-ekonomik dzeydeki kz renciler ise ok arkada olan kimseleri tercih ettiklerini belirtmilerdir. c) Popler olan kimseler daha ok tercih edilmektedir. d) Erkekler, daha ok kendileriyle ayn fikir ve grlere sahip olanlarla arkadalk kurmay tercih etmilerdir. e) Kendilerini eletiren bir kimseyi arkada olarak tercih etmemektedirler. f) Alt sosyo-ekonomik dzeydeki kz ve erkeklerin daha ok okulda birlikte olduklar kimseleri arkada olarak tercih ettikleri; buna karlk st kesimdeki rencilerin ise daha ok tatil kamp, motel ve spor faaliyetleri gibi da ak yerler ve etkinliklerde birlikte olduklar kiilerle arkadal tercih ettikleri grlmtr. g) genel olarak, "Kendini beenen birisi olmamas, tercihlerde en nemli zelliklerden birisidir. Ayrca, yine tercihlerde, yakkllkgzellik ve iyi giyim gibi zelliklere nem verilmemektedir.

200

ONDRDNC BLM NOTLARI 1 Havighurst-Neugarten: Society and Education, s. 160, 4 th Ed. U.S.A. 1975. 2 Havighurst-Neugarten, a.g.e., 4 Elkin, a.g.e., s. 63. s. 160. 3 Elkin, F.: The Child And Society: Sec. Ed. 1960, s. 124. 5 Elkin, a.g.e., s. 63. 6 Elkin, a.g.e., s. 63. 7 Cole and Cox: Social Foundations of Education, U.S.A., 1968, s. 147. 8 Bursalolu, Z.: Eitim daresi, Ankara 1967, s. 115. 9 Cole and Cox: a.g.e., s. 153. 10 Ozankaya, .: Toplumbilim Terimleri Szl 10a Cole and Cox: a.g.e., s. 145-146. 11 Havighurst-Neugarten: a.g.e., s. 164. 12 Havighurst-Neugarten: 13 Elkin, a.g.e., s. 63-67. 14 Elkin, a.g.e., s. 63-67. 15 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 160. 16 Bursalolu, a.g.e., s. 116. 17 Bursalolu, a.g.e., s. 116. 18 Selznick and Broom: Sociology, U.S.A. 1963, Third Ed. s. 112. 19 Havighurst-Neugarten: a.g.e. s. 163-164. 20 Havighurst-Neugarten: 22 Ottavvay, a.g.e., s. 152. 23 Bursalolu, a.g.e., s. 115. 24 Bursalolu, a.g.e., s. 115. 25 Boocock, S. Sarane: An Introduction To The Sociology of Learning, s. 210. 26 Boocock, a.g.e., s. 211. 27 Boocock, a.g.e., s. 213. 28 Boocock, a.g.e., s. 221. 29 Boocock, a.g.e., s. 222. 30 Boocock, a.g.e., s. 228. 31 Boocock, a.g.e., s. 239. 32 Onur, Bekir: Orta retimde Ahlk Eitimi, s. 225. 33 Onur, a.g.e., s. 230. 34 Gke, Birsen ve dierleri: Orta retim Genlii, s. 70. 35 Gke ve dierleri, a.g.e., s. 70. 36 Gke ve dierleri, a.g.e., s. 71. 37 lk, Siral-Arsoy-Sezen: Lise II. Snf Dzeyindeki rencilerin Arkada Tercihleri, Eitim ve Bilim, Cilt 8, Say 45, Eyll 1983. a.g.e., s. 163. 21 Ottavvay, A.K.C.: Society and Education, England 1968, s. 151. a.g.e., s. 164.

201

15.
Blm

KTLE LETM ARALARI VE ETM

I. NTELKLER

Basn, radyo, TV, film gibi iletiim aralar da ocuu toplumsallatrrlar. Bunlar dier toplumsallatrma aralarna oranla daha yenidirler; kiileraras etkileime dorudan katlmazlar. 1 Fakat bu aralarn ierii ve personeli, toplumda geni bir saygnla ve hatr saylr bir bilgiye sahiptir. Ayrca, zellikle reklmlar yoluyla gsteride ok etkili olmaktadrlar. Bu aralar ocuun hayat alannn nemli par. alardr. II. LEVLER

/
Bu aralar, ocuun gnlk hayatnn byk bir ksmn doldurmaktadr. Yine bunlar, dier kurumlarn yapamad popler kltrn birok zelliklerini gznne koyar. rnein hayal, mizah tipler gibi. Ayrca birtakm davran modelleri de sunarlar. Bunlar eitli kiilik tipleri ve kahramanlk yaratma yoluyla yapar. Bu kiilerin yaratlmasnda mesleksel ve etknik gruplardan da yararlanlr. ocuk bu aralarla ognk deneyim ve ilikilerinin tesine uzanan toplumsal tipler ve hayat biimleri hakknda bilgi edinir. Baka ilevleri, ocuklara dier aralardan elde edemedikleri geni bir dizi halinde rol alma modelleri vermektir. rnein film ve T V yldzlar kamu simgesi durumuna gelerek belirli bir stat ve kiilik zelliklerini temsil eden bir tip olutururlar. ocuk tarafndan rol oynama ve taklit kaynaklar olarak kullanlabilirler. Kahramanlarla zdeir ve onlara tapacak derecede bir hayranlk duyarlar. Kitle iletiim aralarmn toplumsallatrma ile ilgili etkisi sorunlar karmaktr 2 . lkin, bu aralara ocuun tepkileri onun geliim dze202

yine baldr. Yaa gre de ierikte bireysel seim vardr. 11-12 yalarndaki ocuk, macera konularn tercih eder. Daha ileri yalarda eitsel, realist konulara ilgisi artar. Tarihsel ve entellektel karakterlerin makul davranmalarn ister. Ayrca ocuun zel tercihleri ve tepkileri, kiileraras ilikilerine baldr. Konu ve kahramanlarn etkisi, toplumsal kkenlerle de ilgilidir. 3 Etnik gruplara gre bir kahramann etkisi farkllaabilmektedir. r nein A.B.D.'de gecekondu blgesindeki ocuklar bakmndan bir kahraman, gangsterlik, saldrganlk ve iddete yol aabilmekte, dier blgelerde ayn etkiyi yaratmayabilmektedir. I I I . T E L E V Z Y O N VE E T M Televizyonun ocuk asndan hem yararl, hem zararl sonular sz konusudur. 4 A. Yararlar a . ocuklar eve balayarak ailede ortak ilgiler yaratp aile mutluluunu gerekletirir. b . ocuun kltrn gelitirir. c . ocuu dnmeye tevvik eder. d . ocuklarn ilgi ve hayat alanlarm geniletir. e. ocuklarn estetik zevklerini gelitirir. B. Zararlar a . ocuu yararl etkinliklerden alkoyabilir, onu edilginletirir, yaratclktan ve etkinlikten uzaklatrr. b . ocukta tek tip deer yarglar gelitirilebilir. c. Duygusal ynden gven iinde olmayan ocuklarda endie ve korkular gelitirebilir. Onlarda srekli korku iinde olma gibi davranlar gelitirebilir. d . ilkokul yllarnda kiiliklerinin biimlendii dnemde onlarda saldrganlk duygular gelitirebilir. e . A.B.D. de zellikle ocuklar arasnda imanlk yaygndr. Bunun sebebi, T V karsnda saatlerce kprdamadan oturmak ve abur cubur yemektir.

203

f. TV'de grdkleri hereyi gerek olarak alglayabilirler. 5 g) ocuklar, gerekle gerek olmayan ayrdetmekte glk ekerler. Gzleri nnde olup bitenin bir oyun ya da temsil olduunu bilmez, gerek sanrlar. Sperman gibi umaya alrlar. rnekler6 ; Los Angeles'te bir hizmetinin, evin 7 yandaki olunu pimekte olan kuzu halamasna, dvlm cam serperken yakalamas ve ocuun amacmn, TV. de grd benzer bir olaydaki gibi, ev halknn lp lmeyeceini denemek olduunu sylemesi. Boston'da 9 yanda bir ocuun, karnesindeki zayflar en kestirme yoldan zmlemek iin retmenine ylbanda zehirli ukulata gndermeyi babasna teklif etmesi ve sebep olarak, T V ' d a bu yoldan karsn ldren bir adamn yakalanamadn sylemesi. TV.'deki bir filmde, bir slah evindeki ocuk etesi tarafndan bir lehimci aletinin sapyla gerekletirilen rza geme olayn izleyen 9-15 yalarndaki drt ocuun, drt gn sonra, San Fransisco Plajlarndan birinde iki kk kza, ayn eyi bira ieleriyle uygulamalar. Los Angeles'te iki ocuun, Tv de izledikleri bir polisiye dizideki yntemi kullanarak bir bankay soymaya kalkmalar ve 15 kiiyi 7 saat rehin tutmalar. 1965 yeni yl sabahnda, New York'ta W N E W televizyonunda bir muppet ov srasnda, spikerin, sesini alaltarak, "Babanz uyuyor mu? Uyuyorsa cebindeki czdann an, kimseye gstermeden zerinde eski bakanlarn resimleri bulunan yeil katlardan bir ka tane aln, bir zarfa koyup u adrese yollayn," demesinin ertesi gn, spikerin Tv istasyonundaki adresine iinde dolarlar bulunan zarflarn yamaya balamas, fakat sorumlularca farkna varlarak duruma el konulmas. Televizyonun ocuklar zerindeki olumsuz etkilerinden birisi, iddet duygularn uyarmasdr. Saldrganlk ierikli programlar ocuklar da saldrgan olmaya yneltmektedir. ocuk, kitle iletiim aralarnn gnlk ve anlk tatmini iin kullanr. Toplumun modellerini renmek iin deil. Fakat bu arada bilinsiz olarak bunlar da renmekte ve toplumsallamaktadr. . Ayrca kitle iletiim-aralar, ocuun eitilmesi bakmndan sadece eitim amacyla okullarda kullanlmaya balamtr. 204

Okul sistemlerince iletiim aralarnn eitimsel imknlar uzun sre farkedilmitir. Gldr kitaplar, tarih ve edebiyat retmek iin yaynlandlar. Tamamen eitimsel filmler yapld. Eitimsel radyo, okul dndaki doa aratrmalar, edebiyat, tiyatro, corafya ve matematik dallarndaki uzmanlar snfa getirmitir. Sonra eitimsel TV, eitimsel radyonun yerini ald. Bylece grsel eitim alan bir uzmanlk durumuna gelmitir. Bu konularda retmenler kurslardan geirilmektedir. Ayrca batda gelimi lkelerde grsel iitsel kitaplklar oluturulmutur. 7 Eitimcilerin tm kitle iletiim aralar bakmndan ilevi, bu aralardaki programlar ve yaynlar eletirmek ve semektir 8 . Zararl olanlar ocuk ynnden eletirmek, en uygun olanlar ise ocuk iin semektir. zellikle TV, yetikin eitiminde de yararl olabilir. Onlara hem okuma yazma, hem mesleksel kurslar asndan yararl olabilir. Ayrca onlarn bilgi, grglerini arttrmak, tutumlarm deitirmek ve genel kltrlerini arttrmak asndan da olduka yararl olduklar bir gerektir. TV, ayrca eitimsel programlarnda en yetenekli retmenlerden geni kitlelerin yararlanmasn da salamaktadr. Radyo ve Televizyondaki eitim yaynlar, ieriine gre a) Temel eitim, b) Tamamlayc eitim olarak gruplandrlabilir. 9 Temel eitim trndeki eitici yaynlarda, okullarda verilen eitim verildii gibi, bireye baz beceriler, uralar, bilgiler verilmesi de amalanr. Bu eitim kapsamna okula giden renciler girdii gibi, okul dndaki kiiler de girebilir. Bu eitim trne "Dorudan eitim" denir. Bu tr yaynlarda ama, temel eitimin eksikliini gidermek, bu tr eitimin etkinliini arttrmaktr. Bu eitimin kapsamnda u hususlara yer verilir. 1 0 I Bireyin dnme ve iletiim yetenekleri: Okuma yazma, konuma, dinleme, hesap yapma. II Beceri kazandrma: El ii, ev ii, tarm, hayvanclk, inaat vs. I I I . evre ve kii sal ile ilgili bilgiler. IV Doal srecin ve fiziksel evrenin bilinmesi ve anlalmas ile ilgili bilgiler. V Kiinin iinde yaad evrenin, ekonomik ve toplumsal kurum: lar bilmesi, anlamas ile ilgili bilgiler. 205

VI Kiinin deer yarg ve insiyatifi ile yaayabilecei modern bir evrene uyumunu salayan niteliklerin gelitirilmesi. V I I Ruhsal ve ahlk geliimi, dinsel inanlarn ve trenlerin toplum hayatna uygulamada davrann kazandrma ile ilgili bilgiler, b Tamamlayc eitim trnde ise kiiye haber ve genel kltr veren yaynlar girer. Yaygn eitim de denilebilecek bu tr yaynlar, rgn eitim yaynlar dnda verilecek tm eitsel ierikli yaynlar kapsar. Okul dnda bulunan herkese her konuda verilen yayndr. Gnmzde pek ok lkede yer alan eitici yaynlar unlardr: 1 1 1. Ky yaynlar Krsal kesimde yaayanlarn eitimine ilikindir. Onlara yararl bilgi, beceri, yntem ve teknikler benimsetilir. 2. ocuk yaynlar rgn eitim dnda ocuklarn toplumdan renmeleri gereken bilgileri verir. Bu bilgiler ekici biimde ses ve grnt ile ocuklara sunulur. 3. Genlik yaynlar Genlerin bugnk ve yarnki hayatlarna hazrlanmalarnda, toplumla btnlemede, beden ve ruh salklarnn gelitirilmesi, bo zamanlarn deerlendirilmesi, yayn yoluyla genlere yol gsterilir. Sanat sevgisi, ada dnya gr kazandrmak da dier amalar arasndadr. 4. Kadn yaynlar Kadmn eitimi, aile, toplum iindeki grev ve sorumluluklar, kadn haklar, ocuk bakm gibi konular ierir. 5. i Yaynlar i sorunlarm zmlemek, salkl bir retimi gerekletirmeye ynelik programlardr. 6. Genel E i t i m Yaynlar Salk, yabanc dil, ev ekonomisi, din ve ahlk, trafik ,evre kirlilii, el ve ev becerileri yetenekleri kazandrlmas (Resim yapma, bahe dzenleme, bakm, mzik aralarnn tantlmas, sporla ilgili eitli konular) gibi yaynlardr. IV. W . S C H R A M M ' A G R E L E T M A R A L A R I E T M LKS VE

Kitle iletiim aralar zerindeki aratrmalaryla tannm Wilbur Schramm, bu aralarn bir ksmm "Byk", bir ksmn "Kk" olarak ayryor. Bykler olarak TV, sesli filmler ve bilgisayarla desteklenen eitim gibi karmak, pahal iletiim aralarm belirtiyor. Kkler olarak slayt, slayt film, projeksiyon, radyo, ve programl metinleri iine alanlar koyuyor. Aym yazar, kitle iletiim aralarmn da retebildiim, bazan smf retmeni kadar, bazan da ondan daha baarl olduklarn be206

lirtiyor. 1 2 Kukusuz bu, retmenin retim yetisine, kitle iletiim aralarndan eitim iin sunulan ierie, neyin retildiine ve kime retildiine baldr. Schramm, yine, retim ynnden en stn bir ara olmad gibi, aralardan birini dierleri zerinde gstermek de yanltr diyor. V. S T E M E D E N R E N M E VE R. M E R T O N Kitle iletiim aralarndan, kiilerin kendi istekleri dorultusunda zorlanmadan, istemeden rendikleri yargs ileri srlebilir. Kukusuz bu husus, bu aralarn eitim-retim dnda kullanldnda sz konusudur. stenilmeden retmenin etkisinin ne olduu ynnden tartrsak, bunun kiinin kendi ilgisine, seimine bal olduunu syleyebiliriz. Ayrca rendiklerini ne lde anlad, algladn da hemen kestirmek gtr. Fakat yine de belirli derecede istemeden renme, dllendirme ve cezalandrma sreleri olmadan gereklemekte, insan bilinli olarak renememektedir. 1 3 Bu durumu sosyolog Robert Merton, "Anticipatory Socialization" (lerde olmas beklenilen toplumsallama, ya da gelecee ynelik toplumsallama) kavram ile aklyor: Yni, yakn gelecekte oynanacak rollerin ou kez kapal ve bilinsizce renilmesi olarak belirtiyor. Bu yaklama gre yaplan son aratrmalarda insann, nceden belirli bir yaa gelmeden, ilerde olmas beklenilen toplumsallama yoluyla pek ok rol, meslei, davran biimlerini kazandklar grlmtr.

207

VI. V l D E O VE E T M Gnmz Trkiye'sindeki toplumsal deimelerden birisi de kukusuz video olay ve onun toplum yaammzdaki etkileridir. 14 Henz bu etkilerden sz etmek erken olsa bile, yakn bir gelecekte lkemiz, video asndan eitli sorunlarla karlaacaktr. Daha ok yurt dnda alan iilerimiz aracl ile lkemize giren video, giderek kylere kadar yaygnlamaktadr. Saysal ynden, bu yln sonunda iki milyona varaca tahmin edilmektedir. "Grntl Teyp" olarak nitelendirilen Video'nun T V den fark, istenilen trde yaynlarn, istenilen anda izlenebilmesini salamasdr. Ayrca, resim dondurma, hzl, yava ve geri oynatma zellikleri de vardr. Bu yararlar asndan hem bir nimet, olumsuz ynleri ile de bir sorun olarak karmza kmaktadr. Daha ok elence arac olarak kullanlan ve saldrganl tevik, porno filmlerle cinsel davranlarda arla yolama, insanlar edilgenletirmek, aile ii iletiimi kesmek gibi olumsuz sonularn bir tarafa brakarak bugn olumlu olarak nitelendirilebilecek kullanm alanlarndan birisi olan eitim retime katklarndan sz etmek istiyoruz. Bugn, pek ok lkede video, eitimde yararlanlan gl bir aratr. Hem rgn ve yaygn, hem de bireysel retimde geni kullanma sahiptir. rgn eitimde retmenin retimini destekleyen, pekitiren, ona yardmc olan bir ileve sahiptir. Bu tr ara gerelerin retimde kullanlmasnn, rencinin okul baarsn arttrd, eitli aratrmalarda belirtilmektedir. , Orta ve yksek retimde video'dan en ok yararlanlabilecek alanlardan birisi de yabanc dil retimidir. renci hem okulda, hem de bireysel olarak birka kez yineleyerek dinledii ve izledii yabanc dil ierikli programlarla hem telaffuz, hem de konuma becerisini kolaylkla gelitirir. Kukusuz video ile yabanc dil programlarnda o programa ilikin renci ve retmen kitaplar ve dier aralar bulunduu takdirde baar oran daha ok ykselecektir. lk adm olarak zellikle Anadolu Liselerinde yabanc dil retiminde bu tr aralarn kullanlmas yarar salayacaktr. Video kullanmnn yaygn olduu lkelerde eitim amacyla kullamm alanlar ok eitlenmitir. rnein renmek, bildiklerini gelitirmek, eitli elektronik oyunlar oynayarak zek egzersizi yapmak gibi eitsel amalarla kullanmaktadrlar. Eski bir bakann anlarn izliyorlar, bylece uluslararas ve siyasal konularda bilgi sahibi 208

oluyorlar, videoda satran oynayarak zihinsel geliimlerini salyor, hatta hammlar rg rmek gibi baz el becerilerini bile video ile renebiliyorlar. Teknolojideki son gelimeleri ince ayrntlaryla grebiliyorlar, sporcular, video sayesinde rakiplerinin zelliklerini renebiliyorlar, retmen adaylar, retmen yetitirme programlarnda mikro retimle ders anlatma becerilerini banda alarak gelitirebiliyorlar. Video, ayrca hizmet ii eitimde, meslek ve teknik retimde de geni kullanm alanna sahiptir. lkemizde niversiteye giri snavna hazrlamak amacyla videodan yararlanlmaya balanmtr. Bu tr uygulamann kolej giri snavlarna, tp fakltesi rencilerine ve ii eitimine de gtrlecei zel irketlerce ifade edilmektedir. zel kurulular yannda kamu kurulularnn da tm okullara bu tr aralarn salanmas ve eitim bantlar hazrlamas bakmndan ok nemli sorumluluklar olmas gerekir. Bunun yamnda eitim vakflarnn, zel kiilerin, gnll kurulularn videonun eitimde kullanlmas asndan aba sarfetmeleri lkemiz asndan ok yararl bir husus olacaktr. Baz merkezler, video aracl ile rencilere destek hizmeti verebilirler, yaplacak baz anlamalarla ve yukarda belirttiimiz yan kurumlarn katksyla tm eitim programlarna video yoluyla destek salanmas yoluna gidilebilir. zellikle ak retim kurumlar bu tr aralar bulundurmaldrlar. rnein u anda dnyadaki ak retim kurumlarnn hepsinde video kullanlmaktadr. Eitilenler, bantlar, bazan toplu yerlerde ok az bir cret karlnda izleyebilmeli, bazan da bantlar kiralayabilmelidir. Video, eitim ekonomisi asndan da katks olabilecek bir aratr. rnein video eitim bantlar oluturacak olan kurululara yeni atlm alanlar km olacaktr. Ayrca videonun eitim harcamalarm azaltmak gibi bir baka ekonomik katks da sz konusudur. Kukusuz bu alanlar iin eitimcilerden geni lde yararlanlaca gibi, yeni uzmanlarn yetitirilmesi de sz konusu olacaktr. zellikle elence arac olarak kullanlan videonun lkemizde rgn eitim, halk eitimi, hizmet ii eitim, meslek ve teknik eitimde de yaygn biimde kullanlmas iin ilgili kurulularn ve kiilerin imkn yaratmalar gerekmektedir.

209

ONBENC BLM NOTLARI 1 Elkin, a.g.e., s. 70 2 Elkin, a.g.e., s. 73. 3 Elkin, a.g.e., s. 74. 4 ilenti, K.: ocuk ve Kitle letiim Aralar, ocuk ve Eitim isimli kitapta, s. 55 5 ilenti, a.g. yaz, s. 56. 6 ilenti, a.g. yaz, s. 58-59. 9 Aziz, A.: Radyo ve Televizyonla Eitim, s. 35. 10 Aziz, a.g.e., s. 36-37. 11 Aziz, a.g.e., s. 50-51. 12 Tokgz, Oya: Kitle letiim Aralarnn stenilmeden renmede Rol ve nemi. Eitim ve Bilim Derg., Cilt 8, Say 47. 13 Tokgz, a.g. yaz. 14 Tezcan, M.: Video ve Eitim, Eitim ve Bilim, Say 42.

210

16.
Blm

TOPLUMSAL DEME VE ETM

Bu blmde nce, "Toplumsal deime " kavramna ksaca deindikten sonra, eitim ve toplumsal deimenin teorik grnmlerini ele alacaz. Daha sonra toplumsal deimelerin eitime yansyan sorunlarna deinmek istiyoruz. I. T O P L U M S A L D E M E K A V R A M I Hi bir toplumun durgun, hareketsiz olduu sylenemez. Her toplumda srekli olarak bir dinamizm, bir deime grlr. Toplumsal davran rnekleri, toplumsal yaplar, toplumsal sistemler ve toplumsal kurallar srekli olarak deime sreci ierisindedirler. Ancak bu deime her alanda ve her zaman ak ve kesin olmad gibi, hz bakmndan da her devirde ayn deildir. Bununla birlikte deime, hibir yn ifade etmeyen bir kavramdr. Yani, toplumsal dei e, ilerleme kadar gerileme biiminde de gerekleebilir. Bu her iki eilim de aslnda toplumsal deimedir. Deime, belli bir durum esas alnmak suretiyle bu durumdan vki olacak farkllama biiminde anlalmaldr. 1 Toplumsal deime kavram ise eitli sosyologlarca farkl biimlerde tanmlanmtr. Fakat ortak bir tanm vermek gerekirse, "Toplumsal yapnn ve onu oluturan toplumsal ilikiler ann ve bu ilikileri belirleyen toplumsal kurumlarn deimesidir" diyebiliriz. Toplumsal deimeyi kltrdeki deimelerden ayrmak zordur. Bu yzden, tm toplumsal deimeleri sosyo-kltrel deimeler olarak belirlemek gerekir. II. E T M N T O P L U M S A L D E M E Y E i L K l N LEVLER Bu konuda eitimin iki ilevinden sz edilmektedir. 2 211 -

A. E T M N T U T U C U

LEV

Eitimin grevlerinden birisi, toplumun kltrel deerlerini ve toplumsal davram rneklerini gen yelerine aktarmaktr. Bu aralarla, toplum, temel toplumsal uyumu salar ve geleneksel hayat biimini korur. Buna, "Eitimin tutucu ilevi" denmitir. Bu adan eitim, bir toplumsal denetim arac olarak grlr. nk bu ynyle eitim, mevcut kltr korumaya ve dzeni bozucu nitelikte grlen davranlar denetlemeye yneliktir. Totaliter rejimlerde eitimin tutucu ilevi nem kazanr. B. E T M N YARATICI LEV

Modern toplumun, ayn zamanda, eletirici ve yaratc, yeni bulular ve keifler yapan ve toplumsal deimeyi balatmay arzulayan bireylere de ihtiyac vardr. Deiiklii hazrlamak da eitimin yaratc ilevini oluturur. Eitim sistemi, yeniliki elemanlar salar ve asgar uyumazlklarla gerekli deimelerin cereyanm gerekletirir. Yeniliki elemanlar daha ok okullar yoluyla salanr. Bunun iin eitim sisteminin kendini yenilie uydurmak gerekir. rnein sanayilemekte olan bir lkede eitim sisteminin srekli teknik yenilemeye mfredat programlaryla, bu alanda uzman salayan okullarla, retim elemanlarn yetitirmekle ayak uydurmas gibi. Bazen gelenein aktarlmas, deiikliin balatlma istei ile atma durumunda bulunabilir. Toplum yava bir biimde deitii zaman onun kltrnn yeni eleri daha kolaylkla benimsenebilir. Fakat 20. yzyln sanayilemi toplumlarndaki hzl deime dnce ve yaamn yeni ve eski alkanlklar arasnda byk atmalara yol amtr. yleyse burada, eitimin her ikisi de gerekli olan iki kart ilevi ile kar karyayz. Baz toplumsal artlar altnda bu kart ilevlerin uzlatrlmas mmkndr. Bir eitimci derki: "Eitimdeki ama yetitirilecek tipi gstermek ve bu tipin de tesinde bir gelimeyi salamaktr." Eitim, toplumsal denetim arac olarak kullanldnda, gencin davrann topluma uyacak biimde deitirebilir. Demokratik bir bir toplumda uyma, ayn zamanda deimeye hazr ve muktedir olma demektir. Oysaki bu iki ilev, zellikle demokrasilerde aym ilevin bir paras durumuna gelir. Bu iki ilevin demokrasilerde birbiriyle badama imkn daha fazladr. nk demokrasi gelenei, azam 212

dnce ve sz zgrlne msaade ettii gibi, eletiricilik ve deiiklikten yanadr. Bu her iki ilev de demokratik bir toplumdaki kiinin grevi durumuna gelir. Byle bir toplumda tam gelimi bir kii olmak demek, o toplumun tm yeliine ayn zamanda o toplumun deitirme gcyle donanm yaratc yeliine sahip olmak demektir. lkemizde halk oyunlarndaki gelimeleri bu konuya bir rnek olarak verebiliriz. Daha nceleri halk oyunlarmz, yresel kalm, tm lkeye yaygnlatrlmamt. Fakat bugn oyunlarmz yresellikten km ve gelitirilmitir. Gnll dernekler ve rgn eitim iersijde ve eitli kurulularca oyunlarmz standart duruma getirilmi, canlandrlm, konulu hale getirilmitir. Mzik ve yresel zellikleri korunarak gelitirilmitir. te bu rnekte kltrn bir gesi korunmu ve gen kuaklara aktarlm, hem de gelitirilmitir. III. T O P L U M S A L D E M E ve E T M L K L E R Eitim ve toplumsal deime arasndaki sebep-sonu ilikisi tartmaldr. Yani toplumdaki deimeler eitim sonucu mudur? Yoksa, toplumdaki deimeler eitimi deitirmekte midir? Sosyolojide sebep-sonu ilikilerinin karlkl olduunu belirten sosyologlar vardr. Bu bakmdan toplumsal deimeler, eitimi belirli bir ynde deimeye zorlad gibi, eitim yoluyla toplumun istenen ya da planlanan ynde deitirilmesi de sz konusudur. Baka bir ifade ile, eitimde balatlan bir deime, toplumsal yapnn dier paralarn deime ynnde etkiledii gibi, kendisi de srekli olarak dier paralarda meydana gelen deimelerin etkisinde kalmaktadr. Bununla birlikte, birok aratrc, karlkl ilikiyi kabullenmekle beraber balang noktas olarak toplumun deimesini alma ve toplumsal deimenin eitim sistemini ne ynde deitirdiini gsterme eilimindedirler. Toplumsal deime ve eitim ilikisinin nce kuramsal grnmleri ve daha sonra da alanlarn ele alacaz. A. T O P L U M S A L D E M E TEORK GRNMLER ve E T M LKSNN

Mc Gee, toplumsal deime ile ilgili tek etmen teorilerini noktada topluyor. 3 a. Teknolojiye nem verlenler (White, L.) 213

b. Ekonomiye nem verenler (Marx) c. ideolojiye nem verenler (IVeber) a. White, teknolojiye arlk vererek toplumsal deimeyi aklyor. zenginin orta a Avrupasna giriini oradaki feodal sistemin temel sebebi olarak gsteriyor. 4 b) Marx'a gre ekonomik etmenler, toplumsal deimede nemli rol oynarlar. O n a gre toplumdaki dier deimelerin tayin edicisi, ekonomik etmenlerdir. c) Weber'c gre ideolojik olaylar, deimenin temel sebebidir. 5 Weber, protestanln kapitalist teebbsn gelimesi iin gerekli bir ruh, bir ideoloji olduunu belirtti. Toplumsal kurumlar, deimenin arac, koulu ve etkileyicisi olarak grlebilir. Eitim de bir toplumsal kurum olduuna gre bu ynlerden yukardaki teorilere gre ilikisi kurulabilir. 6
Eitim ve Toplumsal Deime Arasndaki likiyi Aklayan Baz Kuramsal Olaslkla'

Tek faktr deime kuramnn eitleri Eitimin grn Deime arac olarak Deimenin koulu olarak Deimenin etkileyicisi Teknolojik Ekonomik Trovv Clark ideolojik Brogan

Yukardaki izelge, eitimin toplumsal deime ile ilgisini gstermektedir. A. D E M E ARACI O L A R A K ETM

Brogan, yaptnda Amerika'da okullarn siyasal ilevlerini rnek olarak veriyor. 7 Okullar, Amerikanlamay reterek siyasal ilevlerini yerine getirmektedirler. Okullar sadece siyasal ve yurtseverlik domas deil, Amerikan hayatnn gerekli alkanlklarn retmektedirler. Ortaokul ve liselerin temel siyasal baars, btn snf ve kkenlerden gelenleri bir araya getirmesidir. Bylece yapay yoldan ortaklaa bir temel yaratlmaktadr. rnein, bayrak trenleri, yemin trenleri dinseldir. Trenlerle Amerikanlatrmak bir yoldur. Bylece okul, esas olarak rgn retimin bir paras olmayp Ameri214

ka'da nasl yaandn reten bir aratr. Okul burada muazzam heterojenlikten homojen vatandal salamaya alan kurumdur. Ortak dil, ortak alkanlklar, hogrler, ortak siyasal ve mill inan yaratmaktadr. Burada grld gibi Amerikan kamu eitimi, toplumsal deimenin bir arac durumundadr. Bu durumda ideolojik sorunlar temeldir. Bu gre gre eitimin kendisi deimiyor. Fakat deimeye araclk etmektedir. Okul, burada toplumsal btnlemeyi salamaktadr. Amerika gibi birok etnik gruplardan oluan bir toplumda okullarn bu ilevleri toplumsal deimeye bir araclk durumunu almaktadr. Birok farkl gruplarn okullar yoluyla standart, tek bir Amerikan kltr yaratmalar, onlarn deyimiyle bir potada eritilmeleri (Melting pot) olay ise bir toplumsal deime gstergesidir. Sosyolog M. Gordon, A.B.D.'de lkenin etnik yapsnn karmaklyla ilgili yaklamn evriminde aamaya deinmektedir. 7 a Anglo-konformizm adn verdii ilk yaklam, gmenlerin atalarndan kalan miras reddedip Anglo-sakson grubun t u t u m ve deerlerini benimsemelerini ngrmektedir. kinci yaklam, Melting-Pot'dr. Anglo-Sakson topluluklarla dier gmen gruplarnn biyolojik adan kaynamasn, kltrlerin de i ie geerek yeni tip bir Amerikan insan yaratlmasn amalamaktadr. Gnmzde geerli olan nc aama ise "Kltrel oulculuk" dur. Buna gre, gmenlerin topluluk hayatlarna ve kltrlerine ait nemli eleri Amerikan yurttal balamnda korumalar, siyasal ve ekonomik adan Amerikan toplumuyla btnlemeleri anlay savunulmaktadr. Bugn A.B.D. de kltrel eitlilik biimlerinin gemie oranla ok daha fazla kabul grdn izlemekteyiz. Osmanl toplumunda ise eitim, byle bir ilevi yerine getirmememitir. nk etnik gruplar kendi eitimlerinde serbest braklmt. Fakat Cumhuriyet dnemindeki eitim, byle bir araclk roln oynamtr. B. T O P L U M S A L D E M E N N K O U L U O L A R A K ETM Yukardaki rnek, deimenin koulu olarak da grlebilir. Ekonominin gelimesi, rnein A.B.D.'de, yksek derecede eitilmi insangc ve her eit eitilmi kiilere ihtiya duyulur. Ekonomi byle nitelikteki kiileri ister. Meslek yaps deiir. Bu deimede, 215

aratrmann rasyonellemesi vc devlete, sanayiye uygulanmasyla yksek derecede eitilmi nfusa talep yaratmaktadr. A.B.D.'de koleje, yksek retime devam edenlerin hzla art bu taleplere bir yanttr. Yine, toplumsal hareketliliin koullarndan birisi de eitimdir. Bu noktay ilgili blmde ele almtk. Ekonominin hzla deitii bir toplumda en deerli becerileri ve onun esnekliinin retimini yksek retim salar. Ortaokul ve lise mezunlarna oranla kolej ve yksek okul mezunlar daha fazla cret elde etmektedirler. Ayrca, bu kimselerin alma gvenlikleri daha fazladr. Trov, A.B.D.'de yksek retimin niteliinin mesleksel yapnn deimesinde esas etkileyici olduunu tartmtr. Fakat mesleksel yapdaki bu deimeler ekonomik olaya dayanr. Bu olay da eitim kurumlarn etkiler. Bylece eitim, ekonomik deimenin bir koulu olur. Ekonomik deime de eitimin sonularnn koulu olmutur. Sreler ayn zamanda cereyan etmektedir. C. T O P L U M S A L D E M E N N E T K L E Y C S O L A R A K

EITIM
Eitim, ayn zamanda, teknolojiyi deitirir, etkileyebilir. Clark'n yorumu bu yndedir. Teknolojik gelime teknisyen ve yneticilerin yetitirilmesi ile olanakldr. Teknolojinin gelimesi, verimlilii arttrr ve igcnn yapsn deitirir. Orta snf ve nitelikli ii konumlarnn orann arttrr. Clark kurumu etkileyen be gten bahseder. 1. Eitsel hazrlk dzenyinin ykselii ve ie hazrlk 2. Eitimin ekonomi ile ilgisinin art 3. Nfus art 4. Bu nfus tarafndan artan eitsel katlm 5. Eitimle ilgili siyasal ilginin art Grld gibi eitimi etkileyen gler ekonomik, demografik ve siyasaldr. Bu glerin eitim kurumuna etkisi moktada belirmektedir. 216

1. Kurumsal birlemelerin gereklemesi. (zellikle kk kolejler arasndaki birleme), yeni teknolojiler ve siyasal ilgi tarafndan getirilen kurumsal sorunlarn zm amacyla, 2. Eitsel karar vermenin artan merkezilemesi. zellikle A.B.D. de yersel ynetimden eyalete ve eyaletten ulusal dzeye doru. 3. Kurumlar, akademik dallar ve eitli zel ve kamu kurumlar arasnda gnll iliki rneklerinin douu. Bunlar, toplumsal deime tarafndan zorlanan koordinasyon ve eylemler iin yeni ihtiyalar karlayacaktr. D . M A X YVEBER'N T O P L U M S A L D E M E ve E T M TPOLOJS Weber, Konfzm incelerken, retimin, "Denetim" ve "erik" gibi iki zelliine dayanan l bir eitim tipi snflamas ileri srer 8 .

zelliklerin Snflanmas erik Denetim

Eitim Sistemi Tipi B Eitime Geleneksel

C Uzmanlk retimi RasyonelBrokratik

Sihirsel/ Kahramanlk Karizmatik

Birinci uta (A), karizmatik yap egemenliine dayanan eitim, eitli gizli olanaklar uyandrmaya alr. Kahramanlk yetenekleri ya da sihirsel yetenekler gibi. Bunlar ne retimle ilenir, ne de renimle gelitirilir. Karizma iin retim ve eitim yaplmaz. Sadece karizmatik yetenek uyandrlr. Karizmatik kii kavram, bireyi normal insanlardan ayran insan st gleri bulunan kiiyi ifade eder. Hz. Muhammed gibi dinsel bir lider, Atatrk, Napolyon gibi siyasal liderler byle karizmatik kiilerdir. kinci modelde (B), ilenmi bir insan eitmeye allr. Yaam iin gerekli baz i ve d tutumlar iin bir insan eitmektir. Bu, genellikle herkes iin yaplabilir. Sadece amalar farkl olabilir. Dinsel nitelikte olabilecei gibi lik de olabilir. nc aamada brokratik egemenlik yapsnda ise uzman yetitirilir. Ynetimsel amalar iin pratik yarar bakmndan insanlar 217
1

eitilir. rnein kamu kurulularnda, iletmelerde, atelyelerde, bilimsel ve sanayi laboratuvarlarnda, disiplinli ordularda bu tr eleman yetitirilir. Doal olarak brokrasi, rasyonel hayat biimini gelitirir. Karizma ve rasyonellik birbirinin kart deildir. Aralarnda balant ya da gei yoktur. Kahraman ya da bycnn ayn zamanda zel renime ihtiyac vardr. Ayn biimde uzman, zellikle bilgi iin y etitirilmemitir 9 . VVeber, eitimi ve kiiliklerin toplumsal retimini siyaset ve ekonomiye bal olarak grr. VVeber, deien toplumsal yapya gre (zellikle ekonomik ve politik alanda) eitimden farkl talepler olacaktr d e r . 1 0 rnein hzl olarak brokratlaan bir toplumda eski "Kltrl insan" yetitirmek amac, "Uzman insan" yetitirmeye ynelir. Yani uzmanlk bilgisini iine alan pratik bir rol iin retimde bulunulur. Weber, tarihi, toplumlarn rasyonellie, karmak ve ilevsel iblmne doru hareketi olarak grd. Ayrca rasyonelliin kanlmaz olduuna deinmitir. 1 1 VVeber'e gre toplum, ekonomik ve toplumsal gler tarafndan etkilenir ve belirlenir. Eitim de bu glerce biimlenir. Eitim, kendi bana biimlendirici etmen deildir. Toplumun ilemesinde eitimin rol ikincildir, yardmcdr. Eitimin, temel rol, bireyi toplumunu karakterize eden siyasal ve ekonomik mcadelelerde yer almas iin hazrlamas ve ona yardmc olmasdr. 1 2 E . OTTAVVAY'A G R E E l T M ve T O P L U M S A L DEME Eitim sosyologlarndan A.K.C. Ottavoay'da eitimin ksmen kendi bana bir deiim etkeni olduunu belirtiyor. Eitimin, iktidarn ve okullarn kararlatrdklar deiimleri destekleyen ve gelitiren bir g olduunu belirterek eitimcilerin deimelerin balatlmasndaki eletirici rolne deinir. Ottavay ,daha ok, eitimin toplumdaki mevcut egemen toplumsal gler tarafndan tayin edildiine inanr ve yle der: "... toplumsal gler toplumsal eylem ya da toplumsal deimeyi gerekletirmeye alan insan gruplar olarak tanmlanmaktadr. Toplumsal ihtiyalarn, tekniklerin ve deerlerin etkileimi yoluyla toplumun nitelii deitike eitim de bunu takip etmek eilimini gsterir". 1 3 Kammzca, Ottaway'n da belirttii gibi, eitsel deimenin toplumsal deimeyi takip ettii grn benimsemek daha uygundur. 218

Bu konuda Ottavuay'n u aklamas konuya aklk getirmektedir; 1 4 "Bazan, eitimin, toplumsal deimesinin sebeplerinden biri olduu ileri srlr. Oysaki bunun aksi daha dorudur. nk eitsel deime, toplumsal deimeyi balatmaktan ok, dier toplumsal deimelerin arkasndan gelir. Deime dncesi insanlarn kafasnda balar; ekseriyea tek bir kiinin kafasnda,. Mstesna kiiler, toplumlar iin yeni teknikler ve yeni deerler icat ederler. Bu dnceler insann kltrne etkisinden doar. Fakat bunlar, toplumsal gruplar tarafndan paylalncaya ve aktarlncaya kadar kltr deitiremezler. Eitim, kltr deiinceye kadar deimez. -Zamanlarn aan ve toplumlarn eitmeye uraan bir ka ncnn abalar buna istisnadr.Eitimcilerin kendileri de yurttalar olarak deime iin bir g biiminde faaliyet gsterirler. Byk eitimci, dier mstesna kiiler gibi ayn biimde daha dolaysz bir biimde deimeyi etkileyebilir. Toplumsal bilimlerde nedensellik kavram tehlikleli ve zordur. Daima birbirini etkileyen pek ok sayda deikenler vardr. Bu yzden eitim bir "sebep" olarak kabul edilmemekte, daha ok bir baml deiken olarak ele alnmaktadr. Eitimin toplumsal deimede nemli bir rol oynadnda kuku yoktur. Fakat onun etkisi birinci derecede deil, ikinci derecededir. Eitim, insanlar tarafndan bilinli ve nceden tayin edilmi bir ama iin kullanlan bir tekniktir. Ama deitiinde eitim de deiir. Fakat nce amacn deimesi gereklidir. Eitimi salayan insanlar; yn veren ise toplumsal bir gtr ve toplumsal gler daima insan gruplar tarafndan kullanlr. rnein Nazi Almanya'snda eitim, gen kuan tutumlarnn hzl bir deiiklie uratlmas sebebiyle kullanld. Bunda kazanlan baar ise eitimin propaganda gcn gsterdi. Fakat hizmet ettii amalar, ona yn veren insanlar tarafndan daha nce belirlenmiti. Grdmz gibi, demokratik bir toplumda kullanld zel biimiyle eitim, toplumdaki deiiklikleri hazrlayabilir ve bu, onun yaratclk ilevinin bir parasdr. Eletirici ve zgr davranlar tevik suretiyle ocuklar deiiklie hazrlar. Fakat bunu, ancak toplumda yeterli surette kabul edilmi deerler mevcut olduu iin yapabilir. Bu deerler, gemite toplumsal gler yoluyla yerlemitir." Yine Ottaway, bir baka yerde ayn sorunu baka bir rnekle aklyor. ngiltere'de "Radyo"nun etkilerini anlatrken radyo yaym yoluyla eitimsel deime konusunda unlar sylyor l s : 219

"... Radyo arac, okullara girmekle en deerli ders aralarndan biri durumuna geldi. Baz derslerdeki yayn serileri ok baarl oldu ve okullarda yeni retim tekniklerinin yaylmas eilimini gsterdi. Okullarn mfredatlar, rnein gncel konular, yurttalk, uluslararas olaylar gibi yeni konulardaki radyo yaynlarndan etkilendi ve fen derslerine radyonun bizzat kendisi hakknda yeni bir konu eklendi. Radyo sanayiindeki teknisyen ihtiyac artt ve sonu olarak okul ve kolejler de teknik eitimlerini arttrdlar. Btn teknik mesleklere hazrlanmakla ilgili bu son noktada eitim olduka byk bir gecikme gsterdi ki bu, btn teknik meslekler iin hazrlk bakmndan ayn derecede gerektir. Deiim emberleri kk ya da geni olabilir. Fakat hareketin genel gidii ve etmenler arasndaki dinamik etkileim izelgede de gsterilmitir.

TEKNKLER ( maknalar, bulular, haberlemeler ekonomik sistem, vs.)

, TOPLUMSAL GLER Ekonomik Siyasal Dinsel Mstesna bireyler TOPLUMSAL GEREKSNMLER

AMALAR VE DEERLER (inanlar ahlaksal tutumlar felsefeler, siyasal ideolojiler, vs.)

4
( KLTREL N T B A K ] ) ETSEL DEME [ Deiime doru * Etkileim eilim

Eitimin bir baml deiken olduu grn sosyolog Ogbtrn da paylayor ve yle diyor. 1 6 "Sanayi ve eitim, iki deikendir ve ilkin sanayide deime cereyan eder ve eitimin buna uygulanmas takip ederse sanayiden bamsz deiken olarak sz edebiliriz. Eitimi de baml deiken olarak nitelendirebiliriz. Eer kltrn bir ksm herhangi bir bulu ya da ke220

if sonucunda deiirse ve kltrn ona tabi herhangi bir ksmnda da durumlar deiirse, ou zaman kltrn baml ksmnda meydana kan deimeler, ancak bir gecikmeden sonra meydana gelir." F. E T M A K I M L A R I N A G R E T O P L U M S A L DEME E T M L K L E R Bunlar aadaki biimlerde zetlenebilir. 17 1. z c l k (Essentalism)

Bunlara gre eitim, kendi temel ilevlerinden sapmadka toplumsal deimeyi balatma gcne sahip deildir. Bunlara gre eitimin balca ilevi, bilgi aktarmaktr. Okul, bir reform deil, renim kurumudur. Toplumsal deiim ve geliim, bireylerin gelitirilmesine baldr. Okul, eski kltrden kalan bilgiyi ocua alamaldr. Ancak bu yoldan o, bugnk duruma intibak edebilir. Bu durumda, yeni kuaklar, nceki kuaklar gibi davranacaktr. Yeni kuaklarda yaratcla yer vermedii iin bu grler tutucu olarak nitelendirilmitir. Bilgi ve teknik, toplumda srekli olarak birikir. Okulun ilevi, bu bilgi ve teknii ocua nakletmektir. Kltrel mirasn korunmas ve yeni kuaklara aktarlmas, okulun temel ilevidir. Okulun programlar, gelecekten ok, geriye bakar. Bu gre gre okul ,tartmal, kukulu, soruya a konular retmez. zlmemi sorunlar snf iine girmez. Toprak reformu, vergi reformu, bunalmlar v.s. okulda grlmez, bu konular snfa girmez. Toplum nasl deiirse deisin, darda ne olursa olsun, okulun sorumluluuna girmez. Essentialistler, bilgili insan yetitirmeye nem verirlerken, perennialistler, eski kltr ocuklara aktarmak, genlerin eski kuak trelerine, deerlerine gre yetitirilmelerini benimserler. 2. K a l c l k (Perennialism)

Bu ekol, eitimin temel ilkelerinin deimez ve daim olduunu kabul eder. Devamlln deimeden daha gerek olduu grndedirler. Daimciliin temel ilkelerinden birisi, insan doas devaml ve deimez olduundan, eitim de deimezdir. 1 7 a Eitim de herkes iin ayn olmaldr. nsann her ada ve toplumda ilevi ayndr. Eitimin de insan insan olarak slah etme amac ayndr. Devaml221

lklar, en iyi biimde eski Yunan klsikleriyle renilir. (Edebiyat, felsefe, tarih ve fen) Bir baka ilke, eitimin yneltilebilecei tek uyum tr, deimeyen ve niversal geree uyumdur. Eitimin grevi, insanlar imdiki dnyaya uydurmak deil, ebed geree uyumlarn salamaktr. Bu akm, akademik nitelie fazla nem vermektedir. Aristokrat bir eitimi ngrmektedir. Entellektel aristokrasi tevik edilmektedir. 1 7 b 3. Gelimecilik (Progressivsm)

Progressive eitim, hayat aralar salayan bir gr olarak anlalmtr. Eitimde hayata nem veren grtr. Temel tezi, eitimin toplumsal deimenin dorultusunu belirleyememekle beraber, deime bakmndan zihinsel yetenei gelitirebileceidir. Yni eitim, ocua akll bir biimde deimeye karlk vermeyi retebilir. Bylece ocuklar, gerek hayattan alnm sorunsal durumlarla karlatrlp eitilirse, toplumsal deimenin gerekli kld entellektel gce ve deneyimlere sahip olurlar. Eitimin amac, bireyin toplumsal deimelere uymasn salayacak eletirici bir dima gelitirmek olmaldr. Bu durumlar salayacak bilimler ise toplumsal bilimlerdir. retmen kendi sonularn, kanaatlerini ocuklara nermez, tersine, onlar kendi deerlerine gre kendi sonularna ulamalarm tevik eder. retmenin tutumu, ynetici deil, tavsiye edicidir. Eitim, yaama hazrlamak deil, yaamn kendisi olmaldr. 1 8 4. Yeniden O l u t u r m a c l k (Reconstructionism)

Eitimciler, ocua hereyi iine alan ayrntl bir toplumsal reform programn reterek kendi balarna toplumu yeniden kurmaldrlar. Bylece eitim, yeni bir toplumsal dzen yaratacaktr. Yeni toplum, temel kurumlarn ve kaynaklarn halkn kendisince denetlendii gerek bir demokrasi olacaktr. Bunlar, progressivizmin baaramad hususa are bulmak arzusundadrlar. Bu hususlar: 1 9 a) Ama yoksunluu ya da eksiklii, b) Bireycilik zerindeki anlamsz direni, c) toplumsal deimeyi geciktiren kltrel engelleri ngrememek. Bunlara devrimciler de denebilir. Uygulama yoluyla deimeyi salamak isterler. Yaam felsefeleri harekettir. Bir sonraki hareketi daima planlamak gerekir. Yaamn temeli harekettir. Bugnk kl222

trden memnun deillerdir. Ortak bir dnya kltr isterler. topiktirler. Fakat topyann uygulanmas dnlmemitir. Uygulamak iin en geni, en etkin rgt, okuldur diyorlar. Okul rgtlenmitir, bir deerlendirme ve eletirme merkezi olmaldr. Okul, deimeyi bizzat yaratan kurum olacaktr. Byle olunca okul programlar eskiye dnk olamaz. lericilere gre sorun zme ama, bunlara gre ise aratr. amz, doal bir toplumsal deime ierisinde olmad iin doal eilimlerin ve bireysel zelliklerin gelimesini amalayan bir eitim grnn gereki olmadm dnrler. amzda atom enerjisinden yararlanma, dnya savalar, rejimler aras srekli atmalar, devrimler ve giriimleri vs. her an byk ve kkl dnm imknlarn iinde saklamaktadr. Grleri, byk halk kitlelerini azam bir kendini gerekletirme, btn imknlarn dlatrma aamasna getirme amacyla belirlenir. Bunun iin ekonomik, toplumsal, siyasal nitelikte pek ok dnmlerin gereklemesi gerekir. Bylece onlarn eitim grleri, bugne deil, gelecee ynelik bir ierik ve ama tamaktadr. Bu gr, gereken ilgiyi grm olmakla beraber, destek bulamamtr. zellikle siyasal iktidarlarn hibirisi, kendilerine kar bir gr destekleyen okulun bu grlerini uygulamak istememektedir. Eitimciler de, bu gr, eitimin amacn daraltmas, okulun toplumsal reform arac yaplmas ynnden eletirmilerdir. 20 I V . T O P L U M S A L D E M E ve E T M BALICA ALANLARI LKSNN

Toplumsal deime, eitime de yansmakta ve eitim alannda yeni sorunlar dourmaktadr. Bunlar aadaki noktalar etrafnda toplayabiliriz. A . B L M ve T E K N O L O J D E K GELMELER

zellikle uygulamal bilimlerin gelimesi, eitim sorunlarnn artna ve eitlenmesine yol amaktadr. Bu husus, hem gelimekte olan, hem de sanayilemi toplumlar iin sz konusudur. Teknolojik deimeler, okulu ynden etkilemektedir. 21 Birincisi yeni becerilere sahip bireylere talep yaratmasdr. Bylece 223

toplumsal deime ile ortaya kan yeni konumlar ve rollerin gereklerini yerine getirecek bireylerin kurumlarca yetitirilmeleri gerekir. Bu durumun okula ilk etkisi,mfredat programlarnn ve ders konularnn deitirilmesi ynndedir. lkemizde IBM makinelerinin niversitelerde aratrmalar iin ve byk iletmelerde eitli ilemlerde yararlanlmas sebebiyle bilgisayar uzmanl, turizme ilikin uzmanlklar, T V ye ilikin uzmanlk alanlar (Prodktrlk, kameramanlk, programc v.s.) okullarda rehberlik hizmetleri iin uzmanlar eitli planlama uzmanlar (Kent plancs, ekonomik planlama ve eitim plancl), sosyal hizmet uzmanl gibi yeni meslekler toplumsal gelime srecinin yaratt ve talep duyduu balca alma alanlardr. Bylece artan uzmanlama, uzmanlk retimini gerekli klmakta ve retimin uzamasna sebep olmaktadr. Teknolojik deimelerin artan hznn ikinci etkisi, okulu bitirmikimselerin yeni gelimelere intibakn salamak iin eitim sistemlerinin bireyleri hazrlamas gerektiidir. Deien mesleksel taleplere uyarlamak iin yeni beceleriler edinmek gerekir. Bunun iin her eitteki tm okullar, yetikin eitimi programlarna ve rgn yeniden eitim uygulamalarna girmek zorunluluunu duymulardr. Bu yzden yeni plnlama eylemlerine gereklilik duyulmutur. Ayrca okullar, bu deien i dnyasna bireylerin katlmn salamak iin, onlarn temel entellektel beceriler kazanmas sorununu da zerlerine almlardr. Bugn, "Yaam boyu eitim" kavram gelitirilmi olup tm lkelerde benimsenmekte ve srekli bir eitim anlayn ifade etmektedir. Bu amac gerekletirmek sadece okullar yoluyla olmamakta, i yerleri (irket, fabrika, devlet daireleri) de devreye girmektedir. Okul sonras eitim, kiileri, duruma altrma, bilgi-beceri tazeleme, yeniliklerle donatma gibi amalara ynelmitir. Bunlar "Halk eitimi" (Yetikin eitimi) ve "banda eitim" gibi programlarla gerekletirilmektedir. Bugn Mill Eitim Bakanl, Salk Bakanl, orduda ve dier bakanlklarda "Hizmet i Eitim" kurslar verilmektedir. Devlet Yabanc Diller Okulu da bu trdendir. Ayrca yurt dnda bilgi grg arttrmak amacyla devlet memurlarna imknlar salanmtr. Ayrca niversitelerimiz de eitli programlaryla (Lisans tamamlama, retmen yetitirme, yksek lisans ve doktora) bu tr ihtiyalar karlamaktadr. Ayrca Devlet Memurlar Yasas da memurlarn hizmet ii eitimlerini salamak iin her kuruluta birer eitim birimi kurulmasn ngrm ve bu husus ksmen gereklemitir. Bylece 224

bu kurumlar, kendi personellerinin eitimi iin srekli olarak, tam zamanl eitim uzmanlarna ve retim personeline ihtiya duymulardr. Teknolojik deimelerin okul zerindeki nc etkisini birka noktada toplayabiliriz. a) Kitle iletiim aralarnn gelimesi. zellikle televizyonun. b) Ulatrma sistemindeki deimeler. c) retim ara ve gereklerindeki gelimeler, Radyo, TV, Basn (Kitap, gazete, dergi) ve filmlerden eitim bakmndan lkemizde geni lde yararlanlmaktadr. Bu aralar lkemizde rgn eitim ve doal eitim asndan birer ara durumuna gelmilerdir. Ulatrma aralar da okulu etkilemitir. rnein A.B.D.'de otomobilin art, yeni ergen davran modelleri yaratmtr. Bylece ayr bir ergen kltr gelimitir. Otomobil, bunlara zgrlk ve hareketlilik salamtr. Ailelerinin dorudan denetiminden kurtulmular, ayrca otomobil onlara gizlilik kazandrmtr. Ayn eyler lkemiz bakmndan da geerlidir. Snrl da olsa zellikle byk kentlerdeki yerli ya da yabanc araba sahiplilii onlara hareketlilik, elenme, dinlenme ve zel ergen kltr gelitirme imknlar salamtr. Yeni retim ve ynetimsel teknikler de okullarda renimi etkilemitir. Bilgisayarlar ve dier retim ara-gereleri retimin ehresini deitirmitir. Karmak beceriler retimi iin otomatik snf sistemleri, kayt, plk koruma aralar, dil laboratuvarlar, fiziksel bilim malzemeleri, grsel iitsel aralar, tipik bir i, uzmanlk ya da endstriyel alan durumuna gelmitir. Sanayileme yeni i alanlar yaratrken otomasyon hareketi, belirli i kollarndaki iilerin isiz kalmalarn ortaya karmaktadr. Eer teknisyen, gl bir genel eitim alamamsa isiz kalmaktadr, ite byle kimselerin yeniden yeni i alanlarna yneltilmesi iin yetikin eitimi kursalarnn nemi giderek artmaktadr. Esasen iblmnn hzla art, yeni uzmanlk alanlar yaratt iin, isiz kalanlarn bu yeni alanlara yneltilmesinde eitime grev dmektedir. Uzmanlama, ayrca, resm ve zel kurumlarda olduu gibi okul ve eitim kurumlarnda da ynetici-uzman atmasna sebep olmaktadr. Uzmanlar genellikle fikren soyutlanm kiilerdir. Kendilerine 225

zg bir dnyada yaarlar. Genellikle sorunlar kendi uzmanlk alarndan grrler. Bu sebeple yneticiler, teknisyenin, uzmann egemenliinden srekli olarak yaknrlar. Bylece aralarnda srekli atmalar domaktadr. Uzmann stats, yneticinin cahilliine baldr. Uzmanln geliimi, ynetimi g durumlara sokmaktadr. nk ynetici, uzmanlara bal kalmaktadr. Onlara danmak zorundadr. Aksi durumda o yneticinin hiyararik miri, denetlemelerinde uzmanlarn raporunun alnp alnmadna bakar, okul iinde ve eitim kurumlarnda yneticilerin retmen rehberler, eitim aralar ve program gelitirme uzmanlar ile atmalar bu konuda birer rnektir. zellikle okul yneticisi ile rehberlerin atmas lkemizde olduka yaygnlamaktadr. B. K E N T L E M E Sanayileme sreci, kentlemeyi beraberinde getirmekte, kentleme ise, eitim kurumunu etkilemektedir. T m lkelerde krsal alanlardan kentlere doru srekli bir i g hareketi grlmektedir. Bu durum, okullarda renci saysnn artmasna, snflarn kalabalklamasna, okul saysnn yetersizliine, retimin niteliinin dmesine, retmen saysnn retim ara ve gerelerinin sayca yetersizliine yol amaktadr. Kentleme ile krsal alanlarda grlen sk, yzyze ilikiler ortadan kalkmakta, ilikilerde zlme ve dalma olmaktadr. Bylece atan deerler, toplumsal gr birliini azaltyor. Toplumsal gr birliinin olmay ise, kamu yararn herkesin kendisine gre yorumlamasna yol amaktadr. Bylece bireylerin ahlksal ve dncesel grlerinde blnmeler olmaktadr. Kentleme, ayrca ocuk sululuunu da arttrmaktadr. Bu durum okullarn yeni nleme tekniklerini bulmalarna yol amaktadr. Kent toplumsal ilikileri, ahlk ilikileri, renciyi deitirmekte, bu durum eitimcilerin davran deiikliini gerektirmektedir. Bu da ksa zamanda gerekleememektedir. Kentleme srecinde okulun sorumluluklar u noktalarda toplanmaktadr 2 2 . a) Okul, eitli gruplardan, eitli etnik gruplardan kent okuluna gelen rencileri kltrletirmek, kaynatrmak zorunda kalmaktadr. Ayrca eitli toplumsal snflardan gelen ocuklar iin de ayn ey sz konusudur. 226

b) Toplumsal normlarn yksek derecede ihlli karsnda okul, toplumsal denetim mekanizmalar iin destek salamakta nemli bir role sahip olmaktadr. c) ocuun kent yaamna yeter derecede intibakn salamak iin onu bu yaama hazrlayan zel eitsel deneyimleri salamak zorunda kalmaktadr. Ayrca okullar, kentleme sreci dolaysyle dier blgelerden gelen etnik gruplar da dier insanlar iin meslek eitim ve rehberlik gibi hizmetler yannda yetikin eitimi kurslar, dil, yurttalk bilgisi ve tarih gibi alanlarda eitimde bulunmak zorunluluunu duymulardr. 2 3 lkemizdeki gecekondularda hl klsik retimde bulunulmaktadr. Oysaki bu tr retim, yukarda deinilen okulun sorumluluklarn yerine getirememektedir. Gecekondulardaki eitim ve halk eitiminin, hem yeni gelenleri kente uyarlamak, yeni evreye uyum salamak, hem de klsik renim trnden ok, teknik retime ynelmek, yeni ortamda yaamak, geim salamak iin gerekli beccrileri salayc ekonomik grevleri yklenmesi gerekmektedir. nk dk gelirli gecekondu halknn ocuklarna ynelecek teknik eitim, onlarn ksa zamanda meslek sahibi olmalarn salayabilir. Ayrca yetikinler iin okuma yazma kurslar, kadn eitimi ve eitli meslek kurslar da gereklidir. Bizde ise gecekondu yrelerindeki okullar, evreden soyutlanmlardr. evre ile hi ilikisi olmayan ayr bir dnyadrlar. evreyi kalkndrmaya ve evrenin kltr merkezi olma ilevini zerine alabilecek topluluk okulu tipine dnmemilerdir. Sadece geleneksel okul tipindedirler ve salanan eitim ilevsel deildir 2 4 . C. DEMOGRAFK DEMELER

Dnyann her tarafnda grlen nfus art, eitime olan talebi giderek arttrmaktadr. Bu talebin yeterince karlanamamas, eitimde sorunlar dourmaktadr. nk nfus artna paralel olarak okul, retmen says da o oranda art gsteremiyor. rnein lkemizde hem nfus art ve hem de dier sebeplerle niversitelere artan talep karsnda mevcut niversiteler yant verememektedir. Bu durum, retim tekniini de etkilemi, mektupla retim, yay-kur gibi uygulamalar ortaya kmtr. Kalabalk snflar retimin niteliini de etkilemekte, ikili, l retimlere yol amaktadr. 227

retim

Biimlerine

Gre

Etkinlikteki

lkokullar

l ve le Merkezleri Yllar 1968-1969 1970-1971 1974-1975 Normal 1.383 1266 999 kili 1.754 2179 2602 l 34 50 149 Top. 3171 3495 3750

Bucak ve Kylerde Normal 28.253 27.287 27.052 kili 4083 7528 10212 l 22 22 46 Top. 32358 34837 37310

Kaynak: 4. Be Yllk Kalknma Plan, 1979-1983, s. 436.

renci says tm retim kademelerinde hem demografik ve hem de halkn eitime olan toplumsal talebinin artmas sebebiyle giderek artmaktadr. Bu saysal bask, eitimin nicel (Kalite) bakmndan gelimesini gletirmektedir. imdi, lkemizde bir toplumsal deime gstergesi olarak klsik ve teknik eitimindeki nicel gelimelere bir gz atalm. a. lkretim Temel Eitim I. Kademede (lkretimde) kinci ve nc Plan Amalarnn Gerekleme Durumu

Plan Amalar Yllar 1970-1971 1975-1976 1977-1978 a.nf. (7-12 y a ) 5.720 5.988 6.242 Toplam renci 5.400 5.689 6.242

Plan Amalarnda Gerekleme (Bin) Okullama Oram % 94 97 100 a.nf (7-12 ya) 5.992 6.109 6.147 Toplam renci 4.992 5.320 5.384 Okullama Oran % 83.3 87.1 87.5

Kaynak: 4. Be Yllk Kalknma Plan, s. 434.

nc plan dneminde okul saylarnda % 7.2 lik bir art olmu, 1973-1974 retim ylnda 40.610 olan faal ilkokul says 19771978 retim ylnda 43.526 ya ykselmitir. Okulsuz ky says 1970 ylnda 4662 den 1975 ylnda 3116 ya inmitir. b. Temel Eitim kinci Kademe (Ortaokullar) 1973-1978 yllar arasnda ortaokul saysndaki art % 51.1 olduu halde renci saysndaki art % 18.3 dolaynda olmutur. 228

3. plan dneminde de srdrlen dengesiz ve dzensiz okul ama politikas sonucu baz blgelerde ikili retim artarken, zellikle krsal blgelerde 1 ya da 2 retmenle alan ortaokullarda atl kapasite yaratlarak eitimin nitelii drlmtr. c. Genel Ortaretim (Liseler) 1963 ylnda genel lise oran % 62 iken 1978 sonunda % 60 olmutur. Oysa 3. plan dnemi sonunda bu oranlarn, genel retim iin % 45 ,meslek ve teknik retim iin % 55 olmas ngrlmt. Ancak gelime, mesleksel ve teknik retim dorultusunda deil, genel liseler dorultusunda olmutur. Bu durumda renciler, en kk yerleme birimlerine kadar alan genel liseleri tercih etmekte, niversiteye girite lise mezunlarnn tm faklte ve yksek okullara kabul edilmesi rencileri genel ortaretim yapmaya ynlendirmektedir.
3. Plan Yllar Toplam 1973-1974 1974-1975 1975-1976 1976-1977 1977-1978 2124 2300 2592 2907 3211 Dneminde Genel Ortaretimde Saysal Gelime

Ortaokul Says renci Says 893.930 899.137 996.020 1012.091 1057.756 Toplam 594 641 733 790 871

Lise Says renci Says 227.010 310.680 353.345372.492 425.180

Kaynak: 4 Be Yllk Kalknma Plan, s. 440.

d. Meslek ve Teknik retim Hernekadar istenen amalara henz ulalmam ise de bugn toplumumuzda geni bir meslek ve teknik retim rgt vardr. Bu konudaki saysal gelimeleri aadaki gibi zetleyebiliriz. Ortaokul ve lise dzeyinde retim yapan okullardan oluan rgn meslek ve teknik ortaretimin 1. devresinde 1973-1974 retim ylida 48.880 olan renci says toplam % 201.7'lik bir artla 1977-1978 de 147.490 olarak gereklemitir. Ancak bu saysal gelime iinde en byk pay, m a m Hatip ortaokullarna aittir. 1973 1974'te mam Hatip okullarndaki renci says toplam 10.785 iken % 904.5'lik artla 1977-1978 de 108.345'e ulamtr. 229

Okullama

Oranlarndaki

Gelime

(1973-1978) (Yzde) 1977 1978 4.9 10.0 14.6

Mesleki ve Teknik retim 1. Derece Mesleki ve Teknik Liseler Genel Liseler

1973 1974 1.9 9.0 11.2

1974 1975 2.3 9.2 12.3

1975 1976 3.1 10.0 12.5

1976 1977 4.1 9.8 13.0

Kaynak: 4. Be Yllk Kalknma Plan, s. 441

aa. Teknik Liseler 3. Planda, tm teknisyen okullar ile fizik imkn ve retim kadrosu uygun sanat enstitlerinin 1973-1974 retim ylnda ilk kayt yapacak biimde teknik liselere dntrleceinin ngrlmesine karn, bu dzenleme plan dnemi iinde gerekletirilmemitir. Uygulama, teknik lise ve endstri meslek liseleri ayrm biiminde olmutur. Teknik liselerin gelimesi snrl tutulmu, bu sebeple gelime daha ok endstri meslek liselerinde olmutur.
Teknik Yllar 1973-1974 1974-1975 1975-1976 1976-1977 1977-1978 Liselerde Gelime Mezun 1.191 1.194 1.345 1.500 19731978) retmen says 159 162 170 159

Okul says 36 43 44 55 56

Kaynak: 4. Be Yllk Kalknma Plan, s. 442.

bb) Endstri Meslek Liseleri Mezunlara sanayinin talebinin ve salanan imknlarn ayn dzeydeki dier okul mezunlarna oranla daha yksek olmas, teknik, lise ve endstri meslek lisesi retim programlarnn yksek retime hazrlayc nitelii de tamas ve baz yksek retim kurumlarnn kontenjan ayrmas gibi sebeplerle bu okullara talep hzla artmtr. retim kadrosu ve donatmda gerekli nitelik ve nicelik gelimesi salanmakszn yaratlan kapasite ,eitimin niteliini olumsuz ynde etkilemitir. retmen kaynandaki yetersizlik ve sanayinin bu okullarn retmenlere salad daha iyi imknlar sebebiyle, retmen saysnda yeterli gelime olmamtr. 230

Endstri YUlar 1973-1974 1974-1975 1975-1976 1976-1977 1977-1978

Meslek

Liselerinde Mezun 17.542 19.792 22.795 25.000

Gelime

f i 973-1978,)

Okul Says 141 145 152 161 178

retmen Says 3.556 3.777 4.093 4.340 4.579

Kaynak: 4. Be Yllk Kalknma Plam, s. '443.

Kz Meslek Liselerinde renci says ynnden plan amalarna uygun gelime olmutur. Ticaret Meslek Liseleri ve mam Hatip Liselerinde saysal gelime hzl olmutur ve mezunlarn istihdamnda belli bir doygunlua ulalmtr. Planl dnemde en yksek renci art m a m Hatip Liselerinde kaydedilmitir. Yllk ortalama art oran % 24. Bunu % 13.9 ile Endstri Meslek Lisesi, onu da % 10.6 lk bir oranla Ticaret Lisesi izlemitir. Orta dereceli meslek ve teknik eitimin planl dneminde yeter derecede geliememe sebepleri ok eitlidir. En nemli sebep, bu eitim trnn maliyetinin yksek oluu ve mezunlarn yksek retime kapal olular idi. 1970 ylna dein kapal uygulama vard. imdi niversiteye girebiliyorlar. Fakat sayca az temsil ediliyorlar. Bugn teknik okul mezunlarnn * * * * niversiteye girileri salanmtr. Sanayilememiz bu elemanlara ihtiya duyuyor. Artk bu okullar snavla renci alyor. Halkn bu okullarda renim istei giderek artyor.

Bu retimin maliyetinin pahal olduunu bir rnekle aklayalm: 1977 ylnda ortaretimde renci bana birim maliyetin aadaki gibi olduu hesaplanmtr. 1 1
MEB retim Daireleri tibariyle Ortaretimde renci Bana Cari Harcamalar Birim Maliyeti (1978 Sabit Fiyatlaryla), 1977 Yl retim Dairesi Genel ortaretim Ticaret ve turizm retim Din eitimi Kz Teknik Erkek Teknik Cari Harcamalar (TL.) 8761 9380 1 0269 2 7343 1 8549

Kaynak: Mahmut Adem: Kalknma Planlarnda Eitimimizin Hedefleri ve Finansman, s. 48.

231

Grld gibi, maliyeti en dk olan 8.761 TL. ile genel orta retim (Ortaokul ve lise) rencisidir. Din eitimi rencisi ile Ticaret ve Turizm retimi rencisinin maliyeti, genel orta retim rencisinin maliyetine yakndr. Ayrca, erkek teknik retmen rencisinin maliyeti, genel ortaretim rencisi maliyetinin iki katndan fazla; Kz Teknik retim rencisinin maliyeti ise katndan fazladr. Orta dereceli Kz Teknik retimde grlen renci bana yksek maliyet, geni lde, bu okllarda retmen bana den renci saysnn azl ile aklanabilir. te yandan, erkek teknik okullarndaki yksek maliyet ,bu okullarn ar donatm giderleri, uzun haftalk alma saatleri ve atelye ile uygulama almalarnn zellikleri ile aklanabilir 2 6 . D. YKSEK RETM

Toplumsal ve kltrel deimede yksek renimin yeri daha nemlidir. Bu renime katlanlarn yalarnn yksek oluu, gnll olular, fakltelerin neyi nasl retecekleri konusundaki farkl gleri, farkl denetim ve kaynaklara sahip olular ve farkl kurum tipleri, onlarn deimedeki rollerini arttran etmenlerdir. niversiteler, geni apl aratrma ilemlerini yneten kurululardr. Bu aratrmalar bilgi ve teknolojinin gelimesine katkda bulunur. Bunlar sanayinin deimesine, kent rgtnde, tarmsal yntemlerde, gda retiminde ve dalmnda, tpta ve ruh salnda etkide bulunur 2 7 . Yksek renim, uzmanlam bir toplumun yaratlmasna yardmc olur. Yksek renim, toplumumuzda stat hareketlilii iin bir kanal durumuna gelmitir. Bu sebeple yksek renime olan toplumsal talep fazlalam, ekonominin ihtiya duyduu yksek nitelikli insan gcn yetitirmede yetersiz kalmtr. Bugnk kapasiteyle de, genlerin renim isteini karlayamaz duruma dmtr. kinci Plan dneminde toplam renci says 39.492 art, nc Plan dneminde ise 61.240 art gstermitir. E. Z E L E T M N GELMES Geliim ve eitim ihtiyalar olaan koullar altnda karlanamayacak kadar farkllk gsteren ocuklara ayrcalkl ocuklar denmektedir. Bunlarn zel eitim ihtiyalarn karlamak iin gelitirilmi olan rgt, kurumlar ,ara - gere ve hizmetlerin tmne zel eitim 232

alan diyoruz. 2 8 Grme zrller, iitme zrller, ortopedik zrller, geri ve stn zekllar, uyumsuz ocuklar, korunmaya muhta ocuklar bu gruba girmektedir. Bugn ocuk nfusunun % 14 'n oluturan bu grup, yaklak olarak 2.300.000 kadar tahmin edilmektedir. lkemizde bunlarn eitimleri ve salanan hizmetler 1950'lerden sonra balamtr. Bugn bunlara ynelik kurum ve hizmetler bakanlk dzeyinde ilkretim Genel Mdrlne bal bir ube olarak organize edilmitir. Bunlara ynelik eitim kurum ve hizmetleri drt grupta toplayabiliriz: 1 Yatl ve gndzl zel eitim okullar 2. Yetitirme yurtlar

3. Normal okullarda zel snflar 4. Rehberlik ve aratrma merkezleri. Genellikle ilkretim ve bazlar iin de orta retim imknlar salanmaktadr. Fakat bu grubun okullama oranlar ok dktr. rnein geri zekllarn okullama oran % 4, iitme zrller iin binde 8, grme zrller iin % 2.6, ortopedik zrller iin binde birdir. zel eitime olan ilginin toplumsal deime srecinde aada belirtilen toplumsal etmenler rol oynamtr. a. Varlkl ailelerin velilerinin zel eitime muhta ocuklarnn eitimin salanmas iin devletin imknlarn zorlamalar b . zel eitim alannda eitim grm uzmanlarn abalar c. Bu kiilere duyulan acma duygusu d . Bask gruplarnn abalar e. niversitelerin abalar f. Eitlik deerinin giderek yaygnlamas g . Bu kiilerin grnrdeki saysal ynden giderek artlar onlarn eitimlerini zorlamtr. l. Teknolojinin etkisiyle bunlar iin ara gereler gelitirilmitir. F. T O P L U M S A L H A R E K E T L L K ARACI OLARAK ETlM Dikey toplumsal hareketlilik olay, bal bana bir deimedir. te eitim, toplumda mevcut tabakalama sistemini de deitiren sosyo-ekonomik hareketliliin hzlanmasn etkileyen bir sretir. 233

Bylece bireyler kazanlm stat elde etme imkn bulmulardr. Bu durum snflar aras mesafenin bir lde azalmasna yol amtr 2 9 . lkemizde Cumhuriyet dneminden beri alt snflarn ocuklar belirli lde eitim yoluyla mevcut statlerini ykseltmilerdir. Toplum karmaklatka, ortaya kan yeni meslekler iin rgn eitim yoluyla bilgi ve beceriler retilmi ve bu durum alt gruplarn yararna olmutur. zellikle sanayilemi yrelerimizdeki meslek ve teknik retime olan talebin art bu hususu dorulamaktadr. Yine yksek okul ve niversitelerimizin art da bu talepleri karlayan eitim kurumlarmzdr. G . ALE YAAMINDA D E M E L E R , K A D I N ve O C U K Kent yaamndaki aile biimi ekirdek aileye dnmektedir. Byle bir ailede bireysellik domakta ve ana babann ocuklar zerindeki etki derecesi azalmaktadr. Bireyler aras gr ayrlklar domakta ,ailenin btnleyici etkisi aza'maktadr. Kent hayatnda kydekinin aksine tketici bir aile dounca eylemlerde deime cereyan etmektedir. Ailenin ocuun eitimi (Bilgi vermek ve rehberlik etmek) ilevi azalarak bu ilevin byk bir ksmn okul zerine almaktadr. 3 0 Okulun ilevleri artmaktadr. Kadnn eitli ev aralarnn gelimesi ile de artk uzun uzun ev ii iin hazrlanmas sz konusu olmad iin onun da eitimi nem kazanm ve meslek hayatna hazrlanmas iin okul eitimine talebi arttrmtr. Ayrca annenin i hayatna girii, ana okullarnn gelimesini de salamtr. * Kadn Deien ekonomik koullar, kadnn alma hayatna girmesini kolaylatrmtr. Bu durum onun rgn eitimden yararlanmasn salamtr. zellikle kentsel kesimde olduka belirgenleen bu zellik, kadnn toplumsal hareketliliini salamtr. * ocuk Kadnn alma hayatna girii, onun ocuunun bakm sorununu ortaya karmtr. Bu sebeple 0-3 ya ocuklar iin kre, 3-7 ya iin ana okulu ihtiyac ortaya kmtr. Bu ihtiyac karlamak iin lkemizde eitli kurumlar organize olmutur. Salk ve Sosyal Yardm Bakanl, M.E.B., i yerleri ve fabrikalar, Trkiye ocuk Esirgeme Kurumu, niversiteler, zel ve Tzel kiiler gibi alt tr kurulu fa234

aliyct durumundadr. Bu kurumlarn tm, bugn iin 0-6 ya grubu ocuklarnn ancak % 0.5'ine hizmet salayabilmektedir. 3-6 ya iin oran % 1. l ' d i r . 3 1 Fakat bu kurulular daha ok byk kentlerde younlamtr. Ayrca ilkokullar bnyesindeki ana snflarn says da giderek artarak 1978 ylnda 984 adet olmutur.

H. BASKI G R U P L A R I Toplumsal deime, ekonomik, siyasal, mesleksel ve dinsel ve eitsel nitelikte birtakm gl gruplarn ortaya kmasna yol amtr. Sanayi toplumlarnda birey tek bana etkin olamamaktadr. Bu yzden byle gruplar yoluyla yelerin yararlar savunulmakta, iktidarlar denetlenmekte, kamu oyu oluturulmaktadr. Bu gruplar yoluyla kamu yararndan ok, zel yararlar salanmaktadr. Bunlara toplumsal gler de denmektedir. 3 2 Bu insan gruplar ortaklaa davran ya da kanaatleriyle dier halk gruplarnn eylem ve dncelerini ya da hkmetin eylemlerini etkilemektedir. Bunlar toplumda birbirini etkileyen beer glerdir. Ottavuay, bunlar yle tanmlyor: "Bir toplumsal g bir toplumun birtakm yelerince toplumsal eylemi ya da toplumsal deimeyi gerekletirme abasdr". Bunlar genellikle organize olmulardr. rnein bir i adamlar birlii, sendika ,siyasal parti, dinsel bir kurulu, dernek, federasyon gibi. Bunlar eitimi de etkilerler. Fakat bir grup benzeri olarak nitelendirilebilecek "toplumsal snflar" ya da "kamu oyu" organize deildirler. Bask gruplar lkemizde zellikle zel eitime muhta ocuklarn (Geri zekl ocuklar vs.) eitilmesi, kadn eitimi, kimsesiz ocuklarn eitimi, okul ncesi eitimi dncesi ve uygulamas (Ana okullar, kre, yuva) gibi alanlarda eitime katkda bulunmulardr. Son yllarda ii kurulularmz, yurt dndaki ii ocuklarnn eitimi konusuna da ynelmiler ve bu konuya ilgiyi arttrmlardr. Bask gruplar lkemizde de eitim politikamza snrl da olsa katkda bulunmu, kamu oyu oluturmulardr. Fakat bunlar daha ok belirli siyasal partilere bal kalmlar ve u noktalarda toplanmlardr. Bilimsel alma ve yaynlar da snrldr. Bununla birlikte demokratik bir ortamda byle kurululardan eitimsel bakmdan yararlanmak m m k n d r . 3 3 ngiliz eitim sosyologlarndan Ottavay, bask gruplarnn eitim alann etkileyerek toplumsal deimedeki rollerine rnek olarak ngil235

tere'deki ok amal okullar dnce ve uygulamasn, her trl teknik eitimin gelimesini ve okullarda dinsel eitimin salanmasn gsteriyor. 3 4 I. DEMOKRATK GELMELER

Demokrasinin gelimesi, yaylmas da eitim srecini etkilemektedir. zellikle demokrasilerdeki dnce zgrl, eitimi hem olumlu hem de olumsuz ynden etkilemektedir. Dncelerdeki ayrlklar eitimi g durumlara drmektedir. elikili dnceleri uzlatrmak zor olmaktadr. Bununla birlikte, baz dnceler olumlu ynden eitimi etkilemekte, uygulamada eitim alanna geni katklarda bulunmaktadr. Dnce zgrl yoluyla hkmetlerin eitim politikalar lkemizde de eletirilere konu olmaktadr. J. ADALAMA

Asya, Ortadou, Afrika ve Latin Amerika gibi lkelerin toplumsal ve ekonomik kalknmalar, eitime de yansmaktadr. Bu toplumlarn gelenekilikten adalamaya geilerinde eitim programlarnn ierikleri deimekte, eitimsel imknlar nicel olarak artmaktadr. Eitim, adalamada bir ara rol oynamaktadr. adalama ve kalknma abalar da eitimi etkilemektedir. Kalknma abalar, zellikle pln'ar ,birtakm snrlamalar koymaktadr. Ynetimde merkeziyet ise, yersel ynetimi etkilemektedir. Hzl gei dnemlerinde ise kltrde atlamalar olmakta, Ogburr'un "Kltrel gecikme" teorisi kmaktadr. 3 5 Bu teoriyi eitim alanna uygularsak^ rnein, daha nce belirttiimiz uzman-ynetici atmasn ele alalm. Uzmanlk teknolojik geliimin, teknolojinin sonucu ortaya kt iin daha hzl geliir. (Madd kltr esi olduu iin). Oysaki "Hiyerari", manev kltrden geldii iin dierine oranla daha yava deiir. Bu takdirde yetki ile yeterlik aras alm olmaktadr. Bu durum ise organizasyonlar bozmu oluyor. Bu husus lkemizde de byledir. rnein tarih retmeni ynetici olmakta, teknik bakmdan yetersiz kalmaktadr. Hiyerarik rol oynayan kiiler teknik rolleri oynayamamaktadrlar. Onlar teknik alanlara getikleri zaman eski rollerini benimserler. Belirli bir sre son236

ra ynetici, bu rol liyaketle yaptn sanar. Etrafndakiler de uzman olmad iin mirin oynad rol doru sanarlar. Madd kltr-manev kltr sorunu, eski dzen-yeni dzen sorununu ortaya karyor. Eitimin ilevlerinden birisi de hzl gei dnemlerinde deime ve durgunluk arasnda bir denge kurmaktr. Eitimin, sanayileme, tarmda adalama, dzenli ve dengeli kentleme ve gelir dalmasnda denge salama gibi kalknma amalarmza yardmc olmas gerekmektedir. Deimeler yn verme bakmndan gerek genel ekonomik ve toplumsal planlar, gerekse eitimsel planlama uygulamasna nem vermek gerekmektedir. zellikle insangc ihtiyac ile okullardan mezun olanlarn says arasnda bir denge salanmas gerekir. Eitim, bireyin hem kendisi ve hem de evresi hakkndaki bilgisini ve kavrayn arttrr. Grlerini deitirir. Birey ve toplumun gelimesi iin gerekli koullan yoktur. Bu sebeple eitim ve toplum arasndaki ilikileri belirleyen daha fazla ve nitelikli aratrmalara ihtiyacmz vardr. Eitim, tanm gerei, bireylerde olumlu tutum deiikliine yol aar. Okullar deimeye uygun bir atmosfer yaratmaya alrlar. Ayrca eitim, deime korkusunu ortadan kaldrr. Deiimde rol alan yenilikiler genellikle, rgn renimden gemi deneyim sahibi kimselerdir. Bu sebeple eitimin toplumsal deiimdeki nemi aktr. Nicel ynden rgn eitimde byk bir mefsafe alm olan toplumumuzda buna kout olarak eitimde nitel ynlere de arlk vermemiz gerekmektedir. Bylece eitim, btn aamalaryla bir btn olarak ele alnm olacaktr. Bu btnlk, hem temel eitim kurumlarm gelitirmek, hem de bireyi ekonomik ve endstriyel deiimlere katkda bulunacak nitelikte gelitirecek kurumlar birlikte planlamakla salanacaktr.
ONALTINCI BLM NOTLARI 1 Fichter, a.g.e., s. 340. 2 Ottavvay, a.g.e., s. 9. 3 McGee. R.: "Education and Social Change" in On Education-Sociological Perspectives s. 69-104 4 McGee. a.g. thakale, s. 73 vd.

237

5 Yazar burada VVeberi tek faktr kuramclar arasnda belirtiyor. Fakat VV'eber hibir zaman tek faktr esas faktr olarak belirtmemitir. 6 McGee, a.g.m., s. 84. 7 Mc Gee, a.g.m., s. 97 7a Klineberg, Otto: Deien Bir Dnyada Kllr eitlilii, Gr, sav 7, Temmuz 1982. 8 M. Scotford-Archer-M. Vaughan: "Domination and Assertion in Educational Sistems" in Readings in The Theory of Educational Systems, s. 56-57. 9 VVeber, Max: The Typological Position of Conftcian Education" in The School in Society, s. 22-23. 10 slley, An Introduction to Sociology of Education, s. 77. 11 VVeber, Max: "The Rationalization of Education and Training" in tle School in Society, s. 19 12 Gerdy, F: Donald: Classical Views on Education: The Encyclopedia of Education Vol 8, 1971. 13 Ottavvay, a.g.e., s. 57 14 Ottavvay, a.g.e., s. 12 15 Ottavvay, a.g.e., s. 52-53 16 Ottavvay, a.g.e., s. 53 17 Kneller, G.: Educational Antropology, An Introduction, s. 82-94. 17a Kneller, G.: An Introduction to the plilosophy of Education, S. 42 17b Kneller, a.g.e., s. 46 18 Kneller, G.: Introduction to the Plilosophy of Education, s. 48, Second Ed. 19 Kneller, G.: Educational Antropology, s. 87 20 Kneller, a.g.e., s. 89 21 Goslin, A.D.: Social Change and Education, in "Foundations of Education" Second Ed. s. 349 22 Goslin, a.g. Makale, s. 358 23 Goslin, a.g.m., s., 359 24 Tezcan, M.: Gecekondularda Nasl Bir Eitim? Milliyet Gazetesi, 26 Eyll 1980 25 dem, Mahmut: Kalknma Planlarnda Eitimimizin Hedefleri ve Finansman, s. s. 48 26 Adem, a.g.e., s. 48. 27 VVeinberg, C: "Social Change" in, Foundations of Education, s. 91. 28 En ve arkadalar, zel Eitime Giri. 29 Tezcan, M.: Eitim Sosyolojisine Giri. 30 VVeinberg, a.g. makale, s. 83 31 4. Be Yllk Kalknma Plan, s. 434 32 Ottavvay, a.g.e., s. 49 33 Bursalolu, Z.: Okul Ynetiminde Yeni Yap ve Davran, s. 49, 4. Bas 34 Ottavvay, a.g.e., s. 57-58. 35 Stanley, O.W.: Education and Social Integration, s. 74 v.d.

238

17.
Blm

AZ GELM LKELERN ETM SORUNLARI

Eski uygarlklarn gerilemesi sonucu az gelimi halde kalm az gelimi ya da gelimekte olan ve kinci Dnya Savandan sonra bamszlna kavumu yeni, gen ve kk nc Dnya lkelerinin kalknma sorunlar bugnk gncel konular arasndadr. phesiz bu lkelerin en nemli sorunlar ekonomiktir. Konumuz eitim olduu iin biz bu lkelerin sadece eitimsel sorunlarn ele alacaz. Bu lkelerin eitimsel sorunlar dier gelimi lkelerden ayr bir zellik gstermektedir. Bugn dnya nfusunun nemli bir ksm bu lkelerde yaamaktadr. Bu sebeple bu lkelerin kalknmasnda insan esinin eitilmesinin nemli bir yeri vardr. Bu blmde nce az gelimi ya da gelimekte olan bu lkelerin genel zelliklerine deindikten sonra ortak eitimsel sorunlarna ve son olarak da bu konuda nerilen zm yollarn ele alacaz.

I . AZ G E L M L K E L E R N GENEL Z E L L K L E R Az gelimi lkelerin genel zelliklerini ok kaln izgileriyle aadaki noktalar etrafnda toplayabiliriz.: 1 1. Bir kural olarak, insanlar tarmsal bir ekonomik yapya sahiptir. Bu sebeple ortalama ulusal gelir dk dzeydedir. Ekonomik bakmdan gelimi lkelere baldrlar. 2. Tarmsal teknoloji gelimemitir. rnein iftlik ynetimi, gbreleme, hasat, depolama, pazarlama gibi teknikler geridir. 3. Dourganln yksek olmasyla ar nfus art, gelimi lkelerinkinden fazladr. Gizli ve ak isizlik oran yksektir. 4. Kentleme, gerek bir kentleme deildir. Sanayileme sonucu bir kentleme deil, hizmet sektrndeki art fazladr. Sanayileme snrldr. 239

5. Okuma yazma bilmeyenlerin oran fazladr. 6. mr dzeyi dktr. Yksek lm oram dikkati eker. 7. Beslenme yetersizlii ve kt beslenme egemendir. 8. nlenebilir hastalklarn topluma etkisi fazladr. Stma, tberkloz, tifo, dizaneteri, trahoma ve bulac ocuk hastalar. Bu lkeler sal korumada yetersizdir. 9. Yeterli sayda okullar az ve her yataki kimselere yeterli eitim programlar yoktur. 10. Kltrn dinsel ve ailesel oluu dikkati eker. Bunlarn dnda u zellikler belirtilebilir: Geleneksel deer sistemi, madd deerlerden ok, manev deerlere nem verir. Geni bir alt snf ve az saydaki elitlerden oluan st snf. Orta snfn azl. Kiisel yeterlilik, ehliyetten ok kdem, yalla nem verme. Bilim ncesi zihiniyet, olaylarn majik bir biimde, folk bilimiyle ve doa st glerle aklan. Toplumsal balarn, ulusal btnln zayfl. Bu genel zelliklerden sonra imdi de b llkelerin ortaklaa eitimsel sorunlarna deinelim. I I . G E L M E K T E OLAN L K E L E R N BAZI O R T A K L A A E T M S E L S O R U N L A R I Orta Afrika, Gney Asya ve Latin Amerika gibi blgelerdeki lkeler ve dier gelimekte olan lkeler ortaklaa eimsel sorunlar ve beklentilere sahiptirler. Bu lkelerin, eitimin ekonomik gelime amalarna ve insanlar gelitireceine dein ortaklaa inanlar vardr. imdi bu ortaklaa eitimsel sorunlar ele alalm. Don Adams ve Robert Bjork, bu sorunlar u noktalarda topluyorlar. 2 1. Yeterli r e t m e n Eksiklii Bu lkelerdeki ilkokul retmenleri birka yllk eitim grmlerdir. Bu sebeple onlarn yeterlilikleri snrldr. Birok gelimekte olan lke, eitimi yaygnlatrmak abasndadrlar. Bu sebeple yeterli retmen yokluu gze arpmaktadr. 240

Eitimciler retmenlerin gelitirilmesiyle retimin gelieceini sanrlar. Fakat bugnk eitim teknolojisindeki gelimelerin nda bu gr eletirilebilir. nk programl dersleri, mill mfredat programlar, laboratuvar malzemeleri, retimi olduka gelitirmektedirler. 2. O k u l l a r * renciyi Okulda T u t m a d a k i Baarszl ocuklar tarmsal ekonomik yapda igleriyle ailelerine yardmc olmaktadrlar. Bu sebeple onlarn okula devam etmeleri aileleri bakmndan kayp olmaktadr, ya da ana babalar yeni bilgi ve dncelerin ocuklarm geleneksel aile biimlerinden yabanclatraca korkusuyla ocuklarn okula gndermek istemezler. 3. Mfredat P r o g r a m l a r n n T o p l u m a U y m a m a s niversite ncesi okullardaki mfredat programlar, kltrel uyum, yresellik ve meslekselleme etrafnda dnmektedir. Byk bir ounluun tarmsal ekonomiye bal olduu bu gibi toplumlarda mesleksel eitimin nemi artmaktadr. zellikle okullarn tarmsal beceriler zerinde durmas gereklilii ortadadr. Mfredat programlarnda reforma gitmenin en nemli elerinden birisi de yersel ve olgusal sorunlar arasnda zel bir denge kurmaktr. Orta retimde teknie geni lde arlk verilmelidir. zellikle mesleksel eitim verilerek geleneksel uygulamalarn dnda tekniklerin retilmesi zerinde younlatrlmaldr. Teknik alanda yersel materyaller ve uygulamalardan geni lde yararlanlabilir. niversite dzeyinde ise yersel olmayan materyalin oran geni lde arttrlmaldr. Fakat bir ksm niversite rencileri ise yersel folklor, tarih, mill tarih, arkeoloji ve dilbilim alanlarnda uzman olarak yetitirilmelidir. 4. Ky ve Kent G e l i m e s i Arasnda Dengesizlik Birok az gelimi lkede salanan imknlar ve gelir dalm ynlerinden kent lehine bir durum grlr. Bu eliki, kltrel eylemler, ulatrma, konutlar v.s. bakmndan da belirginlemektedir. Eitim politikasn kentler denetler..Krsal alandan ilk ya da orta okulu bitirenler kentlere akn ederler. Kentlerde ya i aramak ya da renimlerine devam etmek amacyla gelirler. Kentliler yksek renime giri bakmndan daha ansldrlar. A.B.D.'de eitim bakmndan kaynaklar yasal yollarla kentlerden krsal kesime kaydrlmtr. Japonya'da 1900'lerden nce yksek renimde bulunan krsal kkenli rencilere tarmsal kurslar amtr. 241

Sovyetlerde 1920-1930 arasnda okullar krsal kesimde yaygnlatrlmtr. 5. E i t i m s e l G e l i m e y e Kadn Katlm Sorunu Bu lkelerde kadnn yeri evidir inanc olduka yaygndr. Okul ise kadnn bu temel rolne yardmc olmayan bir kurumdur. Kadnn eitilmesi aile balarn zayflatr korkusu, ailede ve kyde hiyerarinin yemden dzenlenmesi gerektii ve onun almasnn dine kar gelmek anlamna geldii bir gerektir. Btn bu korkular bir gereklii ifade etmektedir. Gelime, deitirilmi bir aile yapsn gerektirir. Kadnlarn zamanlarn farkl bir biimde kullanmalarn gerektirir. Cinsel ayrmdan ok baar nemlidir. Eitimin kzlar iin olmad inanc Mslman lkelerde yaygndr. Japonya ise kadnlarn eitimden yararlanmamalarn byk lde azaltan lkelerden birisidir. 6. E i t i m Sistemindeki Deerlerde Tutuculuk Az gelimi lkelerde bir ok okul durumlarn istila eden deerler gelenekseldir. rnein, kaderci inanca gre olaylar ngrlemez ve denetlenemez. 7. ift Dil K u l l a n m a Bu lkelerdeki ky ocuklar ilkel bir evrede yetiirler. Annesi ve babas az konuarak ocua ancak kendi snrl evrelerinden szederler. ocuk okula gittii zaman farkl bir dil kullanan retmenle karlamaktadr. retmen ocuun kynden olmayan uzak evreden gelmitir. ou kez ocuun ana babasnn dilinden konumaz. rencide anlamad sesleri, cmleleri, kelimeleri, saylar melodileriyle renir ve ezberler. ocuk eve dnnce ilkokulda rendiklerinden hibir ey bulamaz. Dil bakadr. Dil ayn olsa bile retmenin kulland kelimeleri ocuun anas babas kullanmaz. Bylece ocuk, ift dilin kullanld, aralarnda tam bir uyumsuzluk olan iki dnyann iindedir. 3 Bir tarafta ailesel dnyas, te yanda okulun d ve yapay dnyas. ocuk bu iki dnya arasnda bir seim yapmak zorundadr. Kyne dnecek olursa kalknma ynnden hibir yarar dokunmaz. Okulda rendiklerini ksa bir sre sonra unutur. Kente giderse kynden kopar, ilikilerini kaybeder. Bunun iin birok kylerin merkezinde etken ve ortaklaa yaram merkezleri olan "Ky Ce242

maatleri" kurmak gerekir. Bylece ocuk, kyden kopmadan verimli, dinamik vc gelitirici bir evre iinde hayatn srdrecektir. 4 I I I . N E R L E N Z M YOLLARI Yukarda eitimsel sorunlarn incelediimiz lkelerin bu sorunlarna eitli zmler nerilmitir. Bu nerileri de aadaki noktalar etrafnda toplayabiliriz. . Yeterli retmen eksiklii karsnda bu lkelerin gelimi lkelerden retmen getirtmeleri, nerilerden birisidir. Ulusalla ters dse de bu yolun geerli olaca belirtilmektedir. 5 Birok lkelerde bar gnlllerinden geici olarak geni lde bu konuda yararlanlmtr. . Teknik yardm yaklam da dier nerilerdendir. Sadece retmen olarak deil, danman olarak her tr uzman ve teknik elemanlar kalknmada yardmc olarak gelimi lkelerden gitmektedirler. 6 Bu neri de uygulamada yeterli olamamtr. Hatta gelimi lkeler az gelimilerin teknik elemanlarn kendi lkelerine ekmektedirler (Beyin g). Ayrca ekonomik yardm (parasal) da imdiye dein uygulanm abalardan birisidir. Fakat yardm miktar yetersizdir. Arttrma abalar da sonusuz kalmakta, hatta zengin lkeler yardm giderek kesmektedirler. Yardmn datm ise iyi organize edilmemitir. Yardma, siyaset olduka fazla karmtr. Ayrca az gelimiler de yaplan yardmlar ok kt kullanmlardr. Yaplan yardmlar israf etmilerdir. . Okullarn bu lkelerdeki geleneksel deerlerin deitirilmesinde nemli rol olabilecei belirtilmitir. Okullar bireylerin genellikle bakalarnn davrann ve koullar tahmin etmeye muktedir olduklar bir toplumsal ortam salayabilirler. 7 Bu yolda daha ngrlebilir bir toplumsal ortam ve evren kurulabilir. Doal olaylarn dzenlilii ve yasall ikna edici bir tazda fen kurslar, laboratuvar deneyleri ve alan gezileri ile gsterilebilir. (Kularn yumurtadan kt, eyalarn yer ekimi gc ile yere dmeleri v.s.). Nihayet, bilimsel yntem, eletirisel dnce ve grgl kantlarn dikkatli zmlenii ve deerlendirilmesi yksek snflarda retilebilir. 243

Bir anlamda retmenler, toplumun geleneksel ve modern sektrleri arasndaki bolukta bir kpr kurmak iin "Marjinal insan" olmaldrlar. Geleneki retmenler rencilerine ada grleri veremezler. Uluslararas Kalknma Merkezi Genel Sekreteri Marice Guernier'in "nc Dnyann Son ans" (La Derniere Chance du Tiers Monde) isimli eserinde ileri srd ilgin ve nemli nerileri 8 ise unlardr: Guernier'in nc Dnya iin nerdii "Yeni eitim", kalknmann anahtar olacaktr. Bunun iin yeni adam yetitirmek gere? kir. Bu yeni eitimin ilkeleri Guerrier'e gre unlar olmaldr: A. E T M E NCELK VERMEK

nc dnyada eitimin rol, ocuklar ada dnyaya katlmaya yneltmek olmaldr. Buna gre yeni eitimin grevleri aadaki hususlar uyandrmak ve bunlarn canlln srekli olarak korumaktr. . Genleri sebep-sonu ilikilerini kavramaya yneltmesi gereken bir tecesss ve gzlem ruhu. . Sonular deitirmek iin genleri bu sonularn sebeplerini aramaya yneltmek. . nsan doa ile birletiren ve insann doa zerinde eylemde bulunmasna imkn veren deneysel teknik. Bu ,kadercilie kart olan teknik demektir. . lerleme arzusu ve aba duygusu ki, bunlar insan hem kendisini hem evresini, hem de iinde toplumun kalknmasn salama grevine davet eder. nk bu lkelerde beer motivasyonun olmay kalknmann engelidir. nsanlar ok almaya isteksizdirler. Yeni ekonomik ve toplumsal gelenekleri gelitirmezler. . Yntem, zmleme ve bireim dncesi. Mantk, akl, imgelem, icat edici ve yarartc zihniyet. . Aratrma evki. 244

B. E T M ANCAK CANL VE E T K E N BR LEVSEL K A D R O N D E YAPILABLR . Yeni eitim, dershanelerde deil, ky cemaatlerinin doal ve ilevsel kadrosu iinde yaylabilecektir. Eski retmenlerin yerini alacak olan ve zel olarak yetitirilmesi gereken yeni eitimciler, topluluun tm yeleri ile hayatn srdrecektir. retimi dershanede deil, kyde yapacaktr. Yeni eitimciler, salk rehberi ve tarm rehberi ile kyn rehberler lsn oluturacaktr. Bylece eitim, gnlk hayatta, aile ocanda, ky meydannda, tarlada kazanlacaktr. Rehberlerin ellerinde ada aralar bulunacaktr. Gze ve kulaa hitap eden TV, radyo gibi aralar retimde rol oynayacaktr. Her retmen (Eitimci) kendi emri altnda 10-20 rehberi altrabilir. Bunlardan herbiri bir kyde radyo ve televizyonla yaynlanan yntem ve kurallar uygulayabilirler. retmen-Eitimci ile ocuklar arasnda bir ara halkaya ihtiya vardr ki, bunlar rehberlerdir. Rehberler, retmen eitimciden aldklar eitim mesajlarn ocuklara nakleden bir eit astsubay durumundadrlar.

C. ETM RETC OLMALIDIR

s

Genel retim olduka pahalya mal olmaktadr. Klasik okullama devlet btelerinin yarsndan fazlasn yutar ve kalknmaya engel olur. Ayrca istihdam alanlarnn yetersizlii de klasik retimin genellemesini gereksiz klmaktadr. Aydn isizlii ortaya kmakta, kentlerde hizmet sektr, memuriyet kadrolar artmaktadr. Bu lkeler retime az yer vererek ynetim ilevine nem vermektedirler. Bu sebeple yazar, nerdii ky cemaatlar ile ocuklarn % 100'ne eilme imkn aldn belirtiyor. Devletin yetitirdii uzmanlar ky topluluklar cretle tutar ve dershaneleri kendileri ina ederler. "Topluluk okulu", yukardaki eitsel ilkeleri retir. Okuma, yazma ve hesap retir. Ky dnyasna uyarlandrlm hem teorik, hem uygulamal bir eitim verir. renciler de retimde bulunurlar. Okula ayrlm tarlalar, slah edilmi yntemlere gre ekerler, bylece tarm yntemlerinin adalatrmasnda pilot bir rol oynarlar ve ky topluluuna zellikle rehberin cretini deme imkn verecek olan kazanlar elde ederler. 245

D . E T M SEC O L M A L I D I R Ky topluluklar sistemi gerekletii zaman, ocuklarn % 100' yeni eitimden gemi olacaklardr. ocuklar burada eitim ilkelerinden baka elemanter bir retim de greceklerdir. Bu retim, tabiatyla diploma dzeyinden aa olacak, fakat ilgisini ky hayat zerinde toplam bulunacaktr. Btnyle bu mahallinde verilmi formasyon aile ve ky hayat ile sk skya kaynam olduu iin beer planda ok yararl olacaktr... 100 ocuktan 80 ya da 90' kyde kalacak ve orada pilot iftiler durumuna gelecektir. % 10 ya da % 20'si ise lkenin kalknma durumuna ve eitimin niteliine gre seilme snavlarndan geirilerek ikinci devre eitimine arlacaklardr. Bu ikinci devrede her yl mesleksel formasyon okullarna gemek iin kaplar ak tutulacaktr.

E . K A D R O L A R I N Y E T T R L M E S N E N C E L K VERMEK Bu lkeler kalknmay gerekletirecek kadrolar yeni eitimle yetitirmelidir. Bu kadrolar en st dzeyden en alt kademedeki kiilere kadar uzanr. Bu kadroda be grup eleman bulunacaktr. 1 . Grup: Dorudan retici olmayan fakat devletin ve onun kalknma plannn iyi bir biimde yrmesi iin temel oluturan kadrolar: Merkez ve Tara Memurlar. 2 . Grup : Dorudan retici olan kadrolar. zel ve kamusal kurulularn kadrolar. 3. ve 4. Gruplar: Ky topluluu ya da rehberler. Bunlar bizzat reticilerle ilgilenen, onlara danmanlk eden ve eitim veren kiiler olmakla dorudan retici kadrolar olarak kabul edilebilirler ki, bunlar ky topluluundaki salk, tarm ve eitim rehberleridir. nc dnya lkelerinde btn kadrolar retici olmayan birinci gruba rabet etmektedirler. Salk ,tarm ve eitim elemanlar, beer ve ekonomik gelitirme eleri gibi davranmamaktadrlar. Bundan sonraki blmde, az gelimi lkelerden gelimi lkelere gidip orada yerleen yksek nitelikli insangcnn gn, yani beyin gn ele alacaz. 246

ONYEDNC BLM NOTLARI 1 Cole and Cox: a.g.e., s. 359-361: Ttengil, C.O.: Az Gelimenin Sosyolojisi, s. 34120. 2 Adams and Bjork: Education in Developing Areas, s. 123-124 3 Guernier, M.: nc Dnya ve Eitim. ev: Hamide Topuolu. 4 Guernier, M.: a.g. yaz. 5 Adams and Bjork, a.g.e., s. 124 6 Cole and Cox, a.g.e. s. 366 7 Adams and Bjork, a.g.e., s. 135 8 Guernier, Maurice: nc Dnya ve Eitim. ev. Hamide Topuolu, "Eitim Sosyolojisi" inde, s. 129-136.

247

18.
Blm

BEYN G VE TRKYE
GR lkeler arasnda yksek nitelikteki igcnn g ok eskilere dek uzanmaktadr. Dk bir dzeyde olsa bile bu glere tarihin her dneminde rastlanmtr. Fakat konu, son zamanlarda daha fazla nem kazanmtr. Az gelimi lkelerden gelimi lkelere doru yksek nitelikteki bilim ve meslek adamlarnn g, zellikle 1960 ylndan sonra dikkatleri zerine ekmi ve bilimsel aratrma ve tartmalara konu olmutur. Bu olay, az gelimi lkelerin kalknmasn geciktirmesi bakmndan onlar iin byk kayplara yol amakta ve cidd sorunlar dourmaktadr. lgin olan husus, bu hareketin giderek hzlanmasdr. Bu bakmdan gerek az gelimi ve gerekse gelimi lkelerin bir ksm, g olayn li olmazsa yavalatmak ya da g etmi olanlar geri getirtmek iin areler aramaktadrlar. Bilindii zere Schultz, eitim yatrm sonucunda elde edilen haslann madd sermaye yatrmnda elde edilen hasla kadar ya da ondan daha fazla olduunu belirtmi, Harbison ve Myers gibi iktisatlar da yksek nitelikli insangc saysnn o lkenin kalknma dzeyini gsteren en nemli ltlerden biri olduunu belirtmilerdir. Beyin gnn karsnda ve ondan yana olan farkl iki gr vardr. lkeleraras yksek dzeyde kabiliyet gnn ekonomik ve toplumsal adan deerlendirilmesiyle ilgili olarak literatrde farkl iki grten birincisi "nsaniyeti", ikincisi ise "Milliyeti" grtr.1. n s a n i y e t i g r ' e gre, bilim, uluslararas bir nitelik tar. Dnyann hangi lkesinde yetimi olursa olsun, bilim adam, her eyden nce, bilimin ve dolaysyle insanln hizmetinde olan bir kimsedir. 1 Bilim adamnn, en iyi alma artlar ve imknlar iersinde kabiliyetini deerlendirerek insanla hizmet etmesi onun doal hakkdr. Yksek nitelikli meslek adam iin de ayn husus sz konusu248

dur. Esasen kiinin seyahat ve alma zgrln benimsemi bir rejimde bu kimselerin gne mdahale dnlemez. Bu ge modas gemi ulusal, ekonomik ve asker g ya da saygnlk kavramlar asndan bakacak yerde, dnya refahnn azam dzeye ulamas asndan bakmak gerekir. Bu g, ekonomik ilkelerin nda, arz ve talep mekanizmasnn ileyi biimine bal olarak deerlendirilmelidir. Bu adan yksek dzeyde uluslararas eleman g, kr motifi gden dier retim etmenleri gibi, "insan sermayesi" adm verdiimiz belirli bir retim etmeninin lkeleraras piyasa artlarna gre hareketidir. Madd sermaye gibi insan sermayesi de dk verim blgelerinden daha yksek verim blgelerine doru akmak eilimindedir. Bu kimseler den btn dnya ve insanlk yararlanr. Ayrca terkedilen lke bakmndan birok yararlar vardr. 2 a) G eden bilim adamnn, kendi lkesi tarafndan masrafa ve riske girilmeksizin, g ettii lkedeki stn alma imknlar iersinde yaplan almalarn sonular yayn yoluyla btn dnyann ve kendi lkesinin yararna aktr. b) Her lke, amzn kolay seyahat ve ucuz tat imknlar iinde, birok alanda sekin bilim adamlarn elde tutmann giderlerini zerine almakszn, kendi halknn arasndan km bilim adamnn hizmetinden belirli ama ve sreler iin cretle yararlanabilir. c) G edenler, tasarruf ettikleri kiisel kazanlarnn bir ksmn geride braktklar aile yelerine gnderirler. ) G edenler, yabanc lkelerde kazandklar baar ve hretle, kendi lkelerine itibar salarlar. d) G eden aydn, baka bir lkede kendi lkesinin sorun ve ihtiyalarm daha bamsz ve nesnel olarak ciddiyetle dnmekte, yeniden deerlendirebilmektedir. 2. Milliyeti Grii'e gre lkeleraras yksek dzeyde eleman g, gelimi lkelerden yana ilemekte ve gelimekte olan lkelerin kalknma imknlarn daraltmaktadr. Az gelimi lkelerde esasen darl ekilen stratejik insan sermayesi, bu lkelerde retimi artrmann ve geliri ykseltmenin nemli esidir. Bu gr ise, blgeler arasnda gelirin daha dil dalmn esas alan bir grten hareket etmektedir. 3 Bu gre gre: 4 a) Bir bilim adam, mhendis ya da doktorun yetitirilmesi iin, tamamen ya da ksmen halktan alnan vergilerle finanse edilen eitim sistemi dolaysiyle yaplan yatrm deeri, gle baka bir lkeye kaybedilmi olmaktadr. 249

b) Gle meydana gelen boluun doldurulmas iin geriye kalan insan sermayesi birimlerinin yeniden dzenlenmesi gerekecei gibi, bir bilim adam, mhendis ya da doktor, yllar sren bir yksek renimden geerek yetimekte olduundan kaybn karlanmas iin uzun bir bekleme dnemine ihtiya bulunmaktadr. c) Kilit noktasnda bir bilim adam ya da meslek adamnn, birlikte alt meslekdalar zerinde kurduu nderlik etkisini de yeni elemanla yeniden ihya etmenin zaman almas ve geirilebilecek sarsnt iinde yakn meslekdalar arasnda da g eiliminin ortaya kmas muhtemeldir. Nitekim bazen bir tek bilim adamnn g, bir niversitenin btn bir blmnn kmesine ve bir aratrma alannn tamamiyle terkedilmesine yol aabilir ve amtr. lkenin toplumsal ve kltrel hayatnda' geni lde ihtiya duyulan aydnlar ve nderler byle bir gle azalmaktadrlar. Kanaatmzca ikinci gr benimsemek daha gereki bir tutumdur. nk bugn, insaniyeti ve niversalist bir anlay bilinci henz tam anlamyle gereklememitir. Dnyamz henz byle bir aamaya gelememitir. Bugn her lkenin kendi yarar asndan hareket ettii bilinen bir gerektir. Ayn zamanda bugn kalknmann, vazgeilmez eleri olan yksek nitelikli elemanlar olmadan, gerekleemiyecei de ortadadr. Bu nokta, az gelimi lkeler bakmndan hayat bir nem tar, insaniyeti grn ileri srd yararlar da gereki deildir. yle ki: a) Az gelimi lkelerde, gelimi lkelerde varlan sonular uygulayabilecek eleman yoksa sonularn aklanmas o lkeye hi bir yarar salamayacaktr. b) Yksek nitelikteki elemanlardan ksa sreli olarak yararlanmak hi bir ey ifade etmez. O elemann srekli olarak lkede kalmas arttr. c) G edenler, genellikle aileleriyle birlikte gittikleri iin orada tasarruf ettikleri kazanlarnn eski lkelerine gnderilmesi sz konusu olamaz. ) hret, itibar, saygnlk, az gelimi lkelerin kalknmalarnda nemli eler deildirler. Kald ki, bugn baar, baarl elemann esas lkesi gznnde bulundurulmadan deerlendirilmekte ve bu baar, ortaklaa olarak gelimi lkenin saylmaktadr. d) G eden elemanlarn, baka lkede, kendi lkesinin sorunlarn nesnel olarak grebilmesi de anlamsz bir hal almaktadr. nk 250

o elemann kendi lkesine gelimi lkede olmakla bir katks olamamaktadr. Eski lke ile btn balarn koparm, yeni lke ile zdemitir. Bylece, bu blmde, ilk olarak, ekonomik kalknmann nemli bir esi olan yksek nitelikteki insangcnn lkeler arasndaki g olaynn ksa da olsa genel bir grnmn ele almak istiyoruz. kinci amacmz, bu olay bakmndan Trkiye'nin durumunu belirlemektir. Aklamalarmzda nce olayn tanmn, eitli lkelerdeki durumunu, sebeplerini, sonra Trkiye'nin durumunu ve son olarak da olayn nlenmesi hususlarn ele alacaz. I . BEYN G K A V R A M I , G E N E L G R N M ETL LKELERDEK D U R U M A . K A V R A M ve GENEL G R N M "Yksek renim grm ya da mesleinde ilerlemi, yaratma ve aratrma gc fazla elemanlarn iktisaden kalknm lkelere almak ya da yerlemek zere g etmelerine beyin g denilmektedir". 5 Baka bir tanma gre, "Yksek meslek nitelie sahip erkek ve kadn igcnn kendi anavatannda baka lkelere orada almak amacyla gidiidir" 6 . Yksek nitelikteki meslek insangcnden ise genellikle, teknisyenler (mhendisler), bilim adamlar (Fizikiler, kimyagerler, jeologlar, matematisyenler, ekonomistler, psikologlar vb. ile doktorlar ve diileri anlamaktayz. Yksek nitelikteki bu kimseler, kalknma srecinde rol oynayan eitli zorunlu rollere sahiptirler. Bu nitelikteki kimselerin zelliklerini u noktalarda toplayabiliriz: 7 1. Kalknma dnyasna entelektel bir kpr tekil ederler. Yni herhangi bir yerdeki kalknma ile ilgili dnce ve teknolojileri deerlendirir ve kabul ederler. 2. Prodktif sreleri, kaynaklar ve ada toplumun karmak yaplarn gelitirir, korur ve ynetirler. 3. Eer bir ulus, modern bir devlet olmak istiyorsa, bunlar entelektel sekin olarak gerekli yapsal ve kurumsal deimeleri meydana getirirler. 4. Onlarn yeri doldurulmaz abalar ve kurduklar lnler, eitsel ve tahsilli kiilerin, gelecek kuaklar biimlendirdii dier kurumlar geni lde etkiler. 251 VE

Yukarda tanmn yaptmz bu olay sadece yurdumuza zg olmayp, btn nc dnya lkelerinden, az gelimi ve hatta gelimi lkelerden, daha fazla gelimi lkelere doru cereyan etmektedir. Fakat hareketin yn, genellikle az gelimi lkelerden gelimi lkelere ve oradan da ok gelimi lkelere doru bir zincir biimindedir. nk gelimi lkeler sanayilemi olduklarndan sanayileme, bilginlere, teknisyenlere ve uzmanlara geometrik olarak artan bir ihtiya duyar. B. ETL L K E L E R D E K D U R U M G hareketi, nce az gelimi lkenin kk kentlerinden byk merkez kentlerine doru; sonra, byk kentlerden Avrupa'ya ve oradan da A.B.D.'ne doru gelimektedir. Bu oluumda nce, en ok beyin gc ithal eden lke olarak A.B.D.'nin durumuna bir gz atalm.
1. A.B.D.

1968 ylnda eitli ktalara g edenlerin says bakmndan aadaki izelge bize bir fikir verebilir. 8

&

e d e n l e r .

( b i n d e )

X
f= N m

>
*

>

1l
n P X

<
P c D >

P (r <
2>

te

2>

V AFrika.

3 ' I n
c

252

izelgede grld zere en fazla g, Avrupa'dan sonra A.B.D. 'ne olmaktadr. A.B.D.'ne olan hareket yldan yla artmaktadr. 1956-61 yllar arasnda bu lkeye doktorlar hari, ylda ortalama 4868 bilim adam ve mhendis kabul edilmi, 1962-66 dneminde ise bu iki kategoride yllk g ortalamas 5360'a ykselmitir. 1962 'de gmen olarak kabul edilmi bulunan bilim adam, mhendis ve doktorlarn says 5996 iken 1964 ylnda 7810'a, 1966 da 9534'e kmtr. 1967 ylnda ulusal kotalar sistemini kaldran, meslek, sanat ve bilim alannda [stn kabiliyetli kimselere ylda 17.300 kiilik kontenjan tanyan 1965 tarihli yeni G Yasasnn uygulanmas sonucu, gmen olarak kabul edilen bilim adam, mhendis ve doktor says geni lde bir art gstererek 15.848'e ykselmitir. 9 Az gelimi lkelerden gelen g akm, gelimi lkelerden gelen g akmndan daha hzl olarak artmaktadr. Aaya aldmz tablo bu hususu dorulamaktadr. 1 0 Yani 1962-1966 yllar arasnda yllk yksek nitelikli gmen says gelimi lkelerden gelen gmen-

Gelimi lkeler 1962 1963 1964 1965 1966 Toplam 6.447 7.903 7.885 7.953 7.630 37.818

Az Gelimi lkeler 3.401 4.579 4.438 3.796 5.819 22.033

lerde % 18'lik, az gelimi lkelerden gelenlerde ise % 70'lik bir art gstermitir. 1966 ylnda az gelimi lkelerden gelen yksek nitelikli 5919 gmen A.B.D.'ne girmi, bunlardan 2820'si Asya'dan, 2472'si ise Latin Amerika'dan gelmitir. 11 Avrupa'da A.B.D.'ne geni lde katkda bulunmaktadr. Aadaki izelge, 1962-1966 yllarnda Bat Avrupa lkelerinden gelen mhendis, bilgin, doktor ve dii saysn gstermektedir. 1 2 1965 tarihli G Yasas, lkeye yksek dzeyde eleman gn tevik amacn gtmekte idi. nk A.B.D.'nin byle elemanlara geni lde ihtiyac vardr. rnein uzay yatrmlar ve asker programlar gibi kamu yatrmlar ve zel sektrdeki ekonomik eylemlerin bymeye devam etmesi iin giderek artan lde insan sermayesine 253

1962 ngiltere Bat Almanya Fransa italya Hollanda Belika isve isvire Yunanistan ispanya Avusturya 1.488 574 102 126 213 50 148 157 103 87 44

1966 -2.015 615 180 185 129 63 193 297 142 116 117

olan ihtiya, byle elemanlara olan istemin artmasna yol amaktadr. Bylece, az gelimi lkelere yapt yardm yine onlardan bu elemanlar ekmekle daha fazlasyle geriye almaktadr. Bu yzden A.B.D. eitli lkelerin kzgnlna ve geni lde eletirilerine maruz kalmaktadr. Ruthjorrin, 3 Nisan 1967 tarihli The JVatioi dergisinde, muhaceret politikasndaki deiiklii yle deerlendirmektedir: "Az gelimi lkelere kpr, okul ve hastane yapacaklar malzemeyi ihra ederken, onlardan, kalknma yolundaki bir toplum iin hayat olan yaratc kabiliyeti almaktayz". 1 3 Bakan Johnson ise sz konusu yasay imzalarken yle demiti: "Bu lkeye, onun kudretine, gcne, idealine en ok katkda bulunacak olanlar, en nde kabul edileceklerd i r " . 1 4 Dean Rusk da bu olay bulunmaz bir ans olarak nitelemi ve gmenliin en byk ulusal kaynaklarndan biri olduunu belirtmitir. 1 5 A.B.D.'ne gn fazla oluunun etkenlerinden birisi de psikososyal bir nitelik tar. Bilindii zere Amerikan toplumu, Avrupa'dan gelmi eitli uluslardan meydana gelmitir. Bu yzden dardan gelmi bir kimseye hor gzle baklmaz. Ayrca "baar" deerini n plana alm bir toplum olarak her baarl kimse, toplumda sz sahibi olur, itibar grr, toplumsal stats artar ve srekli olarak dikey toplumsal hareketlilie tabi olur. Byle bir kimse yabanc da olsa toplumca kabullenir. Oysaki Avrupa lkeleri daha tutucudur. Eleman baarl da olsa yine o toplumun alt kltrne dahil edilir. 2. ingiltere Genellikle, A.B.D. ve Kanada'ya bilim adam kaybetmekte, buna karlk daha ok ngiliz Uluslar Topluluu'na dahil lkeler ile dier 254

az gelimi lkelerden bilim adam ve yksek nitelikte meslek adam ekmektedir. 1967'de yaynlanan resm bir raporda bildirildiine gre 1961-1966 yllar arasndaki 6 yllk dnemde ngiltere'den toplam olarak 26.720 bilim adam, mhendis ve teknik eleman g etmi; buna karlk, ngiltere'ye baka lkelerden 18.900 bilim adam, mhendis vb. gle gelmitir. Aradaki kayp 7.820'dir. 1 6 ngiltere'nin de A.B.D. gibi, g mevzuatnda 1968 ylnda yaplan deiiklikler, lkeye gelen yksek dzeydeki elemanlarn orada kalmasn kolaylatrmak amacn gitmektedir. 1 7 rnein gmen kabulnde bu nitelikteki elemanlara ncelik tannmas ve renimini ngiltere'de yapan yabanc uyruklu rencilerin orada kalabilmeleri gibi. 3. K a n a d a lkeleraras bilim adam ve yksek nitelikli meslek adam g hareketinde Kanada'nn ayr bir zellii vardr. Kanada, bu gibi elemanlar hem ekmekte ve hem de kaybetmektedir. Ayrca, dier lkelerden gelip A.B.D.'ne g etmeye niyetli olanlar iin bir "urak lke" olmaktadr. 1962-1964 yllarnda Kanada'dan g eden 3500 bilim adam ve mhendisin yars Kanadaldr. 1 8 4. Filipin v e Kore Bu lkelerde kastl ihra vardr. Dviz artrm iin her dzeyde doktor, hemire yetitirilip Amerika'ya gnderilmektedir. 1 9 I I . BEYN G N N SEBEPLER Biz burada g sebeplerini, literatrde ve aratrmalarda beliren hususlara gre ele alacaz. Daha ok genel nitelikteki ve btn az gelimi lkelerde geerli olan sebeplere deineceiz. A. LTERATRDEK SEBEPLER

Sebeplerle ilgili olarak, literatrde, kiisel gzlem ve deneyimlere dayanlarak eitli grler ileri srlmtr. 1. Cazibe Kutuplar Bu yaklama gre, dnyann baz blgeleri cazibe kutuplar olut u r u r . 2 0 lkeler arasndaki ileri kltr merkezleri, baka blgelerden 255

yksek nitelikli elemanlar ekmektedir. rnein Kuzey Amerika ve Bat Avrupa byle cazibe kutuplar oluturan blgelerdir. 2. Arz-Talep K a v r a m Bu g, ileri teknoloji dzeyindeki lkelerde ekonomik gelimeden dolay yksek nitelikli insan gc arz ve talebi arasndaki dengesizlikten domaktadr. rnein, A.B.D.'de federal hkmet ve zel sektr tarafndan aratrma ve gelitirme eylemlerine yaplan geni yatrmlar yksek nitelikli elemanlara srekli istem yaratmaktadr. 3. ekici itici Gler K a v r a m Bu yaklam, g edilen lkeleri "ekici gler", terkedilen lkeleri "itici gler" olarak ikiye ayrmaktadr. ekici ya da itici gler ise, ekonomik, mesleksel, toplumsal, siyasal, kltrel ya da kiiselailesel etmenleri ierisine almaktadr. 2 1 ekici etmenler olarak; denen yksek cret, mesleksel alma iin bol imkn ve aralar, byk bilim merkezleri ile yakn iliki, siyasal istikrar, kii zgrl, yabanc ele evlilik saylmaktadr: dk cret, mesleksel alma iin imkn ve aralarn snrl oluu, yetenekten ok kdeme deer veren kat ynetimsel dzen, byk bilim merkezlerinden uzakta alma zorunluu, toplum hayat ile siyasal hayatta kii zgrlne yaplan basklar, siyasal istikrarszlk, i ya da aile hayatnda kiisel sorunlar da itici etmenler olarak belirtilmektedir 22 . Ayrca, yine bunlar gibi, literatrde, g etkileyen ve uygulamada grlen ekonomik olmayan birok etmenler belirtilmektedir. Bunlar, devlet memurluu sistemlerinin rijitlii, profesrlerin egemenlii, kurumlarn ar bir atalet iinde bulunmalar, aratrma fonlarnn bulunmay, mesleksel yalnzlk, i elde etmede akraba ve arkadalarn rol oynamas, yeteneksizlerin mesleksel kariyerde ilerlemeleri, gen kimselerin yeteneklerinin yetersiz olarak tannmas gelecek iin mitsizlik, rk nyargs, ulusal kken ve kast. 2 3 Btn bu etmenler Asya, Afrika ve Latin Amerika'da gleri etkileyen nemli etmenlerdir. B. A R A T I R M A L A R D A G SEBEPLER Bilim adamlarnn g sebepleri konusunda 60 lkede 400 kadar bilim adam, yneticisi, eitim ve bilim politikas ilgilileri zerinde anket yapan Dedijer, gn tek bir sebebe balanamayacan ifade etmitir. 2 4 256

Dedijer, sebepleri u noktalarda topluyor: 1. cret yetersizlii, 2. Mesleksel alma iin imknlarn yetersizlii, 3. Genellikle mesleksel alma iin yetersiz toplumsal ve psikolojik koullar ve zellikle terfi ve ilerleme olanaklarnn darl, 4. Meslekte istihdam olanakszl. 25 Ayrca Dedijer, her lkenin kendine zg sorunlarnn varlnn da glere sebep olacan kaydederek rnein Gney Amerika lkelerindeki siyasal istikrarszln birok bilim adamnn g etmesinin sebebi olduunu belirtmitir. rnein son zamanlarda Kenya'dan Birleik Kralla, Iran ve Yunanistan'dan Avrupa ve Amerika'ya, Arjantin ve Brezilya'dan Ltin Amerika'nn dier blgelerine ve A. B.D.'ye, K b a ' d a n A.B.D.'ye olan yksek nitelikteki eleman g, siyasal biimdeki kargaalk, bask, husursuzluk, karklk, istikrarszlktan ileri gelmitir. Dier yandan siyasal iklimin deimesi, g hareketini tersine evirebilmekte ve dar gidenler yine de kendi lkelerine dnmektedir. rnein Gana'da 1950 yllarnda ve 1960 yllarnda ve 1960 yllarnn balangcnda Nikrumah rejiminin siyasal polikas sonucu birok yksek nitelikli kimseler dar gitmiti. Fakat son zamanlarda dar giden bu Ganallarn bazlar lkelerine dnmektedirle. Bu, ran'da ve gemite Arjantin'de de byle olmutur. 2 6 Pan Amerikan salk rgt tarafndan Latin Amerika'dan, A.B.D. ye yaplan yksek nitelikli elemanlarn g konusundaki aratrmada d a 2 7 yukardaki sebeplerden baka, siyasal gr ya da ilikilerden dolay bir ksm bilim adamlarnn bir lkeyi terke zorlanmas, niversite sistemindeki aksaklklar, ileri dzeyde uzmanlk dallarnda yetimi kimselerden yararlanmadaki zorluklar, A.B.D.'de zel sektr ile niversitelerin birok Latin Amerikal bilim adam ve yksek nitelikteki meslek adamna i nererek g tevik ettikleri gibi hususlar da belirtmektedir. Yine Wilson tarafndan ngiltere'den A.B.D.'ye g eden yksek nitelikli elemanlarn g sebepleri konusunda yaplan aratrmada da ngiltere'de bilim adamlarna az deer verildii, ngilterenin insann maneviyatn bozduu, alma artlarnn iyi olmad, A.B.D.'de mesleksel imknlarn genilii, cretlerin ve hayat standardnn ykseklii gibi sebepler ortaya kmtr. 28 257

Hollanda'da yaplan aratrmada da yukardaki sebeplerin ounu iine alan sonulara varlmtr. 2 9 Burada, ayrca, yukardaki sebepler arasnda belirtilmeyen ve glerin temel sebeplerinden birisi olduuna inandmz Uluslararas Kalknma rgt Genel Sekreteri Maurice G U E R N I E R ' n i n glerin eitsel yn zerindeki dncelerini de gzden uzak tutmamak gerekir. 3 0

C. ETMSEL YN nc dnyann ve az gelimi lkelerin retim alanndaki yanlglar, ayn zamanda g sebepleri arasndadr. Bu lkelerin, kukusuz, smrgecilik dnemlerinde byle yanlglar ilemeleri gayet doal idi. Esasen smrgeci devlet, zorunlu olarak kendi eitim sistemini bu lkelerde de uygulamakta idi. Fakat bu lkeler, smrgecilik dnemlerinde mazur grlecek olan bu yanlglarn bamszlklarndan sonra da srdrdler. te bu eitsel yanlglarn birincisi, bu lkelerin, kendi lkelerinde gelimi lkelerin eitim program ve yntemlerini uygulamalardr. 3 1 Bu lkelerin gelimi lkelerde eitimlerini tamamlam bakanlar ve yneticileri kendi yetitikleri lkenin eitim programlarnn mkemmel olduuna inanrlar ve ayn program lkelerinde de uygulatmaya aba harcarlar. Oysa ki gelimi lkelere gre hazrlanm retim programlar bu lkelerin ihtiyalarna ters den programlardr. Bu programlar esasen gelimi lkelerde de terkedilmitir. Oysa ki sanayi lkelerinden gelen sanayi mensuplar ve bu lkelerin bakanlar hal bu programlarn mkemmelliinde direnirler. Bu yzden Bat Avrupa okul sistemleri bu lkelerce kr krne taklit edilir. 3 2 Bu taklit, gelimekte olan lkelerin retim reformlarna en byk engeli oluturmaktadr, ite bu lkeler, kendilerini daha nce ynetmi olanlar gelime ve ilerleme konusunda rnek almlardr. Bu dnyalarn insanlar artk zahmetli tarmsal hizmeti kk grmekte ve Avrupal gibi bro ilerinde almak istemekte ve onun yapt renimin aynn yapmak istemektedir. Bu lkelerin gelimi lkelere renim iin gnderdikleri elemanlr oradan asl lkelerine dndkten sonra i bulamamakta ve yine renimde bulunduu gelimi lkeye g etmektedir. nk az gelimi lke, kendi ihtiyac olmayan bir alanda elemann darda yetimesine msaade etmitir. Bylece plansz ve yurt sorunlarna uymayan eitim politikas sonucu "diplomal isizler" ortaya kmaktadr. 258

lkemizde 4. Be Yllk Planda doktor, hemire, toporaf, harita mhendisi, elektrik, maden ve metalrji, makina mhendislii alanlarnda, insangc a belirlenmitir. Oysa ki hl kimya mhendislii, eczac, inaat mhendislii, ziraat mhendisi ve mimar vgibi mesleklerde igc fazlalna ramen fazla eleman yetitirilmektedir. 33

I I I . BEYlN G BAKIMINDAN T R K Y E lkemiz de beyin gne urayan lkelerden biridir. 1962-67 yllar arasnda 61 bilim adam, 327 mhendis ve 319 doktor olmak zere 707 yetimi insan gc g etmitir. Bu tesbit, Amerika Kongresi istatistiklerine gredir. Ayn yllar arasnda Trkiye'den gelimi lkelere, Birlemi Milletlerin kaynaklarna dayanan rakamlara gre, ylda ortalama 375 yetimi insan g etmitir. Bunlarn % 51.5 i tp, % 40' mhendislik, % 5.5 i tabi bilimler ve % 3 sosyal bilimler alanlarndan gelmektedir. Bir baka aratrmaya gre, lkemizdeki meslek odalarnda yaplan aratrma sonularna gre 1977 yl sonu bakmndan yurt dna 4016 mhendis ve 2168 doktor g etmitir. lkemizde mhendisler, doktorlar ve bilim adamlar zerinde yaplm balca aratrma vardr. Biz burada, bu aratrmalarn sonularn belirtmektle yetineceiz. A. DOKTORLAR

Hfzsshha Okulu tarafndan "Trkiye'de Salk Alannda insangc" konusunda bir aratrma yaplmtr. Bu aratrmann "Hekimlerin Meslek Problemleri" balkl 3'nc Blmnn bir ksm da lkeyi terk eden Trk hekimleri ile ilgilidir. Aratrma 1962-1963 ylnda yaplmtr. Dnyann her yerinde hekime byk bir talep olduundan Trk hekimleri d lkelerde almak imknna sahiptir. Bilindii zere Trkiye'de tp renimiyle ilgili giderlerin hemen hemen tamam devlete karlanmaktadr. Bu yzden her hekim iin byk bir yatrm yaplmaktadr. rnekleme ile seilen 1257 hekimden 230'unun (% 18.3) d lkelerde bulunduu tesbit edilmitir. (1964 ylnda) rneklemenin genelletirilmesiyle 2248 Trk hekiminin d lkelerde yaad tahmin edilmitir. 34 259

Bu tarihte 832 say ile en ok Trk doktoru Bat Almanya'da bulunuyor; bunu 607 ile A.B.D. takip ediyordu. Geriye kalan doktorlarn byk ksm ngiltere, Fransa, svire ve skandinav lkelerinde idi. 3 5 Mezuniyet yllarna gre dardaki doktorlarn durumunu aadaki izelgeden grebiliriz:
D lkelerde Olduu Bilinen Hekimlerin Mezuniyet Yllar ve Cinsiyetine Gre Dalm Hekim Says Mezuniyet Yl 1923-39 1940^9 1950-59 1960-63 Toplam Erkek 13 55 117 12 197 Kadn 1 4 21 7 33 Say 14 59 138 19 230 Toplam o/ /o 6.1 25.6 60.0 8.3 100.0

izelgede grld gibi darya gler en fazla 1950-1959 yllar arasnda (% 60) cereyan etmitir. Bunu % 25.6 ile 1940 -1949 yllar arasnda mezun olanlar takip etmektedir.
D lkelerde Olduu Bilinen Hekimlerin Cinsiyete ve Bab Bulunduklar lkelere Gre Dalm Hekim Says D lke Bat Almanya A.B.D. Kanada Dier lkeler Bilinmeyen Toplam Erkek 74 53 13 14 43 197 Kadn 12 9 3 4 5 33 Say 86 62 16 18 48 230 Toplam

%
37.0 27.0 7.0 7.8 20.8 100.0

Beklenildii gibi, Bat Almanya ve A.B.D., Trk hekimlerinin en fazla gittikleri lkelerdir. rnekleme oranlarn genelletirerek, 607 Trk hekiminin A.B.D.'de ve 832 hekimin de Bat Almanya'da olduu tahmin edilebilir. 38 260

Hekimlere g sebepleri sorulmu ve u sonular alnmtr: 39

o' /o

. Gelir yetersizlii

68

. Meslekte baar salama gl (bilgi, grg artrmak, ihtisas yapmak) 12.3 . T a m bir hekim kiilii ile alma gl ve meslekdalar arasndaki ilikilerin iyi olmay . Konfor iinde yaamak arzusu . Salk rgtlenmesindeki aksaklklar 6.2 5.7 4.9

Yantlayan 988 hekimden 245'i (% 24.8) daha nce d lkelerde bulunmutu. Bunlardan 118'i (% 48.1) yine d lkelere gitmek istiyordu. Bu bulgu, d lkeye giden hekimin Trkiye'ye dnse bile yine lkeyi terketmek istemesi olaslnn yarya yakn olduunu gstermektedir. 743 kiinin % 75.2'si li d lkede bulunmamt. 4 0 Babalar orta ya da yksek renim grm hekimlerin % 27.4' d lke deneyimine sahipken, babalarnn renimi ilkokuldan fazla olmayan hekimlerin % 17.7'si bu cins bir deneyim kazanmtr. 4 1 Babann renim durumu ve darda daha nce bulunmu olmas da g etkileyen bir ge olmaktadr. Daha nce A.B.D.'de bulunmu hekimlerden rneklemeye giren 75'inin verdii bilgilere gre deiik sre kalan hekimlerin yzde dalm yledir: 6 ay ya da az 1 - 2 yl 3 - 4 yl 5 - 9 yl 10 yl ya da fazla * % 5.3

% 38.6 % % % 1.4

Grld gibi % 33.4' 5-9 yl daha nce A.B.D.'de kalmtr. Uzun sre orada kalmak da gleri etkilemektedir. Ne kadar uzun sre orada kalnrsa, o lkedeki srekli olarak yerleVne olasl o kadar 261

fazlalamaktadr. D lke deneyimi olan gen hekimler yine dar gitmeyi yallardan daha fazla istemektedir. Gen hekimin d lkede iken evlenmesi ve bu durumda o lkede srekli olarak kalmas olasl daha fazladr. 42
Mesleki Nedenlerle Daha nce D lkelerde Bulunan Trk Hekimlerinin Mezuniyet Yllarna ve Tekrar Gitmek steyip stemediklerine Gre Dalm" Tekrar Gitmek steyenler Mezuniyet Yl 1923-29 1930-39 1940-49 1950-59 1960-63 Toplam Say 7 15 51 40 5 118 V /o 26.9 30.6 48.2 69.0 83.4 48.2 Tekrar Gitmek stemeyen Say 19 34 55 18 1 127

%
73.1 69.4 51.8 31.0 16.6 51.8

Dr. Donald Fergson'un aratrmasnda 1965 ylnda A.B.D. 'de, Trkiye Tp Fakltelerinden mezun ,% 90' erkek olan 358 hekim bulunmakta idi. Bunlarn % 80'i istanbul, % 20'si Ankara Tp Fakltesi mezunu idi. Mezuniyetten 5 yl sonra d lkeye gidenler fazlalamakta, 10 yl nce mezun olanlar en byk ksm oluturmaktadr. Hekimlerin te ikisi ,hastan elerin maal personeli, % 40' zel muayenehane sahibi ve % 10'u retim ya da aratrma ile ilgili eylemlerde bulunmakta idi. 4 4 Hfzsshha aratrmasnda, aratrmaya katilan 988 hekimden sadece 39'unun (% 3.9) hekim olarak almad belirlenmitir. 45 Emekliler hari 27 hekimin (% 2.7) mesleklerini braktklar ortaya kmtr. Bu kimseler daha fazla gelir getiren baka ilere girmilerdir. ila firmalarnn ynetici ya da temsilcisi olarak 13, iftlik ileten 4, B.M.M. yesi 3, ev kadn 6 ve memur olarak alan 1 hekim tesbit edilmitir. Erdal Atabek, yazd makalede, 4 6 A.B.D.'deki Trk hekimlerinin saysnn 600-700 arasnda deitiini belirtmektedir. Konutuu hekimler g sebeplerini yle belirtmilerdir: "Bizi yurt dna iten sebeplerin banda, lkemizde gelecek gvenliinin olmay gelir. Nerede alrsnz, nasl alrsnz, bugnnz ve yarnnz ne olur, bunlarn hepsi de belirsizdir. lkemizde hekim alma artlan, he262

kimlerin mesleksel kiiliklerini ypratan bir dzendir. Toplumsal durumumuzun, ekonomik durumumuzun ve mesleksel durumumuzun gelimesi arasnda doru bir orant yoktur. Amerika'da almann ekici yanlar, hekimlik kiiliinin gl olarak duyuluu, teknik imknlardan tpta yararlanmann byk yarar mesleksel gelimenin doyum salayc olmas ve burada varolan refahn verdii gvendir". Ayn makalede Dr. Atabek, son yllarda Amerika'ya giden Trk doktorlar saysnda bir azalma olduunu, halen mevcut hekimlerin % 95'inin 1960 ylndan nce geldiklerini, 1945-1960 arasnda byk sayda Trk hekiminin Amerikay'a gittiini, bu yllarn Trkiye'deki toplumsal alkantlarn en hararetli dnemi olmas bakmndan aydn zmrenin karlat glk ve mitsizliklerin glerde rol oynadn belirtmektedir. 657 sayl Devlet Memurlar Yasasnn doktorlar memur sayan hkmleri doktorlar arasnda byk huzursuzluk ve tepki yaratmt. Doktorlar, ayr bir hekim personel yasas istemektedirler. Sonra, ar sayda hasta bakma, yetersiz artlarda altrlma, mahrumiyet blgesi almalarnn dzensizlii, atama ve nakillerde gvensizlik gibi sorunlar hl zlememitir. Bu yzden fazla sayda hekimin yine darya gitmek imkn belirebilir.

B. MHENDISLER
Mhendislerle ilgili olarak, yksek mhendis Cevdet Ksemen, 1968 ylnda bir rapor hazrlamtr. 4 7 Bu raporda dardaki mhendislerin saysnn tesbitinde mhendis ve mimar odalarndaki kaytlar temel alnmtr, inaat Mhendisleri Odalar Birlii Bakan bir konumasnda ye olarak kaytl bulunan 3.000 kiiden 500 kiinin darda bulunduunu ve bir mimarn 250.000 TL'sna mal olduunu belirtmitir. Bylece, 125 milyon liralk bir kayba maruz kaldmza dikkati ekmitir. Bu aratrmada 1968 ylnda dardaki mhendis ve mimarlarn toplam says 975 kii olarak belirlenmitir. Bu say eitli odalara kaytl toplam 17.233 mimar ve mhendislerin % 5.6'sn oluturmaktayd. Tabii ki bu sayya odalara bilgi vermeksizin yurt dna almaya gidenler ve baka lkelerde renimini bitirdikten sonra yurda dnmeyenler eklenmemitir. 48 Fakat Odalar, kabaca btn mhen263

dilerin yaklak olarak % 10'unun darda olduunu tahmin etmektedir. Dardaki mhendislerin ou, mimarlarla elektrik ve makine mhendisleridir. 4 9 ok az da maden, kimya ve inaat mhendisidir. nk inaat mhendislerinin yurt iinde alma imknlar boldur. Mimarlarn dar gitmelerinde dil renme ihtiyalar da rol oynamaktadr. Ayrca makine ve elektrik mhendislerinin yurt iinde zel i alma olanaklar snrldr. Maden ve kimya mhendislerinin ise darda i bulma imknlar snrldr. Dar g eden mhendisler en fazla (% 68.8) 1946-1965 yllar arasnda g etmilerdir. 5 0 Gn bu yllarda fazla oluunun sebeplerini yazar u noktalarda topluyor: Bat lkeleriyle her trl alanda iliki atrr bu yllarda oluu. Trkiye'de yabanc firmalarn i imknlarnn art. Trkiye'ceki siyasal istikrarszlklarn bu dneme rastlamas. Bu dnemde i hacmindeki istikrarszlklar. Darda alan mimar ve ml endislerin darda renim yaplarna gre dalmlar yledir: 5 1

Dardan Mezun Olmu Mhendis ve Mimarlar

Darda alan Mhendis ve Mimarlar

Makine Mhendisleri Elektrik Mhendisleri naat Mhendisleri Maden Mhendisleri Kimya Mhendisleri Mimarlar Ort.

25.2 16.1 11.5 20.5 7.6 14.2 Ort.

5.0 9.8 3.6 0.9 2.5 UU 10.5

izelgede grld zere en fazla dardan mezun o b n l a r makine, elektrik ve maden mhendisleridir. En fazla darda alanlar ise elektrik mhendisle, i ve mimarlardr. Yllara gre gledeki deiiklikler ise yledir.: 5 2 264

1956 yl 100 olarak kabul edilmi ve izelge aadaki biimi almtr. 1956 1957 1958 1959 1960 1961 100 57 74.3 115 115 202 1962 1963 1964 1965 1966 1967 230 171 171 243 230 122

nemli bir nokta, gn son yllarda byk bir hzla art kaydetmesidir. 3 3 G eden mimarlarn % 79'u 1960'dan sonra yurttan ayrlmlardr. G eden inaat mhendislerinin % 86's 1961'den-sonra yurttan ayrlmlardr. G eden makina mhendislerinin % 80'i 1961'den sonra yurttan ayrlmlardr.
alan Mhendis ve Mimarlarn altklar Memleketlere Gre Durumu" lke U.S.A. Almanya Bilinmeyen Makine 87 60 Elekt. 37 11 149 naat 44 47 55 Maden 11 Kim. M. 14 7 8 Mimarlar 32 55 160 Top. 214 180 383

Darda alan Mhendis ve Mimarlarn Mezuniyet Yllarna Gre Dalm

Mezuniyet Yllar 1946-1950 1951-1955 1956-1960 1961-1965

Makine 32 44 43 26

Elekt. 36 66 46 44

naat 23 32 27 14

Maden 6

Kim. M. 4 9 4 19

Mimarlar 57 69 19 50

Top. 158 220 140 153

265

Darda alan Mhendis ve Mimarlarn Mezun Olduklar Memleketlere Gre Durumu lke Trkiye U.S.A. Almanya Makine 109 34 12 lke 162 35 14 Makine 134 31 13 Elekt. naat 31

Maden 150 7 7

Kim. 586 107 45

M. 4 1.1 5.7

Aratrc, mhendis gnn sebeplerini yle aklyor. 56 "Temel sebepleri, bireylerin rahatlk, gvenlik ve mreffeh bir biimde yaama isteklerinde aramak gerekir. Bu adan g sebepleri iki grupta toplanabilir: 1 Bireyin kendi hayatndan doan sebepler, 2 Bireyin iinde yaad toplumun sosyo-ekonomik artlarnn yaratt sebepler." Bireyin kendi hayatyla ilgili olarak, "cretler" bata gelen bir etmen oluyor. Aratrc bu hususun cidd olarak gznnde bulundudurulmasna iaret ediyor. Esasen az gelimi lkelerde yksek gelir ve yksek dzeye erimek isteinin genel olduunu belirtiyor. Kiisel sebeplere, gen kuaklarn baka lkeleri grmek ve farkl yaantya sahip olma arzusunun da eklenmesi gereine iaret ediyor. Yine, mhendislikte yeniliklerin takibi ve yeni aralarn kullanlmas, salanmas gibi hususlar, onlarn dil renme zorunluluunu ortaya karyor. Teknolojik bilgi de eitimleri boyunca yeterince verilemedii iin bu bilgi ve imknlarn darda olmas dolaysyle bu hususlar da g sebepleri arasna giriyor. Sosyo-ekonomik durumla ilgili olarak da, yabanc firmalarla i dolaysyle yakn ilikilerin de gznnde bulundurulmasna iaret ediyor. Bu firmalar Trk mhendislerine yksek cretmler demektedirler. Yine, plan ve izimle uraan, proje yapan ve yneticilikle uraan mhendisler de siyasal bakmdan husursuz olmaktadrlar. rnein yksek kademelerde bulunan bir mhendis, siyasal bakmdan hkmetle bir anlamazla dt zaman kendisi hemen daha edilgen konumlara atanmakta ve bu durum ise ge sebep olmaktadr. 5 7 Fevkalde bir aratrc ya da fevkalde bir proje yapan bir mhendis muayyen yllar doldurmadka bir cret artna tabi olamyor. Bu yzden baz elemanlar devlet dairelerinde tutmak da gleiyor. G etkileyen kiisel sebeplerden biri de darda renimi srasnda 266

yabanc ile evlenen mhendis, yurda dndnde kars tarafndan vatan hasretine dayanamamaktan baskya maruz kalmakta ve darda i arama imknlar aratrmaktadr. Trkiye'de dardan gelenlerin niversite retim yeliine girmeleri de glkler douruyor. rnein darda mesleinde dereceler alm bir kimsenin yurda dndnde orada alm olduu derecelerin saylmamas da yurda dnmeyi engelliyor. Dardan gelen ok ekici istemler de mhendis gn etkileyen sebepler arasndadr. Personel Yasasn protesto iin mhendis ve mimarlar direnme eylemlerine girimilerdi. Personel Yasasnn kendilerini ii olmak zelliinden ayrp, hizmet yapan kiiler olarak kabul etmesini istememekte idiler. i statsnde kalarak yevmiyeli alp daha fazla cret almay istemekte idiler. stelik, hizmet deil, bir "deer" yarattklarn iddia etmekte idiler. Oysaki mhendis ve mimarlarn ok byk bir ksmnn kamu kurulularnda ve bunlarn da dorudan retimle ilgili olmayan rgtlerinde altklar, genel ynetimle ilgili masa banda bro ileri yaptklar bilinen bir gerektir. Dolaysyle bunlarn eylemleri eletirilmektedir. nk bunlarn kamu kurulularnda bir deer yaratmadklar; deerin, ancak fabrika ve iletme dzeyinde yaratld, dolaysiyle bunlarn ounluunun dorudan hizmet ilevleri yaptklar sylenmektedir. 58

C. BLM ADAMLARININ G Prof. Ouzkan, 1968-1969 ylnda bilim adamlarnn g ile ilgili, ankete dayanan bir aratrma yapmtr. Evren olarak, aratrma srasnda Trkiye'de asl ya da srekli bir grev sahibi olmakszn, yabanc bir lkede tam grevli olarak alan, tp doktorlar dndaki doktoral tm bilim adamlar ile doktora sahibi dier elemanlar ele alnmtr. Anket uygulandnda g etmi doktoral eleman says 217 olarak belirlenmitir. 5 9 incelenen grubun % 91.3' erkek, % 8.7'si kadndr. Yalar 28 ile 63 arasnda deimekte olup medyan ya 4 0 . 4 olarak belirlenmitir. Grubun % 92.7'si Trkiye'de domutur. Grubun % 83.3' evlidir. % 28 inin baba meslei profesyonel teknik ve benzeri iler, % 22.7'sinin idare, icra ve bro ilerinde alanlar, % 17.3' zel ticaret kurumu sahiplii, % 17.0'si silahl kuvvetlere mensuptur. u halde, g edenlerin sekin bir sosyo-ekonomik dzeyden \ 267

geldikleri sylenebilmektedir. 60 Babalarnn % 44.7'si niversite yada yksek okul, % 24. 7'si ise lise ya da dengi okuldan mezundur. Bu durum Trkiye ortalamasnn stndedir. Analar grubu da renim durumlar itibariyle % 3 . 3 ile Trkiye ortalamasnn stnde (Trkiye ortalamas 1965'de binde 9). ncelenen grup, yaklak olarak ortalama 3 yabanc dil bilmekted i r . 6 1 Yabanc bir dilde renim veren bir okuldan mezun olanlarn oran, ortaokul dzeyinde % 36.7, lise dzeyinde % 3 8 . 7 ' d i r . 6 2 Bu durum, grubun ailelerinin genel olarak yksek bir sosyo-ekonomik dzeyde olduklarn gsteriyor. Trkiye'de lisans ve yksek lisans alm olanlarn oranlar, srasiyle, % 39.3 ve 31.3'tr. Buna karlk, yabanc bir lkede diploma alanlarn oran, lisans iin % 26.0, yksek lisans iin % 34.0'tiir. Doktora dzeyinde ise Trkiye'de diploma alanlarn oran % 16, yabanc lkelerde diploma alanlarn oran % 8 1 . 3 ' t r . 6 3 Ayrca, grubun % 12'si birden fazla lisans, yksek lisans ya da doktora sahibidir. 6 4 Herhangi bir yerden burs almakszn, yani alarak ya da kiiselailev imknlarla yksek renim giderlerini karlayanlarn toplam oran, doktora ncesi dnemde % 51.3', doktora dneminde de % 61.4' bulmaktadr. 6 5 ncelenen gruba, doktora renimi ile bu renimden sonraki meslek deneyimlerine gre mensup olduklar bilim dallar ve bu bilim dallar iindeki uzmanlk alanlar sorulmutur. Alnan sonularda "temel bilimler", toplam grubun % 38'ini, mhendislik ise % 38.7'sini temsil etmekte, ayrca % 13.3' toplumsal bilimler ve psikoloji takip etmektedir. 6 6 Dierleri tp, tarm ve beer bilimlere dalmtr. Temel bilimlerde en ok ylma, "fizik"; mhendislikte, "inaat"; toplumsal bilimlerde "ekonomi" alanlardr. 1. Meslek D e n e y i m i Anketi yantlandran 150 kiiden % 22'si (33 kii) doktoradan nce almadn bildirmitir. % 2.7'si (4 kii) soruyu yantsz brakm, geriye kalan 113 kii iinde doktoradan nce alma sresi meydan 4 . 4 yl olmak zere 1-25 yl arasnda deimektedir. 67 2. Akademik unvanlar Grubun % 23.3', gemite ya da halen herhangi bir akademik nvan sahibi olmamlardr. Geriye kalan ve grubun drtte nden 268

fazlasn oluturan kitlenin eitli kademelerde akademik nvan sahibi olduklar grlmtr. Grubun % 25.3' profesr ,% 22'si doent, % 14.7 si yardmc profesr Unvanlarna sahiptirler. Bu nvandan birine sahip olanlarn toplam oran, grubun % 62'sini bulmaktadr. % 8.7'si asistan, % 23.3' akademik nvansz. En son akademik Unvanlarn A.B.D.'de alanlarn orn % 46.7'dir. Bunu % 17.3 ile Trkiye, takip etmektedir. 6 8 ncelenen grubun % 62'si bir niversite ya da yksek okulda altn bildirmitir. Bunu % 18 ile zel sanayi ya da ticaret kurumlar ve % 12 ile sivil devlet tekilt takip etmektedir. 6 9 Grubun % 44.7'si, aratrma srasnda altklar kurumda 5 yl ya da daha fazla bir sre ile tam grevli olarak almaktaydlar. 3-4 yl alanlarn oram 21.3 tr. % 27.3'si bir ya da 2 yl altklarn bildirmitir. 70 Grubun yars birinci derecede zaman ayrd faaliyet olarak aratrmay bildirmitir. te bir yakn ksm da (% 32.7) retim faaliyetini birinci derecede zaman ayrd faaliyet olarak gstermitir. Dier faaliyetler arasnda yneticilik ve mavirlik gelmektedir. 7 1 Aratrma srasnda, 150 doktoral bilim adam ile dier doktoral elemann yllk brt creti, medyan 13.900 dolar (166.800 TL.) olmak zere ,yaklak olarak 3.000 dolar (36.000 TL.) ile 40.000 dolar (480.000 TL.) arasnda deiiyordu. 72 3. ekici E t m e n l e r G kararnda yabanc lkede birinci derecede ekici etmenler arasnda "mesleksel etmenler" % 62.7 ile ar basmaktadr. Bunu 9 . 3 ile sosyo-kltrel etmenler, % 8 . 7 ile ekonomik etmenler, % 8 . 0 siyasal etmenler ve % 1.3 ile kiisel -ailesel etmenler takip etmektedir. 7 3 Aratrcya gre mesleksel etmenler u hususlar kapsamaktadr: * Uzmanlk alannda i bulma imkn, * alma iin gerekli madd imkn ve aralarn bolluu, * Meslekte hzla ilerleme frsat, * Uzmanlk alannda daha ileri dzeyde yetime olana, * Byk bilim merkezleriyle yakn iliki, * Bilim adam ve uzmanla gsterilen yksek saygnlk, * Genel bilimsel havann elverililii. 269

Ekonomik etmenler, mesleksel gelirlerle ilgili, sosyo-kltrel etmenler, "toplumsal kltrel yaantnn doyum salaycl", "alma yaamnda huzur veren insan ilikileri", "yabanc bir kltr tanma arzusu" kategorilerini iine almaktadr. Siyasal etmenler ise, siyasal basklardan, siyasal huzursuzluklardan uzaklk kategorisinde toplanmtr. Kiisel ailesel etmenler ise "yabanc ele evlilik", "ocuklara iyi bir renim kazandrma imkn" olarak kmelendirilmitir. 4. tici E t m e n l e r Kapsam, ekici etmenlerle ilgili kategorilerin kapsam gibidir. Birinci derecede itici etmenler arasnda mesleksel etmenler % 46.7 ile ar basmaktadr. Bunu, % 13.3 ile ekonomik etmenler, % 11.3 ile kiisel ailesel etmenler ve her biri % 8'er ile sosyal-kltrel ve siyasal etmenler takip etmektedir. 7 4 5. B u l m a Yollar T a m grevli ilk ii bulma yoluyla ilgili soruya incelenen grubun % 26's "Beni yetitiren retim yeleri aracl ile" yantn vermitir. Bunun , % 23.3 ile "ii veren kuruma bizzat bavurarak" ve % 19.3 ile "kii veren kurumun giriimi ile" biimde yantlar takip etmitir. 7 5

I V . BEYN G N N N L E N M E S A. U N I D E P R O J E S Bu blmde btn nc dnya ve az gelimi lkeler iin genel bir nlem ileri sren Milletleraras Kalknma rgt Genel Sekreteri M. Guernier'i belirtmek gerekir. Guernier'in bu konudaki nerisi, bir "Milletleraras niversite" kurulmasdr. Bu lkedelerden gelimi lkelere renime giden renci kendi lkesinden kopmu oluyor, gelimi lkenin sorunlarn ve yntemlerini reniyor, yurduna dndnde rendiklerini, kendi lkesine uygulayamyor ya da bu rendii bilgilere lkesinin ihtiyac yoktur. O zaman aday, ya mesleinden ya da lkesinden vazgeecektir. Bunun iin U N I D E Projesi, en yetenekli rencilerin gelimi lkelere gitmesini nleyecek ve hem de kendi lkesinin ihtiyalarna uygun alanlarda yetiecektir. 76 Bu niversiteler, az gelimi lkelerin ya da nc dnya lkelerinin toplu 270

olarak bulunduklar yerlerde kurulacaktr. Bylece kadrolar, byk blgeler tarafndan, srf bu blgeler iin ve dorudan bu blgeler iinde yetitirilecektir. Yerinde bir gr olarak kabul ettiimiz bu neriyi, bu lkelerin ortak olarak gzden geirmeleri, gerekli mal imknlar salamalar, kendi blgesel kurumlarnn konuyu cidd olarak ele almalar ve milletleraras kurulularn ve kalknma kurumlarnn yardmlarnn salanmas gerekmektedir. Beyin gnn nlenmesi iin 1967 Austosunda Lozan'da toplanan uzmanlar bu sorunun zerine eilmiler, fakat hibir esasl sonuca varamamlardr. Bunlar, Amerika'ya gn nlenmesi iin Avrupa'da teknisyenlerin cretlerinin artrlmasn nermilerdir. Oysaki bu ,nc dnya teknisyenlerinin Avrupa'ya akn tevik edecek nitelikte bir nlemdir! nerilerden birisi de, "Beyin kazanc olan lkelerin, beyin kayb olan lkeleri ihra iin yaptklar giderlerden dolay tazmin etmelidirler" biimindedir. Fakat bu gr zerinde henz hibir lke cidd olarak grmemitir. 7 7 Beyin gnn nne gemek iin gerek yabanc literatrde gerekse yaplan grgl aratrmalarda birok tavsiyeler ileri srlmtr. Yalnz unu hemen belirtmek gerekir ki en ok beyin gne maruz kalan lkemiz bu konuya son zamanlarda eilmeye balamtr. Salk Bakanlar, dardaki doktorlarla gidip grmler, onlarn yurda dnmelerini istemilerdir. Fakat bu giriimler tamamen kiisel ve resm nitelii olmayan giriimler olmutur. Bununla beraber 1243 sayl ve 5.3.1970 tarihli Yasa, yurt dndaki doktorlarn yurda dnmelerini tevik eden bir hkm getirmitir. Ad geen yasann l'nci maddesi yledir: 7 8 Yurt iinde ya da dnda mesleklerini serbest ifa etmekte ya da barem d cretli hizmetlerde almakta iken ilk kez memuriyete intisap ederek ya da memuriyetten ayrldktan soma aym ekilde serbest meslek ya da barem d hizmetlerde alp yine memuriyete dnerek Salk ve Sosyal Yardm Bakanl Tekiltnda vazife alan tabip, di tabibi, eczasc ve yardmc salk personelinin serbest ya da barem d hizmette geirdikleri srenin 3 / 4', Sosyalizasyon Blgelerinde en az 3 yl alanlarn ya da alacak olanlarn tamam memuriyette gemi gibi saylarak girebilecekleri derecelere atanmalar yaplr ve bu suretle kdeme eklenen mddetlerin azam on yl 5434 sayl T.C. 271

Emekli Sand Yasas esaslar dairesinde borlandrlarak emeklilik fiil hizmet sresine ilve olunur... Grld zere darda serbest olarak geen mddetlerin 4'de 3'nn resm hizmet olarak saylmas bir tevik niteliindedir. Yalnz bu kimselerin, ad geen yasann yayn tarihinden itibaren iki yl iinde Salk ve Sosyal Yardm Bakanl'na bavurmalar gerekmektedir. Yasann olumlu sonular vermesi beklenebilir. Zira yaplan bir aratrmada hekimlerin kamu sektrnde almay zel klinik ve muayenehanelerde almaya tercih ettikleri grlmtr. B. K A L K I N M A PLANLARINDA BEYN G Birinci Be Yllk Kalknma Plan'nda insan gc ile ilgili nlemler blmnde yle denilmektedir: 7 9 istihdam politikasnn bir baka yn de igc fazlasnn igc kd eken Bat Avrupa lkelerine ihracdr. Ancak, Trkiye igc fazlal olan fakat nitelii yksek igc konusunda ktlk eken bir lkedir, igc ihracnn, nitelii yksek igc halinde olmas bu ktl artrabilir. Bu sakncann nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas arttr. Grld zere Birinci Be Yllk Plan'da. yksek nitelikli elemanlarn gnn nlenmesinin art olduu belirdliyor. Fakat 1. Be Yllk Plan'm bitimine kadar bu konuda cidd nlemlerin alndn sanmyoruz. 1967 yl programnda ise yle deniyor.: 8 0 "insangc a olan mhendislik, hekimlik vb. mesleki erdeki personelin yurt dnda alma sebeplerinin aratrlmas ve yurt iinde kalmalarn salayacak nlemler Devlet Memurlar Yasas'nn ortaya kard tereddtler nedeniyle gereklememitir." kinci Be Yllk Plan'da ise, 8 1 "Trkiye'nin ihtiya duyduu nitelikli insan gcnn yurt dna almaya gitmesinin nlenmesi ve gidenlerin dnmeleri iin yurt iinde almalarn ekici klacak bir politika gdlecektir." deniyor. Bylece 1968 yh programna da konu getirilmitir. Ad geen programda kstlayc ve tavsiye edici birka nlem ele alnyor. Bunlar aynen buraya alyoruz: 8 2 * Kalknma abalarn insan gc yetersizlii sebebiyle aksatmamak amac ile, Trk bilim adamlar ile teknik ve salk elemanlarnn d lkelerde devaml olarak almalarn snrlayc bir dzen kurulacaktr. Bu yndeki almalarda Mill Eitim Bakanl ve niversite272

ler btn niversite mezunlarna muayyen sre Trkiye'de alma zorunluluu konmas konusunu hukuksal ve toplumsal ynleri ile ele alacak ortak bir alma yapacaklardr. Dileri Bakanl, sz konusu elemanlara belirli sreli pasaport verilmesi ve sonradan srenin uzatlmamas konusunu, hukuk ve sosyal bakmlardan inceleyecektir. Bu elemanlarn altklar lkelerle, ilgili lkenin, Trk elemanlarnn alma iznini belirli sre ile snrlandrmas, o lkede eitim ve ihtisas sresini bitirmi Trk elemanlarna alma izni verilmemesi veya belirli bir sre verilmesi gibi konularda anlamalar yaplmas imknlarn arayacaktr. * Mill Eitim Bakanl ve niversiteler, yabanc niversitelerde profesr ve doent Unvann alm Trk bilim adamlarnn orada geen hizmet sreleri de dikkate alnarak, ayn nvanlarla Trk niversitelerinde grevlendirilmesini salayacak nlemleri aratracaktr. * Devlet hizmetinde almayan teknik ve salk elemanlarnn, devlet hizmetine girilerinde alacaklar cretin tayininde, mezuniyet yllarnn esas alnmasn salayc mevzuat deiiklikleri Devlet Memurlar Tasas ierisinde gerekletirilecektir. * Dileri Bakanl, niversiteler, Aratm.a Kurumlar ve Devlet Planlama Tekilt ortak bir alma ile d lkelerde alan Trk bilim adamlar, teknik ve salk elemanlarna Trkiye'nin kendilerine olan ihtiyacn ve Trkiye'de kendilerine salanacak olanaklar duyuracaklardr. 1970 yl programnda ise bu konuda T B T A K ' a bir aratrma verildiini ve sonularnn Temmuz 1970'de alnaca belirtiliyor. 83 Ad geen aratrma, yukarda deindiimiz Dr. Turhan Ouz/can'n yapt aratrmadr ve tamamlanmtr. Fakat Ouzkan'm aratrmas, sadece bilim adamlar ile snrlandrlmtr. Ayrca doktorlar, mhendis-mimarlarla ilgili olarak geni apta aratrmalara ihtiya vardr. C. K I S I T L A Y I C I N L E M L E R ve ANAYASA Kanaatmzca kstlayc nlemler alma yoluna da gidilebilir. Aslnda kstlayc nlemler, g tamamiyle ortadan kaldrmaz. Fakat belirli bir sre gn nne gemekle bu elemanlarn hemen yurt dna gitmelerine engel olur. Esasen byle bir nlemi D.P.T. da benimsemi grnyor. Zira 1968 Program bu elemanlarn belirli bir sre yurt dna kmamalaryle ilgili hkmlerin hukuksal ynlerinin 273

aratrlp bu nlemin alnmasn ngryor. Byle bir nlem demokratik ilkelere ters dmeyecektir. nk Anayasamzda yurt menfaatim gerektiren durumlarda baz zgrlklerin belirli sreler iin yasa ile snrlanaca ngrlmtr. Ayrca yzbinlerce Trk lirasna mal olan bir elemann kendisine bu kadar yatrm yapan bir devlete hizmet etmemesi hukuk ilkeleriyle da badaamayan bir durumdur. Nasl belirli bir kurumdan renimi sresince burs alan bir kimse, renimini tamamladktan sonra zorunlu hizmetle ykml tutuluyorsa aym durum burada da sz konusudur. Hasan ner tarafndan yaplan bir almada Trkiye'den A.B.D.' ne 1967 ylnda gmen olarak kabul edilen bilim adam, mhendis ve doktorlar ile dier salk personelinin yatrm deeri hesaplanmt r . 8 4 Bakm ve idame giderleri, okul giderleri, renim sresince ve alma yaam boyunca vazgeilmi gelirleri iine alan hesaplama sonucunda, parann 1965 yl deerine gre ,yaklak olarak kii bana 90.000 dolar bulmutur. Bu birim 1967 ylnda Trkiye'den A.B.D.'ne gmen olarak kabul edilmi bulunan yksek dzeyde eleman says olan 203'e uygulanm ve zikredilen ylda Trkiye'nin bu gten doan madd kaybnn 18.270.000 dolar olduu ileri srlmtr. Bir dolar 12 T L zerinden hesapland takdirde, 219.240.000 TL. tutmaktadr. Grld zere bu elemanlar, kendilerini yetitiren lkeler bakmndan ok byk mebllara mal olmaktadr. 1982 tarihli Anayasamz 13. maddede temel hak ve hrriyetlerin kamu yarar amac ile snrlanabilecei belirtilmektedir. Burada, yksek nitelikli elemanlarn g, tabii ki kamu yararn engelleyen bir durumdur. Bu bakmdanlardan alma ve seyahat zgrlklerinin bu kimselerle ilgili olarak snrlandrlmasnda kanaatmzca bir saknca olmamas gerekir. Yine snrlayc bir nlem olarak bu kimselerin yurt dna gittiklerinde lkelerinin kendileri iin yapm olduu giderleri adayn o lkeye demesi biiminde olabilir. Bunun biim ve koullar hukuksal bakmdan dzenlenebilir. D. RENCLERLE LGL NLEMLER 1) Yurt dna doktora iin gnderilecek elemanlarn eer doktora yapaca alanda Trkiye'de imkn varsa darya gnderilmeyip Trkiye'de yapmas salanmaldr. Bunun iin niversitelerimizin doktora kapasitelerini artrmak gerekmektedir. 274

1977 ylnda insangc tahminlerine gre 63.000 mhendis ve 19.000 doktora ihtiya vardr. Oysaki arz, sra ile 32.000 ve 14.000 olacaktr. Bu durumda 31.000 mhendis ve 5.000 doktor a meydana gelecektir. 85 Grld zere mevcut kapasite ihtiyaca yetmemektedir. 2) Ekonomik ve toplumsal gelime amalarmz bakmndan renci kapasitesi itibariyle en fazla gelitirilmesi gerekli olan dallar fen, tp ve mhendisliktir. Bu alanlara daha fazla nem verilmelidir. Ayrca fen alannda doktorann pahal deneyim imknlarna dayand ve fazla elemanmz bulunmad iin bu alanda darda doktora yapma imknlar artrlmaldr. En fazla g eden doktoral elemanlar, temel bilimler ve mhendislik alanndadr. Dr. Ouzkan'n aratrmasnda ankete yant veren 150 kiiden % 38.0'inin temel bilimler, % 38.7'sinin de mhendislik alanlarnda olduu grlm, bu iki grup bir arada incelenen toplam grubun yaklak olarak % 77'sini ya da 4'te 3'nden fazlasn oluturmutur. 8 6 Dr. Ouzkan'n aratrmasnda, gruptan gelecekte Trk bilim adamlarnn Trkiye'de almalarn kolaylatracan dndkleri en uygun nlemi nem srasna gre yazmalar istenmiti. "Bilim ve aratrma ortam yaratlmas ve gelitirilmesi" biimindeki nlem, % 23.3 ile bata gelmitir. 87 Burada bilim ve aratrma ortam yaratlmas ve gelitirilmesinden: . Yksek retimle ilgili yapsal ve ynetimsel nlemler, . Bilime nem verilmesi, bilim adamna itibar edilmesi, . Genel bilim politikas ile ilgili nlemler kastedilmektedir. Sonra bunu, % 19.3 ile "tatmin edici mesleksel gelir" ve % 13.3 ile "bilim adam istihdam politikas" ile ilgili nlemler takip etmitir. 3) imdiye dein, planl dnem de dahil, Trkiye'den baka lkelere eleman g konusunda salam bilgiye dayanan genel bir politika belirlenmemi ve takip edilmemitir. Dr. Ouzkan'n da tavsiye ettii gibi, belirlenecek politikann temel ilkesi, bilim adam ve yksek nitelikli meslek adamnn gelime ve alma zgrln ve Trkiye'nin baka lkelerle hayat kltr temaslarn zedelemeksizin, yksek dzeyde elemanlar lkemizde almaya tevik edecek koullar ve kolaylklar salamak olmaldr. 8 8 4) Yurt dndaki doktora yapan rencilerle srekli iliki kurulmaldr. Trkiye'deki gelimeler, alma imknlar, ilgili kurumlar 275

hakknda rencilere srekli bilgiler verilmesi gerekmektedir. Ayrca ilgili kurumlarla irtibat ve temaslar salanmal, bu rencileri Trkiye'de ie yerletirme organize edilmelidir. 8 9 Bu rencilerin renim sonras staj ve uygulama programlar daha yakndan izlenmeli, temas ve irtibat bu aamadki rencilerde artrlmaldr. 9 0 5) Ayrca, Trkiye'de almay tevik edici nlemler alnmaldr. Bu konuda, aratrma ve gelitirme faaliyetlerine ayrlan kaynaklarn artrlmas, lke ihtiyacnn gerektirdii alanlarda renim ve aratrma yapan kurumlarn oaltlmas, takviye edilmesi, niversitelerin oaltlmas, elemanlara doyum salayc meslek gelir salanmas gerekmektedir. Ouz/car'n aratrmasnda Trkiye'ye geri dnmek isteyenlerin oran az deildir. ncelenen grubun % 17.3' kesin olarak, % 18.0'i ise gl olaslkla Trkiye'ye dneceini bildirmitir. te biri ise bu konuda kararsz (% 3 3 . 3 ) 9 0 . Dnmek isteyenler genellikle 20-34 ya grubu arasndadr. Grld zere nisbeten gen ya grubu dnmek istiyor. Dr. Atabek de ad geen makalesinde "... hemen hepsi, yurttaki koullan, ne olup bittiini, yeni gelimeleri soruyor ve iddetle dnme isteini belirtiyor" diyor. Az gelimi lkeler ve zellikle yurdumuz bakmndan giderek ekonomik ve toplumsal bakmdan byk bir sorun halini almaya balyan ve az gelimi lkelerin gelimi lkelere yardm olarak nitelendirilen beyin g olay zerinde cidd olarak durmak zaman gelmitir. eitli nlemler bu olay zamanla azaltacaktr. Fakat kanaatmzca olaya, imdiye dein cidd olarak gerektii biimde baklmamtr. Olayn tamamen durdurulmas tabii ki bir anda beklenemez. Fakat nlemler hi olmazsa g azaltc olabilir. Biz, nlemlerin hem kstlayc ve hem de bu kimseleri yeniden lkelerine geri getirme amacn gden iyi planlanm programlarn gelitirilmesini ifade eden kkl reformlar biiminde gerekleebileceini mit etmekteyiz. Bu nlemler g bir dereceye kadar azaltacaktr. Yeter ki sorun cidd olarak ele alnsn. stelik lkemizde konuyu ele alacak ve koordine edecek T B T A K ve D.P.T. gibi kurumlar da vardr. Yksek nitelikteki eleman g sadece madd ynl olay deildir. cretlerin artrlmas bu elemanlarn geri dnmesini salamaz. Olayn yukarda incelediimiz toplumsal ve mesleksel ynlerinin de zmlenmesi gerekmektedir.

276

ONSEKZNC BLM NOTLARI 1 Ouzkan, Turhan: "Yurt Dnda alan Doktoral Trkler: Trkiye'den Baka lkelere Yksek Seviyede Eleman G zerinde Bir Aratrma'' s. 21. 2 Ouzkan, a.g.e., s. 23. 3 Ouzkan, a.g.e., s. 24. "4 Ouzkan, a.g.e., s. 25. 5 Grkaynak, Hikmet: "Beyin G ve Yeni Smrgecilik", Yeni Gazete, 18 Ekim 1970. 6 Tmer, Melih: "Beyin G", Cumhuriyet Gazetesi/ 1.12.1969. 7 Modernization and the Mgraton of Talent, The Commite on the International Migration of Talent, A. Report From Education and VVorld Affairs, s.42. 8 Modernization and the Migration of Talent. s. 21. 9 Ouzkan, a.g.e., s. 9. 10 Julien Claude; Amerikan mparatorluu (ev. Tahsin Sara, Aysel Glercan), s. 356. 11 Julien, a.g.e., s. 356. 12 Julien, a.g.e., s. 357. 13 "Beyin Smrcl", Yn Dergisi, say 222, s. 8. 14 Ourkan, a.g.e., s. 9. 15 Julien, a.g.e., s. 359. 16 Ouzkan, a.g.e., s. 11. 17 Ouzkan, a.g.e., s. 12. 18 Ouzkan, a.g.e., s. 13. 19 Ankara Radyosunda "Yksek Nitelikli nsangcnn Uluslararas Hareketi" isimli ak oturumdan. 20 Ouzkan, a.g.e., s. 29. 21 Ouzkan, a.g.e., s. 30. 22 Ouzkan, a.g.e., s. 30. 23 Modernization and The Migration of Talent, s. 46. 24 Ouzkan, a.g.e., s-. 32. 25 Ouzkan, a.g.e., s. 32; Ayrca bak., Adams, YValler: The Brain Drain, s. 6-7. 26 Modernization, a.g.e., ss. 47-48. 27 Ouzkan, a.g.e., s. 32-33. 28 Ouzkan, a.g.e., s. 33. 29 Ouzkan, a.g.e., s. 35. 30 Guernier, Maurice: nc Dnyada Eitim. (ev. Prof. Dr. Hamide Topkuolu) Eitim Sosyolojisi, Kaynak Metinler, s. 124. 31 Guernier, 32 Guernier, a.g. makale, s. 124. 124. a.g. makale, s.

33 Tezcan, M.: Trkiye'nin Beyin G Sorunu, Eitim ve Bilim, Cilt 6, say 36.

277

33a ahinz, Ahmet: Beyin G ve Teknoloji Sorunu Amme daresi Derg., Cilt 15, Say 40, Aralk 1982, s. 52. 34 Trkiye'de Salk Alannda nsangc Aratrmas (Bulgular ve n Rapor) s. 20 (oaltma). 35 Ouzkan, a.g.e., s. 17. 36 Hf. Okulu, a.g.e., s. 20. 37 Hf. Okulu, a.g.e., s. 20. 38 Hf. Okulu, a.g.e., s. 21. 39 Hf. Okulu, a.g.e., s. 21. 40 Hf. Okulu, a.g.e., s. 21. 41 Hf. Okulu, a.g.e., s. 21. 42 Hf. Okulu, a.g.e., s. 21. 43 Hf. Okulu, a.g.e., s. 22. 44 Hf. Okulu, a.g.e., s. 22. 45 Hf. Okulu, a.g.e., s. 23. 46 Atabek, Erdal: "Amerika'da Trk Hakemleri", Cumhuriyet Gazetesi, 3 ubat 1971, s. 2. 47 Ksemen, Cevdet: "A Report Presented of the Education and World Affairs Concerning Emigration of Engineers and Architects from Turkey to Foreign Countries for the Projects International Migration of Talent", Ankara, July 1968. 48 Ksemen, a.g. aratrma, s. II-4. 49 Ksemen, a.g.a., s. III-2. 50 Ksemen, a.g.a., s. III-3. 51 Ksemen, a.g.a., s. III-4. 52 Ksemen, a.g.a., s. III-9. 53 Ksemen, a.g.a., s. III-5. 54 Ksemen, a.g.a., s. 111-10 55 Ksemen, a.g.a., s. 111-10. 56 Ksemen, a.g.a., s. IV-1. 57 Ksemen, a.g.a., s. IV-2. 58 Kk, Yalm: Mimar ve Mhendis Eylemleri, Milliyet Gazetesi, 21 Ocak 1971, s. 2. 59 Ouzkan, a.g.e., s. 59. 60 Ouzkan, a.g.e., s. 62. 61 Ouzkan, a.g.e., s. 65. 62 Ouzkan, a.g.e., s. 65. 63 Ouzkan, a.g.e., s. 67. 64 Ouzkan, a.g.e., s. 68. 65 Ouzkan, a.g.e., s. 69. 66 Ouzkan, a.g.e., s. 70. 67 Ouzkan, a.g.e., s. 72.

278

68 Ouzkan, a.g.e., s. 75-76. 69 Ouzkan, a.g.e., s. 78. 70 Ouzkan, a.g.e., s. 78. 71 Ouzkan, a.g.e., s. 79. 72 Ouzkan, a.g.e., s. 81. 73 Ouzkan, a.g.e., s. 85. 74 Ouzkan. a.g.e., s. 87. 75 Ouzkan, a.g.e., s. 91-92. 76 Gernier, a.g.e., s. 138 vd. Bu kurumun kurulu biimi, uygulanabilecei lkeler grubu ve ileyii hakknda ayrntl bilgi iin a.g. yapta baklabilir. 77 Baldvvin, B. George: "Beyin G m?", Ufuk Derg., Cilt 3, say 2, s. 45. 78 1243 sayl Kanun. 79 I. Be Yllk Kalknma -Plan, s. 456. 80 1967 Yl Program, I. Be Yl (1963-1967), s. 37. 81 Kalknma Plan, II. Be Yl 83 1970 Yl Program, s. 450. 84 Ouzkan, a.g.e., s. 18. 85 Kimir, Parla: "Ouf-flow of High Level Manpower From Turkey", Nov 1970, for RCD Seminar in Brain Drain, (oaltma), s. 2. 86 Ouzkan, a.g.e., s. 70. 87 Ouzkan, a.g.e., s. 102-103. 88 Ouzkan, a.g.e., s. 130-131. ' 89 Yurt dndaki bu rencilerle ilgili nlemler konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. Dr. Amiran Kurtkan, "Yksek retim Kurumlarna retim yesi Yetitirilmek zere Doktora in Yurt Dna Burslu Olarak Gnderilen renciler Hakknda Aratrma". D.P.T. Yay. No. 879 (oaltma). 90 Ouzkan, a.g.e., s. 95. (1958-1972). 82 1968 Yl Program, II. Be Yl, s. 133.

279

19.
Blm

SANAYLEM LKELERN ETMSEL SORUNLAR!

Az gelimi lkelerin eitimsel sorunlar olduu gibi, sanayilemi lkelerin de kendine zg eitimsel sorunlar vardr. Bunlar da sanayilemi eitli lkelere gre farkllk gstermekle birlikte, yine de ounda ortak olarak grlebilen sorunlar olarak nitelendirilebilir. Biz bu blmde zellikle A.B.D. ve ingiltere'den rnekler vereceiz. nce, sanayilemi lkelerin zelliklerine ksaca bir gz atalm. Daha bu lkelerin eitimsel sorunlarn ele alalm. I . SANAYLEM LKLER LKELERN BELL BALI ZEL-

ok genel olarak aadaki birka nokta, bu lkelerin zelliklerini belirlemektedir. l - 2 . Okuma yazma derecesi yksektir. . Okul andaki nfusun % 100'e yakn ksm okula gider. . letiim yazldr. . Geleneksel hukuk ve grenekler etkin deildir. . leri teknolojiye ballk mutlaktr. . Nfus dengesi vardr. lm oran ok aa dzeyde kalmtr. Doum oran da snrldr. . faaliyetlerinin organize olduu kurumlar hacim olarak byme eilimindedirler. . Hizmet ve mesleklerde yaylma sz konusudur, iblmnn egemen duruma gelii bu sonucu dourur. zellikle retimde kullanlan yeni teknikler yeni i biimleri ve toplumda yeni rolleri ortaya karr. Bylece toplumda yapsal deimelere yol aar. 280

I I . SANAYLEM L K E L E R N E T M S E L S O R U N LARI Sanayileme srecinin rgn eitime etkileri, aada belirtilen deiik biimlerde grlmektedir. A. Okulun ilevlerindeki art

Sanayileme ile okul ve yksek renim kurulularnn ilevleri artmtr. zellikle aile, komuluk evresi ve kilise gibi birincil gruplar tarafndan yerine getirilen geni baz eitimsel ilevlerin rgn eitim tarafndan salanmas talebi domutur, 3 ocuun toplumsallamasnda okulun ilevleri artmtr. B. Ekonominin nsangc talebi Ekonominin ihtiya duyduu eitilmi insangcn yetitirmek bakmndan okullarn nemi artmtr. Sanayileme rgn eitime ekonomik bir nem kazandrmtr, ie almada aranan koullarn ykselmesi ve halkn biimsel eitimsel niteliklere rabeti, eitimin brokratizasyonuna ve modern igcnn hizmetinde akllemi bir kitle retimi sistemine dnmesine sebep olmutur. 4 zellikle 1930 yllarnn ve II. Dnya Sava sonrasnn teknik deiimleri ekonomik ve toplumsal durumu ylesine deitirmitir ki eitim, ekonomik, siyasal, toplumsal ve kltrel bakmdan en nemli bir etmen durumuna gelmeye balamtr. 5 ngiltere'de orta dereceli okullar ve niversiteler yeni teknik bilimsel ve ynetimsel mesleklere hazrl salamak iin gerek say, gerekse hacim bakmndan genilemek zorunda kalmlardr. 6 zellikle yksek retim, ekonominin korunmasnda hayat bir neme sahiptir 7 . Bilimsel ve meslek kadn ve erkek uzmanlara geni lde ihtiya duyulmaktadr. rnein yneticiler, planclar, i ynetimcileri, teknisyenler gibi. Bunlarn yannda mhendis, fiziki, kimyager ve matematikiler de dier ihtiya duyulan meslek gruplardr. Ayrca elektronik, hava dinamii, telekomnikasyon, otomasyon ve nkleer enerjiye ilikin bilimlerle uraan elemanlara giderek ihtiya duyulmaktadr. 8 Meslekler yapnn her kademesindeki kiileri seip eitmek, eitimin rol olmu ve okullar temel bir kurum durumuna gelmilerdir. Bunun iin "ok amal okullar"' bir zm yolu olmaktadrlar 9 . 281 I

C. Eitimde brokrasi Brokrasinin genel olarak geliimi, eitim kurumlarna da yansmtr. Eitimin yaygnlamas sebebiyle de karmak eitimsel brokrasiler domutur. 1 0 D. Kitle iletiim aralar Kitle iletiim aralar, toplumsallamada nem kazanmtr. E. Makine egemenlii Makinenin egemen olduu bir toplumda tm insanlarn korunmas ya da insancllatrlmas ihtiyac ortaya kmaktadr 1 1 . Yaamlarndan holanan, mutlu ve verimli iilere ihtiya duyulmaktadr. Mutluluk, alann verimli ve etkin olmasnda bir etmendir. Otomamatik makineler, el iinin yerini alarak i mekaniklemektedir. Bylece i, srekli olarak yenilenmekte ve alan iin tekdze duruma gelmektedir. Bu durumda iinin iine kar ilgisi azalmakta, ii yoluyla kiiliini yaratc olarak gelitirememektedir. Gerilime giren ii, kendisinin kii olarak nemine inanmamaktadr. Dk endstriyel moral douyor. Ayn ey brokraside de cereyan etmekte, memurlar dairelerinde sadece evraklar zerinde alarak (paper minders) insanlarla iliki kuramamaktadrlar. Bu durumda birka zm yolundan sz edilmektedir. 1 2 1. Bo zaman eitimi Toplumuna yukardaki sebeplerle yabanclaan kii iin zm yollarndan birisi de kukusuz bo zaman eitimidir. Artan refah ile birlikte, alann creti ykselmekte, ayn zamanda bo zaman artmaktadr. Bo zamannda mutlu olan insan, genellikle iinde de mutlu olmaktadr. Kiiliin tm geliimi, i saatleri dnda gerekleir. Bu sebeple bo zaman iin eitime ihtiya duyulmaktadr. Bo zaman eitimi, insanlara bo zamanlarn zenginletirmek bakmndan yardmc olmaktadr. Bylece rnein elencede insanlar kendileri iin en iyisini seebilirler. En ktsn red ederler. Kitle iletim aralar ve zellikle TV, uygar hayatta zevkler yaratmada gelecekte yardmc olabilir. 282

2. Sanayide daha iyi insan ilikileri Sanayide daha iyi insan ilikileri geriimleri de yine yabanclamay nleyebilen ve morali arttran bir zm yoludur, ii ve yneticilerin birlikte olduklar danma ve istiare kurullar oluturulmaktadr. iyerine alanlarn daha ok katlmn salamak da dier bir giriimdir. Bunlar iiye byk nem duygusu veren yardmc abalardr. 3. i insandan ayrmak ii insandan ayrmak abalar da bir baka yol. Byle iler iin sibernetiin gelitirilmesi ve otomatik fabrikalar ilerde ok yararl dur u m a gelebilir. zellikle ok yinelenen ii ortadan kaldrmak iin bu giriimler olduka yararldr. rnein A.B.D.'de nitelikli iiiler iin drt saatlik i gelimektedir." . F. retmen sorunu retmen cretleri bu lkelerde de dier birok mesleklere oranla dktr. Bu sebeple retmen says azdr. Ayrca eski retmenlerin bilgilerinin teknolojik hayata uymamas sonucu onlarn yeniden eitilmesi sorununu ortaya karmtr. G. Eitimde frsat eitsizlii Etkin gruplar ve toplumsal snflar ynnden eitimde frsat eitsizlii bu lkelerde hl grlmektedir 1 4 . H. niversiteler Bu lkelerde yeni niversitelerin almasna ramen yine de, mevcut niversiteler toplumsal ve teknolojik deimeler sonucu yapsal ynden eskimektedir. Ders programlar, ynetmelikler ve eski retim yntemleri srekli olarak deimek zorundadr. I. Deer deimeleri Deer deimeleri de eitime yansmaktadr. Eitim sistemi ve yntemleri deer deimelerini takip etmek zorunda kalmaktadr. rnein A.B.D. de bireye ynelik ve hayata hazrlk olarak eitimden 283

ok, eitimin hayat olarak zerinde durulmas, okullarda beer bilimlere ve sanata nem verme gibi deerler nem kazanmtr. Kendidini ifadeye dayal zellikler gsteren deer deimelerinin eitsel sonular farkllamaktadr. 15 J. Nfus art

Gelimi lkelerde de nfus artmaktadr. Bu sebeple retimin tm aamalarnda okul sistemleri bymektedir. Snflarn ar kalabalk oluu, retmenin grevlerine olumsuz olarak yansmaktadr. 1 6 I I I . BAZI G E L M L K E L E R D E N RNEKLER

A.B.D. d e , 1 7 tam yetimi nitelikli retmen says artan nfusa oranla hl yetersiz kalmaktadr. retmenleri meslekte tutmak iin eitli abalar gsterilmektedir. Okul binalarnn yetersizlii de nfus art karsnda yeterli olmamaktadr. Ayrca, rk aznlklarn resm okullarda btnletirilmesi cidd bir sorundur. stn zekl ocuklar iin zmler yetersizdir. Alt snf ocuklar st retim kademelerine parasal sebeplerle geememektedirler. ngiltere'de yeterince nitelikli retmen yoktur. 1 8 Orta dereceli teknik okullar, umulduu kadar baarl olamamtr. Snflar ou kez kalabalktr. Eitim retimde snfsal farkllama etkin bir biimde kendini gsterir. Fransa'da reformlarn ou, Franszlarn aydn bir snf meydana getirmek amacyla kltrel eitime nem verilerinin karsna kmaktadr. Hkmet ve Fransz eitimcilerini ilgilendiren ou sorunlar bu zmlenmemi ztla dayanr. zm konusunda bte yetersizlii de ortaya kmaktadr. Fransz orta ve yksek retimindeki tabilik, tek egemen zellik olmutur. Eitim ile i hayat, zihn alma ile el ii ayrm hal mevcuttur, meslek ve teknik eleman yetersizlii mevcuttur 1 9 . Genel eitimde geleneksel deerlere sk skya sarlmaktan, orta retimin program ve metodlatarn yeni ihtiyalara ve yeni fikirlere uydurmak zorlamaktadr. Kltrl insan, klsikleri renen kiidir. nanc egemendir. retmenler de deiiklie pekaz ilgi gsterirler. niversiteler de hl tutucu niteliktedir. Fen ve teknolojiye ve modern gelimelere ak deildirler. retmenler cret bakmndan yetersiz maa almakta ve nfus artyla g durumlara dmektedirler. 284

Japonya'da eitim sorunlarnn ou, yeterli mal kaynaklarn yokluundan ileri gelmektedir. Bu durum, artan okul nfusuna yeterince ders ara ve gereci salanamamak ynnde kendini gstermektedir. 20 Sovyetlerde,21 yetimi retmen a her zaman mevcuttur. Parti liderlerinin, aydnlarn ve yksek teknisyenlerin, korunan yeni snflar duru muna gelmesi, snfsz toplum kavramn cidd olarak etkilemekte ve eitim uygulamalarna da yansmaktadr. retmenler formalizme ve ezbere dayanan retime bavururlar. Eitimde otoriter tutum yaygndr. Komnist partisinin siyas etkisi, herhangibir akademik alanda serbest ve bamsz dnmeyi engeller. Okul ncesi eitim, yeterince yaygnlatrlm deildir. Krsal alandaki eitim dzeyi, gnmz gereklerine cevap vermemektedir. retim grevlilerinin eitim dzeyleri yetersizdir. retmenlik mesleinin saygnl burada da azdr.

IV. ALVIN T O F F L E R ' A G R E SANAYLEM L K E LERDE GELECEKTE E l T l M Toffler, okullarn ileriye deil de geriye dnk bir sistemin savunuculuunu yaptndan yaknmaktadr. Sanayi toplumlarnda bile okullar gelecekteki ama ve yntemleri aratrmamaktadrlar. Toffler' gre deiim hz arttka, gelecekteki olaylarn yapsn anlayabilmek iin daha ok zen gsterilmesi gerekecektir. Toffler yle diyor: 2 2 "Artk sokaktaki adam iin, gemii anlamak yeterli deildir. O n u n iin imdiyi anlamak da yeterli deildir; nk imdi, iinde bulunduumuz evre, ksa bir sre sonra yitip gidebilir. Sokaktaki adam, deiimin ynn ve hzn kestirmek zorundadr. Gelecee dnk, yinelenen, uzun sreli varsaymlar oluturmay renmelidir. phesiz ayn zorluk, onun retmenleri iin de sz konusudur. yleyse stn sanayiye zg eitimi yaratmak iin, gelecein birbirini izleyen deiik grntlerini retmeliyiz, ilerle, mesleklerle i eitimiyle, aile biimleriyle, insan ilikileriyle ilgili varsaymlar ortaya koymalyz". "Gelecein okullarnda ocuk, ok deiik deneyler iinde bulunacaktr. Birok retmenli ve tek rencili snflar, birok retmen ve bir renci topluluundan oluan snflar olacaktr. renciler geici grev topluluklar, proje gruplar olarak alacaklardr. renciler srekli grup deitirecek, zaman zaman bir bana alacaklar285

dr. T m bunlardan ama ,ocuu gelecein kalc olmayan organizasyonlarna hazrlamaktr". 2 3 "ocuklara imdikine oranla daha geni seme imknlar sunulmaldr. Uzun sreli balanmalara girmeden nce eitli, ksa sreli (Belki de iki, haftalk) kurslar deneyerek seme yapma imknlar salanmaldr. Her okul gelecekteki ihtiyalara dnk ,seime dayal bir dizi konu sunmaldr" 2 4 . Toffler, gelecekteki nemi artacak olan denizalt ve uzay yaamna rencileri hazrlamann gerekliliine deinmektedir. 2 5 Deniz altndaki yerleme blgelerindeki hayat iin renciyi deniz allara bindirmeli, onlara dalmasn retmeli, denizin altndaki yapm maddelerini gstermeliyiz. Deniz altndaki tehlikeler ve imknlar retilmelidir. T m bunlar yalnzca st dzeydeki rencilere deil, ilk okuldaki ,ana okulundaki ocuklara bile gstermeliyiz. Ayrca uzay grkemi de rencilere gsterilmelidir. "Onlar astronotlarn yanna ya da yaknna getirerek, gezegenlerin oluturduklar ortam reterek, genlerin otomobile gsterdikleri ilgiyi uzay teknolojisine kaydrarak bu sorunu zebiliriz" demektedir. Toffler'a. gre stn sanayi toplumlarnda yaayacak insanlarn u alanda yeni becerilere ihtiya duyacaklar belirtilmektedir. renme, iliki kurma ve seme. 2 6 a . renme: "Yarnn okullar yalnzca bilgi vermekle kalmamal, onu kullanma yollarn da retmelidirler. renci, eski dnceleri atmasn ve yerine yenilerini nasl ve ne zaman koyacan da renmelidir. Ksaca, nasl renilmesi gerektiini renmelidir... Yarnn cahili, okumasn yazmasn bilmeyen deil, nasl renmesi gerektiini renmeyen kii olacaktr". b . liki kurma: Hayatn abukluu hzla artnca gerekli insan ilikilerinin kurulmas ve srdrlmesi giderek zorlaacaktr 2 7 . nsanlarn birbirleriyle iletiim kurmalar zorlamaktadr. rnek olarak Toffler, batda birok kiinin cinsel ilikiyi bir kiiyi tanmak iin en ksa yol olarak grdklerini belirterek, cinsel ilikiyi uzun bir iliki kurma srecinin ardndan gelen bir olgu olarak deil de, insanlarn birbirlerini daha derinden anlayabilmeleri iin kestirme bir yol olarak deerlendirdiklerine deiniyor. Toffler yle devam ediyor: "Dostluu hzlandrma istekleri onlarn, "Duyarlk eitimi", "T. gruplamas" "Mikro laboratuvarlar", 286

"Dokunma duygusu" gibi psikolojik tekniklere ya da oyunlara ilgi duyduklarn aklamaktadr. Gerekte tm topluluk dinamiine ilgi gsteriyorlar. Onlarn komn yaamna duyduklar istek de yalnzln, bakalaryla iliki kuramamann belirtileridir. c. Seme: Toffler, stn sanayileme ortamnda kiinin karlat karar verme durumlarnn says ve karmakl artt iin eitimin ar seme sorununa dorudan ynelmesi gereine deinmektedir. Bu konuda yle diyor. 2 8 " U y u m yapma, birbiri ardndan yaplan semelerle ilikilidir. ok sayda semeyle karlaan birey, deerlerine en yaklak olann seer. Ar seme derinletike, kendi deerlerini aka kavrayamam olan birey, kmaza girer. Deerler sorunu nem kazandka, imdiki okullarmz onlara ilgi gstermekten kanmaktadrlar... stn sanayiye zg eitim, rencinin zerine kat deerler getirmeye kalkmamaldr. Ancak renciye sahip olduu deerleri aklamada, tanmlamada yardmc olacak resm ve resm olmayan eylemleri sistematik biimde dzenlemelidir. Genlere kendi deer sistemlerindeki atmalar tanma ve aa karma yeteneini kazandrmadka, okullarmz sanayi adamlar retme iini srdreceklerdir. Sonu Sanayilemenin insanlar asndan olumlu ynleri olduu gibi olumsuz ynleri de grlmektedir. nsanlarn teknik gelimeler karsnda nemsizlii inanc, yabanclama ve uygarln yaratt toplumsal sorunlar insanlar mutsuz klmaktadr. te, eitimin, sanayilemenin dourduu bu sorunlar karsnda sorumluluklar giderek artmaktadr. rgn eitim iinde toplumsal ve beer bilimlerin ise nemi daha da artmaktadr.
ONDOKUZUNCU BLM NOTLARI 1 Levitas, Maurice: Marxist Perspectives in the Sociology of Education, s. 23-26. 2 Adams and Bjork: Education In Developing Areas, s. 20 v.d. 3 Floud, J . : Eitim ve Endstriyel Toplum: ev. M. G, Eitim Sosyolojisi isimli kitapta. 4 Floud, J . : a.g. yaz. 5 Floud, a.g. yaz. 6 Floud, a.g. yaz. 7 Levitas, a.g.e., s. 26.

287

8 Ottaway, a.g.e., s. 89. 9 Ottaway, a.g.e., s. 90. 10 Ottavvay, a.g.e., s. 100. 11 Ottavvay, a.g.e., s. 100. 12 Ottavvay, a.g.e., s. 101. 13 Ottavvay, a.g.e., s. 101. 14 Havighurst-Neugarten, 15 Ottavvay, a.g.e., s. 11. 17 Cramer-Brovvne: 18 Cramer-Brovvne, 20 Cramer-Brovvne, 21 Cramer-Brovvne, ada Eitim, s. 249-253 a.g.e., a.g.e., a.g.e., s. s. s. 300 504. 445-448. a.g.e., s. 8.

19 Cramer-Brovvne, a.g.e., s. 329-330.

22 Toffler, A.: Gelecek Korkusu ok, s. 338. 23 Toffler, a.g.e., s. 343. 24 Toffler, 25 Toffler, 26 Toffler, a.g.e., s. 346. 346. 347. a.g.e., s. a.g.e., s.

27 Toffler, a.g.e., s. 348. 28 Toffler, a.g.e., s. 349. v.d.

38

KESM II RETM SOSYOLOJS

(Mikro Eitim Sosyolojisi)

retim, sosyolojisi, eitim sosyolojisinin temel konular arasndadr. Bu konunun ilgi alan, daha ok, "Okul" zerinde younlamtr. Okul, bal bana bir kurum olarak ele alnmakta, retmen, renci, okul yneticileri ve okul-evre ilikileri balca konular oluturmaktadr.

20.
Blm

TOPLUMSAL BR SSTEM OLARAK OKUL

Okul, organize bir kurum olarak kendine zg bir kltre sahiptir. Bu blmde onu dier kltrlerden ayran zellikleri ve ilevlerini belirteceiz. ocuun okulda birtakm haklar ve zorunluluklar vardr. Onun okula devam, dersleriyle uramas ,kendisini snf arkadalaryla karlatrmas ve okul eylemlerine katlmas istenen davranlardr. Aile ile karlatrld zaman okuldaki dllendirmeler, dereceler, ilerlemeler baz eylemlere katlmaya msaade, nderlik durumlar ve vme olduka biimseldir. Okul, aile gibi toplumun yetikin otoritesini temsil eder. Yerlemi kurallar ile biimlendirilmitir. 1. O K U L U N T E M E L Z E L L K L E R Okulun temel zellikleri, onun belirli kltrnn incelenmesini ve ilevlerinin zmlenmesini gerektirir. Okulun ilevleri, aslnda daha nceki blmlerde belirttiimiz eitimin ilevleri ile benzerlik gstermektedir. Bu blmde okulun ilevlerini daha farkl olarak ele alacaz. Ayrca okul kltr ayrntlaryla gzden geirilecektir. A . T O P L U M S A L S S T E M O L A R A K O K U L ve K L T R E L ZELLKLER Okulun toplumsal bir sistem oluu, onun kendine zg bir kltr olmasndan dolaydr. Eitim sosyologlarndan Waller, ilk kez okul kltrn incelemitir. O n a gre okul, u zelliklere sahiptir 1 . a . Okulun belirli bir nfusu vardr. b . Aka ifade edilmi siyasal bir yaps vardr. 291

c. yeler arasnda sk, birbirine bal bir toplumsal ilikiler ebekesini temsil ederler. d . yeleri arasnda "biz " duygusu egemendir. e. Kesinlikle kendilerine zg bir kltre sahiptirler. a) Okul nfusu istikrarl ve tekdzedir. Geri renciler eitli toplumsal snf ya da etnik gruplardan gelmekte iseler de belirli bir okulda toplandklar zaman tekdze bir grup olmaktadrlar. b) Okulun siyasal yapsndan okulun otorite ilkesine gre organizesi ve bu otoritenin srekli olarak bir tehdit oluturduu anlalmaldr. Okul bu sebeplerle otokratik grnmldr. Otorite, okulun yetikin personelince salanr. Bu otorite, okul yneticilerini ve retmenleri her trl tehlikelere kar korur. rnein, rencilerden, anababalardan, st okul yneticilerinden, birbirlerinden ve mezunlardan gelebilecek tehlikeler. 2 c) Okul iersinde pek ok kiinin bir arada birbirlerine yakn olarak beraberlikleri, onlar samim ilikilere itmektedir. Okul, kiilerin etkileim durumunda bulunduklar bir birimdir. retimin vermek ve almak esasna dayand etkileim, okulun siyasal dzenince belirlenmitir. Bu durumda okulun siyasal organizesi, retmeni egemen duruma getirmitir. d) Grup istikrar, ili dl samim birleim, grubun ayrdedici simge ve giysileri ve onun dier kltrel etkilerden soyutlan gl bir "biz" duygusu yaratr. Otorite, denetim yoluyla srdrlr. Bu denetimler, . Kurumsal; (Bakanlk ya da devletin denetimi) . Eylemsel (Okul yneticilerince okul olaylarnn gerek dolaysz, gerekse retim gc yoluyla denetlenmesi) . Sonu olarak, rencilerin denetimi. 3 Okulun kendine zg bir ruhu var ki buna, "biz" duygusu diyebiliriz. Bu duygu, okulu toplumsal bir birim durumuna getirir. Bu duygu, kendilerini okulla zdeletiren yelerin zihinlerinde kendiliinden yaratlr. e) Ayr kltr, okulun iinde geliir. Bu kltr, ksmen farkl ya dzeylerindeki ocuk tarafndan yaratlr ya da ocuklarn oyun gruplarnda hl yaayan eski kltrden ya da yetikin kltrnn 292

basit biimlerde deitirilmesinden, ya da retmenlerin ocuklarn eylemlerini kanalize etmekten ortaya kar. 1. Biimsellik Okul eitim biimi formal, organizedir. Belirli bir amaca yneliktir. Rastgele, gnlk hayatta rgn olmayan bir eitim deildir. Gn, belirli devrelere blnmtr. Zaman, zel biimlerde formalize edilmitir. Her dnemde herkesin belirli bir yerde olmas, belirli bir eyleme katlmas beklenir. Baz eylemler, haftann belirli gnlerine ayrlmtr. Baz haklar ve grevler yalara gre datlmtr. Biimsellik, okulda o kadar yerlemitir ki, renci, retmen, yneticinin okul iinde ayr ayr yerleri, aralar ,odalar vardr. Ayrca, retmen tarafndan renim ve retime uygunluk bakmndan meydana getirilen gruplar da biimseldir. Okullar, sadece formal deil, ayn zamanda informal bir yapya ve eitime de sahiptirler. rnein okul d eylemler, sporlar, akran kltr ve ksmen de renci-retmen ilikileri informal zelliklerdir. Ayrca bugn ngiliz modeli "ak snflar ve dier "zgr okullar" ve "alternative okullar" uygulamalar A.B.D.'de informal eitim salamaktadrlar. 4 Daha ifade edici eylemlere doru genel deer deiimlerine bir yant olarak ortaya kmlardr. fade edici eylem ise informal eitimdir. Karmak inanlar, deerler, gelenekler takm, dnce ve davran biimleri de okulu dier kurumlardan ayrr. 5 Bunlar arasndaki atmalar da okulda ayr bir zellik gsterir. Okulun grevi, iteki ve dtaki atan toplumsal, siyasal ve ekonomik deerleri uzlatrmak ve dengeletirmektir. Bu ynleriyle okulun sadece renim kurumu olmad anlalmaktadr. Okul, baka kurumlardan, sadece davran kurallar bakmndan deil, ayrca, ocuklar ve yetikinleri ieren kendine zg trenleri ile de ayrlr. rnein zel okul toplantlar, sportif olaylar, yllk zel enlikler ,mezuniyet trenleri, zel haftalar ve uygulan; okul arklar, simgeleri, akalar, elenceleri gibi. Btn bunlar, okul kltrnn kabullenilmi paralardr. 2. B r o k r a t l a m a Peter Blau, brokrasiyi "Sistematik olarak koordine edilmi geni aptaki ynetimsel grevlerden oluan, ok sayda bireylerin alt 293

bir tekiltlanma t r " olarak tanmlamaktadr. 6 Brokrasi kuramn ilk kez gelitiren Max Weber'dir. Onun kuram, olan deil, olmas gerekeni yanstan ideal bir yap grnmndedir. IVeber'e gre brokratik yapnn belli bal zellikleri yle sralanabilir: 7 1. Tekiltn amalarna uygun srekli eylemler resm grevler olarak belirlenmi ve yeler arasnda datlmtr. Okul sisteminde de zel ilevleri yerine getiren uzmanlar vardr. T m kademe ve grevler uzmanlamay gerektirir. 2. Dairelerin organizasyonu, hiyerari ilkesine tabidir. Yani her alt kademe, daha st kademe tarafndan denetlenir. Yetki ve sorumluluklar belirlenmi ve snrlandrlmtr. Okul mdr retmenleri denetler, retmenler ocuklar denetler vs. 3. Brokrasinin ilemleri, soyut kurallar sisteminden ve bu kurallarn zel vakalara uygulanmasndan ibarettir. Yasalar, ynetmelikler vs. gibi. 4. Amir, ynettii ksm ekilci, kiisel olmayan bir ruhla ynetir. Yani duygularna, cokularna, tutkularna kaplmadan ynetir. likiler kiiler stdr. 5. Brokratik yapda terfi ve ilerlemeler, bireylerin beceri ve yeteneklerine baldr. Baarya dayal bir terfi sistemi sz konusudur. Tekilttaki tm grevler, o grevin gerektirdii yetenek ve bilgiye sahip kiiler tarafndan doldurulur. 6. Kiisel olmayan kurallarla ileyen yapnn en yksek verimi elde etmesi gerektii. Modern toplumda okul, sadece biimsel olarak tekiltlanmayp, dier tekiltlar gibi giderek brokratlamaktadr. 8 Brokratlama, otoritenin merkezlemesi ve i usullerinin standardize olmasn ierir. Okul nfusunun srekli olarak art ve ekonominin gelimesi, brokrasiyi, btn lkelerdeki okul sisteminin bir zellii durumuna getirmitir. Brokratlama, okulu kendi karlar iin ara olarak kullanmak isteyen yarar gruplarnn basklarna kar bir gvenlik salamakta, onlarn bu hareketine engel olmaktadr. Brokrasinin olumsuz yanlarndan birisi de klieleme, tekdze olma, atalet gibi brokrasinin patolojilerini beraberinde getirmesidir. Bu durumda kdem, baardan nemli olmakta, amalarn yerini aralar almakta ve tekilt ii atmalar gstermektedir. 9 294

3. renci Etkileimi Okulda ve snftaki renci etkileimi eitli biimlerde grlmektedir. Herhangi bir okulda, renciler arasnda informal olarak daima bir toplumsal tekilt vardr. Bu tekilt, kendi sralanma ve saygnlk sistemine sahiptir. Yetenekleri ynnden farkl renciler, olduka farkl davran kalplarna sahiptirler. a) Toplumsal snf farkllklar da renciler arasnda az ya da ok bir saygnlk sisteminin yaratlmasna sebep olur. Bunun dnda b) Atletik yetenek, c) Okul d eylemlere katlma (rnein gzel sanatlarn lerhangibir dal ile urama), d) Fiziksel ekicilie sahip olma (gzellik, yakkllk gibi) c) Kiilik zellikleri (sempatiklilik, belirli alanlarda yetenek sahiplii v.s.) , f. Snf mmessillii, temsilcilii ya da renci bakanl. Btn bunlar ,kimi rencilerin toplumsal hiyerarinin st noktalarnda olmalarn gerektiren elerdir. Ayrca renciler, snfta, kendi balarna kendine zg eylem biimleri meydana getirirler. Yardmlama, klikler, gruplamalar, gruplar aras atmalar aratrmalara konu olmutur. Kimse ile temas etmeyen, sevilmeyen, "yalnz ocuklar" herkes tarafndan sevilen, popler "yldz ocuklar" sosyometrik aratrmalar sonucu ortaya km gereklerdir. Kendi aralarnda ayrca her rencinin kiiliine gre takma adlar (inek, hanm evlad vs.) kullanlr. Aym eyi retmenler iin de yaparlar. (Kazk hoca, palas hoca, babacan gibi). Bu kalp yarglar aikrdr ki kendi kendilerini gerek yapan kehanetlerdir. 1 0 Btn bunlar snf eylemlerinden doar. ocuk, okulda daima snavlardan geirilir. Stats, llebilen baarsna baldr. Oysa ki bu durum ailede daha bakadr. Ailedeki stats daha ok edinilen zelliklerle belirlenir. rnein ,ya, cinsiyet, kiisel zellikler vs. g i b i . 1 1 Su, dl ve elence gibi alanlar ynnden de okul, farkl bir kltre sahiptir. 295

Formal (Kurumsallama) ve informal zellikler, toplumsal sistemi meydana getirir. Birey, bireyleraras ilikiler ve gruplar, okul sistemini meydana getiren elerdir. Okulun yaps, amalar, formal yanm; atmosferi, klikler, ganglar ve atmalar okulun informal yann gsteren rneklerdir. Okulun bir baka zellii, onun rnn deerlendirme gld r . 1 2 Dier tekiltlarla karlatrldnda okulun amalar pek ok, karmak ve birbiriyle atktr. Bu eitlilik, amalarn gerekleme derecesini azaltmakta ve eitimcilerin eletirilmesine yol amaktadr. Bu yzden de okulun deerlendirilmesi glemektedir. Okulun da dier kurumlarn olduu gibi bir kiilii vardr. Bu kiilik, okulun havas ya da atmosferidir. Okulun toplumsal atmosferinde gruplar ve nderin davranlar rol oynamaktadr. Bir aratrmaya gre 1 3 grubunu olumlu davranlar, yksek moral ve samimiyet, olumsuzlar ise, zlme ve engellemedir. nderin olumlu davranlar ise, kendini ie verme ve anlayl olmas, olumsuz davranlar da bakalarna yukardan bakmas ve yakndan denetimdir. Aratrlmas gereken husus, bir okuldaki moralin iyi ya da kt oluunu ortaya karan sebeplerin belirlenmesidir.

B.

OKULUN

TOPLUMSALLATIRMA

ZELL

ocuun toplumsallamasnda temel kurumlardan birisi de okuldur. lkokul ve ortaokulun farkl toplumsal yaplar ocuun toplumsallamasnda da farkllk gsterir 1 4 . lkokuldaki renci, tek bir snfta genellikle kadn olan tek bir retmenin denetimine girmekle beraber, ortaokul rencisi, birden ok snflarda ok sayda farkl cinsten retmenle karlar. rencinin bu durumda, uyarlanma sorunu nem kazanr. Daha geni ve karmak ilikiler a, ocuun uyarlanmasnda glkler yaratabilir. Burada, artk kendisinden yetikin hayau iin gerekli bilgi ve becerileri elde etmesi beklenir. Farkllama, baarya gre giderek geliir. lkokulda baar iki hat halinde gider. Birincisi, bilgi ve beceri elde etme; dieri ise ahlaksal ya da toplumsal renmedir. (retmen, arkada iyi i alkanlklar, sorumluluk vs. gibi). Ortaokulda ise baarnn dzeylerinden ok, tipleri zerine arlk verilir. Konunun, personelin ve eylemlerin e296

itliliiylc ortaokul, rcnciyc zihinsel ve toplumsal baar bakmndan geni bir seim olana salar. 1 5 Okulun bata gelen toplumsallama ilevi, ocuu eitmektir. Bu da kltrn temel bilgi ve becerilerini nakletmek demektir. Okul, ocua ailesinden duygusal bamszlk kazanmasna yardmc olur. Bu gelime tedricdir. Okulun baka bir ilevi de seme ve ayrmadr. 1 6 Bir yandan rencilerin mevcut statlerini takviye eder, dier yandan da yukar doru hareketlilii tevik eder. Okul toplumda geerli deerleri takviye eder. 1 7 Toplumsal deerler ve toplumsal sadakati retir. Topluma, aileye, devlete sadakat gibi. Baarl eitimciler rehberliinde meslek adamlaryla dolu bir kurum olarak okulun sapc ve s dnceleri temsil etmesi beklenemez. Dier yandan, retmen de bir yetikin olarak ocuun toplumsallamasn salayan bir aratr. retmenler kiilikleri ve ilgileri ynnden birbirlerinden olduka farkl olmakla birlikte, yine de baz ortak deer ve dncelere sahiptirler ki, renciler bunlardan kanmay dnemezler. 1 8 rnein bunlarn birincisi yetikin otoritesinin gereklilii, dzen ve disiplin ihtiyac, ikinci olarak, en azndan kendidilerinin zel retimleri alannda bilgi ve eitsel baar deerlerini temsil ederler. nc olarak, doru konuma, kamu mallarna sayg, kibarlk ve tertiplilik gibi orta snf kiilik zelliklerini temsil ederler. lk renim yllarnda ocuk, hayatnn byk bir blmn bir retmenle geirir. Bu srada retmen, onun ibirlii sorunuyla, salyla, abasyla ve geliiminin dier psikolojik ve toplumsal grnmleriyle ilgilenir. Daha ileri yllarda ise retmenin istemleri daha zelleir. rnein onun baars zerinde durulur. Ayrca retmenlerin renciler iin bir model oluturmalar bakmndan da toplumsallamada nemli rolleri olmaktadr. Fakat burada retmenin toplumsal snf, onun tm renciler iin bir model olmasn engeller, ii cocuu retmeni model alrken, st snf ocuu onu model almaz. 297

II. J . DEWEY'E G R E O K U L U N

LEVLER

nl eitimci John Dewey, okulun ilevlerini farkl bir adan yle aklyor. 19 A. B A S T L E T R M E ada uygarlk olduka karmak, mutlak, eitli elere sahiptir. Bugnk hayatmz, birbiri ierisine girmi saysz ilikilerle doludur. ocuk bunlarn en nemlililerini paylap en uygun durumda yer alacak durumda deildir. Paylaamad bilgiler onun iin bir anlam ifade etmeyecek ve bunlar kendine zihinsel olarak mal edemeyecektir. Aalardan orman gremeyecektir. I hayat, potitika, sanat, bilim, din vs. onun dikkatini datacaktr, ite bu karmakln giderilmesinde okul denilen organn nemli bir ilevi vardr. Bu ilev de karmak bilgileri basitletirmektir. ocua basit sade bir evre yaratmaktr. Okul, ocuun karlk verebilecei temel zellikleri seer. Bylece okul, ilerici bir dzen kurmu olur. B. T E M Z L E M E Mevcut evrenin zihinsel alkanlklar etkileyen deersiz, ie yaramaz, zararl zelliklerini imknlar lsnde ortadan kaldrmak okulun grevidir. Byle okul, arnm temizlenmi eylemler dzenini salar. G. DENGE K U R M A Okul, toplumsal evrede eitli eleri dengeletirir ve bireyi iinde doduu en yakn toplumsal grubunun snrlamalarndan kurtarmak ister ve onu daha geni evre ile temasa getirir. Onu, topluluktan toplum hayatna ulatrr. Bu da bireye hareketlilik imkn salar. Bu suretle her bireye bir denge salanm olur. Bu denge ve deimede okulun tutumu ne olmaldr konusundaki farkl gr daha nce toplumsal deime ve eitim blmnde incelemitik. I I I . O K U L U N R O L YAPISI eweyden beri okul, bir cemaat olarak grlr. Okul, kk bir topluluk olarak grlmtr. Oysaki Katz, okulu karmak bir toplum olarak grmtr. Ona gre okulun ilevi, ocuklarn yetikinli298

ine hazrlanmasdr. Bidvell, okulu brakrasi modeli ile karlatrr. Okul u brokratik zellikleri tar: a. levsel iblm b. Hiyerarik bir sralama-iletiim kalplar, tmyle hukuksal olarak ifade edilmitir. yetki kalplar,

Okulun tekilt yaps ,bir pramide benzetilebilir.

A. M d r Mdr, rol hiyerarisinin stnde bulunur. Okul sisteminin patronudur. Okulun i ve d ilikilerini dzenler. ilikiler, retim program, retmen ve rencilerle ilgilenmedir. D ilikiler ise, okul dndaki toplumsal gruplarla ilikilerdir. 20 Mdrlerin renci baars ile dorudan bir ilikisi yoktur. Fakat retmenlerle ilikileri yoluyla onlarn moralini etkileyerek renci baarsnda, etkili olabilir. M d r n rol, uzlatrc ve arabulucudur. Bu rol, hzh deiim ve kriz dnemlerinde nem kazanmaktadr. B. Uzmanlar, Rehberler ve Psikolojik Danmanlar

Okul hiyerarisinde yeni ve kesin rol olmayan durumlar vardr. rencilerin eitimsel ihtiyalarnn karlanmasnda ailesi ve retmeniyle dayanmadan yoksun olular, balar sktnda yakn ilikiler kurabilecei danmanlara bavurmalar, danmanlarn nemini 299

arttrmaktadr. Toplumun giderek karmaklamas, ailelerin uygun tavsiyelerde bulunmalarn engellemektedir. Eitimde rehberlik ve psikolojik danma hizmetleri, rencinin mesleksel, eitsel ve kiisel sorunlar ile ilgili birok psikolojik yardm almalarn ierir. Bu hizmetler, rencinin duygusal kapasitesini de gelitirmeyi ama edinmesi bakmndan eitimin tamamlayc bir parasdr. Bireyin kendini gerekletirmesine yardm eder. Bylece birey, kiilik zelliklerini gereki bir gzle alglar, yaratc, deimeye ak bir duruma gelir. lkemizde bu konu, ancak 1950 ylnda ele alnmaya balamtr. kinci Be Yllk Kalknma Plannda okullarda rehberlik uygulamalarnn balatlmas ngrlmt. Daha sonraki planlarda bu hizmetin srdrlmesi amalanmtr. 1980 retim ylnda lise ve ortaokullarda olmak zere toplam 150 okulda rehberlik ve psikolojik danma uygulamalar bulunuyord u . 2 1 Ayn retim ylnda okullarda bu alanda grevli personel says 500 adet idi. Bu alandaki personel, eitim ve psikoloji dallarnda nivesite renimi grm kimselerdir. Batda 300 renciye bir uzman salanmas normal bir lt saylrken bu oran lkemizde, ok fazla olmaktadr. Bu alanda pekok uzman personele ihtiyacmz vardr. Mevcut elemanlar da yeterince etkin olamamaktadrlar. nk bu uzmanlk dalnn retmenler ve yneticilerce fazla bilinmedii, kendi aralarnda grev anlay farkllklar bulunduu, bunlara aragere gibi imknlarn salanamamas bir gerektir. Eitimde retmenin dndaki dier uzmanlk hizmetleri, lkemiz asndan ok yenidir. Bu sebeple onlarn benimsenmesi de kolay olmamaktadr. Fakat lkemiz okullarnda dier uzmanlk dallarna oranla, en fazla, rehberlik ve psikolojik danmanlk hizmetlerinin yaygnlatn ve benimsendiini syleyebiliriz. C. r e t m e n l e r Gelirlerinin dk oluu, az yetenekli rencilerden kaynan oluturmas, meslekte kadnlarn ounlukta oluu, meslekten ayrlanlarn ok oluu, statlerini drmtr. 2 2 Bu etmenler toplumda ileri srlen olumlu deerlerle eliir. Yani retmenliin yksek meslek olarak grlmesi ile geliir. Genellikle devlet memuru olduklar iin bamldrlar. Kendileri ile ilgili konularda sz sahibi deildirler. 300

standartlar konusunda denetimleri yoktur. Kimin diploma almas ya da almamas gerektii konusunda, kimin okula alnmas konusunda sz sahibi deildirler. Ynetimin tekiltlanmas konusunda sz sahibi deildirler. Terfi, ceza, dl konularnda mdre baldrlar. Bu bakmdan mdrle ilikileri, rencinin retmenle ilikisi gibidir. Formal ilikilerdir, ak, iten iletiim kurulmasn, yukarda belirttiimiz etmenler etkiler. Ancak, mdr belirli lde etkileyebilirler. Orta retimde retmenin uzman oluu, retmenin bamszln salar. nk mdr, her konuda uzman deildir. Snf iinde retmenin bamsz oluu da meslek asndan onun baka bir zelliidir. Hibir retmenin ykselmesi, renci baarsyla oranlanmamtr. dllendirme bakmndan da insan yetitirme konusunda en baarl retmene dl verilmez, dllendirme, yllara gre, yni kdeme gre yaplr. D. renciler

Okul nfusunun ounluunu oluturmalarna ramen rol hiyerarisinin en altnda bulunurlar. Okulun mterileri olmalarna ramen, sz haklar yoktur. Temel okul kararlarna katlmazlar. renciler hakknda neyin iyi olduuna yetikinler karar verirler (retmen, mdr ya da ana baba). Okuldaki rollerin giderek uzmanlamas sebebiyle piramidin stndeki yelerle kopu hzn arttrmaktadr. Bylece arkadalk olgusu glenmektedir. 2 3 IV. OKULUN ETKENL

Baz eitimcilere gre okulun renci baarsna etkisi yoktur. Baar retmenle ilgilidir. VVilson ve McDill gibi aratrclara gre okul, baary etkilemektedir. Okul baz renciler asndan nemli sonular dourmaktadr. Bu zellikler, okulun bykl, dieri, dey tekiltlanmadr. (1, 2, 3, 4,5. snflar gibi). Alan Wils on'un aratrmasnda: Alt snflardan erkek ocuklar, orta snfn ounlukta olduu okullara giderlerse, eitsel beklentisi alt snftaki bir okuldakinden daha 301

iyi olur sonucuna varlmtr. Okuma yeteneinin toplumsal snfla ilgili olduunu bulmu oluyor. Wilson'a gre okullarn eitli toplumsal snflardan ocuklar birarada barndrmas yararl sonu verecektir. Deiik evrelerden gelen ocuklar beraber oturduklar zaman baar olumlu ynde ykseliyor. Bunda, kukusuz arkadalk etkin oluyor. Okulun fiziksel imknlarnn baaryla kesin bir ilikisi olmad kanaati yaygndr.
YRMNC BLM NOTLARI 1 VValler, W.: The Sociology of Education, s. 6 vd. 2 VValler, a.g.e., s. 10-11. 3 Waller, a.g.e., s. 12. 4 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 141. 5 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 139. 6 Miller and Woock, a.g.e., s. 439. 7 Miller and Woock, a.g.e., s. 439-440. 8 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 141. 9 Bursalolu, Z.: Okul Ynetiminde Yeni Yap ve Davran, s. 27. 10 Young-Mack, a.g.e., s. 383. 11 Danziger, K . : Socialization, s. 122. 12 Bursalolu, Z.: Okul Ynetiminde Yeni Yap ve Davran, s. 25. 13 Bursalolu, a.g.e., s. 27. 14 Gross, N.: Eitim Sosyolojisi, s. 74. Eitim Sosyolojisi-Kaynak Metinler iinde (evirenler: Hamide Topuolu ve Mine G). 15 Havighurst-Neugarten, 16 Elkin, a.g.e., s. 57. 17 Elkin, a.g.e., s. 58. 18 Elkin, a.g.e., s. 60. 19 Dewey, J . : Democracy and Education, s. 39-40. Ayrca Sieber ve Wilder'in "The School in Society" isimli kitabnn 32-33. sahifeleri. 20 Boocock, a.g.e., s. 176. 21 Ouzkan, Trkan: Trkiye'de Ortaretim ve Sorunlar, s. 200 ve dierleri. 22 Boocock, a.g.e., s. 179. 23 Boocock, a.g.e., s. 185. a.g.e., s. 138.

302

21.
Blm

OKUL-EVRE LKLER
Okulun toplumla ilikisi, onun toplumda yer alan ilevsel bir kurum oluundan ileri gelmektedir. T m okullar, eitli tiplere gre eitli lkelerde toplumlaryla farkl ilikiler gelitirmilerdir. Baz toplumlarda okul - evre ilikileri uyumlu ve olumlu iken, bazlarnda genellikle bir atma grlr. Kukusuz bu ilikilerin eitleri, okulun tipine gre (Klsik, teknik okul) deimektedir. Ayrca bu ilikiler, okulun iinde bulunduu alana gre de farkllk gsterir. Okul- evre ilikileri ynnden farkl tip gelitirilmitir. Birincisi, 19. yzyl boyunca A.B.D.'de hkm sren "Geleneksel T i p " dir. Bu gre gre okul, yersel topluluun sorunlarndan soyutlanmal, kendisini temel zihinsel ve mesleksel becerilerin retimi ile snrlandr iptalidir. Dier tip, "Topluluun bir modeli olarak okul" ve ncs ise "Topluluk okulu" tipidir ki bu yzylda ortaya kmtr. Son iki tipte okul, evresi ile sk iliki durumunda geni ilevlere sahiptir. "Birincil Topluluk" kavram, iinde yzyze ilikilerin bulunduu, herkesin herkesi tand bir topluluktur. "kincil Topluluk" ise, insanlarn ticaret ve i balar ile ya da ayn din, meslek ve ekonomik grup olarak dolaysz ilikiler durumundaki gruptur. Bireyler bamszdr, yzyze ilikiler yok ya da ok azdr. rnein byk kent, byle bir topluluktur. Okul mfredat program ve okul eylemleri bu iki tr toplulukla ilikilidir. imdi, birincil ve ikincil topluluklara gre okul tipolojilerini ele alalm. I. O K U L T P O L O J L E R A. GELENEKSEL O K U L Okul, entellektel ve mesleksel becerilerin retimi ile uzmanlam bir kurum olarak grldnde topluluktan ayr bir duruma gelir. 1 303

Bu grte okul, rnein iini yapar. Okul kendini, birok okul bu grten ayrdr. Sadece retime

belediyenin su ilerinin yapt i gibi kendi kendi zel ilevi ile snrlamaldr. A.B.D.'de hareket etmitir. Okul, evreden tamamen nem verir.

Geleneksel Okul Tipi

B - T O P L U L U U N BR M O D E L O L A R A K

OKUL

Topluluk Modeli Okul Tipi

kinci trde okul-topluluk ilikisi; okul, topluluun basitletirilmi bir modelidir. 2 Bu gre gre ocuklar, okulda bir yetikin olarak nasl yaanacan, ilk kez, okul iinde yaayarak renirler. Bu, John Deweyin grdr. Dewey\ gre ocuk, bylece, hizmet ruhu ile ve etkili olarak kendini yneltme aralar ile yetiirse dengeli, uyumlu bir toplum dzenine kavuulur. 304

lkokul dzeyindeki byle bir okulda renciler, srekli olarak meguldr ve deiik uralarla vakit geirirler. Beraber yer ier, oynar, alr ve birok eylemleri paylarlar. Okulun bahesi ve snfta evcil hayvanlar mevcuttur. Ana okul ya da birinci snfta rencilerin sataca, satn alaca ve para ile uramay renecekleri minyatr bir dkkn vardr. rencilerin ya ilerledike kendi ilerinin organizesi sorumluluunu zerlerine alrlar. Ortaokul dzeyinde ise etkin bir renci ynetimine sahiptir. Bu ynetim, okul eylemleri, spor, disiplin konularnda byk bir gce sahiptir. Ortaokul, kendi partileri ve rencileriyle toplumsal bir birimdir. Tiyatro, mzik gibi alanlarda programlar dzenler. Bu tr okullarda ocuklarn ve ergenlerin daha iyi vatanda olacaklar, demokratik bir topluluk hayatn okulda renmeleri beklenir. Bu tip bir okulun bir aile bir fabrika ve bir korporasyon gibi olduu hakknda farkl gr vardr. Aile modelinde bu okullar, okul ncesi okul, zel okullarn birinci snflar ya da kk ky okullar olarak grlr. retmen daha ok baba ya da anne rol oynar. ocuklar birbirlerinden renirler. Son zamanlarda ngiltere'de birok ilkokullar bu modeli 5 yandan 7 yana kadar ki ocuklar iin kabul ettiler. Fabrika modelinde okula giren renciler ham madde, mezun olurken de okulun retimi olarak grlrler. renciler, bir fabrikada eitilen iiler gibidirler. retmen de onlar ynelten ustaba gibidir. rencilerin ou ayn ii yapar. Birbirleriyle yarmalar tevik edilir. Bireysel retimlerinin miktarna gre para bana, iiler gibi cret denir. K o r p o r a s y o n modeli, 1950 den sonra grlmtr. renci ve retmenler ortaklaa olarak planlanm ve organize edilmi bir i iin birlikte gruplandrlr. retmenler takm durumunda retir, renciler takm durumunda alr. Birok grup planlamas ve deerlendirmesi vardr. Okul, teknolojiden yararlanr. -Pikap-kompter, programl retim gibi. Okul program ve mfredatnda esneklik tannmtr. Bylece ocuklar deimeye ve korporasyon plannn bir paras olmaya altrlm olurlar. C. T O P L U L U K OKULU

Bu tip okul, 1930 ylndan beri A.B.D.'de gelitirilmitir. ocuk ve yetikin renciler, okul eylemleriyle dorudan doruya topluluu 305

daha iyi bir duruma getiren ara durumundadrlar. Bylece okul, toplulukla daha yakndan ilikili yapsal bir birimdir. Topluluk eylemlerinde renciler yer alrlar. 3

Topluluk Okul Tipi

Eitim, geni anlamyla dnldnde, ocua toplumunun kavr a m ve tutumlarnn retilmesi, toplumsal, yurttalk ve ekonomik ilikilerinde nasl davranacaklarnn retilmesi anlalr. Bu adan topluluk, bir eitici aratr. Bu grten hareketle okul sadece kendi bana eitim iini yapamaz. Aile de yapamaz. Eitim, bir toplulukta yaama ve byme sonucu elde edilir. Eitimciler, eitsel amal okul ve topluluk deneyimlerinin en iyi balantsn bulmaya almaldrlar. Topluluk okulunun geni apl iki zellii vardr. 1. ocuklara yersel topluluun kefedilmesi, gelitirilmesi ve kaynaklarnn kullanlmasn retir. 2. Okul, sadece okul andaki ocuklara deil, btn toplulua hizmet eder. Bu tip zelliklere sahip okullar daha ok kk ky yerlemelerinde ilk kez gelitirilmitir. Bu tip okullar evre kalknmasnn aracdr. evre kalknmas iin okulun birinci derecede sorumluluu vardr. evredekiler okulun almasnda sz sahibidirler. A.B.D.'de kentlerde de bu tip okullar mevcuttur. Bunlar aadaki zelliklerden birine ya da ikisine sahiptirler. Birincisi, okul, en yakn evresinin eitsel, kltrel ve toplumsal ihtiyalarna hizmet eder. kinci zellik de, kentsel topluluun yeniden biimlendirilmesinde ve kurulmasnda 306

okulun yer almasdr. rnein okullarda krsal dengenin korunmas uygulamasnda rol alrlar. Ya da ortaokulda snfta kalmann ya da genlik isizliinin azaltlmas amacyla i program hazrlar, ek retimde bulunur vs. Grld gibi bu tip okulun eylemleri evrenin tm okul sistemini kapsar. Bu tiplerden ncs biz hi yer almamtr. Birinci geleneksel tip bizde hem krsal, hem de kentsel blgelerde ok yaygndr. kinci tipe rnek olarak bir dereceye kadar Ky Enstitleri gsterilebilir. Fakat lkemizde ky enstitleri tamamen kendine zg bir sistem yaratmlardr. Yukarda belirttiimiz nc tip okulun zelliklerine de ksmen sahiptirler. Devey'm belirttii okulun basitletirme, temizleme ve dengeletirme grevlerinde okul yneticisinin okul ile evre arasnda bir kpr kurabilmek bakmndan nemli rol vardr. Yni, yukardaki grevleri evreden ayrmak imknszdr. evrenin kt etkileri okulun iyi etkileriyle karlanmaldr. Okul ve evre birbirinden ayr kalnca ikisinin de rnleri, dierine uymakta zorluk eker. 4 evrenin tm eitim sorunlaryla ilgili okul baarl bir okuldur. II. L K E M Z D E OKUL-EVRE LKLER

Bizde genellikle klasik, geleneksel okul tipi benimsendii iin okulun evre ile ilikileri snrl kalmtr. Bununla birlikte eitli giriimlerde bulunulmutur.^ Okul evre ilikileri zayftr. renci, okul evresinde cereyan eden ekonomik, toplumsal, kltrel yaamdan, iyerinden, fabrikadan, tarladan, ardan, mze sergi ve konser salonundan kopuktur. Dershanenin drt duvar arasnda renimini srdrr. Bylece renmenin kayna ve amac olan hayattan ve onun renme imknlarndan yoksun kalmaktadr. lkemizde okulun evreye almasn engelleyen birok etmen vardr. rnein brakratik engeller, mal imknszlklar, retmenlerin ar ders yk bunlar arasnda saylabilir. Meslek ve teknik retimde ise iverenle ibirlii daha fazla nem kazanmaktadr. zellikle iyerinde uygulama ve staj yapmak teknik eitimde gereklidir. Son yllarda O S A N O R projesi ile okul-sanayi ibirlii konusunda baz yeni dzenlemelere ve seilen okullarda deneme yoluna gidilmektedir. 307

A. OKUL-ALE BRLKLER Aileyi okulun dnda bir kurum olarak, okulun evre ile ilikileri ynnden ele alabiliriz. Bizde "Okul-aile birlii", resmen kurulmu bir kurumdur. Bakanlk bu kuruluu renciler iin amalam, onlarn eitimleri, sorunlar v.s. konusunda vel-retmen ve yneticilerle tartma ve zm yollar getirme ynnden ele almtr. Bu kurulular okulun evre bakmndan benimsenmesinde de rol oynamaktadr. Veller de okula kar ilgiyi arttrmaktadr. Bununla birlikte uygulamada uzun sre bu kurululara verilerin ilgi gsterdiinden szedilemez. nk toplantlarda genellikle vellerden madd yardm talep edilmi, toplant zamanlar iyi dzcnlenememi, konular sadece ocuun sorunlarna yneldii iin evreye taamam, vellerin ekingenlii de sk ilikileri engellemitir. 1946 ylnda toplanan ikinci Mill Eitim rasnda okul ve aile arasnda ibirlii salanmas iin kurulmas kararlatrlan okul-iale birlikleri, Bakanlka hazrlanan zel bir ynetmelie gre faaliyette bulunmaktadr. Buna gre okulun btn retmenleri ile rencilerinin ana babalar ya da velleri, birliin doal yesidirler. Her yl genel kurul tarafndan yaplan seimle oluan bir yntetim kurulu almalar dzenlemektedir. Ynetim kurulu, ana-baba ya da veller ile retmenlerden olumaktadr. 1947 ylnda kurulduundan beri okul-aile birlikleri fazla etkin olamamlardr. B. O K U L K O R U M A DERNEKLER

Bu dernekler, okullara madd yardm salamak zere Dernekler Kanununa gre kurulan kurululardr. Okul mdrleri, okullarn pek ok madd ihtiyalarn Bakanlk btesinden gereince karlayamaynca ya da brokratik kurallarn, deneklerin harcanmasmdaki zorluklar sebebiyle, okul koruma derneklerinin ba, yemek, piyango gibi faaliyetler sonucu oluturduklar fonlar kullanmak yoluna gitmektedirler. Bu gelirlerle yoksul rencilere mal yardm yaplmakta, okul binalarnn baz onarm ve donatm giderleri karlanmakta, bazan da yabanc dil laboratuvar, spor tesisi kurulmakta; eitsel kol faaliyetlerine katkda bulunulmaktadr. 5 C . YAYGIN E T M FAALYETLER Orta retim kurumlarnn, okul-evre ilikilerine ynelik bir faaliyetleri de normal renciler dnda kalan genlere ve yetikinlere 308

ynelik retim programlardr. rnein sanat okullar bu konuda faaliyette bulunmaktadrlar. Bu okullarda diplomaya gtren akam programlar ile eitli dallarda ksa sreli, bamsz meslek ve kadn kurslar almtr. Pratik ksz sanat okullar, endstri pratik sanat okullar, ticaret meslek liselerinin dzenledikleri daktilo ve muhasebe kurslar gibi. 6 D. ETMCLERN T U T U M U Gerek retmenlerin, gerekse eitim yneticilerinin evre ile yakndan iliki kurmalar, evre sorunlarna ilgi duymalar, bu konulara dnce ve imknlaryla katlmalar, evrenin okula ilgisini arttrmaktadr. Nitekim lkemizde bu gibi niteliklere sahip okul retmen ve yneticileri evrenin okula kar olumlu bir tutum taknmasnda rol oynamlardr. Bu gibi eitimciler, ulusal ve uluslararas zel gnlerde, anma gnlerinde, zel toplant ve elence gnlerinde, mezuniyet trenlerinde ve konferans, sergi, elenceler ve dier toplumsal eylemlerde, edebiyat gecelerinde halk okula davet ederek okulu tm evrenin bir kltr merkezi durumuna getirmekte ve okula kar olumlu tutumu pekitirmektedirler. Ayrca, zellikle okulun bulunduu evrenin zel sorunlarnn okulda yansmas evrenin okula ilgisini daha da arttrmaktadr. rnein okulun bulunduu yerin tarihsel, turistik, coraf, toplumsal zellikleri gibi.

E. Y E T K N E T M N D E O K U L Okulun, evredeki yetikinlerin eitiminde rol almas, okul-evre ilikilerinin baka bir grnmdr. Yetikin eitimi kurslarnn okullarda ald blgelerde ve lkelerde okul yine evrenin eitimine katkda bulunmaktadr. Hem meslek kurslar ve hem de temel eitim ynnden alan bu kurslarda halk, eitimcilerle, retmenlerle ve okul yneticileriyle kaynamakta ,okulu daha fazla benimsemektedirler. lkemizde byk merkezlerdeki baz okullar bu ilevi yerine getirmektedir. Bu snrl saydaki yetitikin eitimi grevi yapan okullarn saysn arttrmak gerekir. zellikle krsal alanlardaki tm okullardan bu grevler iin yararlanmak okulun evre ilikilerini kukusuz daha da olumlu yne itecektir. Ayrca, yine okul, yetikin eitimi ilevleriyle baz krsal alanlarmzda grlen lik eitim-dinsel eitim atmasn da bir dereceye kadar nleyebilecektir. 309

Akam ortaokullar ve Akam liseleri de bir dier yaygn eitim faaliyetidir. Bu okullar, gndz retim yapan ayn tr okullarda faaliyette bulunmaktadrlar. M.E.B. Halk Eitim Genel Mdrlne bal halk eitimi merkezlerinde meslek, ev ekonomisi, endstriyel sanatlar konularnda alan eitli kurslar da dier faaliyetlerdir.
YRMBRNC BLM NOTLARI 1 Havighurst-Neugarten, 2 Havighurst-Neugarten, 3 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 216. a.g.e., s. 217 vd. a.g.e., s. 220 vd.

4 Bursalolu, a.g.e., s. 25. 5 Ouzkan, T.: Trkiye'de Ortaretim ve Sorunlar, s. 260. 6 Ouzkan, a.g.e., s. 260.

310

22.
Blm

BO ZAMAN ETM VE OKUL

Eitimin amalarn geni olarak yorumlamak eilimi giderek artmaktadr. Bu anlay, bo zaman deerlendirmek ve doyum salayc duruma getirmeyi de ierir. Bu eitim felsefesinin uygulamal yn, okullarda rencileri bo zaman deerlendirme trlerine ve deneyimlerine hazrlamaktr. Aslnda okullarn meslek eleman yetitirme ilevinin ar bast bir gerektir. Fakat bo zaman deerlendirme faaliyetlerine katlan rencilerin akademik baarlar daha yksektir. rnein ngiltere okullarnda spor yapan rencilerin baarlarnn spor yapmayan rencilere oranla daha yksek olduu belirlenmitir. 1 lkemizde eitli kuaklarn, bo zamanlarn deerlendirme ynnden bir eitimden gemedikleri iin bo zamanlarn edilgen ve yararsz bir biimde deerlendirdikleri bir gerektir. Eitim politikamzda eksiklii grlen, imdiye dein cidd bir biimde ele alnmayan ve uygulanmayan ve ocuk, gen, yetikin gibi eitli ya gruplarmn bir ihtiyac olmakta devam eden bu konu, hem gelimi ve hem de gelimekte olan lkeler iin bir sorun durumuna gelmitir. Bu blmde, bo zaman eitiminin niteliini belirttikten sonra, amalarn ve okullarn bu konudaki ilevlerine deineceiz.

I . BO ZAMAN E T M N N A N L A M I VE GENEL ETMDEN FARKLILIKLARI Eitim, gencin yetikinlie doru temel gelimesinde topluma ekonomik ve siyasal bakmdan verimli ve yararl birey olmasn tevik ve rehberlikle grevli bir sretir. 2 Ama ve program gibi birok bakmlardan eitim ile bo zaman eitimi birbirine benzer. Fakat ikisi ayr eylerdir. Eitim, daha geni bir kavramdr. Eitim, genel olarak bireyin yaad toplumda yeteneini, tutumlarn ve olumlu deerdeki 311

dier davran biimlerini gelitirdii sreler toplamdr. Baka bir tanmla, bireyin davrannda, kendi yaam yoluyla ve amal olarak istendik deime meydana getirme srecidir. 3 Tanmlar gzden geirdiimiz zaman, eitimin, kiiliin gelimesine yardm eden ve onu esas alan, onu yetikin hayatna hazrlayan, gerekli bilgi, beceri ve davranlar elde etmesine yarayan bir sre olduunu anlarz. 4 Bo zamanlarn deerlendirilmesinin amalar da bu amalara yneliktir. Fakat ikisinin bu amalara ynelme yntemleri farkldr. Eitimde zorunluluk, bo zamanlarda gnlllk ve bireysel seim esastr. retim yntemi, retmen-renci ilikileri biiminde olmayp, nderbirey (gen ya da yetikin) biimindedir. Bo zamanlar deerlendirme, eitimin tamamlayc bir parasdr. Genellikle anlk doyum salar. Oysaki eitim amalar daha uzak amaldr. 5 Eitimin bugn birok ynlerinde zorunlu eler vardr. Bo zaman deerlendirmede gnlllk esastr. Holanma ve ilgi nem kazanr. Bireyin okuldan sonra katlmaktan holanaca bir aratr. Beceriler anlama ve deerlendirme, eitimdeki programlar temsil ederler. Oysaki bo zamanlan deerlendirmede program, esas olarak kullanma arac biiminde hizmet eder. Bo zaman eitimi, bireyin bo zamannn "Akll bir biimde deerlendirilmesi" eitimidir. 6 Bo zaman eitimi, bireye, bo zaman faaliyetini seecei zaman kullanaca baz estetik ve ahlksal deerlerin kendisine mal edilmesinde yardmc olan bir eitimdir. 7 Baka bir adan, bireyin kendisini yaratc olarak ifade edecei, etken ve kiiliini gelitirici bo zaman deerlendirme faaliyeti iin fikir edinmesine yardmc bir eitimdir. Kltrn hem aktarlmas ve hem de gelitirilmesi ynnden tpk eitim gibi bo zaman deerlendirmenin de rol vardr. I I . BO ZAMAN E T M N N AMACI Toplumsal ve kiisel refah bakmndan bo zaman saatlerinin kiisel gelime ve toplumsal dzeni gelitirme olarak kullanlmas, bo zaman eitiminin amacdr. Bo zaman, daha mreffeh bir hayata hazrlanma ve kiiliin gelitirilmesi iin kullanlmas ynnden iyi bir frsattr, insanlar bo zamanlarn en deerli, en yararl biimde deerlendirecek faaliyetleri nasl seerler? Kukusuz, bo zamann zel bir faaliyetle deerlendirilmesi, bireyin ilgi, ya, cinsiyet, renim, kltrel ve toplumsal durumuna baldr, ite bireyin btn bu zel312

liklerini dikkate alarak bo zamann nasl deerlendirmesi gerektii bo zaman eitiminin grevidir. nsanlarn bo zamanlarn nasl deerlendirmeleri gerektii zel bir renimi gerektirmez, bu kendiliinden oluur, zgr bir zamandr, birey istediini yapar diyenler de olmutur. Byle bir dn, bo zamann yanl olarak deerlendirilmesini, kullanlmasn ifade eder. Oysa ki yapc ve akll olarak bo zamandan yararlanlmas, bo zaman eitiminin iidir. 8 Unutmamalyz ki, bo zamann deersiz olarak kullanlmas, saln bozulmasna, aile hayatnn aksamasna, mesleksel etkinliin azalmasna ve yurttalk bilincinin bozulmasna yol amaktadr. Bo zaman iin eitime, bo zaman deerlendirme yoluyla ulalr. Bu duruma gre bo zaman eitimi, daha ok, birey ya da gruplar baz zel alanlarda beceri sahibi klmaktr. Eitimin genel amalar balca u noktalarda toplanmaktadr: 1. Bireylere temel bilgi edindirmek, 2. Kiiliin gelitirilmesi, 3. zellikle meslek, bo zaman ve toplumsal hayat gibi durumlara hazrlama. Bu amalarn gerekletirilmesi iin bir bo zaman eitimine olan ihtiya ortadadr. Birok eitimciye gre bo zaman eitimi, eitli kurslar ya da mfredat program dndaki faaliyetler yoluyla bo zamann deerli bir biimde kullanlmasdr. 9 Kimileri de onu, geni lde ilgilerin ve becerilerin yaratlmas biimindeki bir rehberlik sorunu olarak dnrler. Fakat bunun nasl salanaca hususunda gr ayrlklar vardr. Bununla birlikte, bo zaman eitiminin kiisel hayatlarn zenginletirilmesi, ilgiler yaratlmas, becerilerin gelitirilmesi kadar, bir hayat felsefesini iine ald hususunda gr birliine varlmtr. Yunan dnrlerinden kimileri, bo zaman eitimini, eitimin temel amac olmas gerektii zerinde durmulardr. Bo zaman eitimini hayat iin eitimle eit tutmulardr. Bo zaman eitimi, insanlarn bo zamanlarn kullanmaya hazrlayan yardmc bir sre olarak dnlmektedir. Bu kullanta birey, kiisel bir doyum salamal ve tm kiisel gelimelerine katkda bulunmaldr. Bu eitim, onlara tutum ve deerler ,ilgi ve beceriler edinme ve gelitirmeye yneliktir. 313

Bo zamann tmsel, doyum salayc ve yaratc olarak kullanlmas bo zaman eitiminin amacdr. 1 0 Hibir tek kurum ya da grup, bo zaman eitiminin tm sorumluluunu zerine alamaz. Bu konuda eitli kurulularn grevleri vardr. Gnmzde rgn eitim ierisinde bo zaman eitimi veren kurulularn en nemlilerinden birisi de okullardr. I I I . GENEL O L A R A K O K U L L A R I N BO ZAMAN E T M N D E K LEVLER Okullarn bo zaman eitimi bakmndan eitli ilevleri aadaki gibi zetlenebilir: a) Bireyin deerinin arttrlmas ve onun hayatnda mutluluu elde etmesi ynnden ona yardmc olmak. O halde okullar, gence, bo zamanlarn iyi ve deerli bir biimde kullanlmalarn retmekle sorumlu temel kurumlardr. Okul, bireyi, sadece hayat kazanmas iin eitmez, ayn zamanda onu yaamaya da hazrlar. Bireye yaamasn retmesi yollarndan birisi de bo zaman eitimidir. 1 1 b) Bireyin bo zaman ilgilerini uyandrmak ve onu ekillendirmek, bu konuda tutum ve deer gelitirmek. c) Bo zaman becerilerini retmek. Okul, bo zaman kullanmakta ihtiya duyulan tm becerileri ve doyum salayc becerileri vermek iin ideal olarak en uygun yerdir. Baz beceriler, vcut gelimesini, hareketlii ve motor koordinasyonu salamaya yardm eder. Oyunlar, atletizm, eitli sporlar ve danslar gibi. Koma, okuluk gibi bireysel ya da iki kiilik (Tenis gibi) ya da grup halinde (Voleybol) olabilir. Okullarn verecei baz beceriler, bireyin gvenliine ve hayatta kalmasna katkda bulunarak zevk everir ve doyum salar. Otomobil kullanma ve yzme gibi. Bazlar ise ellerin yaratc olarak kullanlmasn salar. Resim, heykel, aa ileri, el ileri gibi. Bazlar da bireye etkin iletiimi salar. Edebiyat, yazma okuma gibi. d) Bo zaman deerlendirme imkn ve hizmetleri salamak. e) Fiziksel kaynaklar bo zamanlarn deerlendirilmesi iin gelitirmek ve yararlanmak. 314

f) Bireyleri bo zaman liderlii iin hazrlamak. g) Dier topluluklarn kurumlar ile sorumluluklar, ilgiler ve kaynaklar ynnden ibirliine gitmek. Okuldan bo zamanlarn deerlendirilmesi amacyla yararlanlmas farkl iki gre yol amtr. 1 2 A . O L U M L U G R SAVUNANLAR a) Okul bu alanda kaynaklara sahiptir. Bo zamanlarn deerlendirilmesinde ara gerelere sahiptir. Ayrca bu imkn ve alanlar denetleme gcndedir. b) Okul, belirli bir bfusun topland blgelerde merkezdir. ocuklar ve yetikinler kolayca gelebilirler. c) Eitimle bo zamanlarn deerlendirilmesi amalar ayndr. Birbirine benzer ve birbirini tamamlar. Bylece okul, retmenleri yeniden eiterek iki alana da hizmet salayabilir. B. O L U M S U Z G R SAVUNANLAR a) Okulun temel grevi eitimdir. b) retmenler bo zaman liderlii iin uygun deildir. zellikle arzulanan bo zaman deerlendirme liderliine kar gelirler. Liderlik yntemleri onlara uygun deildir. Okulun farkl iki ilev iin ayr mal kaynak salamas zordur. Hatta yeterli olarak klsik eitim iin mal imknlar yoktur. Bugn olumlu gr savunanlar daha ok kabul grmektedirler Bo zaman eitiminin, rgn eitimde mfredat program yoluyla m, yoksa informal olarak mfredat d bir yntemle mi verilmesinin daha uygun olaca hususu da tartlmtr. eitli lkeler bu konuda farkl yntemler gelitirmilerdir. 13 I V . O K U L L A R I N BO ZAMAN E T l M l N D E UYGULAD I K L A R I ETL Y N T E M L E R a. R e s m mfredat p r o g r a m l a r n a baz dallar a l m a k Bu yntemde mfredat programlarnda bo zaman sanatlar temel yeri alrlar. Fiziksel eitim, lisan, grafik sanatlar, toplumsal incelemeler rencinin kiisel bo zaman deerlendirme kaynaklarna katkda 315

bulunmak iin snflarda retilir. Bir baka biimde, bo zaman deerlendirilmesi konularna baka derslerin programlarnda yer verilir. A.B.D.'de baz okullarn bo zaman sorunlarna yaklamlar da kumar, alkol kullanma, sululuk, uyuturucu madde alkanl gibi toplumsal sorunlarn ilenmesi biimindedir. Bunlar retimin bir parasn olutururlar. Bylece bu gibi eylemler hakknda salkl ve bilgili tutumlar yaratlmak istenir. b. nformal e i t i m b i i m i n d e Burada, yntem ve ierik ynnden informal bo zaman deerlendirme eitimi yaplr. Okul saatleri dnda, yani snf d almalar biiminde gerekletirilir. Oyun, spor gibi. Bu yntemde deneysel programlar da takip edilebilir. Uu, kayak retimi, dalglk gibi. c. Okul merkezli topluluk b o z a m a n d e e r l e n d i r m e programlar zellikle A.B.D.'de gelitirilmi bir yntemdir. Bu yntemde okul, sadece rencilerin deil, tm topluluun bo zaman deerlendirmesi ihtiyacn salayan bir merkezdir. Programlar her yaa ve eitli ilgilere imkn verecek hazrlanr. Gnn her saatinde hizmet salanr. biimde

Topluluk merkezli okul tipi, eski, akademik tip okula, zellikle bo zaman deerlendirme eitimi bakmndan kardr. Geleneksel akademik okul, kitaba ynelmitir. Bilim dallar esastr ve hatrlama yoluyla eitli dallar konular halinde verilir. ocuun kiiliinin gelimesi ihmal edilir. Topluluk merkezli okul tipi ocua ynelmitir. Onun kendini ifade etmesine yardmc olur. Ona asgar olarak standartlatrlm bir etkinlik zgrl tanr, ilgilerden yararlanlmas, program planlama temeline dayanr. 1 4 1920-1940 arasnda A.B.D.'de birok federe devletlerin eitim rgtleri,okulun bo zaman deerlendirme ilevini hukuksallatrdlar. 1920 ylnn ortalarnda btn lkedeki kamu bo zaman deerlendirme programlarnn yaklak olarak te biri okullarca salanyordu. 1 5 Bununla birlikte A.B.D.'de bo zaman deerlendirme imknlarnn eitli kurumlarca fazlasyla salanmas sonucu okullarn bu konudaki ilevleri azalmtr. Bu azalta, zellikle ikinci Dnya Savandan sonra birok etmenler rol oynamtr. Bunlardan birincisi niifs 316

patlamasdr. Nfus arttka banliylere doru kaymtr. Buralarda saysz okullar ald. Birok okul blgelerinde bo zaman deerlendirilmesi iin ayrlan mal kaynaklar azald. kinci etmen de bo zaman deerlendirilmesi konusunda artan mesleksellemedir. Park ve rekreasyon kurumlar kendi blmlerini Ulusal Park ve Rekreasyon Kurumu ad altnda tek bir kuruluta birletirdiler. Dier bir etmen de, 19501960 arasnda okullarn akademik grevlerine arlk vermeleridir. Bu husus kamu oyunca da desteklendi. Matematik ve fen dallar mfredat larna arlk verildi. 1960 ylnda kamu bo zaman deerlendirme programlarnn sadece % 9'u okullarca saland. Bu oran, 1965'de % 4.5'a dt. Sonu olarak okul, dorudan doruya bo zaman deerlendirme programlarna daha az katlmaya balad. 1 6 Fakat bugn A.B.D.'de, kapal bo zaman deerlendirilmesi faaliyetleri iin okullar yegne kurululardr. rnein 1965 ylnda kapal rekreasyonun % 87'si okullarca salanmakta idi 1 7 . Ayrca bu okullarn yetikin eitimi programlar da dier bir nemli bo zaman deerlendirme hizmetidir. lkemizde de gelitirilmesi gereken ideal bir yntemdir. d. Dier k u r u m l a r tarafndan salanan topluluk b o zam a n d e e r l e n d i r m e m k n l a r m yerine g e t i r m e k Okul, bo zaman deerlendirme ilevlerini yerine getirecek biimde ina edilir. Bu durumda okul edilgendir. nk okul, baka kurumlarn hazrlad programlarn icra edildii yer olmaktadr. Okul, programlar hazrlamakla grevli deildir. rnein okul, imknlarn belediyeye devreder. Bazan da okullar program hazrlar. Fakat sorumluluk belediyeye aittir. e. Okullar, b o z a m a n d e e r l e n d i r m e personelinin m e s leksel hazrlnda t e m e l rol oynarlar Yni okullar, bo zaman deerlendirme liderlerini yetitirirler. Bugn gelimi lkelerde bo zaman deerlendirme liderlii bir meslek durumuna gelmitir. Daha ok niversite dzeyinde bir eitim grmektedirler. ocuklar, genler ve yetikinler iin ayr nderler yetitirilir. Bo zaman eitimi ynnden bugn okullarn tm topluluk kaynaklarn harekete getirmesi ve koordine etmesi, bu konuda eidi kurumlarla plnlama bakmndan ibirliine gitmesi ve bu konularda da aratrma yapmas gerei zerinde srarla durulmaktadr. Bu se-

beple de okullar, gelimi lkelerde, bu konuda bir merkez olacak biimde ina edilmektedirler. V. LKEMZDEK A. Genel Olarak lkemizde, okullarda bilinli ve ayr bir bo zaman eitimine nem verildiinden szedilemez. Oysaki eitimin genel amalan arasnda, ocuun bo zamann iyi bir biimde deerlendirmesi iin okula sorumluluklar yklenmitir. Fakat gerekli mfredat, yni ierik verilemedii iin uygulamada bu ama gerekleememitir. Ayrca okullardaki eitsel kol faaliyetleri de yetersiz kalmaktadr. Bu faaliyetler okul saatleri dna taamamaktadr. Bu sebeplerle etkin bir bo zaman eitimine olan ihtiyacmz ortadadr. Amalar arasnda, rencinin "bo zamanlarn temiz ve yararl ilerle geirme", "gzel sanatlar sevme" gibileri yer almaktadr. Fakat bunlarn gerekletirilmesini salayacak imknlar hazrlanmamtr. rnein okul saatleri dnda bu ileri ynetecek ve eitecek nderler yoktur. Bo zaman konulan ile ilgili ders saatleri ok az ya da yoktur. lkemizde bo zaman uralar arasnda yer alabilecek beden eitimi, resim, mzik ve el ileri gibi alanlar haftada bir saat gibi ok snrl olarak resm mfredat programlar arasnda yer almaktadr. Sadece beden eitimi dersleri iki saate karlmtr. stelik, bu derslere dier akademik dersler kadar nem verilmediini uygulamalardan gzlemekteyiz. Resm mfredata alnan bu dersler, okul saatleri dna kamamaktadr. Ayrca bu gibi alanlarn vellerce benimsenmemesinde baz bo inanlarn etkisini de belirtmemiz gerekir. B. Eitsel Kollar lk ve orta retim ynetmeliklerinde eitli eitsel kollarn kurulmas ve bunlarn retmenler tarafndan ynetilmesi zorunlu klnmtr. Bu kollarn rnein, temizlik, kitaplk, salk, aalandrma, hayvanlar koruma, temsil ve folklor, oyun ve spor, beslenme, trafik, turizm gibi konularda kurulmas ngrlmtr. retmenler rehberliinde almalarn yrtlecei belirtiliyor. Fakat uygulamada, bu kol almalarnn okul saatleri dnda yaplmad ve haftada bir 318 DURUM

saatlik bir ders olarak da yaplmayp bo geirildiini eitli retmenlerle grmelerimizden rendik. Ortaretimde de bu kollar ngrlm olmakla birlikte, etkin bir biimde uygulanamamaktadr. Sadece spor, mzik ve temsil kollarnn okul saatleri dnda da almalar baz okullarda grlmektedir. Fakat yasal olarak okul saatleri dnda almak zorunluluu yoktur. Kimi retmenler, kendilerini arzuladklar takdirde, okul saatleri dnda alma yapmaktadrlar. Fakat byle retmenlerin says ok azdr. Eitsel kol almalarnn bazlarnda rencileri nilgileri dikkate alnmaktadr. Fakat bazlar ise, sadece ynetmelik gereince yamas gereken almalar olduu iin zayf kalmaktadr. 1 8 Her rencinin en az bir kola ye almas koulu getirilmitir. Programda ' Rehberlik ve Eitici almalar" ad altnda gsterilen saatler ortaokullar ile lise ve dengi meslek okullarnda her snfta saatlik bir alma ile yrtlmektedir. Bu saatlerdeki almalar rehber retmenler tarafndan yrtlmektedir. Birok retmenin sorumlu olduklar kolu yrtmek iin gerekli bilgi ya da deneyimleri bulunmamaktadr. Kol faaliyetlerini yrtmek iin yeterli yer, ara ve gere ile bu amala harcanacak parasal kaynaklar da snrl bulunmaktadr. 1 8 a Ayrca bo zaman eitimini sadece renciler ynnden deil, yetikinler ynnden de dnmek, ele almak, lkemiz iin gereklidir. Yetikinlere ynelik bo zaman eitimi sadece okuma yazma retme biiminde olumaktadr. Ayrca baz teknik kurslar da veriltedir. Gezici ky kadnlar ve erkek kurslar bunlara birer rnektir. , Fakat bunlar daha ok belirli bir meslein retilmesine ynelik almalardr. Okullar, gelimi lkelerde, yetikinlere ynelik faaliyetlerde de bulunurlar. Gece okullar, mektupla retim vs. gibi. Vatandalk retimi, ana-baba eitimi, ilk ve orta retim kurslar, mesleksel kurslar ve niversite kurslar, okullarn yetikinlere ynelik balca faaliyetleridir. Ayrca edebiyat, sanat deerlendirme, resim, heykeltra, mzik, dans, diki, fotoraflk gibi sanata ynelik alanlar da yetikin eitimi mfredat programlarnda yer alr. Bunun gibi iletme ve gncel olaylar ieren programlara da tank olmaktayz. 1 9 Yetikin eitimi ile yetikinlerin bo zaman deerlendirmesi arasnda kesin bir ayrm yoktur. Eer programa katlmak, belirli koul319

lar gerektiriyorsa ve resmen tannan diploma ve derece almay amalyorsa yetikin eitimi olur. Aradaki fark, eyleme katlma ya da deneyim bakmndan yaplamaz. Programa katlmaktaki drt, sebep ve etkinlie olan tutum daha geerli ltlerdir. 2 0 Ayrca yksek retim kurumlar da yetikin bo zamanlarnn deerlendirilmesinde nemli rol oynarlar. Bu kurumlarda baz faaliyetler sadece renciler tarafndan plnlanr ve ynetilir. Bazlar ise rencilerle faklte ve ynetimsel yelerle ibirlii durumunda yaplr. Dernekler, kulpler, dinsel kurulular, renci birlikleri, bu abalarda etken rol alrlar. 2 1 Yksek renim kurumlarnn bir baka ilevleri de bu konuda bilimsel aratrmalar yapmaktr. Gerekten bu konuda ele alnmam pek ok sorun vardr. Alelde okul mfredat programndan bo zamanlarn deerlendirilmesi programna gei, aada belirtilen dzenlemeleri gerektirir. 2 2 1) Dzenli sabit zaman izelgesinden, esnek zaman izelgesi hazrlama, 2) ok sayda retmenle iletiim kurulan alma saatlerinden, bir ka retmenin alma saatlerine gei. 3) Emredilen zorunlu mfredat programndan, ocuklarn ve genlerin ihtiya ve ilgilerini ifade eden bir programa gei, 4) Gnlsz programdan gnll programa gei. 5) Holanlmayan grup durumundan holanlabilen grup durumuna gei, 6) Toplumsal olmayan durumdan toplumsal duruma gei,

7) Resmen rgtlenilmi durumdan, informal olarak rgtlenilmi duruma gei. VI. G N M Z O K U L L A R I N D A BO ZAMAN. E T M N G E R E K T R E N SEBEPLER Bunlar aadaki noktalar etrafnda toplayabiliriz. A. Eitim A m a l a r n n Gerekletirilmesi in

lkemiz eitim sisteminde genel amalar arasnda yer alan "... yapc, yaratc ve verimli kiiler yetitirmek" 2 3 ve daha nceki ama320

lar arasnda bulunan "Bo zamanlarn, kendisine ve topluma yararl olacak biimde okuma, gzel sanatlar, oyun, spor, gezi, elence, baka yollarla deerlendirir, 2 4 gibi amalar ve bunlarn gerekletirilmesi abalar, okullarn bu konuda sorumluluk almasyla gerekleir. B. T o p l u m s a l l a m a Sreci in Okul, toplumsallama aralarndan birisidir. Okul, ocua bo zamanlarn deerlendirme imknlar salad lde onun toplumsallamasn kolaylatrmaktadr. C. Kltr Aktarma Ynnden Bir toplumun kltrnn gen kuaklara aktarlma yollarndan birisi de, kukusuz bo zaman eitimidir. rnein o kltrn sanat, edebiyat, sporu, oyunlar okullar yoluyla bo zaman faaliyetleri biiminde aktarlr. D. Eitimcilerin Eitimi in Bo zaman eitiminde yararlanlan mesleksel liderler ayn zamanda birer eitimcidirler. Bugn A.B.D.'de byle bo zaman eitiminde bulunan mesleksel liderler yetitirilmektedir. 25 te okullar bu kiilerin eitimini zerine alarak bu alana katkda bulunmaktadrlar. E. Okul i ve Okul D Etkileimin G e r e k l e m e s i Bugn okullar hem rencinin ve hem de evre halknn bo zaman deerlendirme eitimini zerlerine almlardr. Hem mfredat, hem de mfredat d programlar dzenleyerek bu konuda ilev sahibi olmulardr. Bylece bo zaman deerlendirme imknlaryla okulevre ilikileri gerekletirilmi olmaktadr. F. Okul Baarsn Tayin Ynnden rencinin okul d ya da mfredat d faaliyetlere katlmas onun okul baarsn olumlu bir biimde etkilemektedir. te bo zamanlarnda spor, mzik, gzel sanatlar, folklor gibi dallarla uraan renciler renimlerinde baarl olmaktadrlar. 2 6 Yni bo zaman faaliyetlerine etkin olarak katlm, baary tayin eden zihinsel olmayan etkenler arasndadr. 2 7 renci bu yoldan salkl, din, salam bir kiilik gelitirmektedir. 321

G. Oyunun Eitsel Bir Ara Olarak Ele Aln Ynnden Dewej> ve Mortessori gibi eitimciler, ocuun oyun faaliyetini eitim ve retimde bir ara olarak ele almlardr, ite gnmz okullar, bo zaman deerlendirme aralarndan olan oyunu, retimin etkinlii asndan ele almaktadrlar. H. Sosyo-Kltrel B t n l e m e y i Salamak tin Eitimin toplumsal rollerinden birisi de o toplumda sosyo-kltrel btnlemeyi salamaktr. Farkl etnik gruplar ve sosyo-ekonomik gruplar arasndaki btnlemeyi, kaynamay salamak eitimin rolleri arasndadr. 2 8 Btnlemeyi salama yollarndan birisi de bo zaman eitimidir. rnein farkl blgelerin halk oyunlarn renen birey o blgelerin kltrn paylar, benimser, sever. Ayn biimde farkl blgesel sanatlarn, kltrel zellik gsteren bo zaman deerlendirme biimlerinin yaygnlatrlmas btnlemeyi salar. I. T o p l u m s a l Stat Elde E t m e k tin Bo zamanlarn etken, yaratc ve olumlu bir biimde deerlendiren bireylerin toplumsal statleri de artmaktadr. rnein Amerikan niversitelerinde ve kolejlerinde bir rencinin okul d faaliyetlere katlma (Gzel sanatlar, spor vs.) derecesi onun kendi grubunda statsnn artmasna yol a a r . 2 9 Bu sebeple renciler bo zamanlarnda birden ok faaliyetlere katlmak iin birbirleriyle adeta yar eder durumdadrlar. Ayn biimde ev hanmlar iin herhangibir gnll kuruluta grev almak da onlar iin bir stat simgesi olmaktadr. V I I . L K E M Z D E BO ZAMAN F A A L Y E T L E R N N SOSY O L O J K Z E L L K L E R N E G R E BO ZAMAN E T M NN GEREKLER lkemizde bo zaman faaliyetleri kendine zg birtakm zelliklere sahiptir. te bu zellikleri dikkate alan bir bo zaman eitiminin eitli yararlan olaca phesizdir. Bunlar aadaki biimlerde zetleyebiliriz. 30 a) Krsal yrelerimizde bo zaman faaliyetleri, bilinli olarak, i hayatndan, alma hayatndan tam olarak farkllamamtr. Bo zaman eitimi, bu farkllama bilincini verebilir. 322

b) lkemizdeki bo zamanlarn deerlendirilme biimi, genellikle bire ysel nitelikte olmayp, daha ok grup durumundaki faaliyetlerdir. Bo zaman eitimi, kiileri, bireysel bo zaman faaliyetlerine de yneltir. rnein eitli hobiler bireysel bo zaman faaliyetleri arasnda saylabilir. rkeklerin faaliyetleri, bir aba sarfetmeyen, yapc, yaratc olmayan yumuak faaliyetlerdir. Seyretme, amasz dolama, dinleme gibi zellikler tar. Bo zaman eitimi, bireyleri yapc, etken eylemlere yreltir d) Jlkemizdeki bo zaman faaliyetleri genellikle organize deildir. Bo zaman eitimi, gerek gnll, gerekse resm organizasyonlarn kuru masn amalar.

e) Ladin erkek ayrm, lkemizdeki bo zaman deerlendirme biimlerinde daha belirgin durumdadr. Oysaki bo zaman eitiminin bu ayrm giderici, kaynatrc etkisini unutmamak gerekir.
YRMKNC BLM NOTLARI 1 Parker, Stanley: The Sociology of Leisure, s. 91. 2 Miller-Robinson: The Leisure Age., a.g.e., s. 267. 3 Etrk, S.: Eitimde Program Gelitirme, s. 12. 4 T<zcan, M.: Eitim Sosyolojisine Giri, s. 3. 5 Bitler, An Introduction to Community Recreation, s. 31. 6 Miller-Robinson, a.g.e., s. 268. 7 Miller-Robinson, a.g.e., s. 269. 8 Numeyer and Neumeyer: Leisure and Recfeation, s. 197. 9 N<umayer and Neumayer, a.g.e., s. 199. 10 Br ghtbill-Meyer, Community Recreation, s. 204-205. 11 Br ghtbill-Meyer, a.g.e., s. 205. 12 Htchinson, L.: Principles of Recreation, s. 151. 13 M ller-Robinson, a.g.e., s. 272-273. 14 N umeycr and Neumeyer, a.g.e., s. 198. 15 Kaus, a.g.e., s. 421. 16 Kaus, a.g.e., s. 421. 17 Kaus, a.g.e., s. 421. 18 Bursalolu, Z.: Okul Ynetiminde Yeni Yap ve Davran, s. 119. 18a Cuzkan, T . : Trkiye'de Ortaretim ve Sorunlar, s. 135. 19 Bri ghtbill-Meyer, a.g.e., s. 211. 20 Brlghtbill-Meyer, a.g.e., s. 211.

323

21 Brightbill-Meyer, a.g.e., s. 212. 22 Hutchinson, a.g.e., s. 169. 23 Trk Mill Eitiminin Amalan, Madde 2. 24 Trk Mill Eitiminin Amalar, "lkokul Program" isimli kitap iinde, stanbul 1969, s. 2. Kiisel Ynden: Madde . 25 Brookover and Gottlieb, a.g.e., s. 8. 26 Miller, L. H. and Woock, R.R.: Foundations of Urban Education, Second Ed., s. 87. 27 zgven, E.: niversite rencilerinin Akademik Baarlarn Etkileyen Zihinsel Olmayan Faktrler, s. 81-82. 28 Tezcan, Al.: Eitim Sosyolojisine Giri, s. 87-88. 29 Havaighurst, R.J. and Neugarten, B.L.: Society and Education 4 the Ed., s. 142. 30 Tezcan, M.: Trklerle lgili Stereotipler ve Trk Deerleri, s. 219.

324

23.
Blm

MESLEK OLARAK RETMENLK

retim, bir i, ura alan olarak ortaya knca retmenlik meslei domutur. retiminin bir meslek olup olmad uzun sre tartlmtr. Sonunda, retmenliin kendine zg bir meslek olduu, bir meslekte.bulunmas gereken her trl zelliklere sahip olduu konusunda anlay birliine varlmtr. Biz bu blmde, nce, sosyolojik anlamda "meslek" kavramndan ne anladmz, daha sonra da retim mesleinin tipik zelliklerine deineceiz. Bir grup meslekler vardr ki bunlar genel olarak meslek kabul edilmilerdir. Doktorlar, avukatlar, rahipler gibi. Son yz yl iinde ise "meslekselleme mcadeleci" balad. Bu durum, yksek eitimi gerektiren birok mesleklerin ortaya kmas ve saylarnn art sonucu olmutur. Btn meslekler iin genel olan birok zellikler vardr. imdi bu zellikleri ve retimin de bu zelliklere gre dumunu gzden geirebiliriz.

I.

MESLEKSELLEME

KOULLARI

A. U Z M A N L I K B L G S - R G N R E T M D E N G E M E Meslek sahibi bir kimse ile iliki kurmak iin mterinin o konuda cahil olmas temeldir. Bylece, bavurulan kimse o konuda zel bir bilgiye sahip olmaldr. Youn bir rgn retimden gemelidir. Fakat bu bilgi ar derecede geni ise o zaman daha yeni i alanlar ve meslekler yaratlm olur. Eer bu bilgi ok dar, snrl ise o zaman bunu herkes kolayca renecei iin o meslein sahibine bavurmayacaktr. Meslek sahibi, bu bilgiyi elde etmek iin bir renimden geecektir. 325

retmen de meslei ile ilgili bilgi sahibi olmas iin retmenlik bilgisi veren bir retimden geer. Fakat sadece bilgi, iyi bir retmen olabilmek iin yeterli koul deildir. 1 retmenliin ayrca ir sanat yn vardr. Fakat retmenin bu ynnn nemi giderek azalmakta ve bilgili olma yn nem kazanmaktadr. B. G R l D E N E T M Bilgiye ve yetimeye gre meslee giri denetilir. Geerli bir yelik iin sertifika prosedr arttr. Herhangibir meslee kaytl olmak iin akademik koullar ve retim sresinin uzunluu gereklidir. Giri de netimini hem meslein kendisi, hem de devlet yapar. 2 lkemizde de giri denetimi devlet tarafndan yaplmaktadr. Gerekli koullara sahip olmayanlar retim mesleine giremez. Bu niteliklerin bazlarna sahip olanlar da, yine, devlet denetimi ile geici olarak grevlendirilebilirler. C. MESLEK AHLKI

Meslek sahibinin sadece yetkili olduunu kantlamas yetmez. Ayrca onun gvenilir olmas gerekir. Gvenilirlik, meslek srlarnn dar kmamas konusundadr. Meslee girerken yemin trenleri yaplr ve burada aday, o meslein ilkelerine sadk kalacam belirtir. Mteri, kendisinin bavurduu konudaki cahilliinin smrlmeyeceini ve meslek sahibinin iyi karakterli bir kimse olduunu varsayar. 3 Doktorlarn, avukatlarn, rahiplerin ayrca ahlksal ilkeleri vardr. Bunlar baz zamanlar devletle ve vatandalarla atma durumuna debilirler. Kaatili savunan avukat rneinde olduu gibi. Btn mesleklerin ahlksal ilkelerinde o meslein nemi belirtilir ve yaplan iin kendisi nemlidir. Meslek sahibinin cret almak iin deil, alt iin cret ald sylenir. Gece yars uykudan kalkp hastasn kurtaran doktorun, gece gndz alarak bir dvy savman avukatn ve maa dk olduu iin bir vatandan iini yapmamazlk etmeyen bir memurun, yapt i nemlidir. Baz lkelerde retmen kurulular retmenler iin byle meslek ahlk ilkeleri saptamlardr. Fakat bunlar henz her lkede geerli deildir. rnein retmenlerin grev yapmamalar gerektii, retmenlik mesleinin bir ahlksal ilkesi sayld halde baz lkelerde retmenler greve gidebilmektedirler. A.B.D. 'de 1975 ylnn yaz ay326

larnda baz eyaletlerde retmenler, snflarn ar kalabalk oluu ve cretlerinin dkl sebebiyle grev yapmlardr. Bununla birlikte tm lkelerde retmenler nadiren greve gitmektedirler. Grup haysiyeti gelenei ve ticarlemeye kar gelme de dier bir rnektir. lkemizde de retmenlik mesleinin deer sistemi belirlenmemitir. imdiye dein buna ihtiya duyulmamtr. Ayrca rencinin meslek ahlk da belli deildir. Bylece meslekte deer sistemi konmad iin kiisel deerler egemen olmaktadr. Bu sebeple de elikili davranlar ortaya kmaktadr. Hele son yllarda lkemizdeki deer deimelerini de gznnde bulundurursak konunun ciddiyeti ve nemi daha da belirgin bir duruma gelir. D. ALIMA Z G R L Her meslekte mutlak bir alma zgrl temel bir ilkedir. Bununla birlikte, o meslee giri iin gerekli snrlamalar, alma zgrlne engel deildir. Bugn, tm mesleklerin temel sorunu, en iyi biimde mesleksel uygulama hakknn nasl korunacadr. Bugn mesleklerin byk bir ksm devlet kurumlarnda yer almtr. Bu sebeple meslek zerinde devlet denetlemesi artmaktadr. retmenler de byk bir ksm itibariyle tm lkelerde devlet kesiminde altklar iin devlet denetimine bal olmaktadrlar. Bu sebeple devlet denetimi arttka retmenliin mesleksellii azalmaktadr. Giderek, eitimde uzmanlar da devlet memuru olmaktadr. E. M E S L E K KURULULARI

Her meslek, kendi yelerinin karlarn, haklarn korumak ve. sorunlarm dile getirmek iin organize olur. 4 Bu husus, retmenler iin de sz konusudur. Bizde de eitli retmen birlikleri kurulmutur. Bunlar arasnda da siyasal dne farkllklarna gre blnmeler olmutur. lkemizde retmen limeler kinci Merutiyet fnun ve Darlmuallimin da bir retmen tekilt sendikaclnn douunu hazrlayan gebana dein uzanr. 1908 ylnda Darlmezunlar, Encmen-i Muallimin ad altnkurmulardr.

Etkin kurululardan birisi de Trkiye retmen Dernekleri Mill Federasyonu (TDMF) idi. retmen sendikalar kuruluncaya de327

in T D M F retmenlerin balca merkez organizasyonu olarak ilev grmtr. 1961 Anayasas ile tm alanlara sendika kurma hakk tannd. Bylece retmenlerin de sendika kurmalar gerekleti. Fakat kamu kesiminde alanlardan memur olarak tanmlananlar grev hakkna sahip olmadan sendika kurabiliyorlard. 1971'de yaplan Anayasa deiikliine dek kamu kesiminde alan retmenler de bu ereve iinde sendika hakkndan yararlanabildiler. 1965 ylnda Trkiye retmenler Sendikas (TS) kuruldu. Sonra, sadece ilkokul retmenlerini kapsayan ilkokul retmenleri Sendikas (LK SEN) kuruldu. 1971 ylnda memur statsnde olanlarn sendika kurma haklar kaldrlmtr. Bylece retmenlerin de sendika kurmalar ve sendikalara girmeleri yasaklanmtr. Bu organizasyon boluunu retmenler dernek kurmak yoluyla doldurmaya altlar. Fakat bu konuda da siyasal grmelere gre farkllamalar oldu. 4 T m retmenler Birleme ve Dayanma Dernei (TB-DER) kuruldu. 660 ubesi, 200.000'e yakn yesi vard. 4 a 1971 ylnda lkc retim yeleri ve retmenler Dernei (LK-BR) kuruldu. 330 ubesi ve toplam 78.000 yesi v a r d . 4 b Bunlarn dnda ufak apta baka dernekler de vard. 12 Eyll 1980'den sonra memur ve retmenlerin sendika kurmalar yasaklanmtr. F. H Z M E T KOULLARI

zellikle eitli meslek kurulular, hizmet koullarnn dzeltilmesi ve gelitirilmesi abalarnda bulunurlar. rnein terf ve ilerleme imknlar, alma odalar, yeterli cret, yeleri iin asgar d grevler konularnda younlaan 5 bu gibi abalar retim mesleinde de sz konusudur. G. T O P L U M C A MESLEK OLARAK T A N I N M A

Bir meslein toplumda herkes tarafndan kabul de meslekselleme koullarndandr. Eer bu kabul varsa meslek, topluma hizmet etmenin karln toplumun da onu korumas durumunda grecektir. 328

Toplumumuzda retmenlik tm kiilerce kabul edilmitir. Fakat bu kabulleni, onun en basit mesleklerden birisi oluu biiminde gelimitir. rnein halk arasnda, hibir yerde diki tutturamayan bir kimseye "Hi olmazsa retmen ol-bari" sz ok yaygndr. Geri bu husus niversite dzeyinde sz konusu olmamaktadr. Fakat daha ok ilk retim ve orta retim bakmndan sz konusu edilmektedir. Oysaki retmenlik, yksek derecede beceri ve entellektel aba gerektirir. Grld gibi "retim" de bir meslektir. nk dier mesleklerin tm zelliklerine o da sahiptir. Meslekleme koullarn ve bunlar iinde retim mesleinin yerini belirttikten sonra imdi de retim mesleinin kendine zg tipik zelliklerini ele alabiliriz. I. RETM MESLENN TPK ZELLKLER

retimi dier mesleklerden ayran belli bal zellikleri birka noktada toplayabiliriz. _A. M E S L E K GRUBU O L A R A K Bir grup olarak retmenlerin zellikleri yle zetlenebilir: 1. retmenler tiim lkelerde devlet memurlarnn ounluunu olutururlar. Geni bir grupturlar. Say olarak dier meslek yelerine oranla okturlar. Bugn dnyada 22 milyon retmen vardr. Bu say, yaklak olarak, 20-64 ya arasndaki dnya nfusunun 1.3 n oluturur. 5 a 2. Kadn yelerin oran, geni bir yer tutar. rnein ngiltere'de 1966 ylnda retmenlerin % 58'i kadnd. A.B.D.'de 1960 ylnda kadn retmen says % 72.5 idi. retim meslei, genel saygnlk sralamasna gre alt sralarda yer almakla birlikte kadn iin yksek saygnl olan bir meslektir. Erkek iin bu meslek deneyimleri doyum salayc olmamakla birlikte kadn iin duyumsaldr. A.B.D.'de ve ngiltere'de yaplan eitli aratrmalarda kadn retmenlerin morallerinin erkeklerden daha stn olduu belirlenmitir. 6 Erkek doyumsuzluu, ksmen meslein kendisinden gelmektedir. zellikle, "lkokul retmenlii kadn mesleidir" kalp yargs yerlemitir. Ayrca dier dk saygnlk zellikleri 329

de gznne alnabilir. Birok gzlemciler, kadnlarn hayat biiminin ve i ynelimlerinin bu meslee ok uygun olduunu ileri srmlerdir. renim sresinin ksal da onlarn evlenmelerini dier mesleklerde olduu gibi geciktirmemektedir. lkemizdeki retmenlerin 1979-80 ylndaki cinsiyete gre dalm aadaki gibidir.
1979-1980 retim Ylnda lk ve Orta retim retmenlerinin Cinsiyetlerine Gre Dalm retmenSayla r retim Dzeyleri lkretim Ortaretim Ortaokul Lise Mesleki-Teknik Kadn (1) 81.701 33.943 10.575 13.760 9.608 Erkek (2) 111.156 61.784 20.355 22.438 18.991 Toplam (3) 198.857 95.727 30.930 36.198 28.599 Kadn 41.09 35.46 34.19 38.01 33.60 Oran

Erkek 58.91 64.54 65.81 61.99 66.40

Kaynak: (1) Milli Eitim statistikleri, lkretim 1979-1980. (2) Milli Eitim statistikleri, Ortaretim 1979-1980. (3) Milli Eitim statistikleri, Meslek ve Teknik retim 1979-1980 (Babakanlk DE)

3. retmenler daha ok alt toplumsal snflar olutururlar. Bat lkelerinde yaplan aratrmalarda retmenlerin ounluunun alt ya da alt orta snflardan geldii anlalmtr. rnein ingiltere de 1955 ylndaki bir aratrmada ilkokul retmenlerinden (% 52 erkek ve %47.5 kadn) ounluunun alt toplumsal snflardan geldii belirlenmitir. 7 A.B.D.'de de orta ve ortann altndan gelmektedirler. lkemizde ise zellikle ilkokul retmenlerinin alt toplumsal snflardan geldii bilinmektedir. 4. Meslei deitiren ya da terkedenlerin orannn ykseklii. Bu durum, sanayilemi lkelerde gelimekte olan lkelere ayndr. Gelimi lkelerde, daha yukar statlere ve mesleklere geebilmek iin retmenlikten bir atlama ta olarak yararlanlmaktadr. retmenlik maann dk oluu da daha avantajl mesleklere geie sebep olmaktadr. 330

eitli lkelerde retim Mesleinde Kadnlar: 1969 Kadnlarn Yzdeleri lke Arjantin Avustralya Brezilya ngiltere-Wales Fransa F. Alman Cumhuriyeti talya Japonya Lksemburg Hollanda skoya Sovyetler Birlii A.B.D. lkokullar 92 Ortaokullar

60
48 53 40 (Tahmin) 40 32 55 (Tahmin)

68
90 (Tahmin) 62 56 54 77 50 52 50 86 80 84

22
26 22 43 68 46

Kaynak, UNESCO Yearbook, 1972.

lkemizde bu konuda yaplm aratrmalar olmad iin bir genelleme yapamayacaz. Fakat bir ksm retmenlerin meslekten ayrlarak yurt dna ii olarak almaya gittikleri ya da byk kentlerde serbest mesleklere getikleri bilinmektedir. 5. Otonomi derecesinin dkl.

retmenler genellikle devlet kesiminde alan memurlardr. Bu sebeple devletin yasalarna bal olduklar iin kendi kendilerini ynetim imknlar snrldr. 8 6. Blnme. Belki lkemiz bakmndan bu husus pek nemli olmayabilir. Fakat genellikle birok lkelerde retmenler arasnda bir paral durum sz konusudur. rnein okullamann farkl dzeyi, kamu ve zel sektrlerin varl, yneticilerin karlarndaki yarlk, okul mdr ve retmen biimindeki konum farkllklar, orta retimde ayr disiplin uygulamalar ve eitli retmen birlikleri bu farkllamalara uymaktadr. 9 B. MTERLER VE MTERLERLE LKLER

retmenin mterileri renciler olarak kabul edildiinde u ilikiler gze arpar: 331

1. Dk statl mteriler: retmenler, karlarnda bir meslek sahibi olmayan, kendilerinden dk statde "renci" denen mterilerle kar karyadrlar. renci, daha olgunlamam denetim ve rehberlie ihtiya duyan kiiler olarak bir meslek sahibi retmen karsnda dk statde kalmaktadr. Bu durum, retmenin kendi statsn de azaltmaktadr. 1 0 2. Mterilerin geni bir grup oluturmas: retmen, karsnda birden ok renci ayn anda toplu olarak bulunduu bir renci grubuyla karlar. Onlara retim hizmetini ayn anda sunar. 3. ^orunlu ilikiler: renci-retmen ilikileri retmenin ekiciliine, yksek hretine itibar edilerek gnll bir ilikiye dayanmayan zorunlu bir ilikidir. Bu zorunluluk da yasal temellere dayanmaktadr. 4. Uzun sreli iliki: renci ilikisi, dier mesleklerde olduu gibi ksa sreli, bir anlk olmayp, uzun yllar iine alan uzatlm bir ilikidir. Bu ilikiler de youn ve dzenlidir. 5. Duygusallk: retmenlikte rencilerle ilikiler, dier meslek lerdekinden ok daha fazla duygusaldr. C. M E S L E N CRASI YNNDEN ZELLKLER

Meslein icras srasndaki zellikler aadaki biimlerde zetlenebilir. 1 1 1. Uzmanlk dzeyinin dkl: retmenlik mesleinin uzmanl dier birok mesleklerdeki gibi ok yksek, zahmetli ve uzun bir renimi gerektirmez. Bu yzden de ksa sreli renim onun uzmanlnn dzeyini drmtr. Fakat bu aklamalarmzda retmenlik mesleinden szederken niversiteyi darda braktmz, daha ok ilkokul ve ortaokul retmenliinden szettiimiz unutulmamaldr. 2. Taratlmam bilgi: retmenin mesleinin icras, yni retimde bulunmas bilgi yaratmaz. Sadece bilgi renciye aktarlr. 3. Soyutlanma: retmen iini icra ederken dier meslekdalarndan soyutlanmtr. Bir kapal oda olan snfta tek bana grevini srdrr. Bu husus gerekten retmenlik mesleinin aleyhinedir. nk retmen, mesleinin icrasnda dier meslekdalarnn deneyimlerinden o anda yararlanamaz, onlarla iletiimde bulunamaz. Eer 332

stn yetenekli fevkalde bir retmen ise, ld zaman onun sanatndan hibir meslekda yararlanamayacaktr. Sanat da ldnde onunla birlikte gidecektir. 4. Basit dil kullanma: retmen, genellikle retimi srasnda ar adal bir dil deil, basit bir dil kullanr. Esasen bu husus, reticilik bakmndan da arttr. 5. Deerlendirme gl: retimin deerlendirilmesi, belirsiz bir sretir. Eitimin amalar, retimde baary arttran eler, baar ltlerinin neler olduu konusunda ok az bir anlama vardr. Bunlar kiisel olarak yarglanr ve kiilere gre farkllk gsterir. 6. Btncl ynelim : retmen, mesleinin icrasnda her renciyi tm bir kiilik olarak grr. ocuun yetikin toplumunun deerleri iin toplumsallatrlmasnda sorumlulua sahiptir. rencinin tm bir kiilik olarak retmene yant, retmenin kendi becerilerini denemek kadar doyum salamas ynnden de nemlidir. Btn bu hususlar, retimin bir meslek ve kendine zg zellikliklere sahip olduunu gstermektedir. III. RETMENLK MESLENN SEM

retmenlik meslei seilirken, birok gdler rol oynar. Bunlar genellikle retmenliin olumlu olarak kabul edilebilen zellikleridir. Ayn zamanda bu hususlar retmenliin ekici taraflardr. retmen kiiliine de geni lde bal olan bu gdler aadaki noktalarda toplanabilir: 1 2 retim mesleinde gvenlik fazladr. Bu husus, retmenlerin ounun kamu kurulularnda devlet memuru olmalarndan kaynaklanmaktadr. 0 retmenlik, entellektel bir saygnlk tar. retmenler srekli olarak okuyan, bilen, dnyada olup bitenleri takip eden kiilerdir. Bu sebeple her zaman bilgisine bavurulan aydn kiilerdir. Okumay seven bir kimse iin bu meslek ona doyum salar.

% Ahlaksal, dinsel ya da entellektel idealizm iin uygun bir meslektir. O Kimileri ise bu meslei, iktidar ve gl arzularn doyum saland yer olarak grrler. Gerekten hkmetme, bakalarn ynetmek gibi nitelikler bu meslekte daha ok uygulanma ansna sahiptir. 333

0 Kadn retmenler iin ocuk sevgisi, bu meslein seiminde birinci derecede rol oynamaktadr. ocuun geliimine yardmc olmak da bunu ierir. 0 tadr. retimi sevmek gds de retmenlikte geni rol oynamak-

% Tatillerin dier mesleklere oranla daha uzun oluu da dier bir gddr. Ayrca zellikle kadn retmenlerin evdeki kendi ocuklarna bakmaya imkn salayan yarm gnlk alma da retmenlii ekici duruma getiren bir baka sebeptir. 0 Srekli olarak genlerle ura ve bylece gen kalmak arzusu da nemli bir gddr. % Baka meslee gei iin basamak olarak da bu meslek seilmektedir. rnein niversite retim yeleri, akademik nvan elde ederek politikaya gemektedirler. Ayrca faklteye kaytl bir gen, esas mesleini elde edinceye dek retmenlik yaparak geimini salamaktadr. Grld gibi bu meslein seili gdleri olduka eitlilik gstermektedir. Bunda kiisel, psikolojik sebeplerle birlikte baz toplumsal ve ekonomik sebepler de rol oynamaktadr. lkemizde bu konularda uygulamal aratrmalar yoktur. Bu konu ile ilgili dar kapsaml bir aratrma stanbul'da yaplmtr. 1 3 8 ilkokulda (6 tanesi devlet, ikisi zel okul) 141 retmen zerinde yaplan aratrmann konu ile ilgili bulgular yle:
Devlet Okullar ve zel Okullardaki retmenlerin Meslei Seme Nedenine Gre Dalm retme Zevki s. % 20 8 28 ocuk Sevgisi s. % 22.2 45.9 26.3 alma Dier Zorunluluk Koullar S. % S. % s. % 47 3 50 40.2 12.5 35.4 11 0 11 9.4 0 7.8 13 2 15 11 .1 8 .3 10,.6

Seme Nedeni Devlet Okulu zel Okul Toplam

Toplam s. % 117 24 141 100 100 100

17.1 26 33.3 11 19.9 37

Devlet okullarndaki retmenlerin byk bir ksm zorlayc koullarn etkisiyle meslei setiklerini belirtmilerdir. kinci srada ocuk sevgisi,nc olarak retme zevki dikkati ekmektedir. 334

zel okul retmenleri ise ocuk sevgisini bata, retme zevkini ikinci srada belirtmilerdir.
Mesleinizin Olumlu Ynleri Nelerdir? Nitelikler nsan yetitirme, biimlendirme zevki Temiz bir evrede, uygun koullarda alma Uzun tatil, yarm gn alma renmeye devam edebilme ocuklarla birlikte olmak Olumlu yn yok Dier Toplam retmen Says 60 13 13 3 2 4 3 98 Oransal Frekans 61.2 13.3 13.3 3.1 2.0 4.1 3.1 100.0

retmenlerin yarsndan ou, meslein olumlu ynleri olarak insan yetitirme zevkini birinci derecede belirtmilerdir. Uygun koullar ve uzun tatil eit oranlarla ikinci srada yer almtr.
Mesleininzin Olumsuz Ynleri Nelerdir? Nitelikler . Madd olanaklarn yetersizlii . Toplumsal saygnlnn dkl . Geri ierikli programlarla ve teknik yetersizliklerle alma . Ar yorucu, ypratc olmas . Toplam retmen Says 57 16 11 7 91 Oransal Frekans 62.6 17.6 12.1 7.7 100.0

retmenlerin yarsndan ou, meslein olumsuz ynleri olarak madd imknlarn yetersizliini belirtmilerdir, ikinci srada ise toplumsal saygnln dk oluu yer almaktadr.
YRMNC BLM NOTLARI 1.2 Musgrave, P.W.: a.g.e., s. 207. 3 Musgrave, a.g.e., s. 209. 4 Musgrave, a.g.e., s. 212. 4a. Akyz. Y.: retmen rgtlenmesi, s. 5. 4b. Akyz, a.g.e., s. 6.

335

5 Musgrave, a.g.e., s. 214. 5a. Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 448. 6 Leggatt, T.: Teaching As ve a Profession, s. 163. 7,8,9 Leggatt, a.g.m., s. 168. 10 Leggatt, a.g.m., s. 168. 11 Leggatt, a.g.m., s. 169 vd. 12 Musgrave, a.g.e., s. 260. 13 Sencer, Y.-Gay, .: "lkokul retmenlerinin Sorunlar, Toplumsal ve Mesleki zellikleri", s. 254-255-256, 13. Ulusal Psikiyatri ve Nrolojik Bilimler Kongresi, isimli kitapta.

336

24.
Blm

OKULDA VE SINIFTA RETMEN

Bu blmde retmenin okuldaki ve snftaki durumunu gzden geireceiz. I. O K U L D A RETMEN

Herhangibir okuldaki retmen, kendisini etkileyen birok gler ann ortasnda bulur. Bu glerin bazlar, dierlerinden daha ok etkiler. Fakat hepsi, retmenin mesleksel davrann u yada bu ynde etkiler. Bu gler okul dnda gelebilir ki retmenin mesleinin niteliini geni lde etkileyebilir. Bunlara "d gler" diyebiliriz. rnek olarak, devletin, okulun politikasn yneten kurumun ve velilerin etkisi gsterilebilir. Dier glere de "i gler" denebilir. Bunlarn kkeni okuldadr. rnein, okul mdrnn etkisi, okul personelinin dier yeleri ve rencilerin kendisidir. nc bir g de yine okul dndan gelir. Fakat bu gc retmenin kendisi bir dereceye kadar denetleyebilir. Bu gce rnek olarak snav sistemi gsterilebilir. A. O K U L MAJI Bu gleri ele almadan nce, okul imaj zerinde durulabilir. ngilizlerin okul imaj yledir. 1 1) Okul, bamsz ve bireysel olmaldr. 2) Genel bir ama iin okul, yeter derecede kk ve bir mdr olmaldr. 3) Okul, karakteri biimlendirmelidir.

4) Belirli bir takm deerleri aktarmaldr. Bu imaj aa yukar dier lkelerde de benzer olarak mevcuttur. 337

Her okul, kendi kiiliini gelitirmek iin bamsz olmaldr, anlay ngiltere'de olduka yaygndr. Okul politikasn tayin eden kurumlarn kuruluuyla bu hususa dikkatler ekilmitir. Okulun yeter derecede kk oluu ile de her rencinin retmenince ok iyi tannmasna imkn tanyan bir kklk anlalmaktadr. Hibir okulun, mdrnn her renciyi tanyamad kadar byk olmamas gerektii her zaman sylenmitir. Her ocuun gelimesi ok iyi gzetilmeli ve retmenler bu ocuklar tanmakla sorumlu tutulmaldr. ngiliz okul imajnn bir baka yn ise, ocuun akademik ynden olduu kadar karakter gelimesinin de okulca salanmas ynndedir. Okulun ayrca, ocuun evresinin kt etkilerine kar koruyuculuk tutumu da tannr. ngiltere'de karakter oluumu daha ok ev, kilise ve genlik tekiltlarna devredilmi olmakla birlikte, okulun da karakter oluumunu etkilyen bir sorumluluu olduu kans egemendir. Bu sebeple okullar, rencilerinin bo zamanlarn nasl geirdikleriyle, oyunlar dzenlemekle ve benimsenen erdemler ve ilgiler alamakla grevli derneklerin kurulmasna ilgi gsterirler. B. R E T M E N ETKLEYEN GLER

Bunlar birka noktada zetleneyebiliriz. 2 1. D Gler a) Devlet: Ayr bir bakanl yoluyla okullar ve retmenleri finanse eder. Genel hazineden ulusal vergileme yoluyla salanr. Ayrca, baz lkelerde yersel ynetim de finansmana kendi ald vergilerle katkda bulunur. b) Yersel otoriteler: Baz lkelerde yersel otoriteler, okullar ve retmenleri zerinde byk gce sahiptirler. retmenlerin atanmalar okuldan ok bunlar tarafndan yaplr. Fakat yersel otoritelerin gc, okulun tipine gre farkllk gsterir. Yersel otoriteler okulu nekadar ok finanse ederlerse etkileri de o derecede artar. Bamsz Okullar ngiltere'de, ayrca, yersel otoritelerden bamsz olan, kr amac gden ya da yardm fonlarndan yararlanarak kurulmu okullar da vardr. 338

c) Veller: evre halk da ocuklar yoluyla retmen zerinde dolayl olarak etki sahibidirler. Fakat veller, retmen zerinde dorudan doruya da etkidirler. rnein bir kyde ya da kk bir kasabada retmen, orada yaad iin hergn vellerle iliki iersindedir. Bylece okul ve renciler hakknda srekli olarak grrler. Byk bir kentte ise vellerin retmenler zerindeki dorudan etkisi daha snrldr. nk retmen, okulun bulunduu evrede oturmayabilir. Bu sebeple bugn baz okullarda retmen - vel birlikleri kurulmutur. retmenlerle veller aslnda ocua yneldiklerinden birbirlerine benzerler. Teorik olarak ikisi arasnda anlamazlk imknszdr. Bununla birlikte uygulamada veller, ocuk iin neyin iyi olduu ynnden retmenlere yardm etmeyi arzularlar. retmenler de vellerden daha iyi bildiklerini sanrlar. retmen-vel ilikisi ilkokulda sk olmakla beraber, orta retimde daha seyrektir. Bazan vel-retmen atmalar da grlmektedir. rnein orta snfa mensup retmenle ii snfndan veller arasndaki deer farkllklarndan kan atmalar gibi. Sonra, vellerin okul zamanndaki yntemler deimitir. Bu sebeple de atmalar domaktadr. lkemizde de zellikle krsal kesimde devam zorunluluu yznden ocuklarm tarla vs. de altran vellerle retmenler atmaktadr. Ayrca din eitimi ynnden atmalar, giyimle ilgili atmalar, siyasal gr farkllklarndan doan atmalar da grlmektedir. Bamsz okullarda genellikle atma olmaz. nk vel ocuu iin satn ald eitim hizmetini beenmezse ocuunu o okuldan geri eker. A.B.D.'de durum daha da farkldr. Eer yersel bir blgede yeni bir okul kurulursa, o blgedeki vellerin okul binasnn tipi zerinde ve baretmenin seiminde gl etkileri vardr. Bu sebeple bir yazar, Amerikan okullarnn ana-babalara ve ailelere ait olduunu syleyecek kadar ileri gitmitir. Vel-retmen derneklerinde vellerin toplumsal basks olduka fazladr. 2. Gler Bunlar, okul mdr, retmenler, renciler ve dier okul personelidir. 3 a) Baretmen: retmeni okulda denetleyen nemli kiilerden birisi, baretmendir, ingiltere ve lkemizde baretmenin gl oluu gelenei vardr. Okulun gelitirilmesinde yetkileri vardr. rnein ingiltere'de mfredat program ve ona ayrlacak zaman m339

dr kararlatrr. lkemizde baretmen, retmenlerin miridir. Akademik ve dier ynlerden retmeni denetler. b) Dier Personel: ngiltere'de retmen snfta ne ve nasl retecei konusunda geni zgrle sahiptir. Bu konu artk kendisinin sorunudur. Snfa gelen konuk mfettiten neriler almakla birlikte yine de zgrdr. Oysaki lkemizde bunun tam tersi mevcuttur. Mfettiler mfredat programnn nasl anlatldna, konularn nasl ilendiine olduka mdahale ederler. Ayrca ngiltere'de ortaokullarda mfredat programnn temel alannn ilenmesinden sorumlu blm bakanlar mevcuttur. c) renciler: renciler de retmenin snftaki icraatn etkilerler. rencilein konulara ilgi derecesi, retmeni de evklendirir. Edilgen renciler, retmeni de tembellie srkleyebilir. Uyank renciler, retmenin daha fazla hazrlanmasna sebep olurlar. 3. Karlkl Gler Bunlar da, ders listeleri, kamu oyu ve meslek kurululardr. 4

a) Ders anahatlar listeleri: ngiltere'de mdrn kararlatrd, okulun ne retecei konusunda geni bir ana hatlar listesi vardr. Fakat bu ana hatlar iinden snf hocalar ya da blm bakanlar geni bir seim zgrlne sahiptirler. Bununla birlikte retmenler, genellikle rencilerini d snavlar iin hazrlarlar. retmenler snav komisyonlarn etkilerler. b) Kamu oyu: Doal demokratik srele kamu oyu genellikle okulu ve retmenleri etkilerler. Ayrca retenler de eitim sorunlar bakmndan partileri ve kamu oyunu etkilerler. Meslek Kurulular: Demokratik bir toplumda eitli mesleksel kurulular eitim-retimi, retmenleri etkinlik ve yaynlaryla etkiledikleri gibi retmen kurulular ve birbirleri de dier mesleksel kurulular karlkl olarak etkilerler.
I

II. S I N I F T A

RETMEN SINIF

A. T O P L U M S A L BR SSTEM O L A R A K

Okulun, ocuu toplumsallatrma grevi, genellikle snf iinde yerine getirilir. ocuun karakter oluumu ve akademik baars ynnden retmenin her ocuu bireysel zelliklerine gre tanmak zo340

runluluu vardr. Bu durum zellikle akademik eitimin younlamad ana okulunda daha fazla nem kazanmaktadr. ocuun karakter oluumunda retmen, iyi ya da kty kendi sonular bakmndan tayin eder. 5 ocuklar ksa zamanda "Ahlksal baar" liinlerini bilir ve kendi davrann bu llere gre karlatrr. Baz ilerici okullar yarmadan ok, ibirliine, baardan ok kiilie nem verirler. Bu okullarda ocuk, ufak gruplarla alr. Ana okulu aamasnda snflar her iki cinsten ocuklardan oluur. Bu sebeple oyun gruplarnda cinsiyet ayrm sz konusu deildir. Geri ilk ve orta retimde de iki ayri cins beraber eitilir. Fakat oyun gruplar ayn cinsten kiilerledir. Cinsel ayrm, oyun gruplarnda kendiliinden oluur. Bu durum ergenlik dnemine kadar srer. ocuk, ergenlik dnemine gelinceye dein cinsel rolleri renir. Okul ve snf, ocua ile kurumunda bulamad arkada grubunu salar ki bu grup da ocuun toplumsallamasnda etkin bir rol oynar. retmen, nderlik yoluyla ocuu biimlendirir. Ayrca ocukla grubu ve grupla kendisi arasndaki duygu akntsn etkiler. 6 retmen, snfta, ocuun aile yesi olmayan bir yetikindir. ocuk okula gitmeden nce yetikinlerle arasndaki iliki uygusal niteliktedir. Aile daima mutla olarak onu yetitirir. Oysaki retmen, ocuun faaliyetlerine kar koyar. Snfn ve retmenin tm toplumsal sistemine uyarlanma atma yoluyla da salanr. atma bu durumda olumlu bir ileve sahiptir. Herkes karsndakine kar davrannn snrlarn atma yoluyla renmi olur. atma, hem denge durumuna getirir, hem de grubun tansiyonunu asgar dzeye indirir. Bu baarld anda retmen ve renciler, birbirlerinden ne beklediklerini bilirler ve bylece snf da etkin olarak ilevini yerine getirir. Ayrca retmen ve .rencilerin toplumsal snflarnn gerektirdii deer atmalar durumlarnda retmene dman gzyle baklr. Bylece gang (ete) gruplar snf ve okula kar dman olurlar. zellikle gecekondu blgelerinde bu durumlara sk rastlanr. B. K K G R U P D N A M Z M Eer retmen, snfta ocuklar arasndaki kesin i ilikileri sbjektif olarak deil de nesnel olarak grmek istiyorsa sosyometri tekniinden yararlanr. Bu yntem, gruplarn yapsnn ve gelimesinin 341

incelenmesine yol aan toplumsal davranlar len zel bir yoldur. Gruplarn psikolojik niteliklerinin matematiksel yntemlerle incelenmesi biiminde tanmlanabilir 7 . J.L. Moreno, 1914'den nce Avusturya'da bu yntemi buldu. Grubun her yesine bir ser, kiminle almak, beraber olmak istedikleri, bu konuda kimi setiklerini belirten eitli sorular sorulur. rnein okul dnda kiminle kmak istedikleri, kiminle okumak istedikleri, kiminle ay imek istedikleri, snfta kiminle oturmak istedikleri hakkndaki sorular. Alnan yantda ilk admda ocuun kiminle almak istedii ( arkadal), ikinci admda, kiminle arkada olmak istedii anlalr. Sosyometrik teknik, retmene iki ynden yararl olur: 1) Snftaki ocuklar hakknda daha fazla bilgi sahibi olurken daha akademik olabilir ve bu, snfm daha iyi ynetmesine yardm eder.

342

2) retmen bylece daha spesifik davranlarda bulunur. rnein ocuklarn birbirlerine daha fazla kaynamasn salar. 8 Cevaplar "sosyogram" denen izelgeler durumuna getirilir. Bylece, ilikiler ak olarak grlr. izelgeye gre, ok sevilen ocuklar "Yldzlar"-, hi iliki kurulmayanlar "Yalnzlar" \ "Reddedilenler"; ayrca birbirine oy veren "iftler" ve " genler" ortaya kar. Aadaki sosyograma gre B ve H gibi renciler seim yapm fakat bakalarnca seilmemilerdir. Bunlar "hmal e dilenler" dir. retmen bu yantlar sonucu alaca nlemleri uyguladktan sonra gruplar arasnda bir deiiklik olup olmadn saptamak iin yeniden testleri uygulayabilir. Moreno, bu teknii gruplar iinde toplumsal uyumu gelitirmek ve toplumsal etkinlii salamak amacyla gelitirmitir. Snfn sosyometrik yaps hakkndaki birok aratrmalarda kliklerin yapsnn, ocuklarn toplumsal snf durumlarna bal olduu anlalmtr. 9 Sosyometrik Yap

Kiilerin birbirlerine kar duygular llr. Uzak ilikileri ler. Olumlu ve olumsuz zellikler.
Temel Postmt (1) iyi Sosyometrik yap (2) Doyum salayc grup ii ilikiler (3) -s* Yksek bireysel motivasyon ve baar ve yksek dzeyde grup performans

SAL

C. R E T M E N - R E N C SINIF E T M E N

LKLERNDE

TOPLUM-

retmen renci ilikilerinde toplumsal snf farkllklar da rol oynamaktadr. rnein Becker, Chicago retmenleri aratrmasnda alt snf ocuklarnn eitilmekten holanmadklarm tesbit etmitir. Bu durum zellikle gecekondu blgesindeki ocuklarda grlmekte idi. Bu ocuklarn motivasyonlar ok dkt ve snftaki denetimleri ok gt. Ayrca bu ocuklarn saldrganlk, pislik ve salk bilgilerinin olmay gibi alkanlklar da eletirilmekteydi. 10 Kaplan'm bir aratrmasnda ise bu tr rencilerin davranlarnn retmenleri ok rahatsz ettii tesbit edilmitir. 1 1 rnein retmenler bu tr davranlar arasnda hrszlk, yalanclk, kopyaclk, saldrganlk ve 343

mallarn tahrip edilmesini belirtmilerdir. Ayrca dikkatsiz olular, okul ilerine olan umursamazlklar ve uyumsuzluklar da retmenlerin sevmedii zelliklerdir. 12 Goodacre'm aratrmasnda, alt sosyo-ekonomik dzeyde olan okullardaki retmenlerin ocuklarnn hibirinin otalamann stnde bir entellektel yetenee sahip olmadklarn belirttikleri tesbit edilmitir.13 Oysaki Bransis ve Bernstein'in aratrmalarna gre orta snf blgelerindeki rencilerin davranlarnn daha dzenli olduu grlmtr. 1 4

D.

LKEMZDE

RETMEN-RENC

LKLER

lkemizde, snf iinde retmen-renci ilikilerini sistematik olarak ele alan almalar yoktur. Ancak gelenekcel davranlar, snf ortamnda etkisini srdrmektedir. Bununla birlikte, ky ve kent birimlerine gre farkl ilikiler sz konusu olmaktadr. Geleneksel Trk ailesi, ataerkil, geerli normlarn uyguland, byklerine ve ulusuna bal, saygldr. Bu tr aile, gnmzde krsal kesimdedir. Bu tr ailelerde insan ilikileri, daha ok toplumsal uyma, otoriteye ba eme biimindedir. Geleneksel ve kstlayc aile yaps, ocuklarda bamszlk duygu ve becerilerinin gelimesini engeller. Kentlerde orta snf ekirdek ailelerde, deimeler olmutur. Bu deimeler, geleneksel otoriterlikten, ada demokrsaiye doru bir gei biimindedir. Aslnda bamsz dnmeyi, zerklii ve zdenetimi vurgulayan ada aileler, ocuklarna kar demokratik, anlayl ve arkadaa davranmak isterler. Ancak bu istek, onlar, ocuklarna ar ilgi gstermeye ve ar koruyucu olmaya, bunlarn sonucu olarak da ocuklardaki giriimcilik ve bamsz davranma eilimini engellemeye gtrmektedir. Bylece, geleneksel ailedeki otoriterliin yerini ada ailede kstlayc olan fakat sevgiye dayanan bir otoriterlik ve ar denetim almaktadr. 1 5 Genel olarak Trk ailesinin zerklii kstlayc ve bamll pekitirici tutumdan tam olarak uzaklaamad grlmtr. Bu tr aile ilikileri okulda, snf iinde de etkisini gstermektedir. 16 Gerek geleneksel, gerekse ada Trk ailesinde byklere ve onlarn bilgi 344

ve deneyimlerine sayg, nde gelen toplumsal normlardan biri olarak yerlemitir. ok kk yata ana babann, daha sonra ilkokulda retmenin sylediklerini bilinli bir tarzda, kuku duymadan, hatta severek ve rahatlkla kabullenen ocuk, byklere sayg ilkesine uyar. Ancak sonralar, giderek younlaan zihinsel, toplusal ve duygusal geliimi srasnda merak ve kukularn ifade etmede soru sormaya balayan ocuun soru sorma davranlar, otoriter anlay iinde saygszlk olarak yorumlanr. Geliimin gerei olarak soru sorma ve aklnn yatmad aklamalar tartma davran, byklerce tevik edilmez ve hatta bu davran cezalandrlabilir. Bu davranlarn zayflatlmas, cezalandrlmas, renciyi ekingen, korkak ve suskun bir davran iine iter. Dncelerinde bamsz, zerk ve giriimci insan yetitirme amacna ters den bu tr retmen-renci ilikisi lkemizde ok yaygndr. 1 7 Baz aratrmalarda Trk rencilerinin kayg dzeylerinin yksek olduu grlmtr. Bu durum, Trk rencilerinin okul hayatlarnda dier baz lkelerdeki akranlarndan daha tedirgin, korkulu ve huzursuz olduuna iaret etmektedir. Bu duygularn temelinde ise, otoriter kltrel deerlerin, cezalarn getirdii snrlamalarn ve ok rahat olmayan retmen-renci ilikilerinin bulunduunu syleyebiliriz. 18
YRMDRDNC BLM NOTLARI 1 Musgrave, a.g.e., s. 224. 2 Musgrave, a.g.e., s. 227-233. 3 Musgrave, a.g.e., s. 233-236. 5 Musgrave, a.g.e., s. 242. 6 Musgrave, a.g.e., s. 249. 7 Mholu, C.: Personel daresinde Beer Mnasebetler, s. 112, 2. bas. 8 Musgrave, a.g.e., s. 251 vd. 9 Gros, N.: Eitim Sosyolojisi, s. 82. 10 Banks, Olive: a.g.e., s. 231. 11 Banks, Olive: a.g.e., s. 231. 12 Banks, Olive: a.g.e., s. 231. 13 Banks, Olive: a.g.e., s. 231. 14 Banks, Olive: a.g.e., s. 231. 15 Ouzkan, a.g.e., s. 263. 16 Ouzkan. a.g.e., s. 264. 17 Ouzkan, a.g.e., s. 265. 18 Ouzkan, a.g.e., s. 266.

345

25.
Blm

SOSYAL BR SSTEM OLARAK SINIF

Bu blmde snf sosyal bir sistem olarak ele aldktan sonra snfn rol yapsna deineceiz. Snf ele alrken, daha ok baar zerinde duracaz. I. T A L C O T T PARSONS'A G R E SINIF Onun almalarnn ou, toplum gibi geni toplumsal sistemler zerinedir. Fakat "The School Class as a Social System" (Toplumsal sistem olarak okullardaki snf) isimli incelemesinde uyum modelini snfa uygular. 1 Okul organizasyonunda snfn iki ilevine deinir. Birincisi, "Toplumsallama", ikincisi "Seme" dir. Toplumsallama, bireylerin gelecekteki rol performanslar iin gerekli uyum ve kapasitelerinin gelimesidir. Eitim sisteminin ikinci ilevi, rencileri farkl meslek alanlarna semektir. Kim niversiteye gidecek, kim gitmeyecek gibi. ada teknolojik toplumlarda bu ii okullar yapar. Bunun da temeli, baardr. Okullarn baar esasna- gre ocuklar dllendirmeleri, modern toplumlarda eitimsel ve ekonomik btnleme grnn temelidir. 2 Fonksiyonalist adan okullardaki snf, toplumsallatrma kurumudur. Bu kurumla bireysel beer kiilikler motivasyon ve teknik bakmdan yeterli olarak yetikin rollerini yerine getirmek iin eitilirler. 3 Toplumsallama, bireylerin gelecekteki rollerini en iyi biimde yerine getirmelerinin n koulu olan uyumlarn ve kapasitelerin geliimidir. Uyumun iki eesi vardr: Toplumun geni deerlerinin uygulanmasna uyum: kincisi ise toplumun yapsnda zel bir rol tipinin icrasna uyum. Kapasite de iki eden oluur: Birincisi, bireysel rollere dahil grevlerin icras iin beceri ya da yeterlik: kincisi, rol sorumluluu (Bakalaryla ilikilerde uygun davranlar) 4 346

Parsors, eitimsel kurumlar ve dier toplumsal kurumlar arasnda ilevsel balar zerinde srarla durur. Eitimin toplumsallama ve seme ilevleriyle okullar, topluma, rollerini iyi biimde yerine getiren kiiler salar. Bu rollere dalm, baar ve liyakatle olur. Okullar, hem deerlerde birlik salamay gelitirmeye alr, hem de onlarn muntazam ilemesi iin onlara baldr. II. S I N I F I N BYKL

Snfn byk ya da kk oluuna gre renimin nitelii de deiir. ideal olan, kk snflardr. Eitimciler, iyi bir okul sistemindeki etmen olarak dk bir renci-retmen orann ileri srerler 5 . A.B.D.'deki son yllardaki retmen grevlerinde bata gelen istekler, kk snflard. Kk snflar retmen asndan rahatl salamaktadr. Az renci, retmen bakmndan daha az snay kd okumas, daha az test uygulamas, daha az dev tetkiki, daha az kiiyle haberleme, snf daha rahat denetimde bulundurmak demektir. phesiz bu hususlar, rencinin renmesini kolaylatrr ve retimin kalitesini arttrr. Fakat retimin verimliliinde snfn ls, yalnz bana etki deildir. Bu husus, dier etmenlerle birlikte gerekleir. Ayrca, snf bykl arttka, yetenekli renci says da artacandan, byk snfn avantajszl giderilmi olur. III. YETENEK GRUPLAMALARI (TRDELK)

Trdelikte, benzer yetenekte olanlarn bir araya getirilmesi anlalmaktadr. Acaba byle bir gruplandrma gerekli midir? Bu konuda deiik grler ileri srlmtr. 6 Trdeliin karsnda olanlar, bir snfta eitli yetenekte olan larn renme asndan olumlu sonular douracana inanrlar. rnein dier ocuklar, stn yetenekli ocuklara imrenirler, onlarn stn yeteneklileri model olarak grmeleri sayesinde renme arzular kamlanr, ileride olanlarn geride kalm ocuklara yardm etme duygular gelimi olur. Oysaki trdelii savunanlar ise, az yeteneklilerin stn yetenekliler karsnda aalk duygusuna kaplmayacaklarn, stn yeteneklilerin kendilerini yavalatacak etmenlerden korunmu olduklarn, 347

retmenin kendini snfa gre ayarlayacan, sk sk tutum ve davranlarn deitirmek zorunda kalmayacaklarn sylerler. Sonu olarak, yetenek gruplandrlmas, rencilerin icraatn ok fazla etkilememitir. Fakat bir snfta stn yetenekli ocuklarn olmas, snfn baarsn bir miktar olumlu ynden etkiler. Yava renen birka kiinin olmas ise fazla olumsuz bir durum yaratmamaktadr. 7 IV. S I N I F I l LETM

Snfn iletiim yaps konusunda ok az aratrma yaplmtr. Jackson, bir retmenin 1 saat iinde ortalama 200 iletiimde bulunduunu tesbit etmitir. Bu konuda daha ok sosyal psikologlar aratrma yapmlardr. Bavelas, Leavitt ve arkadalarnn beer kiilik gruplardan oluan laboratuvar deneyleri sonucunda drt tr iletiim kalb tesbit edilmitir. Bavelas ve Leavitt, bu iletiim kalplarnn problem zmnde hem grup, hem de birey dzeyinde performansn (Edim) hzn, eylemini, doruluunu ve doyumu etkilediini bulmulardr. Burada, emberden arka doru, otoritenin "merkezlemesi" asndan bir aba alglanmaktadr.
O o

ember

Zincir

ark

emberde her ahs, kendisine en yakn oturan iki kiiyle haberleebilmekte ve dier kiilerle ilgili bilgileri yine onlar yolu ile alabilir. Zincir, uta kalan iki kiinin yalnzca birer kii ile haberlemesine imkn salar. Y'de ayr kiiyle baberleebilen bir kiinin varl dikkati eker. ark biiminde dier btn kiilerle haberleme imkn olan bir merkez kii vardr. Bu merkez kii dnda dierlerinin baka kiilerle haberleme imkn yoktur. emberde daha ok etkinlik vardr ve grup morali yksektir. Problem zmnde katklar eit ve youn bir etkileim vardr, doyum 348

yksektir. En az baarl gruptur. arkta ise problemin zmne doru ve hzl gitmek bakmndan iletiim kalbnn hzla ilendii gzlenmitir. Fakat grup etkinlii ve doyum yksek deildir. Bireysel dzeyde bakldnda grubun baars, ark kalbnda, merkezdeki kiiye baldr. Bu kii yetenekli ise baar artar. ember grubu ise, aktif, ndersiz, ksmen dank, yanl yapmaya ynelimli, fakat tm yeleri tarafndan sevilen bir oluum iindedir. ark ise daha az aktif, ayrdedici ndere sahip, iyi tekilatlanm, daha az yanl yapmaya eilimli fakat tm yelerince doyumsuzlua sahiptir. 8 Zincir ve Y kalplar ise, birbirine benzer ve ember ile ark sonularnn arasnda sonular vermitir. Eitim sisteminde ark dzeni uygulanyor. 9 Etkin olarak nitelendirilen bir kalptr ve retmenin faaliyeti ile ilgilidir. Katlm engellenmitir. Yaratclk da trplenmitir. Bir renci grubundan dierine renilmi'bir bilginin aktarlmas, bir becerinin uygulanmas iin renciler aras iletiim iin daha esnek snf modelleri, renciler arasnda daha fazla iletiime imkn verecek snflarn daha ilevsel olaca phesizdir. V. D L SSTEM

dl sistemi, retmen-renci ilikisini kayglatran, sevimsizletiren ve yabanclatran yanlarndan biri olarak grlr. zellii vardr. 1 0 a) dl sistemi, renmeyi yalnzca not almak iin gerekli bir faaliyet durumuna getirir. b) Rekabet-Ender bir kaynaktan bilgi almak iin renciyi bireysel bir abaya gtrr. rencilerin ibirlii yapmalar engellenmektedir. c) renci asndan ortaya kan deiiklikler: Ezberci, uslu ocuk yaratmaya dayal olduu ve byle bir sistemin verimli isyankr olan yaratcl engelledii ne srlmektedir. iki aratrcnn bu konuda aratrmalar var. Deutsch'un aratrmasnda iki grup seilmitir. A) Rekabeti, B) ibirliki grup. Rekabetilerden her yeye ayr ayr not verilmitir. ibirliki gruplardan herkese ayn not verilmitir, ibirliki 349

grupta arkadalarnn moralinin yksek olduu grlmtr. Arkadaseverlik, aba, ihtimam gibi zellikler grlmtr. Fakat baar dk idi. Rekabet grubunda ise bireysel baarnn yksek olduu grlmtr. 1 Peter Blau'nun aratrmasnda ise, ibirliine dayal olarak alan gruplarn icraatlar aratrlm ve bireysel baarnn en st dzeyde organize edilmi biimlerine rekabete dayal gruplarda rastland belirlenmitir. Oysaki ibirlii gruplar, grup olarak daha verimli idiler. 1 2 Sosyal Psikoloji ve sanayi sosyolojisi alanlarnda yaplan bu aratrmalarn eitim asndan sonucu udur: Birey, kendi kar asndan yararl grd ve de kendisini engelleyen nemli etmenlerin bulunmad durumlarda en yksek baary gsterme abasndadr. 1 3 Bat lkelerinde snf zerinde yaplan birok aratrmalarn zayf taraf, snfn bir toplumsal sistem oluunu dikkate alan model ya da teori eksikliidir. Snf ii gzlem ve deneyimleri geni bir bak asndan birbirine balayc aratrmalara byk ihtiya var. VI. KARMA ETM

Mill Eitim Temel Yasasnda karma eitim, ifadesini bulmutur. "Okullarda kz ve erkek karma eitim yaplmas esastr. Ancak eitimin trne, imkn ve zorluklara gre baz okullar, yalnzca kz veya yalnzca erkek rencilere ayrlabilir" denmektedir. Bu gre, toplumumuzda Cumhuriyet dneminde ulalmtr. Oysaki kz ve erkek rencileri mekn olarak ayrmak, kz ve erkek okullar amak dncesi zaman zaman rabet grmtr. zellikle ergenlik dneminde bulunan retim kademeleri iin bu ayrm istenmitir. Karma eitim dncesi, "kz ve erkek rencilere ayr, fakat eit eitim" verelim biimindeki uygulamalar da kabul etmemitir. nk Batnn gelimi sanayi toplumlar bile ayr fakat eit okullarn donatm, aragere, kadro, rencilerin snfsal kkeni asndan eit olmadklar belirlenmitir. Yasann getirdii karma eitim ilkesi, eitimde frsat eitliini gerekletirmeyi amalayan ada grleri yanstan hukuksal gvencedir. Ayrca bu ilke, Atatrk devrimlerinin bir paras olarak eitim sistemimize girmitir. 1 4 0 Atatrk dncede ve Atatrk dneminde karma eitim, cinsiyete dayanan geleneksel hayat alanlar ayrmna son vermi, 350

adalamaya ynelen toplumsal deiimin etkin bir arac olarak kullanlmtr. 0 Karma eitim dncesi, eitim sistemimize bir ilke olarak Atatrk dneminde girmi ve yerlemitir. Atatrk ncesi eitim tarihimizde karma eitim bir ilke deildi. "Haremlik-Selmlk" anlay erevesinde kadnn eitimden yararlanmas sz konusu olmutur. Kzlarn eitim imknlarndan yararlanmalar, tarihimizin uzun bir dneminde slmiyetin cinsel rol tanmlamalarna bah kalm, bunun deitirilmesi abalar direnile karlamtr. Kzlarn zel ve dinsel eitimleri, onlar erkekten ayrmtr. Sibyan okullarnda bile kz ve erkekler ayrlmtr. Hele ergenlik dneminde, atele barutun bir arada olamayacan syleniyordu. Oysaki bunlar, bir yazarn dedii gibi birbirine zt iki madde olmaktan ok, toplum motoruna buhar yapan atele su olarak grmelidir. Onlar birbirlerinin tamamlaycs, birbirinin ei olarak grmelidir. Kurtulu Sava, kadn ve erkek iin hayat alanlar ayrmndan, birlikte varolu ve ibirlii srecine geiin ortamn hazrlamtr. Atatrk, eitli konumalarnda toplumun ilerlemesi ve ykselmesi iin bilimsel, tresel, toplumsal ve ekonomik hayatta kadn erkein orta, arkada ve yardmcs yapmak gereini vurgulam, srekli olarak toplumun kadn ve erkekten oluan bir btn olduuna deinmitir. lk kez 1927-28 retim yl banda ortaokullarda karma eitime geildi. 1934-35 ders ylnda ise tek lisesi bulunan merkezlerde 19 lisede karma retim uygulamas gerekletirildi. 15 Bylece karma eitim, eitim grm kadn nfus saysn arttrm, ayrca, geleneksel cinsel rol kalp yarglarn deitirmede etkin olmutur. Cumhuriyet dnemimizde okullarda erkeklerle ayn eitimi gren, ayn baary gsteren, ayn meslek alanlarna ayrlabilen gen kzlar, Atatrk'n ideallerini gerekletirmilerdir. Prof. H. Topuolu'nun deyimiyle, "Atatrk, kadn grevli klma yoluyla kurtarmt. Yni, kadn sayesinde yaplan bir ilev, grlen bir i, salanan bir fayda v a r d . " 1 5 a V I I . SINIF R O L YAPISI VE R O L LKLER

Snf kk bir ortamdr. Kendine zg etkileimler tar. Bu etkileimler snf ortamn, renmeyi etkiler. rencinin baars, geni lde retmen-renci etkileimine baldr. 351

a. r e n c i Rol Snf iinde renci rolnn en belirgin zellii, edilgenliktir. yi renci, retmeni dinler, retimi takip eder, srasz ok konuarak snf rahatsz etmez. Geleneksel okul yapsnda renci hep edilgen durumdadr. leri okul sistemi ise bunun tersidir. rnein, deneyimler, bireysel ve snf projeleri, gerek materyallerin biimlendirilmesi alan gezileri gibi. renme srecine retmen kadar renci de etken biimde katlr. "Life in Classroom" isimli yaptnda Jacksor, "bir renci iin en yararl zellik, sabrl olmay renmektir" der. rnein gnlk snf hayatnda bir ok bekleme, gecikme durumlar olabilir. Kuyrukta beklemek, retmenin dikkatini ekmek, birisiyle grmek iin beklemek v.s. gibi. Baarl renci, okulda otoriteyi istedii ynde nasl kullanabileceini de renir. zellikle retmenleri ile ilikilerinde bu husus nem kazanr. Dier yandan, davranlarnn srekli olarak bakalarnca deerlendirilmesine katlanmak, bunlar renmek zorundadr. Yine, Jackson, okula kar bkknlk, bkknlk, isteksizlik ve kark hisler duymalar hayretle karlanmaktadr gibi sonulara varmtr. b. r e t m e n i n Rol retmenin rol konusuna ilk kez ilgi duyan sosyologlardan birisi, E. Durkheim'dir. Ona gre retmenin otoritesi birka kaynaktan gelir: 1. retmenin 2. Mesleine yandan bal olarak kaynaklanan "Ahlk sayg (Kat'i otorite)

otorite"

3. retmenin toplumsal kkeni. Bu husus, retmen-renci ilikisini gletirmektedir. retmenler genel olarak alt snflarn st kademelerinden ya da orta snfn alt kademelerinden gelen kiilerdir. zellikle alt sosyo-ekonomik evrelerdeki okullarda rencilerin ounluunun retmenin kkeninden altta olduu yerlerde rencilere yksekten bakma, aalama gibi tutumlar, retmen renci ilikilerini gletirmektedir. Tersi de sz konusu olabilir. 1 6 retmenin bir toplumsal sistem olarak okul iindeki konumu, retmen-renci ilikilerini gletiren bir etken olarak grlmekte352

dir. retmenin okul iindeki bu edilgen konumu onda gszlk ve baz olumsuzluklar yaratmakta, bu da renciye yansmaktadr. 1 7 W. Waller, "retim Sosyolojisi" isimli aratrmasnda, retmenin okulda yerlemi toplumsal dzenin temsilcisi olduunu ve onun menfaatinin x bu dzeni korumak olduunu, oysaki rencilerin bu yapya kar olumsuz tutum iinde olduklarn belirtir. renciler, retmenin denetimini etkisizletirmeye alrlar. renciler, bu bakmdan stratejiler gelitirirler. rnein renciler, "Cilalama taktitiinde onunla ayr bir arka planda ilikileri gelitirerek onun otoritesi etrafnda yer alrlar. "ekilme taktii" ile de renciler, renme sisteminde herhangibir dl elde etme durumundan ekilirler ve snf faaliyetlerinde asgar aba sarfederler 18 . Bu konuda aratrma yapan Holt, okullarn ocuklardaki doal renme gdsn ldren, onlar evre ile ilgi kurabilme imknndan tmyle uzaklatran yerler olduunu belirtir 1 9 . c. r e t m e n l e r i n Etkenlii

retmen-renci ilikilerindeki btn yapsal bozukluklara ramen, retmen, baarda yine de etken bir kiidir. yi bir retmen nasldr? sorusuna yaplan aratrmalar geerli bir yant verememilerdir. Ancak, retimin kalitesi, retmenin retimi ve renci baars ile ilikilidir. Yl ba ile yl sonunda baar asndan olumlu bir fark varsa o retmen baarldr. Bu husus testlerle belirlenmitir. d. r e t m e n i n Etkenliini Belirleyen Nesnel ltler

Baz aratrma sonularndan karabileceimiz bu etkenleri aadaki gibi zetleyebilirz : 2 0 aa) retmenin yetime tarz, ald eitimin kalitesi, retim konular, bb) retmenin kiilik tipi (retmenin konuya hkimiyeti, konuyu dzenleyi biimi, renciyi teviki, renci ile kurulan yakn iliki), cc) renci ile salkl ilikiler kurabilme (rencilerinin yetenekleri hakknda bilgi sahibi olmas, aile koullarn, duygusal sorun353

larn anlamas, onlarn snftaki faaliyetlerinin planlanmasnda bu bilgileri kullanabilmesi, dd) retmenin Poplaritesi-Bununla da renme-baar arasnda iliki vardr. Fakat her zaman en sevilen retmende ok baar salanr biimindeki bir genelleme geerli deildir. ee) retmenin nderlik zellii - Kurt Leuin ve arkadalar tarafndan yaplan aratrmada retmenin nder olarak kalitesi, rencinin baarsnda nemli sonular dourduu belirlenmitir. Bu aratrma grup nderle yaplmtr. Demokratik, otoriter ve ilgisiz olmak zere grup nderle yaplmtr. i) Demokratik grubun tm faaliyet ve amalar bu amalara ulama yollar, grupa ve demokratik olarak tesbit edilmekte, nder ise grubun etkin bir yesi durumundadr. Sonu olarak: Doyum dzeyleri yksek (grup moralinin ykseklii), katlm istei ok, grup bilinci en yksek dzeydedir. ii) Otoriter (nderlik) grupta tm faaliyetlerin amalar nder tarafndan belirlenip, sonradan gruba dikte edilir. Sonu olarak, lider bata bulunduu zaman verim ok yksek, lder ayrld zaman verim dmektedir. iii) lgisiz lder grubunda grup, tmyle kendi halindedir. Lder herhangibir karar mekanizamasna katlmamaktadr. Sonu olarak, retimin kalitesi- grup morali, rnn kalitesi, tekiler kadar yksek deildir. renciler memnundur ve ldere (retmen) kar daha olumludurlar. Lder yelere ne yapacaklarn, nasl yapacaklarn sylerse, yeler, retimi daha fazla yapabilirler. Lder, grubun bandan ayrlp dar ktnda grup verimi artmaktadr. nk, gruptan biri, grubun denetimini ele almaktadr. Sonu olarak u husus belirtilebilir: renciler, genel olarak grup tartmalar ve grup hayatnn zendirildii bir ortamda, daha ok renebiliyor, daha mutlu ve yaratc olabiliyorlar. Kendi bana braklanlarda ok baarl olanlar olduu gibi, baarnn olmad durumlar da sz konusu olabilmektedir. Btn renci kitlesi ve konular iin iyi bir retim yada retmen tipi izmek gtr. Dersin oda, retmenle renci arasndaki karlkl etkileim olmaldr. 2 1 354

YRMBENC BLM NOTLARI 1 Parelius, A. Parker and The Parelius. J . Robert: Sociology of Education, s. 8. 2 Parelius, a.g.e., s. 9 3 Parelius, a.g.e., s. 3 4 Parelius, a.g.e., s. 21 5 Boocock, a.g.e., s. 168 6 Boocock. a.g.e., s. 158 7 Boocock, a.g.e., s. 172 8 Boocock, a.g.e., s. 176-177 9 Boocock, a.g.e., s. 178 10 Boocock, a.g.e., s. 164 11 Boocock, a.g.e. s. 167 12 Boocock, a.g.e., s. 168 13 Boocock, a.g.e., s. 170 14 Tan, Mine: Atatrk' Dn ve Karma Eitim. Boazii ni. Atatrk Sepmpozyumu kitab iinde. 15 Tan, a.g. yaz. 15a Topuolu, H.: "10. yl, 10. Snf" Smerbank Derg., Say 149. 16 17 Boocock, a.g.e., s. 127 18 Boocock, a.g.e., s. 128 19 Boocock, a.g.e., s. 129 20 Boocock, a.g.e., s. 130 21 Boocock, a.g.e., s. .132

355

26.
Blm

RETMENN STATS
Bu blmde, retmenin toplumsal statsn ele alacaz. retmenin statsne gemeden nce, genel olarak "Toplumsal stat'" kavramna deinmek istiyoruz.

I. T O P L U M S A L A. T A N I M

STAT

KAVRAMI

VE

ETLER

Toplumsal sttat, bireyin toplum yaps iinde igal ettii (konum) ya da "yer" dir. Bu yeri ise toplumun kendisi tayin der. Toplumsal statlerin iki kkeni vardr. Birincisi, verilen statler, dieri ise k a z a n l m statlerdir. 1. Verilen Statler

Bu durumda, bireyin hibir eylem ve etkisi bulunmadan, toplum, kendi kabul ettii baz llere gre ona belirli bir stat tanr. 1 Bu durumda bireyin yetenekleri, becerileri hesaba katlmaz. rnein, erkek olarak domak, edinilmi bir statdr. Doutan elde edilmitir. Bylece baz haklar, grevler ve davranlara msaade edilir. Baka bir rnek: A.B.D.'de 16 yanda bir ocuk, araba ehliyeti alabilir. Toplum ona bylece, yetikinlere zg bir hakk kullanmay tanyarak ona yetikin stats verir. Bu, verilen statdr. Bizde de, "evlenme kiiyi reid klar" uygulamas vardr. Yni, 18 yandan nce evlenen kimseler bylece yetikin saylrlar. Yine, 18 yandaki kimselere seim hakk verilmesi uygulamalar da baka bir rnektir. Yine, 65 yanda bir kimse iinden emekli olur. Ama toplum, artk bu kimseye yal stats verir. Oysaki din, canl olup olmad dikkate alnmaz. 356

2. Kazanlan Statler Bireyin kendi aba ve baarlarna, yeteneklerine gre kendisinin elde ettii bir konumdur. 2 Birey o konumu elde etmek iin u ya da bu biimde bir mcadeleden gemitir. Bu konumlar, baarl olarak dierleriyle yaran kimseler iin ak braklr. retmen olmak, okulda rehberlik uzman olmak, kazanlm bir statdr. Bu statlerin her ikisinin de say olarak okluk ya da azl, toplumlara gre farkllk gsterir. lkel kabileler ve feodal krallklarda eski Msr'da hemen hemen btn konumlar, verilmi biimde idi. Herkesle yarma yoktur, btn konumlar "yakalanacak" olan birey deildir. Baka biimde ise btn konumlar, "srada"dr. Baarl olan, onu elde eder. Bu statlerin ok olduu toplumlar dinamiktir. Bugn i dnyasnn icra grevler yapan tm organizasyonlar sonradan kazanlm konumlardr. Toplum nekadar sanayilemise, iblm ne kadar ok artmsa, bu konumlar o kadar oktur. Sanayilemi teknolojik toplumda, daha nceden mevcut olmayan yeni konumlar yaratlmtr. Onlarn daima ak braklmak ve yarmayla doldurulmaya msaade edilmesi eilimi vardr. B. SAYGINLIK Toplumsal stat, bireyin grup ya da toplumdaki yerinin tasviriyle ilgili bir soyutlamadr. 3 Her stat, belli biimde bir deerlendirmeye tbidir. rnein, tekdze, nemli, g, iyi vs. gibi. Genellikle bir toplumun normlarnda, arzulanan bir stat hakknda mutlaka bir yarglama vardr. te, statnn deerlendirilmesi, onun saygnln ortaya karr. rnein retim mesleinin stat durumu, meslek dnyasndaki dier stat durumlaryla karlatrld zaman dk bir saygnla sahip olduu sylenebilir. Oysa eski Dou kltrlerinde retmen ya da limin stat durumu en yksek saygnlk derecesine sahipti. Yahudi topluluunda eitimcinin stat durumu ok yksektir ve genellikle kltrdeki dier stat durumlarna oranla stn bir saygnla sahiptir. Satat kavram kendi bana zel bir deere sahip deildir. Toplumsal yapda sadece bir konumdur. 4 Statye ilikin bir dier kavram da "Saygnlk"tr. Saygnlk, bir statdeki bireyin rol davrannn deerlendirilmesidir. Baka bir ifade ile, kiinin statsyle ilgili beklentileri ne dereceye kadar baar357

l bir biimde yerine getirdii hakkndaki deerlendirme, saygnlktr. 5 C. STAT L T L E R Toplum, bireyin toplumsal statsn belirlerken genellikle bir takm ltler kullanr. 6 Bu ltler de bireyin aile durumu, soyu, etnik grubu, servet durumu, toplumdaki ilevinin yararllk derecesi, eitim retim derecesi, dinsel durumu ve biyolojik zellikleridir. D. K L T S T A T Bireyin grupta ya da toplumda, ayn zamanda, birden ok stats vardr. Bir kimse hem renci, hem damat, hem baba, hem koca, hem oul, hem retmen statlerinde bulunabilir. Fakat bunlardan birisi, onun temel statsdr. Yni eitli statleri arasnda toplumun en fazla nem verdii gruptaki stats onun kilit statsn oluturur. Ekonomik deerlerin ve kurumlarn yksek saygnlk tad bir toplumda bir iletmede ynetici olarak alan kimsenin mesleindeki stats onun kilit statsdr. 7 E. STAT SMGELER

Bunlar, herhangibir kimsenin mesleini ya da alt yerin niteliini belirleyen elerdir. Stat olarak atfta bulunduumuz kurum ya da konum ile birlikte giden simgelerdir. 8 Muayyen bir staty dolduran herkes, stat simgelerine sahiptir. Bugn bu simgeler, kurumun kendisinden daha gsterili olarak grnr. Bunlar bir ev, bir tren, bir rozet, koltuk vs. olabilir. Simgelerin madd olmas art yoktur. Manev de olabilirler. rnein protokolde n saflarda yer almak bir manev stat semboldr. Bu sembollerin toplumda nemli ilevleri vardr. nk bu simgeler o statye sahip olmayanlar zendirir. rnein bir retim yesi ya da bir yarg ciibbesi ya da asker iaretler, ona sahip olmayan rencileri zendirip o konumu elde et-' meye almalar gibi. A.B.D.'de bir renci bir yllk retim sresince ne kadar ok okul d faaliyetlere katlmsa, ne kadar ok zamann vermise, o renci arkada grubunca nemli bir toplumsal statye sahiptir. nk ocuun faaliyetleri ve baarlar okul listerilerine gemektedir. Bu durumda baar listeleri bir sinie olmaktadr. 358

. RETMENIN STATS
retim mesleinin icracs olarak retmenin de toplumda belirli bir stats vardr. retmenin statsnn deerlendirilmesi toplumlara gre farkllk gstermekle beraber, eskiden genellikle tm toplumlarda yksek bir saygnla sahiptiler. Fakat son yzylda retmenler aada belirteceimiz eitli etkenler sebebiyle dk bir stat deerlendirilmesine tbi tutulmulardr. Bu etkenleri u noktalarda toplamak mmkndr. 9 A. CNSYET

19. yzylda eitim dnyasnda hi kukusuz kadn, erkekten daha aa bir statde idi. Kadnn hangi meslekte olursa olsun genellikle erkekten daha aa bir statde oluu hl srmektedir. O halde retmenin kadn olmas durumunda onun cinsiyeti, statsn drmektedir. Bylece meslein deeri, kadnn statsndeki dalgalanmalara bal olmaktadr. Gelimi lkelerde ilk retim retmenlerinin byk bir ounluu kadndr. Kadn zgrl mcadelesi srasnda erkeklerle eit cret denmesi iin salanan imknlar, kadn retmenleri de etkilemi ve onlar da erkeklerle eit cret almaya balamlardr. Bununla birlikte mdr, blm bakanl gibi yksek cretli konumlar erkekler tarafndan doldurulmaktadr. Bylece kadm retmenlerin ortalama kazanc, erkeklere oranla dk dzeyde kalmaktadr. Bu durum kadnlar iin kanlmaz duruma gelmektedir. nk annelik durumlar onlarn ocuklaryla srekli ilgilenmelerini gerektirdii iin bu yksek konumlar kaybetmelerine ve daha fazla ilerleyememelerine yol amaktadr. Ayrca yarm zamanl olarak alan evli kadn retmenlerin stats de tam zamanl alan evli kadn retmenlere oranla daha dk dzeyde kalmaktadr. Kadn retmenler, erkeklerle eit cret almalarna ramen okulda yine de erkek retmenlere oranla dk statde kalmaktadrlar. Bu durum gelimi lkelerde de byle srp gitmektedir. Sebebini kadn hakkndaki genel deer yarglarnda aramak gerekir. Yine, kadn retmenlerin bir ksmnn ykselmeye kar ilgisizlii de statlerini etkilemektedir. 10 eitli etkenlerle kadnlar, erkeklere oranla ykselmeye dkn deildirler. Ancak ynetime girenler ykselebilmektedir. Bylece baarl ve yeterli retmenlerin says azalmaktadr. 359

B. R E N C L E R N S T A T S VE YAI Baz lkelerdeki zel okullar, resm okullar vs. gibi farkl okul tiplerinin statleri de farkldr. Buralara devam eden rencilerin statleri o okulda ders veren retmenlere de yansmaktadr. Bir gecekondu blgesindeki devlet okulunda ders veren retmenle, cretli bir zel okulda ders veren retmenin statleri de farkllamaktadr. ngiltere'de, orta retimde bulunan farkl iki okul tipi farkl statlere sahiptir. Grammar School'lar, Modern School'lardan daha yksek statye sahiptirler. Bunun sebebi, ikinci tip okulun dk statdeki rencileri okula almasdr. Alt sosyo-ekonomik snf ocuklarna ders veren retmenler, orada daha az cret elde ettikleri iin bu durum retmenlerin statsn drmektedir. Ufak yataki ocuklara ders veren retmenler, daha byklere ders verenlerden daha dk statnde kalmaktadrlar. nk bir ilkokul retmeninin ald cret, ortaokul retmeninden daha azdr. C . GENEL C R E T D K L Tm lkelerde retmenler, genellikle dier mesleklere oranla daha az gelir elde etmektedirler. A.B.D., ngiltere. Trkiye'de olduu gibi. Bu sebeple dk cret, onlarn dk statde kalmalarna sebep olmutur. lkemizde de son zamanlara dein zellikle ilkokul retmenlerinin geim sorunlar bu sebeple cidd bir dzeye- gelmiti. Bylece sadece maa ile geinemeyen retmenler, ya meslekten ayrlmakta, ya da ikinci bir i yapmaktaydlar. rnein yarm zamanl olarak ders saatleri dnda garsonluk, ofrlk, tezghtarlk, gie memurluu gibi ilerde alarak ek gelir salamakta idiler. 1 1 Evli retmenler daha g durumda idiler. Fakat son personel yasas bu durumu ksmen iyiletirmeye almtr. D . R E T M E N L E R N R E N M DERECES retmenlerin renim derecesi de onlarn toplumsal statlerini etkilemektedir. Ayn okulda ders veren faklte mezunu bir retmenle, retmen okulu mezunu bir retmenin stats farkllar. lkemizde zellikle orta retimdeki retmenlerin farkl renim dere360

eleri onlarn statlerini farkllatrmaktadr. Faklte mezunu bir ortaokul retmeni, eitim enstits mezunundan daha saygnlkl sayldndan aralarnda gizliden gizliye bir stat mcadelesi srp gider. Ayn okuldan mezun olanlar, birbirlerini daha ok korur ve tutarlar. ngiltere'de de 1944 ylna dek farkl renimli retmenler iin iki ayr kavram kullanlrd "The School Master" dedikleri, niversite mezunu, "The Teacher" ise kolej (ortaokul) mezunu retmeni ifade etmekteydi. Faklte derecesi, retmenlik sertifikasndan daha yksek bir statye sahiptir. E. O K U T U L A N KONU

19. yzylda ve daha nceleri hmanist bilimlerin stats, fen bilimlerine oranla ok daha yksekti. Bu sebeple okullarda fen bilimlerine ok az yer veriliyordu. Bylece fen bilimleri okutan retmenler, klsikleri okutanlara oranla dk statde idiler. Bugn ise durum tersine dnm, fen bilimleri, pozitif bilimler okutan retmenler, toplumsal bilimcilere beer bilimcilere oranla daha yksek bir statye kmlardr. nk sanayileme sreci, teknik elemanlara ihtiya dourdu ve bunlar yetitirecek retmenlerin saysnda bir arta sebep oldu. Bylece cretleri de toplumsal bilimcilere oranla daha da artt. F. R E T M E N N T O P L U M S A L K K E N retmenler tm lkelerde, genellikle orta snftan gelmektedirler. Bylece onlar, bir tr orta snf ahlknn koruyucusu olmaktadrlar. Orta snfn deer ve davranlarn gsterirler. Daha nceleri retim meslei yukar doru toplumsal hareketliliin bir yolu olmaktayd. rnein ingiltere'de yaplan aratrmalara gre retmenlerin babalar genellikle ii snfna mensuptu. Bugn bu durum, gelimekte olan lkelerde ksmen srmekte ise de retmenler daha ok orta snftan gelmektedirler. Daha nceleri retmenlik, bir toplumsal hareketlilik yolu olduu iin saygnlkl, arzulanan bir meslekti. Bu durum bugn ksmen baz lkelerde srmekte ise de yksek bir saygnl gerektirmemektedir. Bununla birlikte okul tiplerine gre de retmenlerin toplumsal kkenleri deiiklik gstermektedir. G . K I D E M VE YA retmenlerin ayn okul iinde ya da bir dereceye kadar okul dnda sahip olduklar kdem ve ya durumlar da dierleriyle stat 361

farkllamasna yol aar. Kdemli ve yal retmenler, geleneksel Trk "sayg" deerine gre, kdemsiz ve gen retmenlerden daha yksek statde bulunurlar. H. BAIMLILIK

retmenlerin genellikle bir devlet memuru olmalar sebebiyle, hkmete bal olmalar da onlarn statsn dnren bir ge olmaktadr. nk bir meslek sahibi, nemli kararlar kendisi verebilmelidir. Oysaki retmenlik mesleinde retmenin hiyerarik mirlerine bamll, onun bamsz karar veriini engellemektedir. Bu durum gelimi lkelerde de byledir. rnein A.B.D.'deki bu durumu bir yazar, retmenin kitle eitiminin tekerleindeki bir ark diinden daha az nemde olduunu belirtiyor. 1 2 Ayn yazar, retmenin bamszln snrlayan ve etkileri, saylar hzla artan eitim uzmanlarna da deiniyor. retmenlerin A.B.D.'de rehberler, mfettiler ve istatistikiler gibi uzmanlar karsnda eli kolu bal, kendilerinin karar verme imknlar iyice snrlanm bir duruma dtkleri belirtiliyor. 1 3 lkemizde retmenin statsnn azalm olduunu belirtebiliriz. Yukarda deindiimiz sebepler lkemizde de geerlidir. Bunlarn yannda, meslekle siyasal iktidar srtmeleri srp gitmektedir. eitli iktidarlar kendi siyasal grlerine gre retmenlerle atmalara olduka sk girmektedirler. Ayrca retmenler de siyasal hayatn iine iyice girmilerdir. Ynetime politikann girmesiyle retmen, herhangibir sorunu ile ilgili olarak yneticiden ok politikacya bavurmaktadr. Bunun sonucu olarak mesleksel bamszlndan fedakrlk etmektedir. 1 4 Atatrk dneminde btn retmenlerin Kemalist felsefeyi benimsemi olmalar onlarn en yksek statye ulatklar dnem olarak nitelenebilir. Ayrca lkemizdeki retmen ktl da dardan alnan kimselerin retmenlik yapmalarna sebep olmu, bu durum herkesin retmenlik yapabilecei anlayn dourmu ve dolaysyle retmenlik stats ynnden olumsuz bir durum yaratmtr.

362

YRM ALTINCI BLM NOTLARI 1 Fichter, a.g.e., s. 41. 2 Fichter, a.g.e., s. 41-42. 3 Young and Mack, a.g.e., s. 158. 4 Prichard-Buxton, a.g.e., s. 103. 5 Young and Mack, a.g.e., s. 158. 6 Fichter, a.g.e., s. 43-44. Bu zelliklerin ayrntl aklamalar esas olarak "sosyolojiye giri" derslerinin konusunu oluturduu iin burada ele almak istemiyoruz. 7 Fichter, a.g.e., s. 47. 8 Prichard-Buxton, a.g.e., s. 103. 9 Musgrave, a.g.e., s. 217-221. 10 Bursalolu, a.g.e., s. 37. 11 Akyz, Y.: ilkokul retmenlerinin Geim Sorunlar ve Meslekten Ayrlmalar. "Eitim Sosyolojisi-Kaynak Metinler" kitab iinde, s. 195-203. Tarihsel olarak retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri" (1848-1940) isimli yaptnda mevcuttur. 12 Kneller, G.: Educational Antrhropology, s. 154. 13 Kneller, a.g.e., s. 155. 14 Bursalolu, a.g.e., s. 36.

T A T L

B T L E

G E Y O R

363

27.
Blm

RETMENN ROL
retmenin stats ile ilgili ikinci bir konu da "Rol" kavramdr. Bu blmde rol kavramn, retmenin rollerini ve rol atmalarn ele alacaz. I . R O L K A V R A M I , S I N I F L A N D I R I L M A S I VE E T L E R A. R O L K A V R A M I Birbirleriyle ilikili birtakm davran modelleri, bir toplumsal ilev etrafnda toplandnda bu birleime toplumsal rol denir. 1 rnein bir aile yesinden baz tutum, davran, grev ve ayrcalklar beklenir. O ye, bu beklenen davran modellerine uyduu takdirde, onlar gerekletirdiinde roln yerine getirmi saylr. Yni, toplumsal rol, bireyden beklenilen davranlarn btndr. Herkesin birok rolleri vardr. Babalk, analk, memurluk, retmenlik vs. gibi. Baka bir deyimle toplumsal rol, ayrdedici, belirli, bir toplumsal konum etrafnda toplanm davran kalplardr. 2 Esasen kiiye toplumsalln veren de onun oynad rollerdir. Sosyolojik adan toplumsal kiilik, bireyin oynad btn rollerin toplamdr. 3 Toplumsal rol, bir kiinin ne yaptn gsteren ilevsel ve dinamik bir kavramdr. Stat ise bu roln nemine verilen deerdir. Toplumsal ihtiya tarafndan belirtilir ve nitelenir. B. R O L L E R N SINIFLANDIRILMASI

Roller, eitli sosyologlarca eitli biimlerde snflandrlmtr. a) Tayin edilmi roller-Kabul edilmi roller Tayin edilen roller, kiiye kendisinin dnda verilmi toplumsal rollerdir. rnein ailesel roller bu niteliktedir. Kz, oul, amca, byk baba gibi roller bireyin kararna bal deildir. 364

Kabul edilmi roller ise, bireyin kendi arzusu ile edindii rollerdir. rnein evlenmeye karar vererek kar ya da koca rollerini edinmesi gibi. 4 b) deal rol-Gerek rol deal rol, sahip olduu stat sebebiyle bireyden beklenilen davran kalplar ve tutumlar; gerek rol ise, bireyin rolne ilikin beklentileri ifade eder. c) Basit roller, karmak roller (Roln kolay ve zor oluu anlamnda) d) tibarl-tibarsz roller

Roller, toplumda ya da grupta tadklar toplumsal deer derecesine gre de deerlendirilebilirler. Baz roller ok itibarl, bazlar dk deerdedir. e) Byk sorumluluk-Hafif sorumluluk gerektiren roller.

Baz roller byk bir sorumluluk gerektirirken, dierleri daha hafif ykmllk ve aba gerektirirler. f) Temel rol - kincil rol

rnein temel eitsel rol iinde bir kii retmen, renci, mdr gibi alt rolleri yerine getirebilir. g) Kilit rol-Genel rol Kiinin kilit rol, kilit statsne bal olup kltrn eksen kurumuna gre llr. Kiinin rolleri arasnda en nemli olandr. rnein eksen kurum ekonomik kurum olabilir. Yni ekonomik gruplar ve kurumlar en fazla zaman, ilgiyi, enerjiyi alyorsa, toplumun en yksek deerlerini oluturuyorsa kilit rol, ekonomik rol olur. Kiiye ne ile urat sorulduunda, yant, onun ekonomik rolne likin mesleidir. Genel rol ise, kiinin tm rollerinin bir btn meydana gedrerek onun toplumda tm ilevini ya da ilevlerini belirtir. Farkl rollerinin bireimidir. 5 365

C . ETL R O L K A V R A M L A R I Bu balkta yine rol kavramnn eitli grnmlerini ele alacaz. 1 Rollerin ie d n m Toplumsal roller, toplumda toplumsal yap ve bireyin kiilik yaps ile iie girmi elerdir. Bireyler, rolleri kendi benlik kavramlarnn bir paras olarak ie dntrrler. 6 2 Rol a n l a m a s Bir konumu dolduran kiinin oradaki rol nasl yerine getirmesi konusunda bir anlama varsa buna "Rol arlamas" diyebiliriz ite, retmenlerin, rencilerin de rolleri nasl yerine getirmeleri konusunda yorumlarda byk miktarda bir karlkl anlama varsa buna rol anlamas (Role Consensus) deriz. 7 Rol beklentilerindeki benzerlik, aynilik ya da rol anlamas, gerek olarak allabilir bir ortam ve verimli tekiltlar yaratlmas bakmndan hayat bir nem tar. Bununla birlikte, rol anlamasnn elde edilmesi karmak toplumlarda olduka g bir sorundur. 3 Rol t a k m retmenin birok rolleri olduunu belirtmitik. Sosyolog Robert ' K. Merton, bu pek ok rollere "Rol takm'' (Role-Set) diyor. 8 Bylece, bir niversite profesr konumunda bulunan kimse sadece profesrlkten ok daha baka rollere sahiptir. rnein o bir aratrcdr. renci rehberidir, snf hocasdr, brokratik iidir, toplantlarda, kurullarda yedir vs. 4 Rol u z m a n l a m a s Merton1 a gre rol takm, zel bir toplumsal stat etrafnda toplanm rollerden oluan karmak bir paket gibidir. Fakat bir kimse bu karmak rollerden birisine daha fazla nem verip dierlerini ihml edebilir. retmen de ayn eyi yapabilir. Rollerinin hepsine eit dcrecede nem vermeyebilir. Genellikle herkes, iinin tm grnmlerinden eit derecede zevk duymaz. Hangi rollerinden zevk duyaca, hangilerine nem verecei, bireysel seime bal bireydir. Bu esneklik, hem bireyin kiiliinin doyumuna yol aar, hem de tekiltn istemlerine yant verir. Baz rollerdeki uzmanlama yetenei, birok farkl kimse366

lerin ayn stat konumunu doldurmalarn mmkn klar. te bireyin belirli bir konumdaki rollerinden birisine daha ok nem vermesine "Rol uzmanlamas" diyoruz. 9 Bir ev kadn konumunda bulunan bir kimse eitli rollerinden rnein yemek piirmeye nem verir ve zamannn byk ksmn ona ayrr. O n a gre iyi bir ev kadnlnn koulu, iyi yemek hazrlamaktr. Bir bakas, ocuk yetitirmeye nem verir. Ayn ey retmen iin de sz konusudur. Kimileri, retmenin okuldaki rol takmlarndan birisinde uzmanlar, kimileri snftaki, kimileri evre rollerinden birisinde rol uzmanlamasna tbi olur. Genellikle okul ve snf rolleri zerinde uzmanlarlar. 1 0 Hepsine eit nem vermelerine imkn yoktur. 5 Rol Beklentileri Elde edilen bir konumun etrafndaki grevlerle ilgili olarak geleneksel beklentilere rol beklentileri deriz. O grevin gerektirdii ne gibi davranlar vardr? Bunlar o roln beklentileridir. retmenlik konumunu dolduran bir retmen de muhtemelen, kamunun ounun dikte ettii retmen davrann kabul eder ve iinin bir paras olarak yerine getirir. Bununla birlikte rol davran, bu geleneksel beklentiler dnda kiisel ve bireysel eleri de iine a l r . 1 1 rnein retmen, ayn zamanda mesleine kiisel bir ge ya da birreysellemi yorum katabilir ki bunlar dier retmenlerin davranlarna benzemeyen, yegne, o retmenin kiisel zelliine bal hususlardr. Bir retmen vardr ki snfa girer girmez rencileriyle akalar, onlara glmser, herbirine zarif eyler syler. Dier biri, son derece cidd bir hava yaratr ve dersi boyunca, sama olmayan yaklam, yni bo eylerden szetmemeyi kabul eder. Bylece, toplumda retmenlik mesleini dolduranlar baz ynlerden benzer davranlarda bulunmakla birlikte buna ek olarak rollerine bireysel bir yorum da katarlar. Dierlerinden farkl olan bu bireysellemi yorumlar, onlarn toplumsal kkenlerinden, devam ettikleri retmen okulunun yetitirme programlarndan, farkl aile yaplarndan, farkl eitsel deneyimlerinden, farkl kltrel deerler ve toplumsal snf yeliklerinden ileri gelebilir. 6 nformal rol davran retmenler ve dier etitimciler tarafndan oynanan formal ve informal roller vardr. Muhtemeldir ki geni brokratik organizasyonlarda bireyler iin informal rollerin varl gereklidir. Byle roller, 367

bu yaplarn ilevlerini yeterli lde yerine getirmeleri iin esneklik salarlar. retmen, rehber, okul yneticisi gibi sert formal roller greli olarak muayyen rijid beklentiler takmna kapal grnr. Bazan ileri srld gibi formal rol davran tekdzelii, yasa ve ynetmelikler ve kurallar vs.'yi bir a gibi iine alr. Birok durumlarda pek fazla krtasiyecilik vardr. Btn organizasyonu daha etkin yapmak ve bireyleri zel ilevlere msaade etmek iin informal roller gereklid i r . 1 2 Bu informal roller, retmenler odasnda, yemekhanede, koridorlarda, okul bahesinde ve dier informal ilikilerin cereyan edebilecei yerlerde yerine getirilir. Bu rollerle birey sk sk, formal roller ya da rol takmlarnca msaade edilmeyen davranlardan ve basklardan kurtulmu olur. kinci olarak, bu informal roller resmen tannmadka ya da yaptrmlanmadka mesaj, dnce, yaknmalar nakletme ve onaylama gibi aralar olarak hizmet ederler. nformal roller, eitimciler arasnda, tpk organizasyon makinelerindeki "Makine ya" gibi rol oynar. in yaplmas ve krtasiyeciliin kaldrlmas iin informal roller gereklidir. Ayn zamanda, personeli karlaaca tehlikeler hakknda haberdar eder ve tm olarak tekiltn tansiyon dzeyi hakknda ilgilileri uyarr. II. R E T M E N N R O L retmenin roln, okuldaki rol ve evredeki rol olarak iki grupta inceleyebiliriz. retmenin rol, bu eitli alt rollerin bir birleimidir. A. OKULDAK ROL retmenin okuldaki rol, renciler bakmndan ve okul ynetimi bakmndan iki ayr ynden ele alnabilir. 1. r e n c i l e r Ynnden r e t m e n i n Rolleri a) Bilgi yayclk: retmenin rencilerle ilikisi bakmndan en nemli rol, onun bilgi yaycl, renmenin aracln yapmasdr. Yni, bilgiyi aktarr ve renim srecini ynetir. retmenin bu roln baar ile yapp yapmadn len ltler vardr. renci snavlardan geer ve derecelendirilir. renci nekadar baarl olursa, retmen de o derecede baarl saylr. 1 3 retmenin bilgisi, e368

itli retim kademelerine gre deiir. renci ilkokulda retmene korku ile birlikte bir sayg duyar ve onun ok ey bildiine inanr. Ortaokulda ise renciye gre retmen, belirli bir konuyu bilir fakat hayatta nemli baz eyler hakknda ok az ey bilir. Ergenlik dneminde renciler, akademik bilgiyi en az yararl bilgi sayarlar. Yksek okul ya da faklte dneminde ise grleri deiir ve hem akademik, hem de pratik bilginin eit derecede nemli olduunu kabul ederler. 1 4 b) Disiplincilik: retmen disiplincidir. rencinin yanl hareketini cezalandrr, doru hareketini dllendirir. retmen reticilik ilevini iyi, baarl bir biimde yerine getirmek istiyorsa snfa egemen olmak zorundadr. Snfta retime uygun bir dzen, ortam yaratmaldr. retmenin bu rol, zellikle retmenlie yeni balam retmen iin birok sorunlar dourur. 1 5 c) Yarglk: retmen, hakly haksz ayrr. Yarg rol oynar. Otoritesi vardr ve disiplini korur. ocuu snfta brakr ya da geirir. Bylece onun baarsn yarglar. Performansn deerlendirir. 1 6 Byle yaparak, muayyen renim ve davran amalarnn yerlemesine yardm eder. Deerlendirme biimleri de retmenlere gre deiiklik gsterir. rnein itaat deerlerine nem veren retmen uysal, itaatli ocuklar "en iyi" olarak deerlendirmeye ve onlara en yksek dereceleri vermeye eilimlidir; baka bir retmen, mantksal olarak tartma yetenei deerine nem verebilir; bakalar ise verilen ev devlerinin zmnn, mkemmelliine ya da devlerin intizamna nem verir. d) Srdalk: retmen srdatr. rencilerin mahrem arkadad r . 1 7 Bu rol, onun disiplincilik ve yarglk rolne biraz kar gelmekte ise de iyi bir retmen, bu kart rolleri badatrabilen retmendir. e) Ana - babalk rol: zellikle ilkokul retmenleri ocuklara ana-babalk rol oynamak zorunda kalmaktadr. ocuun giyimine yardm etmek, sevgi gstermek, vmek vs. gibi duygusal davranlara ilkokul rencisinin ihtiyac vardr. Bu ynden erkek retmen baba, kadn retmen de annelik rol oynar. 1 8 f) Toplumsallatrma: retmen, ocuun okul iinde toplumsallamasn salayan elerden birisidir. Bu grevi, dersi srasnda yerine getirir. g) Metodolojisi olarak retmen: retmenin retim ve renim yntemleri bakmndan bir uzman olduu beklenir. 1 9 Snfta onu gz369

lemleyen bir yabanc onun snfa egemen olu ve btnleyicilik tutumlarn kolayca gzetleyebilir. Onun ne kadar edilgin ve etken bir retimi tevik ettiini, dersin nekadarnn kendisine arlk verdiini, nekadarn ocuklara yklediini, nekadar takrir, nekadar tartmaya yer verdiini kolayca grebilir. ) nderlik: retmen rencinin davranlarn denetleyen bir nderdir. Bu denetleme, hem retim ve hem de dier genel davranlar ynndendir. retmenin en zor rollerinden birisi de budur. Bu sebeple yeni retmenlerin ou sadece bu rol ynnden retim mesleini terkederler. sabetsiz ceza verdiinde onun nderlik rol tehlikeye der. h) Nasihatilik: retmen nasihat eden, rencinin itimadn kazanan kimsedir. timat kazanan retmen, ocuun dnyasna koruyucu olarak girer. retmen bu rolyle kendini ana-babalara kar bir durumda grr. nk ergen yandaki rencilerin ana babalar hakkndaki yaknmalarn dinlemek zorundadr. Yine bu rolyle retmen, yarglk ve disiplincilik rolleriyle atma durumuna debilir. 1. Moral bir atmosferin yaratcs olarak retmen retmen, snfta, kurumsal bir ortamda renci ile neyin doru, neyin yanl olduu hususlarnda hemfikirdir. Moral atmosferinin yaratcs olarak kopya ekmenin, mstehcen kelimelerin kullanlnn, snfta flrtln yanllm akla kavuturur. Muayyen davranlar bakmndan renciler retmenlerin kendileriyle btnlemelerini beklerler. 2. retmenin yneticiler bakmndan rolleri Bu ilikiler de birka noktada toplanabilir: a) Amir-memur ilikisi, okul organizasyonunda dier brokratik kurulularda olduu gibidir. Okul mdr retmenin hiyerarik miridir. Hem yasal ve hem de informal olarak retmen ve mdrn karlkl rolleri vardr. b) Ynetici, genellikle, tavsiye eden ve emir veren kii; retmen ise emir alan kiidir. Bu durumda retmen, uygulayc olarak okul mdrnn retimle ilgili isteklerini yerine getiren bir kimsedir. Eitim ve retimle ilgili eitli ilemlerde retmenin karar srecine katlmas gereklilii yznden ynetici ile ibirlii yapmak zorunda 370

kalmaktadr. 2 0 Bu ibirliinin derecesi, phesiz okulun havasn, personelin moralini nemli derecede etkiler. Hatta retmenler, kendilerinin meslekte mutlu ya da mutsuz olularn yneticilere balamak eilimindedirler. Okul mdr okulun nderidir. Formal yetkilerinden g alr. O n u n nderlii, daha ok ,okuldaki dier elerce kabullenilip benimsenmesine baldr, iyi bir okul yneticisinin organizasyon mhendislii, toplumsal mhendislik gibi brokratlk gibi nitelikleri tamas gerekir. 2 1 c) lkemizde okul yneticisi ayr bir uzman durumunda olmad iin ikisi de meslekdatr. nk ynetici de ayn zamanda retmendir. Bu husus da informal ilikiler bakmndan nemlidir. Bu bakmdan lkemizde yneticilik ve retmenlik grevleri bir birine karr. Bu iki rol birbirinden ayrmak istemezler. phesiz bu durum, yneticilik grevleri bakmndan olumsuz olmaktadr. 2 2 B. R E T M E N N EVRESEL R O L L E R retmenin evresel rolleri de aadaki biimde zetlenebilir: a. evre K a l k n m a s n a K a t l m a retmenden bu rol beklenir. phesiz onun evre kalknmasna katks dnsel ynden ve nderlik ynndendir. retmenin bu rol, onun retim zaman dnda cereyan edebilecei gibi birlikte de gerekleebilir. Daha ileri bir grle, retmene toplumsal reformcu gzyle baklabilir. Bu ynden retmen, bu konularla ilgili ve yardmcdr, fakat asla bunlarn dnda deildir. b. r e t m e n evrede nderdir. rnein onun evre kalknmasna katlmnda nderlii geni rol oynar. Bu sebeple evrede grup ilikiler iiinde bulunmas gerekir. Yoksulluun ortadan kaldrlmas abalar, yurttalk haklarnn gelitirilmesi ve kazanlmas, yetikinler eitimi, bo zamanlarn deerlendirilmesi ve kazanlmas, yetikinler eitimi, bo zamanlardn deerlendirilmesi, salk sorunlar, genlik gruplar nderlii, hayrseverliin alanmasna yardm, gnll kurululara yelik ve dier ulusal ve uluslararas sorunlar retmenlerin son zamanlarda ilgilendikleri ve nderlik yaptklar konulardr. 2 3 Bununla birlikte, retmenin bu 371

gibi anlamazlk durumundaki siyasal ve ekonomik sorunlarla ilgilenmesinde, bir devlet memuru olarak tarafiiz kalmas beklenir. c. T o p l u m s a l Yabanclk retmenin topluluk yaamna katlmas beklentisi, onun toplumsal yabanclyla eliir. 24 Bu rol, onun topluluktaki olaylarn kkenlerine bulamamas, karmamas, tarafsz olmas, bakalarndan farkl olmas biimindedir. Zamannn ounu renciler arasnda geirir. Vellerce o, sadece ocuklarla ilgisi bakmndan tannr. Onun hayat genellikle oyunlar, snavlar, okul trenleri gibi ocuklar ilgilendiren eyler zerinde kurulmutur. Bu bakmdan o, yetikinler dnyasndan ilgisini kesmitir. Fakat bir dereceye kadar da rencilerden uzaktr. Onlarla arasnda bir mesafe vardr. nk onun disiplincilik rol bunu gerektirir. retmenin toplumsal yabancl birok etkenlerin sonucunda ortaya kmtr. 1. retmenlerin kltrel ilgiler ve kozmopolit katlmdan farkllam, onlar gibi davranmayan ayr bir grup olduklar beklentisidir. 2. retmenlerin tarafszlklarn korumalar isteidir. Bu sebeple retmenin renci vellerini kiisel olarak tanmamas gerektii ve yersel sorunlara katlmad oranda retiminde daha objektif olaca varsaym, onun tarafszl ynnden nemli iki husustur. 3. Bir dier etken de, onlarn kutsal bir meslee sahip olular ya da idealist olulardr. Aksi takdirde, onun etkinliinin azalaca varsaylr. 4. Baka bir etken de, onlarn bir toplulukta geici olarak bulunmalardr. Onlar bulunduklar toplulua genellikle dardan gelmilerdir. Belirli bir blgede srekli olarak bulunmayp srekli olarak yer deitirirler. Bunu hem renciler, hem de veller bilirler. zellikle gen retmenler bakmndan bu husus daha geerlidir. Bu deitirmelerin sebepleri de daha fazla cret almak, yeni deneyimler elde etmek ya da daha iyi alma koullarna sahip olmak arzusudur. retmenlerin geicilii hem byk kentlerde hem de krsal alanlarda grlmektedir. Bulunduklar yeni evreye yabancdrlar. Yeni bir evreye almak iin yllar gemektedir. zellikle ilkokul retmenleri, rnein A.B.D.'de srf bu sebeple mesleklerinden ayrlmaktadrlar. 2 5 372

retmenin "Yabanclk" rol giderek azalmaktadr. nk onlar, giderek daha ayr cinsten bir grup olmaktadrlar. Ayrca toplumsal kkenleri, aile biimleri, eitsel ve kltrel menfaatleri vs. gibi sebeplerle ayr bir grup olarak topluluktan soyutlanamazlar. 2 6 d. Orta Snf Ahlk Savunuculuu retmenin bir dier rol de, orta snf ahlknn savunucusu oluudur. Genellikle kendileri orta snftan geldikleri iin, bu snfn deerlerini benimsemilerdir. Ondan orta snfn davran lnlerine ve ekonomik inanlarna katlanmas beklenir. Ana - babalar, davran bakmndan ocuklar iin retmenin, kendilerinden daha iyi bir model olmasn beklerler. retmen yumuak karakterli, dindar ve temizdir. Bu erdemler retmende birlemi grlr. Veller kendileri sigara, iki imelerine, kumar oynamalarna ramen, ocuklarnn taklit etmeleri korkusuyla retmenin bu gibi alkanlklar olmamasn isterler. zellikle ergenlerin gen bir retmeni, ana-babalardan daha etkin olmaktadr. Sonu olarak, retmenlerden, orta snf deerlerini, erdemlerini benimsemesi, uygulamas beklenir. Bunlar rnein, dzgn ve doru konuma, iyi hl ve hareket, mtevazlik ,drstlk, sorumluluk, basiret, iltiyatllk, dostluk vs. dir. Ayn zamanda yarmaclk, mal dller almak iin istekli olmak, otoriteden bamszlk gibi orta snf erdemleri retmen davranlarnda daha az deerli grnen erdemlerdir. e. Kltrl Kii Olarak r e t m e n retmenin alelde bir kimseye oranla daha zarif, kibar, ince zevkli bir kimse olduu beklenir. Daha ok okumas, sylediklerine itibar edilmesi, seyahat etmesi, d grn bakmndan filozofik, oturakl olmas istenir. Daha az maddeci olmas, buna ramen, edebiyat, sanat, mzikle ilgilenmesi beklenir. f. Yeni D n c e l e r nderidir. Gerei arayan kimsedir. Bu rol, hernekadar daha ok, niversite hocalar iin geerli ise de bugn rnein A.B.D.'de btn retmenlerin bilgi dnyasnda aratrclar, toplumun deer ve ideallerini formle eden nderler ve toplumun srekli olarak gelimesine alan kimseler olmas gerektii hakknda bir gelenek yerlemitir. 373

retmen zamannn tesinde, yaad a aan bir kimse rolndedir. g. retmen, ocuk Eitimi U z m a n d r

retmene, ocuk yetitirme tekniklerini en iyi bilen ve ocuk gelimesinin bilimsel zelliklerini anlayan, rehberlik eden bir uzman gzyle baklmaktadr. retmenin bu rolne "Karakter eiticilii" de denebilir. 2 7 rnein bir rencinin renmeye ilgisi yoksa ya da isteksizse onu hemen standart biimde cezalandrmayp, bunun sebebini aratrr ve renmeyi engelleyen durumu ortadan kaldrmaya alr. ocuun antisosyal ynetimi bu duruma sebep olabilir. rencinin motivasyonunu anlamaya alr ve are aramaya koyulur. h. idealist Olarak retmen

0 , "pratik" bir kii olarak dikkate alnmaz. Ona teorilerden anlar fakat realiteden anlamaz gzyle baklr. retmenin bu rol, rnein A.B.D.'de halk tarafndan olumsuz olarak deerlendirilmitir. 2 8 III.ROL UZMANLAMALARINA TPOLOJlLERl GRE RETMEN

Rol uzmanlamasna gre literatrde eitli retmen tipolojilerine rastlamaktayz. 1. Bunlardan bir tipolojiye gre retmenler A, B, C, ve D tipi olarak drt gruba ayrlmlardr. 29 A TP (Formal RETMEN bilgi tayclna ynelimli retmen)

Bu tip retmen, snftaki davrannda, formal bilginin tayclna, aktarlmasna ncelik verir. rencileriyle ilikilerinde hibir anlamsz hareketlerde bulunmaz. rencilerin okula, sadece renmek iin geldiklerinde direnirler. rencilerin, rettii formal bilgiyi rendiklerini grnce zevk duyarlar. eitli burs snavlarn kazanan ya da daha yksek retim kademelerine snavla girebilen 374

kendi rencilerinden gurur duyarlar. Onlara gre snf, zamannda balar. renim dnda geen zaman, bouna sarfcdilmi zamandr. devini mutad olarak yapmay unutanlara ve ge verenlere ve hi yapmayanlara iyi gzle bakmaz. B TP RETMEN retmen)

( T o p l u m s a l l a t r m a arac olarak

Bu tip retmen, ocuun toplumsallatrlmas rolne nem verir. nemli olan bilgi aktarmak deil, rencilerin hayata intibak srelerine yardm etmektir. ocuklara matematik, tarih, lisan retirken hayatn aratrlmas sorunlarna zm yolu bulunmas ynnde retilmelidir. Ders konularnn dna karak, dnya savalar, atmalar, lke sorunlarn tartr. Aralar rencilerin toplumsallatrlmas ynne kullanr. ok az okuyabilir, fakat en byk abas ocua toplumsal sorunlar hakknda t vermeye ynelmitir ve bu grev iin gece ve gndz, herzaman hazrdr. Birok program d eylemlerden (bilet alma vs. gibi) zevk alr. Bu sebeple dier retmenler kendisinden nefret ederler. Program d eylemlerin ocua t, rehberlik etmek iin frsat yarattna inanr. renim srecinde yava gitmeye eilimlidir. Bylece ge renen, ge olgunlaan ocuklarn eitsel uyarlanmalarna yardmc olurlar.

C TP RETMEN (Yaratc ve yeniliki davran kazandrma)

Bu tip retmen, rencilerde yaratc ve yeniliki davranlar kazandrmaya yneliktir. Genellikle yksek derecede bireyselci ve uyumsuzdur. Son derece sanatkranedir. rnein, bir ingilizce hocas olarak, doru hecelemeye noktalamaya nem vermeyip, daha ok, yaratc bir dnceye, imaja zgn bir dncenin ifade ediliine ve bu hususta bir istek uyandrmaya nem verir. D TP RETMEN (Deerlendirme y n e l i m l i retmen)

Eitimcinin temel ilevlerinden birisi de rencinin deerlendirilmesidir. te kimi retmenler de snfta retmenlerin bu rolne nem 375

verirler. Bu tip retmenlerin test materyallerinin hazrlanmasna ve deerlendirilmesine ok fazla zaman harcadklarn her zaman gzleyebiliriz. rencileri hakkndaki izelge ve notlar uzun sre saklarlar. Sadece retimde bulunduklar yln deil, ok eski yllardaki notlarn da saklarlar. Kullandklar test sorularnn madde zmlemelerini yapmakta ok zaman harcarlar. Onlar iin derece noktalan ve ortalama saylar ok nemli saylr. Grld gibi D tipi retmenler, deerlendirme grevlerine ve bu ynden uzmanlamaya eilimlidirler. Endstriyel ve teknolojik uzmanlamann tevik edildii zamanmzda eitimcilerin byle bir davran ksmen benimsemeleri mantksal grlmektedir. Ayrca snfta iki ya da daha fazla rollerine nem veren retmenler de vardr. Bunlara karmak rol sahibi tipler ya da generalistler denebilir. 3 0 A ve B tipleri salam ve gvenilir tiplerdir. Kamu oyu ve okul yneticileri, A ve B tipi retmenlerin tm retmenlerin iinde egemen olduunu ve kabul grdn, fakat C ve D tiplerinin kamu oyunca ve yneticilerince az kabul grdn dnrler. 2. Bir baka retmen tipolojisinde de retmen gruba ayrlmaktadr. 3 1 A. A K A D E M K RETMEN

Konusuna egemendir ve konuya dkndr. Sz sohbeti dinlenir. Bilgi zerine arlk verir. Roln bilgi vermekten ibaret grr. niversite renimi grmtr. Kendini dier mesleklere girmi niversite mezunlarndan ok az aa bir statde grr. Bylece okul d faaliyetlerde yer alarak kendine saygnlk salamaya alr. Bu tip, lkemizde azdr. B. O C U A YNELML RETMEN

Bu tip, kendini daha ok ocua vakfetmitir. ocua o kadar dkndr ki bu yzden evini bile ihmal eder. ocuklar da bu tip retmeni anne ve babalarndan daha ok severler. Bu tip retmenlerle ana-baba atmas bile olur. Herhangibir konudan ok, ocuk eitimi becerileri zerinde nemle dururlar. 376

G.

MSYONER

TP

RETMEN

rencilere, daha ok dinsel ve ahlksal ilkeleri alamaya alan bir tiptir. Ahlksal erdemleri ocuklara daha iyi retmeye alr. Snfta oynad bu rolle kendi davran tutarl olmayabilir. Kendisini misyoner olarak grr. Kendi roln, daha ok ocuu evresinden kurtarmaya almak olarak grr. phesiz, retmenlerin okuldaki ya da snftaki rollerinden bir ya da ikisine nem vermeleri ya da o rollerde uzmanlamalar onlarn retmen yetitirilme deneyimleri, toplumsal snf kkenleri, mesleksel deneyimleri, rettikleri konular ve durumsal deikenler gibi etkenlere baldr. te bu etkenlerin altnda kimi retmenler, renciye bilgi verme rolne, kimileri ocuun toplumsallatrlmasna, kimileri de rencilerde yaratc ve yeniliki dncenin gelitirilmesine nem verebilirler. IV. R O L ATIMALARI Rol atmalar eitli biimlerde grlmektedir. a. Birbiriyle uyumaz amalar ve beklentiler bir rol zorladklar zaman rol atmas meydana gelir. Ayrca, bir kimsenin birok rolleri arasnda meydana gelebilir. Bu durumda bireyler birbiriyle elien beklentilere sahip iki ya da daha fazla rollere sahiptirler. b. Bir dier rol atmas durumu da, bireyin ihtiya ve deerlerinin beklenen rol davranlar ile atmasdr. c. Eer bir toplum Izla deiiyorsa, biryin geleneksel olarak oynad rol ile gelimenin gerektirdii yeni rol birbiriyle atabilir. Rol atmalar iki adan ele alnmaktadr: a) Roln rol ile atmas; b) Roln kiinin benliiyle atmas. kinci durumdaki atma, kiinin uyamayaca, uyuamayaca bir rol oynamak zorunda olmasndan ileri gelmektedir. Bu rol, kiinin kanaat ve eilimleriyle elikili bir durumdadr. Demek ki birey, roln yerine getirirken, atan basklarla karlamakta ve bu basklar da farkl ve uyumsuz eitte davran tiplerini gerektirdii iin rol atmalarna tabi olmaktadr. 3 2 Bir retmenin, kendi snfnda, olunun rencisi olarak bulunmas ve onun snavm deerlendirirken, hele zayf durumda oluu 377

durumunda retmenin kadn ise analk ve retmenlik; erkek ise babalk ile retmenlik rol atacaktr. Eski kuak retmenlerle yeni kuak retmenler arasnda rol uzmanlamas yznden de rol atmalar domakadr. rnein okul mdr ve bir ksm yal hocalar, retmenin tutucu rolne nem verebilirler. Yni daha ok iyi disiplin korunmas ve renim durumlar zerinde dururlar. Okula gelen gen bir retmen de retmenin rol nn, renciye kendine itimat (Self-Confidence) salamak, renciler arasnda ibirlii davran durumlarnn yaratlmasna almak, okul sevgisini alamak vs. olduunda direnir. Bu durumda yeni retmen rol atmasyla kar karyadr. Dier bir rnek: Roln ok baarl olarak yerine getiren bir retmenin olduka yksek gelirli ve bulunduu konumdan daha yukar bir konuma, rnein mdrle ya da mfettilie ykseltildiini dnelim. Bu kimse daha nce retmen olduu iin eski arkadalarnn miri durumuna gelmitir. Bylece yeni rol beklentileri takmn benimsemek zorundadr. Eski arkadalar da ona eskisi gibi davranmayacaklardr. Stats deimitir. Bu sebeple eski arkadalar da davranlarn deitirmek zorundadrlar. Bu retmenin hanmnn da stats deimitir. Bu kimse birka yl sonra yeni rollerine intibak eder ya da yeni durumunu benimseyip pimanlk duyar, eski ve yeni rolleriyle atmalara der. retmenin pek ok rolleri birbiriyle atabilir. Hele, onun dnce dnyasnda ihtiyatl ve renksiz bir devlet memuru olmas imknszdr. Tm toplum olaylarna katlmas tarafszlk rolleriyle badaamaz. Bu sebeple rol atmalarna maruz kalr. Onun hem evresinin kalknmas eylemlerine katlmas, hem de dier kimselerden farkl yaamas, tarafsz ve kutsal olarak grlmesi beklenir. Yine, onun nderlikte, disiplincilik ya da srdalkla disiplincilik gibi rollerinde de atmalar grlebilir. Yine, ocuk ynelimli retmenle veller arasnda duygusal atmalar grlebilir. retmenin rollerindeki btn atmalar onda mutlaka kiilik blnmesine yol amaz. Eer retmen salam bir deer sistemine sahipse atan roller arasnda denge kurabilir. Salam bir deere sahip olmas ise onun kiiliine ve mesleksel yetimesine baldr. 3 3 Rol takm ve rol kavramlarnn deerlendirilmesinde birok aratrmalara ihtiya vardr. Bununla birlikte, retmenler arasnda nem verilen roller ile rencilerin rol beklentileri arasnda byk 378

farklklklarn varl ortadadr, ite bu sebeplerden tr rol atmalar, dk i doyumu ve dk renci moralleri ile karlamaktayz. Rol atmalaryla kar karya gelen birey ise, eitli biimlerde tepki gsterir. 3 4 0 0 0 0 0 Birok gruplarla atan rollerinden birini reddeder. Kendi yarar iin bir grubu dierine kar kullanabilir. Temel atmalarn ortadan kalkmas iin roln yeniden ifade eder. Basklar yatncaya kadar belirli bir roln tanmn kabullenmez. Farkl ve atmak bir davran beklentisi gibi durumlarda farkl bir kii olarak ifte bir hayata gider. iinden ayrlr, yeni bir i bulur. Hastalanabilir.
YRMYEDNC BLM NOTLARI 1 Fichter, a.g.e., s. 201. 2 Broom and Selznick, a.g.e., s. 16. 3 Fichter, a.g.e., s. 201. 4 Fichter, a.g.e., s. 209. 5 Fichter, a.g.e., s. 210-211. 6 Prichard and Buxton, a.g.e., s. 109. 7 Prichard and Buxton, a.g.e., s. 112. 8 Prichard and Buxton, a.g.e., s. 117. 9 Prichard and Buxton, a.g.e., s. 117. 10 Prichard and Buxton, a.g.e., s. 118. 11 Prichard and Buxton, a.g.e., s. 105. 12 Prichard and Buxton, a.g.e., s. 127. 13 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 432. 14 Grambs, J.D.: "The Roles of the Teacher" in Readings in The Socio-Cultural Foundations of Education, s. 436. 15 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 433. 16 Havighusrt-Neugarten, a.g.e., s. 434-435. 17 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 434-435.

379

18 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 434 19 Ottaway, a.g.e., . 186. 20 Bursalolu, a.g.e., s. 39. 21 Bursalolu, a.g.e., s. 32. 22 Bursalolu, a.g.e., s. 40. 23 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 428. 24 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 429. 25 Grambs, a.g. nceleme, s. 441. 26 Havighurst-Neugarten, a.g.e., s. 430. 27 Ottavvay, a.g.e., s. 187. 28 Grambs, a.g. nceleme, s. 440. 29 Prichard and Buxton, a.g.e., s. 119. 30 Prichard and Buxton, a.g.e., s. 121. 31 Musgrave, a.g.e., s. 262-264. 32 Broom and Selznik, a.g.e., s. 32. 33 Bursalolu, a.g.e., s. 36. 34 Grambs, a.g. nceleme, s. 447.

380

28.
Blm

RETMEN KL VE ETM
imdiye dein birok yazarlar ve kamuoyu, retim mesleinde bulunanlarn baz kiilik zelliklerine sahip olduklar gerektirdii konusunda hemfikirdirler. rnein bu meslekteki kiilerin kamuyu ilgilendiren durumlarda halkla dosta hareket eden fakat kendi zel yaamlarnda ie dnk, baar ihtiyalar yksek, cinsel konulardaki tutum ve davranlar her meslektekinden daha ok snrlandrlm, yksek derecede otoriter, maddeci olmayan, uyumlu kiiler olduklar ve bu meslein ar derecede erkee zg olmad belirtilmitir. 1 Esasen her meslee uygun kiilik yaplarnn varl doal bireydir. Max Weber, Protestanlk ve kapitalizm incelemesinde muayyen kiilik tiplerinin Kuzey Avrupa'da yeni bir ekonomik sistem yarattn belirtir. Geni bir halk grubu, son derece materyalist, bireyselci ve gelecee ynelimli olmutu. Bu deerler, kiiliklerinin bir paras olarak ie dntrlmt. Bunlar ok iyi kapitalist olabilirlerdi. nk zel ve yegne kiilik tiplerine sahiptiler.

A. R E T M E N

K L K T P L E R VE

ETKLER

retmen kiilii hakknda yaplm uygulamal aratrmalar ok azdr. lkemizde byle bir aratrmaya hi rastlayamadk. Uygulamal aratrmalar olmamakla beraber, retmen kiilikleri kalp yarglar biiminde karakterize edilmektedir. A.B.D.'de Goldman, ilkokul ve ortaokul retmenlerinin nasl bir kiilie sahip olmalar gerektii hakknda bir aratrma yapmtr. Goldman''n verileri, ortaokul retmenlerinin geni lde bamszlk, otonomi ve saldrgank zelliklerine sahip olmalar gerektiini belirtiyor. 2 Goldman, ilk ve ortaokul erkek retmenlerinin benzer kiilik zellikleri gsterdiklerini tesbit etmitir. Erkeklerin kadnlara oranla daha bamsz, egemenlik ve tahamml gibi zelliklere sahip ol381

duklar grlmtr. Bamllk, kk drlme, katlma ve deime gibi zelliklere kadnlardan daha az sahip olduklar belirlenmitir. Baka bir aratrc, ilkokul retmenlerinin daha ok kiilere ynelik, ortaokul retmenlerinin konuya ynelik olduklarn ileri srmtr. 3 Sonu olarak retmenleri kiilik zellikleri bakmndan greli olarak entellektel, saldrgan olmayan ve uysal zellik tadklar sonucuna varmtr. Aratrclarn ou, tm retim dzeylerindeki retmenlerin kiilik zelliklerini toptan aratrmaya almlardr. Oysaki alt gruplar halinde ilkokul ve ortaokul retmen kiilikleri biiminde bir ayrm yaparak aratrmak daha geerli sonulara vardrabilir. nk, farkl retim dzeyleri farkl kiilik zelliklerini gerektirmektedir. retmenler, mesleklerinin zelliklerini kiiliklerine yanstmaya eilimlidirler. Farkl retim dzeylerindeki farkl rolleri, onlarn kiiliklerini etkilemektedir. rnein ilkokul retmenleri genellikle lml bir tutum taknrlar. Bu tutum, retmenin kiiliinin bir paras durumuna gelir. Ortaokul retmenleri ise, glkler karsnda daima uyank bulunma zellii gsteren bir kiilik gelitirirler. nk ergenlik andaki ocuklarla iliki durumundadrlar. Bu renciler, toplumsal bakmdan ilkokul rencilerine oranla daha olgundurlar. Duygularna hitap edebilmek iin de ok gentirler. Daha yksek snflardaki retmenler, otoritelerine daha az meydan okunulduu iin daha yumuak ve daha sakindirler. 4 Herhangibir meslekte kendi imaj ile kamu imaj arasnda yakn bir ba vardr. kisi arasnda yayrrlk yoksa retmen rahat hareket eder. Benlik imajndaki bir deime kamu imajn ve dolaysyla meslein saygnln etkileyebilir. rencilerin retmen davranlarn deerlendirmeleri retmenin etkinliini lmekte bir alternatif olarak kullanlmtr. 5 Aratrmalara gre renciler, anlayl (receptive) ve msaade edici (permissive) retmen tutumlarn tercih etmektedirler. 6 rnein bizim lise rencileri zerinde yaptmz bir aratrmada 7 rencilerin drtte birinden fazlas, onlarla iyi bir diyalog kuran, sorunlarna eilen, sorunlarn zmne yardmc olan, rehber ve yardmsever olan, arkada gibi davranan retmeni, beendikleri retmen tipi olarak belirtmilerdir. Ayrca hogrl, anlayl ve olgun gibi nitelikler de yine tercih edilen retmen davranlar olmutur. 382

Baka bir aratrmada ise rencilerin retmende aradklar nitelikler olarak rencilerin yardmna koma, ibirlii yapma, adaletli olma belirtilmitir. 8
\

Brookover'in bir aratrmasnda ise yardmsever, arkadaa davranan retmenler en sevilen retmenler olarak belirtilmitir. 9 rencileri sk sk azarlayan ve alay eden retmenler de en sevilmeyen, acaip tipler olarak nitelendirilmilerdir. 10 Bizim aratrmada en sevilmeyen retmenin bata gelen nitelikleri olarak, hogrszlk, otoriterlik ve anlayszlk belirtilmitir. 11 Jersild'm aratrmalar da bu hususlar dorulamaktadr. 1 2

Baka bir aratrmada, rencilerin retmenlerini ne kadar olumlu olarak alglamlarsa o derecede onlarn kendi benlik imajlarnn yksek olduu, akademik baarlarnn daha yksek olduu ve snftaki davranlarnn arzulanan biimde olduklar belirlenmitir. 13 retim biimi de rencilerin moralini ve renci performansn etkilemektedir. 14 rnein retmenin retim srecinde otokratik, demokratik ve ilgisiz (Laissez-faire) biimindeki nderlik davranlar bu hususta rol oynamaktadr. Lippitt, farkl nderlik tiplerinin farkl grup ve birey davranlarna yol at sonucuna varmtr. 1 5 Demokratik bir toplumsal ortamda grup yelerinin dier ortamlara oranla birbirlerine kar daha arkadaa davrandklar ve daha giriken olduklar tesbit edilmitir. 16 Okul durumlarnda otokratik ve demokratik liderlik aratrmalar "retmen Merkezli" (teacher centred) ve "renen merkezli" (Learner-Centred) retim biimleri kavramlarnn kullanlmasna yol amtr. retmenler, genellikle, meslek davran ve tutumlar bakmndan g r u b a 1 7 ayrlrlar.: A. DEMOKRATK RETMEN zellikleri

a) D e m o k r a t i k

retmenin Davran

rencilerin dnce ve duygularna nem verir ve snfndaki rencilerine gven duyar. Eletirilere nem vererek bu davran tevik eder. Deerlendirmelerinde objektif kalr. Dersin asl hazr383

layc ve yrtcleri rencilerdir. retmen bu konuda sadece yardmcdr. rencilerin gruplar halinde almalarn salar. Sorumluluu gruba ykler. b ) D e m o k r a t i k D a v r a n n renciye Etkisi 0 renci kendi bana aratrma ve karar verme alkanl edinir. 0 Anlayarak renir. renilenler rencide kalc bir bilgi nitelii tar. 0 rencide gerek bir disiplin duygusu doar. renciler aras ilikilerde yardmlama RETMEN zellikleri duygusu geliir.

B. O T O K R A T K a ) Otokratik

retmenin Davran

rencilerin dnce ve grlerine hi nem vermez. Snfta serbest bir tartma ortam yaratmaz. Snfta bask havas yaratr. Eletiri yaptrmaz. Deerlendirmelerinde tarafsz kalmaz. Srekli olarak ilikilerinde serttir. Dersin tek yneticisidir. Dersin hazrlanma ve yrtlmesinde yegne sorumlu kendisidir. Ders srasnda rencilerden kaytsz artsz bir itaat ister. Dersi yrtebilmek iin sk sk cezalardan, krk not vermekten, dayaktan sz eder. b ) Otokratik r e t m e n i n renciye Etkisi % renci, gerek disipline yneltilemez. Dersteki zorlama kalknca, renci kendini bir disiplinsizlik iinde bulur. 0 renci dnd gibi davranamaz.

% rencide sorumluluk duygusu geliemez. 0 retmenin derste vme ve yermeleri bireysel olduu iin renciler aras ilikiler kskanla, atmaya dnr. % rencide bamsz dnme, aratrma, karar verme zellikleri geliemez. 0 384 "Biz" duygusundan ok "Ben" duygusu geliir. Derste anlamadan ok ezbercilik egemen olur.

0 rencide derse kar soukluk geliir, dersin biran nce bitmesi istenir. 0 0 rencide sorumluluk duygusu geliir. retmene gven duygsu geliir.

% rencide dnme ile eylem arasnda bir uyum geliir. C. B I R A K I N I Z (lgisiz retmen) a) Davran zellikleri rencilerle ilgilenmez, rehberlik yapmaz. Kararsz ve hareketsizdir. almalarnda amaszlk ve plnszlk egemendir. Deerlendirmeleri tutarl deildir. renciler arasnda huzursuzluk ve kararszlk ortam yaratr. b) renciye Etkisi 0 0 renci derste serbest kalr. Derste belli bir amaca yneltilmediinden hayatta da belli bir amaca ynelemez. Derste renci disiplinli davranmaz ve bu disiplinsizlik hayat boyunca srer. Snfta renme ve alma atmosferi zayftr. YAPSIN T P RETMEN

% renciler, snfta istediklerini yaptklarndan bu isteklerin birbirinden farkl olmas halinde renciler aras sk sk atmalar ortaya kar. Bu tr retmen davrannn eitim bakmndan bir deer tamadn syleyebiliriz. Otokratik retmen de geersizdir. B. R E T M E UYARLANMA

retmen yneticiye, topluma ve meslee uyum salayabilirse o derecede ruh sal dzgn ve baarl bir retmen olacaktr. Meslee uyumu ise daha geni bir kavramdr. Bu kayram velilere, rencilere, evreye ve devlete uyumu da iersine alr. 385

Meslee uyum salayan retmen, kendisinden beklenen tm rolleri kabul ediyor demektir. Meslee tam uyamad zaman baz rolleri kabul etmiyor demektir ki bu husus meslee zarar verir. Ayrca, uyum salayamayan ya da yar uyum salayan retmenler rencinin renimini de olumsuz olarak etkilemektedirler. Yine, retmenin kiilik yaps onun verimini etkilemektedir. rnein otoriter kiilik ile retmenin verimi arasnda olumsuz bir iliki bulunmutur. 1 8 Kendi niteliklerine, yeteneklerine uygun bir seim yapm retmen baarl ve meslee uyarlanm kimsedir.
YRMSEKZNC BLM NOTLARI 1 Prichard and Buxton, a.g.e., s. 152. 2 Prichard and Buxton, a.g.e., s. 153. 3 Prichard and Buxton, a.g.e., s. 155. , 4 Kneller, a.g.e., s. 60-61. 5 Banks, Olive: The Sociology of Education, Third Ed. 6 Banks, Olive, a.g.e., s. 228. 7 Tezcan, Mahmut: Kuaklar atmas, s. 139. 8 Onur, Bekir: Orta retimde Ahlk Eitimi, s. 195. 9 Banks, Olive, a.g.e., s. 228. 10 Banks, Olive, a.g.e., s. 228. 11 Tezcan, Mahmut: Kuaklar atmas, s. 129. 12 Jersild, Arthur: Genliik Psikolojisi, s. 334. 13 Banks, Olive: a.g.e., s. 228. 14 Banks, Olive, a.g.e., s. 228. 15 Banks, Olive: a.g.e., s. 229. 16 Banks, Olive: a.g.e., s. 229. 17 Ylmaz, Tahsin: Eitim Bilimine Giri, s. 147-155. 18 Bursalolu, a.g.e., s. 39.

386

29.
Blm

SOSYO-KLTREL DEMELER VE RETMEN

Sosyokltrel deimeler, amzn en belirgin olgularndan birisidir. lkel olsun, gelimi olsun, hibir toplumu durgun, hareketsiz, statik olarak nitelendiremeyiz. Her toplumda srekli bir dinamizm, bir deime grrz. lkel toplumlar bile yava da olsa deime sreci ierisindedir. Ondokuzuncu ve yirminci yzyllara, deime yzyllar denebilir. Toplumsal yaplar, toplumsal davran rnekleri, toplumsal sistemler, toplumsal kurallar srekli olarak deien elerdir. te deiim srecinde retmenin rol nedir? ne olmaldr konusu nem kaanmaktadr. Bu blmde bu konuya deineceiz. T m lkelerde sosyo-kltrel deimeler yerel, ulusal ve uluslararas dzeyde olumaktadr. I. YEREL S O S Y O - K L T R E L RETMEN D E M E L E R VE -

lkemizde yerel toplumsal deimeler daha ok kltrel nitelikteki deimeler (deer yarglarndaki, tutumlardaki, inanlardaki deimeler, toplum kalknmas almalar, brokratik hizmetlerde art, tarmsal teknik ve hayvancla ynelik ve kopoperatiflemeye ilikin ksm deimeler, konut biimlerindeki deimeler, kitle iletiim aralarnn gelimesi ve kullanlmas ve altyap hizmetleri biiminde olumaktadr. Bunlar arasnda adalamaya ynelik, birok ulusun benimsedii uluslararas ortak zelliklere sahip kalknma abalar dikkati ekmektedir. retmenin bu yerel deimelerdeki rol nedir? retmen, ksmen grevi sebebiyle bu gibi deimelerin iinde yer almaktadr. Ksmen de bu deimelerden bir yurtta olarak dierleri gibi etkilen387

mektedir. retmen bu deimeleri desteklemeli, tevik etmeli ve halkn yerel deerlerine ters dmemelidir. Bu konuda u rnei verebiliriz: Afyon'un ayrba kynde beik kertmesi gelenei son yllarda yaygn biimde uygulanmaktadr. 1 Erken yata nianlanan kz ve erkek ocuklarn okulda birlikte olmamasn isteyen kyl veller, okul mdrnden ocuklarn sabah ve lenci olarak ayrlmalarn istemilerdir. retmen de kylnn bu isteini yerine getirmitir. Aksi davransayd, kyl ile atmaya gidecekti. Ve kyl de ocuunu nu okula gndermeyecekti. retmen eer benimsemedii bir deeri uygulamak zorunda ise nce kar gelmeden, zamanla bunun olumsuzluunu kylye anlatmaldr. retmen, deimeye kar kltrel engelleri grebilmeli ve yenebilmelidir. Birok lkede krsal kesimde yenilik ve deime daha az olumlu karlanr ve kuku duyulur. 2 Buralarda eski olan ey, yeni olan herhangi bir eyden daha deerlidir. Geleneklere ters dme korkusu, yeniliklerin kabulleniini gletirir. rnein geleneksel toplumlarda insanlar doaya daha az egemendir. T m doa olaylarnn ortaya kard felaketler mitsiz durumlar yaratr ve Tanrnn arzusu ile yapldna inanlr. Bylece bu durumun deitirilemeyecei sebebiyle yenilikler engellenir. rnein ocuk lmleri bu kesimlerde Tanrnn arzusu ile aklanr. "Allah verdi, Allah ald, o bu dnya iin yaratlmam" biiminde yorumlanr. Latin Amerika ve Ortadou lkelerinde bu gr olduka yaygndr. Hastalk Allah'tan gelir inanc ile onun sebeplerine inilmez. te byle kaderci bir tutumu deitirmede retmenin bulunduu evrede aba gstermesi gerekir. Yaam boyu renim anlay, dnyann birok lkelerindeki (Hindistan gibi) krsal kesimde benimsenmemitir. nk yetikinler, bu ii ocuklara zg bir ey olarak grmlerdir. 3 Banazln giderilmesi rnein kylnn karsfn erkek doktora gtrmek istememesi yine krsal kesimde grlen bir durumdur. Hatta gtrse bile muayene srasnda doktorun yannda bulunmak istemesi gibi banazlklarn nlenmesinde retmenin kyly eitici rol etkin olabilir. Bu rnekte retmen, kylye, doktor-lasta ilikisinde cinselliin sz konusu olamayacan vurgulamaldr. retmen, yerel halk kazandklar bilgileri daha da arttrmaya tevik edici bir role sahip olmaldr. Trk Eitim Dernei 1980 yl 388

Eitim Hizmet dl alm bir ky retmeninin aada belirteceimiz almalar, retmenin krsal kesimde sosyokltrel deimelerdeki roln akla kavuturan bir rnektir. Bu retmenin gerekletirdii hizmetler yle zetlenebilir. : 4 * Kiisel aba ve giriimleriyle eitli kamu kurulularndan salad mal kaynaklarla alt okullarn bakm, onarm, ek dershane, badana, oyun alan yaptrmak, okula su getirmek, okul uygulama bahesini dzenlemek vb. * Kye ada tarm aralarnn girmesinde kylye klavuzluk etmek. * Kylye hayvan, bitki hastalklar ile savan retmek ve zendirmek, * Kylye kltr rk hayvan cinslerini anlatmak, yetitirilmesine zendirmek, * Kyde sebze ve meyve yetitirilmesini gelitirmek, * Kyde hayvancln, stln, arcln, tavukuluun gelimesine nclk etmek, * Kylleri daha ada konut yapmna zendirmek, * Kyde sulama ilerini gelitirmeye, kye yol yaplmasna, elektrik getirilmesine katkda bulunmak,
r

* Biki diki kurslar almasna yardmc olmak, * alt kye ve evre kylere Atatrk bst yaplmasna yardmc olmak. Ayn retmenin bir ky retmeninin kyn kalkndrlmasdaki rolleri konusundaki nerilerini buraya almak istiyorum: 5 "Bir ky retmeni, gittii yerin kalknabilmesine ekonomik ynden katkda bulunabilecek konular belirlemeli, sorunlar nem srasna gre ele alarak kylnn katklarn da salayarak, onlar onore ederek zmeye almaldr. Sorunlar zerken kyly zorlamamaldr. Kylnn sorunlar zerinde, onlar aydnlatmaldr. Doruyu, iyiyi ve gzeli, karsna kacak engellerden ylmada,n, kylnn diliyle, sabrla anlatmaldr. Ta ki inandrana kadar bu tutumuna devam etmelidir. ncelikle, mutlaka baarabilecei konulardan balayarak bireyler yapabileceine kyly ve evreyi inadrabilme389

lidir. Uygulama bahesinde, retmen evrenin zelliklerine uygun yurt ekonomisine katkda bulunabilecek almalar yaparak, kyly bylesi ilere zendirmelidir." retmenin bu grevleri yerine getirebilmesi iin: a . Onun ky koullarna gre yetitirilmesi, b . Siyasetin dnda kalmas, c. Teorik ve uygulamaya ynelik bilgilerin hizmet ii eitim yoluyla srekli yenilenmesi,^ d . alt evre ile btnleebilmesi ve uyumlu bir diyaloga gitmesi, e. Daha fazla uygulamaya ynelik faaliyetlerde iin ky okullarnn ara gerelerle donatlmas, bulunabilmesi

f. Maddeten ve manen desteklenmesi gerekmektedir. 6 Baz uluslararas sorunlarn yerel yansmas da szkonusu olabilir. rnein ar nfus art gibi. Bu durumlarda retmenin yerel halk aydnlatc rol nem kazanr. Aratrmalar, mevcut btn kaynaklaryla dnyann en fazla 6 - 8 milyar insan barndrabileceini gstermektedir. Bu durum 2000 ylnda dnyann bir patlama noktasna geleceini ihtar etmektedir. 7 Ar nfus artnn kalknmay engelledii lde azaltlmas gerektiini retmen, yresinde aklamaldr. Doum kontrolnn gereini vurgulamaldr. Apollonun uzaya atlnda kylmzn bir ksm dinsel sebeplerle aracn aya iniine inanmamtr. Bu durumda retmen, din ile bilim arasndaki ayrl aklayabilmelidir. Krsal kesimde televizyonun izlenmemesinin dinsel sebeplerle gnah olduu inancn yenmelidir retmen. Yine, televizyonda yaynlanan uluslararas bir sorunu retmen, ky kahvesinde, ky odasnda yrumlayabilmeli, akla kavuturabilmeli, kylnn diliyle anlatabilmelidir. II. ULUSAL DZEYDE SOSYO-KLTREL LER VE R E T M E N DEME-

lkemizde eitli alanlarda ulusal dzeydeki balca sosyo-kltrel deimeler unlardr: Hzl bir kentleme, metropoliten merkezlerin daha fazla bymesi, ar nfus art, sanayilemeye doru 390

yaklam, bilim ve teknolojinin gelimesi, mesleksel ve teknik retimin yaygnlatrlmas, okullara ksm de olsa uzman personelin girii, kitle iletiim aralarnn nem kazanarak etkinliini arttrmas, alt sosyo-ekonomik dzeydeki kesimi koruyucu yasal dzenlemelerin uygulamaya geirilmesi, kuaklar atmas, ailenin ekirdek aileye dnmesi ,kadnn alma hayatndaki yer ve neminin artmas, ana okullarna ihtiyacn artmas. retmenin ulusal dzeyde deimelerdeki katks ne olmaldr? Bu hususta aada belirteceimiz roller sz konusu olabilir: a. Deien olgular hakknda bilgi sahibi olmas, b . Bilgisini szl ya da yazl olarak kitlelere duyurabilmesi, c. Uygulama ve nlemleri eletirebilmeli, . Gerektiinde uygulama ve planlama faaliyetlerine ksm olarak katlmas, d . Yetikin eitimi faaliyetlerine katlabilmesi, e. Ulusal deimelerin benimsetilmesine kitleleri zendirmesi, f. Toplumu plnl deimelere yneltmesi ve dier eitimci ve yneticilere yardmc olmas ve onlarla ibirliinde bulunmas, g . Reform ve yeni dzenlemeleri benimseyerek desteklemesi ve bu konuda evresinde rnek olmas, h . Ulusal dzeydeki deimelerin lara yardmc olmas, gerektirdii tekiltlanma-

i. Aratrma ve bilimsel yaklamlar kitlelere benimsetmesi. Kent kesiminde kentleme olgusu iinde retmen, gecekondu okullarnda rol almaktadr. Bu okullardaki ocuklar eitli etnik gruplar ve sosyo-ekonomik dzeyi farkl rencilerden olumaktadr. te retmenin byle bir okuldaki balca grevi, buradaki ocuklar kaynatrmak, btnletirmektir. Aralarndaki kltrel farkllklar gidererek onlarn rgn eitimden eit biimde yararlanmalarn sala- v maktr. Gecekondu okullarnn topluluk modeli okul durumuna getirilmesi durumunda ise retmenin veller ynnden rolleri daha fazla artacak, onlarn kente uyarlanmasnda, bo zaman faaliyetlerinde yetikin eitimlerinde sorumluluk sahibi olacaktr. 8 Gecekondular391

daki genellikle avantajsz durumda olan ocuklarn eitiminde retmenlerin yeni beceriler ve tutumlar gelitirmeleri gerekir. Batdaki sanayi lkelerinde buralarda retimde bulunan retmenler yetime tarzlarna ve kiisel tercih ve zelliklerine gre bu tr okullarda yararl olmaya almaktadrlar. 9 retmen insancl davranlar, bireysel itibar ve zellikleri ile evre halknn ve rencilerin gvenini kazanmal ve kendisini kabul ettirmelidir. zellikle alt sosyo-ekonomik dzeyden gelen retmenler gettolardaki ocuklar anlama ve ihtiyalarn bilmek bakmndan dier retmenlerden daha yararl olmaktadrlar. 1 0 Yine Batdaki rksal ayrm sebebiyle daha nce farkl rklar aras ilikilerin deimesiyle okullardaki retmenlerin yeni rolleri sz konusu olmaktadr. Okullarda rksal dengeye gidilmesi, retmenlerin yeni tutumlar ve beceriler gelitirmesini gerektirmitir. 11 Zenci retmen ve yneticilerin beyazlarn ve zencilerin bulunduu okul blgelerinde saylarnn ve etkilerinin art ile eitimin geleceine geni katklarda bulunmaktadrlar. 1 2 Cumhuriyet dneminde Atatrk inklplarnn kitlelere ulatrlmas ve benimsetilmesinde retmenlerin geni katklar olmutur. Hkmdarlk sisteminden demokratik-siyasal sisteme geilmi, siyasal bir deime gereklemitir. te bu deimede retmenler byk aba harcamlar, Cumhuriyetin iln, lyiklik, kadn haklar, alfabe ve dil devrimi, mill eitim devrimi, giysi devrimi, retmenlerin destei ve katks ile kklemi, kitlerlere benimsetilmitir. 13 retmenler toplantlar, trenler dzenlemiler, kiisel hayatlarnda bu devrimlere uyarak halka nderlik etmiler, mesleksel yaynlarnda devrimleri savunmulardr. lkemizde yerel dzeydeki sosyo-kltrel deimelerden birisi de kuaklar aras anlamazlklardr. Hzl toplumsal deimeler, atmann derecesini arttrmaktadr. zellikle deer deimeleri sebebiyle kuaklar atmas, deer atmalar olarak nitelendirilebilirler. 14 Farkl iki sosyo-ekonomik dzeydeki lise rencileri zerinde yaptmz aratrmada rencilerin yars, kuaklar atmasn deer deimelerine (Dnce farkllklar) balamlardr. 1 5 lkemizde ulusal dzeydeki bir dier toplumsal deime rnei, turizmin geliimidir. retmenin turizm sanayiinin nemini kavramas, sanatsal ve tarihsel yaptlarn korunmas, turiste iyi muamele ve doal zelliklerin korunmas bakmndan bir rehberlik rol oynamas gerekir. retmenin lkemizde son yllarda ba gsteren kltr yozlamas karsnda da kaytsz kalmamas, basitlik, zevksizlik deil, iyi, 392

gzel, kaliteliyi beenmek ve yaratcl tevik etmek ilevini de yerine getirmesi, sorumluluklarndan birisi olmaldr. I I I . ULUSLARARASI S O S Y O - K L T R E L D E M E L E R VE R E T M E N Uluslararas dzeydeki sosyo-kiiltrel deimelere birok rnek verilebilir. Ulusalclk, savalar, silahlanma yar, evre sorunlar, nfus patlamas, kalknma abalar, uluslararas terrizm gibi. Milliyetilik Uluslararas dzeyde gerekleen deimelerden birisi, gnmzde milliyetilik anlaylarnn nem kazanmasdr. rencilerin milliyetilik kavramn anlamalarna ve "Olumlu" ve "olumsuz " milliyetilii birbirinden ayrmaya ihtiyalar vardr, ite retmenler bu farklln anlalmasnda renciye yardmc olmaldrlar 1 6 . Olumsuz milliyetilik, kltr bencilliidir. Etnosantrizm olarak da adlandrlr. Bu kavram, her toplumun kendi kltrn en stn olarak grmesini ifade eder. T m toplumlarda bu byledir. Her birey kendi kltrn bakalarndan stn grr. Bylece baka kltrden alnan bir ge, genellikle kltr bencillii sebebiyle kmsenir. Bu durum da deimeye engel olur. rnein Bat toplumlar, bilim ve teknolojideki baarlar sebebiyle tm kltrlerini en ileri olarak grrler ve dier kltrlerden kendilerininkini stn grrler. Her kltr kendi yaptn en doal ve en iyi olarak grr. Bir baka rnek: Eskimolar, Avrupallarn kendi topraklarna erdem ve iyi halleri renmek iin geldiklerine inanrlar. 1 7 Kltr bencillii, btn dier gruplara dman olarak bakmay gerektirir. retmenler rencilere kltr bencilliini grebilmelerine yardmc olabilmelidirler. 18 B. Russell, kltr bencilliinin eitimde de olumsuz sonularna dikkati ekiyor 1 9 ve yle diyor: "Tarih retim kitaplarnn yurtseverlik sebebi ile, bile bile yazlan yanllarla dolu olduunu dnyadaki btn eitim bakanlar bilirler. Tarih retiminin yanllarla dolu olmas ok nemli deildir; asl kts, bu yanllarn sava olasln arttrc nitelikte olmalardr... Btn uygar lkelerde ocuklara ayn tarih retilirse, lkeler birbirlerine daha az dmanlk beslerler... Okul kitaplarnn yazm ve tarih retmenlerinin eitim ynetimi uluslararas bir otorite tarafndan yaplmaldr. Bugnk uygulama, her ulusun kendisinin hakll ve gc konularndaki kendi inancn, 393

sonu olarak da sava hevesini arttrmaktadr. Sonu olarak, insanln bir tek byk aile olduu ve eitimin bu yne yneltilmesi gerektiini savunur. phesiz ulusuluk akmlarnn gnmzdeki nemi karsnda RusselVin nerisinin ne dereceye kadar gerekleebilecei tartlabilir. Hibir lkenin byle bir neriyi kabullenecei bugnk uygulama asndan dnlemez. Ancak, birka lkenin bulunduu blgesel bir uygulamann ilerde gereklemesi sz konusu olabilir. Olumlu milliyetilik ise, bir milletin ortaklaa menfaatlerine nem verir. Hak ve grevlerini tayin eder ve kyne, blgesine ve ulusuna sadakati gelitirir, ite bu rollerin yerine getirilmesinde retmene grev der. Tatminkr bir gelime orannn temelinin byle bir olumlu ulusuluk olduu hususunda rencilere yardmc olunmald r . 2 0 Olumlu ulusuluk, akll bir kitlesel katlm ve merkez hkmet programlarnn desteklenmesini gerektirir. Bar arzusu Birok insanlar dnyada bar arzular. ocuklar ve genler, isyana ve arla kar direnecek biimde eitilmelidirler. Dnyadaki byk sper glerin akla kavuturulmas eitimcilerin grevleridir 2 1 . Her iki grupta asker savunma imknlar arttrlmakta ve kayglar, gerilimler ortaya kmaktadr. Bu durumda bu iki kutuptaki glerin bar abalarnda, insanlar birbirine yaklatrmada ve bir araya getirmede eitim ,rasyonel bir etkiye sahip olarak hizmet edebilir, ite eitimin bu grevi yerine getirmesinde retmenin rolleri sz konusudur. Kltrel empati Baka kltrlerin iine girme, onlarn dnyay gr biimlerini anlamak, bugnn rencisi iin temel hususlardr. Kltrel empati (Baka insanlarn duygularn idrak ile anlama, duygu ortakl), kiiye baka kltrleri ve kendisini doru bir bakla grmesini salar. Kii, kltrler arasndaki benzerlik ve farkllklar grr. Kltrel, siyasal, ekonomik ve eitimsel etmenlerle ilikileri grr. Ulusal zellikleri tanr. Fakat uluslararasnda kalp yarglar (Stereotip) edinmekten kanr. 2 2 nk kalp yarglar bilimsel olarak kantlanmam yarglardr. 2 3 insanlar ve gelenekleri hakknda yanl bilgi ve bilgi yokluu, kalp yargl dncelere yol aar. Stereotip biimindeki dnceler de uluslararas ilikileri olumsuz olarak etkiler. 394

Uluslararas tekiltlar retmenin, yesi olduu lkenin karlarn koruyan uluslararas kurulular ve kart tekiltlar ve amalarn iyi bilmesi gerekir. 2 4 Bu kurulular lkeleraras kltrel ilikiler alamnda olduu gibi, asker dayanmaya ilikin ya da blgesel nitelikteki karlar koruyan kurulular da olabilir. Bu kurulular tanmayan retmenin lkesine gerektii durumlarda yararl olamayaca aktr. ok ynl d politika Uluslararas ilikilerde sper gler yannda, nc dnya lkeleri ve Arap lkeleriyle de lkemizin ilikiler iinde bulunmas gerekmektedir. lke yararna ok ynl bir d politikay son yllardaki tm hkmetler benimsemilerdir, ite retmenin zellikle islm lkeleriyle olan ekonomik ve kltrel nitelikteki bu d politika deimelerini deerlendirmesi ve kavramas gerekmektedir. IV. RETMEN YETTRMEYE iLlKlN NERLER

Sosyo-kltrel deimelerin uluslararas sorunlar karsnda retmen yetitirme programlarnda konuya yer verilmesinin gereini imdiye deinki aklamalarmzda deinmitik. Bu konuda u neriler ileri srlebilir: 1. retmenin uluslararas sorunlarda bilgi sahibi olmas retmenin genel kltrnn ok gl olmas gerekmektedir. Alan bilgisi yannda genel kltr arlkl bir mfredat program sz konusu olmaldr. Uluslararas sorunlar bilgisi kazandrmada retmen yetitirme programlarnda konuya ilikin seimlik ya da zorunlu dersler konabilir. Ayrca hizmetii eitim programlar da konuya yer verebilirler. Serbest seminerler, zel kurs ve konferanslar ve dergiler yaynlanmas hizmetii eitim programlarnda yer almaldrlar. 2. lgi uyandrma retmenin bilgi edinmesi dnda onun bu konularda ilgisinin uyandrlmas gerekmektedir, ilgi uyandrma, eitli yollarla gerekletirilebilir. Kitle iletiim aralar ve zellikle televizyon, elendirerek eitmek biiminde retmenin uluslararas konulardaki ilgisini uyandrmakta etkin bir aratr. 395

3. retmene deneyim kazandrma ve gzlemlerde salanmaldr.

bulunma imknlar

Programlarda retmene seyahat imknlarnn salanmas, onun gzlemlerde bulunmasn salayacaktr. Bir deniz grmeyen, bir hava alan grmeyen retmenin uluslararas ulam ve ticaret konusundaki bilgi ve ilgisi yetersiz kalacaktr. Seyahat ederek eitilen okul gemilerindeki rencilerin baar oranlarnn yksek oluu, onlara olaylarn somut olarak gsterilmesi sebebiyledir. Bu imknlar, kamu ve zel kurulular, mesleksel ve gnll kurulular yoluyla salanabilir. V. SONU

Gelecek yllarda uluslararas ilikileri anlamak ve bu konuda bilgi edinmek, sadece retmenler iin deil, ayn zamanda herkes iin bir vatandalk sorumluluu durumuna gelecektir. Bu sebeple bu alandaki retim niversite ncesinden balatlmas gerei ortaya kmaktadr. Kukusuz ulusal ya da uluslararas deimelerin kalknma planlarna yansmasyla deimelerden olumlu olarak yararlanmak mmkndr. Bu erevede eitim politikasnn nemini de vurgulamak gerekir. Toplumdaki deimeler eitim politikasna da yansmal, ayrca, eitim politikas, toplumu belli dorultularda deitirmeyi ve etkilemeyi amalamaldr. Bylece toplumsal yap ile eitim politikas karlkl etkileimde bulunarak istenen deimelere yn verebilirler.

YRMDOKUZUNCU BLM NOTLARI 1 Tezcan, M . : Beikkertme Nianl Gelenei ve ayrba Ky Uygulamas A.. Eitim Fak. Derg. ,Cilt 13, Say 1-2, 1980, Ankara 1981. 2 Foster. G.: Traditional Societies and Technological Change, s. 83-84. 3 Foster, a.g.e., s. 88. 4 Eitim ve Bilim Derg., Say 26, s. 14. 5 iek, A. : Ky retmeni ve Kalknma, Eitim ve Bilim Derg., Say 26. 6 Eitim ve Bilim, Say 26, Temmuz 1980. 7 lgray, M.: Kalknma Sorunu, s. 181. 8 Tezcan, M.: Gecekondularda Nasl Bir Eitim? Milliyet Gazetesi, 26 Eyll 1980. 9 Brembeck, C.: Social Foundations of Education, s. 483. 10 Brembeck, a.g.e., s. 484. 11 Brembeck, a.g.e., s. 487.

396

12 Brembeck, a.g.e., s. 489. 13 Akyz, Y.: Trkiye'de retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri, s. ' s 14 Tezcan, M.: Kuaklar atmas, s. 42. 15 Tezcan M., a.g.e., s. 44. 16 Miller, R.: Education in A Changing Society, s. 99. 17 Foster, a.g.e., s. 86. 18 Foster, a.g.e. s. 99. 19 Russell, B.: Endstri Toplumunun Gelecei, s. 196. 20 Miller, a.g.e., s. 101. 21 Miller, a.g.e., s. 104. 22 Miller, a.g.e., s. 108. 23 Tezcan, M.: Trklerle lgili Stereotipler ve Trk Deerleri zerine Bir Deneme, s. 9. , 24 Ouzkan, E.: retmenliin Yn, s. 29.

397

30.
Blm

ETMDE YABANCILAMA
Yabanclama, zellikle gnmz sanayi toplumlarnda tm kurumlar ve insan ilikilerini etkileyen bir kavram durumuna gelmitir. Yabanclamann en ok etkiledii alanlardan birisi de eitimdir. zellikle orta retimin ikinci kademesi ve yksek retimde yabanclama daha belirgindir. Genlik bunalmlar, genlik sorunlarnn younlat tm lkelerde yabanclama kendisini gstermektedir. Bu blmde yabanclamann daha ok okul organizasyonu iersindeki grnmlerine deineceiz. nce, kavramn sosyolojik aklanmasn, sonra, yabanclamann okul iersindeki kaynaklarn ve son olarak da nlenmesi konusunu ele alacaz.

I. YABANCILAMA KAVRAMI Yabanclama, kavram olarak bireysel psikolojik bir durumdur. Yni, bireyin yesi olduu toplumdan uzaklatrlm, o topluma ve kltre dman olan, reddeden kii demektir. Bu ynyle de toplumsal bir ierie sahiptir. Bylece konu, sosyolojik bir boyut kazanmtr. Gnmz Amerikal sosyologlarndan Melvin Seeman, yabanclama konusundaki aratrmalaryla tannmtr. Seeman, toplum iinde hareket eden bireyin kiisel adan yabanclamasn incelemektedir. Bylece konu, sosyal-psikoiojik bir grnm kazanmtr ( 1 ). Bir kiinin zduyular ve zgereksinimleriyle balantsn kaybetmesi olgusudur. Seeman, yabanclama kavramnn deiik boyutlarn, ieriini aadaki gibi belirlemitir 2 . 1) Gszlk iinde yaanlan toplumu etkilemede yetersizlik, ya da yetersizlik duygusu tamak. Bireyin ulamak istedii amalara ulaamamasnn dourduu duyumlarla ilikilidir. 398

2) A n l a m s z l k Olumlu saylan amalara varma imkn olsa bile, etkinlik anlam kazanamamaktadr. Bir tr, ynetme ve inan yollar eksiklii duygusu. Bireyin neye inanacana karar verememesi durumundan kaynaklanan duygu. 3) Kuralszlk Belirli amalara ulamak iin toplumsal olarak benimsenmeyen davranlara ba vurma gereklilii hakkndaki yksek beklentidir. 4) Soyutlanma yesi bulunulan toplumun belirlenmi normlarna ve amalarna yeterli olmayan biimde katlma ya da bunlara yabanclama. 5) z y a b a n c l a m a Kendi kendine yabanclamadr. Bireyin kendisini dllendirici gerek doyum salayc faaliyetler bulmakta yetersiz kalmasdr. Yabanclamann yukarda belirttiimiz genel anlamndan sonra eitim alanndaki grnmlerine deinelim. Bu konuda lkemizde yerli aratrmalar yaplm deildir. Aklamalarmz daha ok Bat lkelerinin okullarnda yaplan bulgulara ilikindir. Bir yazar, yabanclamann ltleri olarak aadaki noktalar belirtmektedir 3 . a. B t n l e m e , b i r l e m e Bireyin bir aile yesi olup olmad ya da okul dnda oluu, b. K i m l i k Gencin, ailenin ya da okulun ama ve deerlerini kabul ya da red etmesi, c. Baar Gencin herhangibir sistemin, okulun, ailenin yesi olarak icraatndan doyum salamas ya da salayamamas. II. YABANCILAMA KAYNAKLARI Genel olarak genliin yabanclamas, fonksiyonalistlere gre, onlarn tm toplumla psikolojik, toplumsal, ekonomik ve siyasal ynlerden btnleememesi ya da zayf btnlemesi sonucu ortaya kar 4 . 399

Eitimci Weinberg, renci yabanclamasn tevik eden kaynaklar daha ayrntl olarak u noktalar etrafnda toplamaktadr. 5 1. Kiisel O l m a y a n evre Kiiselletirilmi evrede renciler birbirleriyle, faklte ile, ynetim personeli ile, hayatlarn etkileyen kararlarn verilmesi asndan anlaml ilikiler ierisindedirler. Oysaki kiisel olmayan evrede renciler eitli durumlarla karlarlar. rnein: A . renciler birbirleriyle iyi ilikilere giremezler. nk: a) Birbirleriyle karlaamazlar. b) Karlatklarnda snf ok az etkileim salar. c) Sistemin dlleri iin birbirleriyle yar iindedirler. d) letiim iin, ar uzmanlama sebebiyle a bir temele sahiptir. nadiren ortakla-

B. renciler byle bir evrede faklte ile de anlaml olarak ilgili deildirler. nk: a) Rol ilikileri geleneksel olarak biimseldir. b) Faklte, akademik olmayan renci sorunlarna kar duyarl deildir. c) Fakltenin lisans rencileri iin aratrma zerinde younlaan bir eitimi ihmal etmesi. C . Ynetim personeli ile ilikiler: a) rencilerin ynetim personeli ile iliki kuramamas. b) Ynetim yapsn anlamamalar. c) Ynetimsel ilevler, bireylerin kararlarndan kurallar ve sorumluluklar btndr. 2. Yetersiz ve lgisiz r e t i m Geni, kalabalk snflar, bireysel ilgiyi salayamazlar. Soru sorulamaz, retmen zel konularda ocuklar ynlendiremez. Bu husus ehliyetli retmenlerin eksikliinden de kaynaklanabilir. renciler, sk sk, derslerini anlamsz, nemsiz ve yersiz bulurlar. Mfredat programlarnn uygun olmay ve gereksiz ynleri. Bu durumlar yabanclamaya yol aar. 400 ok, biimsel

3. Brokratik engelik Brokratik kurumlar daima yava deiirler. Katlanlarn taleplerini hzla karlama kapasiteleri yoktur. Birok niversite rencisi bu kurumsal deimenin yavalndan gerilim deneyimine sahip olmulardr. Oysa renciler, hzla deien bir kltrn parasdrlar. renciler, deiiklik isteklerinin gereklemesini isterler. Fakat brokratik ortamda deiiklii etkileyen sorunlar bilmezler. Brokraside yer alan kiilerin karar verebileceklerine inanrlar. Eer kendilerine olumsuz bir ey sylenirse hemen isyan ederler. Brokratlar, herhangibir eyi makul bir tarzda yapmak isterler. Yni imknlar alglamak iin brokratik yapmn snrllklarn grp tartmak isterler. 4. Can Skclk ve Yorgunluk Geciktirilmi doyumun sonular skclk ve yorgunluktur. retim kademelerinin giderek uzamas. Baz dallarda yksek lisans, doktora derecelerinin aranmas yorgunlua ve skcla yol aabilmektedir. evrede' birok insan davrannn mantkszl, irrasyonellii de renciyi etkilemektedir. 5. Okullardaki Byk D e i m e l e r Okullarda meydana gelen byk aptaki deimeler de yabanclama kaynadr. Bu deimeler, vellerle okul arasndaki mesafeyi de arttrmaktadr. Eitim kurumlarnn tmnn hacmi genilemektedir. Bymenin en belirgin rnei okul broksrasisidir. Bylece okul personelinin mesleklemesi sz konusu olmaktadr. Okulun hacminin bymesi, daha ok rencinin okula gelmesine, uzun sre okulda kalmasna yol amaktadr. Bu durum, daha fazla retmen, ynetici, okul ve para gerektirmektedir 6 . 6. Kurallar ve Ynetmelikler Lise ve genel olarak rta retimin denetim yapsnn otoriter bir zellik tad bir ok lkeler bakmndan bir gerektir. renci ayaklanmalarnn, protestolarn youn olduu dnemlerde onlarn balca istekleri, rencilik yaamlarnda otoriter denetimden kurtularak zgr davranlara kavumak idi. phesiz orta retim rencisi, ana baba denetiminin ve genel denetimin miktarnn ne kadar olmas gerektii konusunda belirli bir yaa ve gre sahip kiilerdir. 401

Oysaki an otoriter denetim ve davranlar onlar yabanclamaya gtrmtr. III. YABANCILAMANIN NLENMES Bat lkelerinde kamu okullarnda aada belirtilen baz mekanizmalar yoluyla rencilerin yabanclamaya uramas, ksmen nlenmitir. 7 a . Sert toplumsallama b . Dlama "Cooling o u t " c. Sapmann olumsuz olarak yaptrmlanmas d . Yarmaya dayal baary korumak iin resm dller zerindeki gven Bunlar geleneksel olarak yabanclamay azaltan klasik uygulamalardr. Aslnda bunlar bilinsiz olarak da uygulanmlardr. Bunlarn dnda bugn yabanclamay azaltma abalar, yni okula renci katlmn salamak ve btnletirmek, Bat lkelerindeki okullarda olduka younlamtr. rnein aada ele alacamz gibi, okulun bykln azaltarak daha kk bir birim durumuna getirmek, okul ynetimine renci katlmn salamak, okul havasn (atmosferini) insancllatrmak ve bireyselletirilmi retim bu abalarn balcalar arasndadr. Bunlar arasnda, "Bireyselletirilmi r e t i m " zerinde daha dikkatle durulmaktadr. retim faaliyetlerinin bireyselletirilmesi ile, rencinin okulu terk etmesinin temel sebepleri olan konuya ilgisizlik, uyur-gezer olma, disiplin sular, uyarc yetersizlii ve skclk ortadan kaldrlm olmaktadr. Bireysel retim faaliyetlerinde, renci ilgi duyduu konuda kendi admna gre ilerlemekte ve kendi amalarn gelitirmektedir. Zengin ve eitli retim yntemleri, ara gereler, mzik ve beden eitimi gibi grup almalarna yer veren faaliyetler yabanclamay da azaltmaktadr. Okullarda yabanclamann azaltlmas, sebeple gereklidir 8 . 1. renci katlm, renme iin gereklidir. 2. Toplumsal ve psikolojik olarak insanlarn birlikte almalar, birbirleriyle ilgili olmalar, btnleme bakmndan 402

edilgen, ekilme tarzndaki davranlara oranla daha deerlidir. 3. Eitimsel ve ahlksal ltler rehber olarak gelitirilebilirler. Yabanclama, okulun dndaki istilac toplumsal gler sonucu olarak grlebilir. rnein uzmanlama, hareketlilik, brokratlama, rasyonelleme, kapitalizm, modernleme gibi. 9 JVevmatn, temel insan ihtiyacnn, yabanclamay en aza indirgemelidir inancndadr. 1 0 1. Btnleme ihtiyac ya da bir kimsenin deneyiminde uyumluluk ve sreklilik, 2. Bireysellik ihtiyac, 3. Topluluk ihtiyac. Tekilt teorisi ve tekiltlar toplumsal psikolojisi literatr, renci yabanclamasn azaltmak ile ilgili olarak u genel konular ileri srmektedir 1 1 . 1. Gnll S e i m Eer renciler ve ana babalar birlikte paylatklar eitimsel amalar gerekletiren ve gnll olarak gelitirip devam ettikleri okulu seerlerse renci yabanclamas azalr. Bylece okul yaamnda bireysellik, toplumsallk ve kiisel btnleme geliir. 2. Ak ve Tutarl, U y g u n A m a l a r Yaplan aratrmalara gre baar, devam ve gerekli olan zamann tesindeki okul yaamna renci katlm ve okuldaki sululuk orannn dk dzeyde oluu, amalar zerindeki anlama ve kurallarn pekitirildii okullarda sz konusudur. Yni, okulun beklentilerinde belirsizliin az olduu okullar bu sonucu doururlar. Okulun amalarndaki byk aklk ve uygunluk, yabanclamann nlenmesinde etkin bir yoldur. 3. Kk apta Okul Okullar, bireysel ve toplumsal amalar karlamaya yetecek kaynaklar eitliliini verebilecek kadar genilikte olmaldr. Fakat yeler arasndaki birletirici ilikileri kolaylatracak kadar da k403

klkte olmaldr. Geni okul, bireysel inzivay salayabilir, iddetli ortaklaa sadakati tevik edebilir. Kk okul, bireysel seimi kaldrabilir. Bununla birlikte, kk okullar, tm yeler arasnda srekli iliki frsat salar. Bu da yabanclamaya kar nemli bir kurtarcdr. Okul ne kadar byk olursa, ak , benimsenmi amalar, okul ynetimine renci katlmn gelitirmek ve renciler ve personel arasnda olumlu kiisel ilikileri yaratmak zorlar.
t

Byk okul-kk okul karlatrldnda aralarndaki farklar daha belirgin olarak ortaya kar. eitli yazarlarn yaptklar deiik aratrmalar, aadaki bulgular ortaya karmtr 12 . 1. "Kk okul rencileri daha fazla sayda davran alanna girmekte, daha fazla ders d faaliyete katlmaktadrlar. 2. Kk okul rencileri, katldklar alanlarda daha fazla sorumluluk gerektiren iler yklenmekte, alann ileyiine, alann etkinliinin srdrlmesine daha fazla katkda bulunan grevler almaktadrlar. 3. Kk okul rencileri faaliyetlere katlmak, nemli grevler almakla ilgili olarak daha fazla doyum saladklarm belirtmektedirler, Kk okullardaki ocuklar, icraatlarndan doyum elde etmektedirler. Bir ii baarabildikleri, nemli grevler stlendikleri iin faaliyetlerde doyuma ulamaktadrlar. Byk okul ocuklar ise, bakalarnn katlmasn izlemekle, kalabaln iinde olmakla, okul ve onunla ilgili faaliyetler hakknda bilgi edinmekle, dolayl olarak doyum salamaktadrlar. Bunlarn hibiri, ii yaparak, icraat ortaya koyarak duyulan doyum deildir. 4. Kk okuldaki ocuun kendisinin ilevsel nemi ile ilgili kans daha yksektir. Bu ocuklar, bakalarnn gznde de daha deerli olduklar kamsndadrlar. 5. Kk okuldaki ocuk, ii ile daha fazla zdelemektedir. in yaplp yaplmamas ya da en iyi biimde yaplmas nem kazanmakta, ii yapan kiilerin kiilik zellikleri ikincil planda kalmaktadr. 6. Kk okuldaki rencilerin bireysel farkllklara daha az duyarl olduklar, birlikte altklar kiileri daha kolay kabullendikleri grlmtr. Byk okuldaki ocua ak olan birok ders d etkinlik vardr; teorik olarak dnldnde ocuk, bunlarn 404

hepsine katlabilir. Ne var ki, herbir faaliyetin o ocua olan ihtiyac azdr; yni, alann ilerliini srdrebilmesi o ocuun katksna bal deildir. Oysa kk okuldaki faaliyetlerin rencilere ihtiyac vardr. Kk okulda birok faaliyet rencilere ihtiya duyduu iin, kk okuldaki rencilerin katld faaliyetler daha geni bir ranj oluturmakta, ocuk birok deiik trden faaliyette rol almakta ve hem de bunlarda sorumluluk gerektiren grevler yapmaktadr. Byk okuldaki ocuk ise, genelde faaliyetlerin dnda kalmaktadr. Zira katksna ihtiya yoktur. Girebildii alanlarda da genellikle ite deil, dta rol alr. Ancak stn yetenek ve beceri gsterebilecei, zel katkda bulunabilecei trden faaliyetlere girebilir. Kk okuldaki ocuk, birok faaliyette kendini denemek ve beceri kazanmak imkn bulurken, byk okuldaki ocuk ancak nceden becerisini ve yeteneini belirleyebilirse faaliyete katlabilmektedir." 4. K a t l m Okullar, rencileri okulun politikas ve ynetimine katmak iin asgar frsatlar salamaldr. Katlmc organizasyonlar, bireylere ilgilerini ve kiiliklerini ifade etmeye msaade eder. 5. G e n i l e t i l m i ve Ortaklaa Roller Eer renciler, kendi karlar ile okuldaki hayatlar arasnda bir btnlemeyi alglarlarsa, retmenlerine gvenirler. Pek muhtemel, eer renciler retmenlerle bireysel temel zerinde srekli zaman iersinde iliki iinde iseler gven ilikileri geliir, ya da birlikte bo zaman faaliyetleri, rehberlik almalar, yemek yeme, ev ileri gibi faaliyetlere katlrlarsa geniletilmi, ortaklaa roller fazlalar. 6. B t n l e t i r i l m i Bat lkelerindeki okullardaki yabanclama aratrmalar okullardaki i zerine pek fazla eilmemilerdir. I zerinde btnleme iin lt vardr. renci (alan ii gibi), retimin kk bir parasndan ok byk bir ksmn tamamlarsa; ii (renci), retim srecinin birok aamalarnda sorumluluk almsa,; ve i, iinin i yeri dndaki balantlarna uygunluk gsteriyorsa. Bu l-

tler okulda i ve alma hayatna btnlemeyi gsterirler. phesiz her okulda i hayat yoktur. Bu tr uygulamalar daha ok teknik okullar iin sz konusudur ve o tr okullar iin geerlidir. Wehlage, Stone ve Kleibard gibi aratrclar, snfta kalmann dk oranda olduu okullarda geniletilmi rol ilikilerinin yaygn olduunu tesbit etmilerdir 1 3 . renci yabanclamasnn kaynaklar yetikinlerle ilikilerinde olabilecei gibi birbirleriyle ilikilerinde de sz konusudur 1 4 . Genellikle retim, renciler arasnda takm almasn gelitirmek biiminde tevik edilmitir ve snfta renciler arasnda iletiim, dllendirilmekten ok cezalandrlmtr. Grup projeleri de tevik edilmemektedir. Bireysel renci baarsn deerlendirmekteki glkler sebebiyle. Ders d faaliyetler ve baz mesleksel programlar ortaklaa roller iin frsat salarlar ki bunlar retim programlarna yanstlmal ya da okul hayatnn dier ynlerine yanstlmaldr. Okullar, ynetime katlmak iin frsatlar yaratabilirler. Hatta baz ilerde renci yardmcln bekleyebilirler. rnein zel retmenlik (tutoring), iletiim aralarnn kullanlmasna ilikin iler, memurluk, yemek hazrlama, bitkilere bakm (Bahvanlk) gibi.

SONU Yabanclama olgusu, gnmzde eitimi ve okulu giderek artan bir biimde etkilemektedir. Aklamalarmz daha ok sanayilemi lkeler okullarna zg bulgulardr. iddet, siyasal aktivite, sululuk, hipilik., sanat eserlerini tahrip (Vandalism), dk baar, snfta kalma, devamszlk, okul faaliyetlerine az katlm, renci ilgisizlii, okula dmanlk gibi toplumsal ve eitsel sorunlara yol aan yabanclama, 1968 ylndan sonra lkemiz genliinde cidd boyutlara varma aamasna gelmitir. Yakn bir gelecekte sanayileen lkemizde dier lkelerdeki gibi etkileyecei phesizdir. Bu sebeple zellikle yabanclamay azaltan nlemleri lkemiz asndan da dikkate almak gerekir. Bu adan zellikle renci yabanclamasna ilikin sistematik ulusal apta bilimsel aratrmalara ihtiyacmz ortadadr.

406

OTUZUNCU BLM NOTLARI 1 Seeman, Melvin: On The Meaning of Alienation. American Sociological Revievv. Vol 24, No. 6. 2 Seeman, a.g.e. yaz. 3 Kvaraceus, C. VVilliam: Alienation as a Phenomenon of Youtl. 4 Tezcan, Mahmut: Kuaklar atmas. 5 VVeinberg, Cari: Education and Social Problems. 6 Reagan, Gerald: The Schools and Alienation. 7 VVeinberg, a.g.e. 8 Nevvmann, Fred : Reducing Student Alienation in High Schools, Harvard Educational Review, Vol. 51. No. 4. 9 Nevvmann, a.g. yaz 10 Nevvmann, a.g. yaz. 11 Nevvmann, a.g. yaz 12 Grkaynak, ipek: Okul Byklnn renci Yaamna Etkisi, Psikoloji Derg., Say 10. 13 Nevvmann, a.g. yaz. 14 Nevvmann, a.g. yaz.

407

KAYNAKLAR
I. KTAPLAR Abadan, N e r m i n : niversite rencilerinin Serbest aman Faaliyetlleri, Ankara, 1961, S.B.F. Yay. Abadan, N e r m i n : Bat Almanya'daki Trk ileri ve Sorunlar, Ankara, 1964, DPT Yay. A d a m s , Don and Bjork, M. Robert: Education in Developing Areas, U.S.A, 1975, Third Printing A d a m s , Walter: The Brain Drain, U.S.A. 1968. Adem, M a h m u t : Kalknma Planlarnda Eitimimizin Hedefleri Finansman, Ankara, 1982, A.. Eitim Bilimleri Fak. Yay. ve

Akyz, Yahya .Trkiye'de retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri (1848-1940), Ankara, 1972. Akyz, Yahya : retmen rgtlenmesi, Ankara 1980, A. . Eitim Fak. Yay. Akyz, Yahya: Tiirk Eitim Tarihi (Balangtan 1982'ye) Ankara 1982, A.. Eitim Bil. Fak. No. 114 Aron, R a y m o n d : Snf Mcadelesi, Sanayi Cemiyeti zerine Teni Dersler (ev. Erol Gngr) stanbul, 1973, Babakanlk Kltr Mstearl Yay. Aziz, Aysel: Radyo ve Televizyonla Eitim, Ankara, 1982, A.. Eitim Fak. Yay. f Balamir. Nefise: Krsal Trkiye'de 1982, O.D.T.. Yay. Eitim ve Toplum Taps, Ankara,

Banks, Olive: The Sociology of Education, Second Printing, U.S.A. 1972. 408

Bagz, t. - VVilson, H.: Trkiye Cumhuriyetinde Eilim 196i, Dost Yay. Baaran, E. b r a h i m : Eitim Ynetimi, Ankara, 1983

ve Atatrk,

Bloom, S.B.: Taxonomy of Educational Objectives. The Classification of Educational Goals. Handbook 1, Cognitive Domai, 1956, U.S.A. Brembeck. Cole,: Social Foundations of Education, U.S.A. 1971. Brightbill a n d Meyer: Community Recreation, U.S.A. 1964. Bottomore, T.B.: Sociology, A Guide to Problems and Literatre, Eighty imp. England, 1969. Boocock, S. Sarane: An Introduction to the Sociology of Learning, U.S.A. 1972. Brookover, W.B. Gottleb D.: A Sociology of Education, U.S.A., 1964. Second Ed. Broom-Selznick: Sociology, Third Ed., U.S.A., 1963. Broudy, H. Building a Philosophy of Education, U.S. A., 1957. Brown, F.J.: Educational Sociology, U.S.A., 1947. Bruner. J.: On knoving, 1960. Bursalolu, Ziya: Eitim daresi, Ankara 1967. Bursalolu, Ziya: Okul Ynetiminde Yeni Yap ve Davran, Ankara, 1971, A.. E. Fak. Yay. No. 15. Butler, George: Ar Introduction to Community Recreation, U.S.A., 1968. Carter, V. Good: Dictionary of Education, 1945. Cramer, J.F.- Browne, G.S.: ada Eitim. ev: Ferhan Ouzkan, st. 1974, M.E.B., Yay. Crow and Crovv: Introduction to Education, U.S.A., 1966. avdar, T. Tnay, Yurtseven: Yksek renime Bavuran renciler, 1974-75, Ankara, D P T Yay. oaltma. Danziger, Kurt: Socialization, England, 1971. De Fleur, L. M.-D antono, V.W.- De Fleur, L.B.: Sociology: Human Society, U.S.A., 1974. Dewey, J o h n : Democracy and Education, 1944. Dirican, R a h m i : Trk Hekimlerinin Dn ve Davranlar ve Top-, lum Salna Etkileri, Ankara 1967, oaltma. 409

Dizdarolu, H i k m e t : %iya Gkalp zerinde Aratrmalar, Ankara 1981, Ziya Gkalp Dern. Yay. No. 5. Doan, Hfz: renci, retmen ve Program Ynnden Trk Ortaretim Sisteminin Deerlendirilmesi, Ankara, 1972., M.E.B. Yay. D n m e z e r , Sulhi: Sosyoloji Dersleri, stanbul, 1966. D u m a z e d i e r . J.: Sociology of Leisure, U.S.A., 1974. Dumazedier, J.: Towards A Society of Leisure, U.S.A., 1967. Duverger, Maurice: Siyaset Sosyolojisi (ev. irin Tekeli), stanbul, 1975, Varlk Yay. ' Durkheim, Emile.: Education and Sociology, U.S.A., 1956. D u r k h e i m , E m i l e . : Moral Education-A Study in the the Theory And Application of the Sociology of Education, U.S.A., 1961, Free. Press. Elkin, Frederick.: The Child and Society (The Process of Socialization), U.S.A., 1960. En, M. ve dierleri: zel Eitime Giri, Ankara, 1975, A.. Eitim Fak. Yay. Eriirgil, M e h m e t E m i n : Bir Fikir Adamnn Roman: %iya Gkalp, st. 1984., 2. bas. Gkalp, Ziya: Makaleler V, Haz. R. Karda, Ankara 1981, Kltr Bak. Yay. Gkalp, Ziya: Trkln Esaslar, st. 1958, Varlk Yay. Gkalp, Ziya: Makaleler IX, Ankara 1980, Kltr Bak. Yay. Ertiirk, Selhattin: Eitimde Program Gelitirme, Ankara, 1972. Erkan, N e c m e t t i n : Eitsel Yaz Kamplar, Ankara, 1976. Fichter, J o s e p h H.: Sociology, U.S.A., 1957. Fidan, Nurettin: Eguality of Educational Opportunity in Turkey (A Quantitative Approach), 1972, U.S.A. Mimeograph. Foster, George: Traditional Societies And Technological Change, U.S.A., 1973, Sec. Ed. Goslin. A. David: The School in Contemporary Society, U.S. A., 1965.

Gkalp, Ziya: Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelleri (I) (Sadeletiren Rza Karda), st., 1973. 410

Gke, Birsen ve dierleri: Orta retim Genlii, Beklenti ve Sorunlar. Ankara 1984, M.E.B. Yay. Halsey, A.H.; Floud, J . ; Anderson, C.A.: Education, Economy and Society. A Reader in the sociology of Education, U.S.A. 1971, Sixth Printing. Havighurst, H.R.-Neugarten, B.L.: Society and Education, the 4 th edition, U.S.A., 1975. Heyd, U r i e l : Trk Ulusuluunun Temelleri (ev. K. Gnay). Ankara 1979, Kltr Bak. Yay. Hodgkinson, L. Harold: Education in Social And Cultural Perspectives, U.S.A., 1962. H o n i g m a n , J. Jhon: The World of Man, U.S.A., 1959. Hutchinson, L. J.: Principles of Recreation, U.S.A., 1951. Ktba, i d e m : Sosyal Deimenin Psikolojik Boyutlar, Ankara, 1972, Sosyal Bilimler Dernei Yay. Jersild, Arthur: Genlik Psikolojisi (ev. brahim zgr), stanbul, 1974, s. Bas. Kanad, H.Fikret: Pedagoji Tarihi, stanbul, 1963, 2. Cilt. Julen, Claude: Amerikan mparatorluu (ev. Tahsin Sara, Aysel Glercan), Ankara, 1969. Karayalm, Yaar: Eitim Planlamas Ankara, 1969. (ders notlar), oaltma,

Kaya, Yahya K e m a l : nsan Yetitirme Dzenimiz (Politika-Kalknma), Ankara, 1977, 2. Bas. K a z a m i a s , M.A.: Education and the Quest for Modernity in Turkey, England, 1966. Kray, M b e c c e l : Ereli, Ar Sanayiden nce Bir Sahil Kasabas, Ankara, 1964, D.P.T. Yay. Kneller, F. George: Introduction to the Philosophy of Education, 1971, Second Ed. Kneller, F. George: Educational Anthropology, An Introduction, 1965, U.S.A. Kongar, E m r e : Toplumsal Deime, Ankara, 1972. 411

K s e m e n , Cevdet: A Report Presented to Education and World Affairs Concerning: Emirgration of Enginers and Architects from Turkey to Foreign Countries for the Progress International Migration of Talent, Ankara, 1968. Kraus, Richard: Recreation and Leisure in Modern Society, U.S.A., 1971. Kurtkan, m i r a n : Tksek retim Kurumlarna retim yesi Yetitirilmek zere Doktora in Yurt Dna Burslu Olarak Gnderilen renciler Hakknda Aratrma, Ankara, 1970, D.P.T. Yay. oaltma. Kurtkan, m i r a n : Sosyolojik Adan Eitim Yoluyla Kalknmann Esaslar, stanbul, 1972, ktisat Fakltesi Yay. Lauvverys, A. J.-Var, F., Neff, K.: Mukayeseli Eitim, Ankara, 1971, A.. Eitim Fakltesi Yay. Lundberg, G.A.- Schrag, C. Clarence-Larsen, O. N.: Sosyoloji, 2: ev. zer Ozankaya, lker Grkan, Ankara, 1970. Mager, F.R.: retim Amalarnn Hazrlanmas (ev. Sevgi nal, Lmiha Trel), Ankara, 1967. Mayer, B. Kurt: Class and Society, U.S.A., 1967. Mholu, C e m a l : Personel daresinde 1958, 5. bas. Beer Mnasebetler, Ankara,

Mholu, C e m a l : niversiteye Giri ve Liselerimiz, Ankara, 1969, S.B.F. Yay. Mholu, C e m a l : Daha yi Bir Kamu Hizmeti in, Siyasal Bilgiler Fakltesi zerinde Bir Aratrma, Ankara 1972, S.B.F. Yay. Miller, L. H.-Woock, R.R.: Social Foundations of Urban Education, 2nd Ed., U.S.A., 1973. Miller, Richard: Education In A Changing Society, U.S.A., 1964. Miller, P.- Robinson, M.: The Leisure Age, U.S.A., 1963. Musgrave, P.W.: The Sociology of Education, England, 1965. Nelson, J.L.-Besag, F.P.: Sociological Perspectives in Education (Models for Analysis), 1970, U.S.A. Nasy, B. J a y : Philosophy of Recreation and Leisure, U.S.A., 1960. Neumeyer, M. a n d N e u m e y e r , S. Leuisure And Recreation, U.S.A,. 1958. 412

O'Connor, D.J.: An Introduction to the Philosophy of Education, England, 1966. Ouzkan, Ferhan: retmenliin Ynil, Ankara, 1980, 4. Bas. Ouzkan, Turhan: Yurt Dnda alan Doktoral Trkler. Trkiye'den Baka lkelere Yksek Seviyede Eleman G zerinde Bir Aratrma, Ankara, 1970, oaltma. Ouzkan, Turhan (Ed).-.Trkiye'de bul, 1982. Orta retim ve Sorunlar, stan-

Onur, Bekir: Orta Eitimde Ahlk Eitimi, Ankara 1976. oaltma. Ottaway, A.C.K.: Education and Society, An Introduction to the Sociology of Education, England, 1968. Ozankaya, z e r : niversite rencilerinin Siyasal Ynelimleri, Ankara, 1966, S.B.F. Yay. Ozankaya, zer: Toplumbilime Giri, Ankara, 1975, S.B.F. Yay. zgven, E t h e m : niversite rencilerinin Akademik Baarlarn Etkileyen Zihinsel Olmayan Faktrler, Ankara 1974. Prichard, K.W. Buxton, T.H.: Concepts and Theories in Sociology of Education, U.S.A., 1975. Parker, Stanley: The Sociollogy of Leisure, Great Britain, 1976. Prens, Sabahattin: Trkiye Nasl Kurtarlabilir? stanbul, 1965, Elif Yay. Rose, D.J.: Introduction to Sociology, U.S.A., 1974.

Russell, Bertrand: Eitim ve Toplum Dzeni (ev. Nail Bezel), stanbul, 1969, Varlk Yay. Russell, Bertrand: Endstri Toplumunun Gelecei, Ankara, 1979. Sieber, S. D.-Wilder, D.E.: The School in Society, Studies in the Sociology of Education, 1973. SJOBERG, Gideon: The Preindustrial City, Past and Present, U.S.A., 1960. Smith, W. O. Lester: ada Eitim. (ev. Nurettin zyrek), stanbul, 1966, Varlk Yay. Smith, K. A t k m s o n : The Educators' Encyclopedia, U.S.A., 1967. Sixtl Printing. 413

Smith, O. B.- Stanley, W.O. Shores, J.H.: Fundamentals of Crriculum Development, Revised Edition, 1957. Spindler, D. George: Education and Culture: Anthropological Approaches, U.S.A., 1963. Spindler, D. George: Education and Cultural Process- Toward An Anthropology of Education, U.S.A., 1974. Stanley, O. W.: Education and Social Integration, U.S.A., 1953. emin, Refia: Okulda Baarszlk-,Sosyo-Kiiltiirel cuklar, istanbul, 1975, Ed. Fak. Yay. Adan anssz o-

Tan, H a s a n : Rehberliin Esaslar, Ankara, 1969, 2. bask. Tan, Mine: Meslek Olarak Hukuk ve Siyasette Hukuku, Ankara, 1972, T O D A l E Yay. No. 129. Tan, M i n e : Kadn, Ekonomik Yaam ve Eitimi, Bankas Yay. Ankara, 1979, I

Tan, Mine: Toplumbilime Giri, Ankara, 1981. A.. Eitim Fak. Yay. Tezcan, M a h m u t : Trklerle lgili Stereotipler (Kalp Yarglar) ve Trk Deerleri zerine Bir Deneme, Ankara, 1974, A.. Eitim Fakltesi Yay. No. 44. Tezcan, M a h m u t : Kuaklar atmas, Okuyan ve alan Genlik zerine bir Aratrma, Ankara, 1981, (Do. Tezi.) Tezcan, M a h m u t : Bo amanlar Sosyolojisi, Ankara, 1977. Toffler, Alvin: Gelecek Korkusu ok, (ev. Selami Sargut), istanbul 1975, 5. Bas. Tolan, Barlas: ada Toplumun Bunalm-Anami Ankara, 1980, ATA, Yay. No. 132. ve Yabanclama,

Topuolu, H a m i d e : Genel Sosyoloji Ders Notlar, (oaltma), Ankara, 1968. Tun, S e v i m : Trkiye'de tim Fakltesi Yay. Eitim Eitlii, Ankara, 1969, A.. Ei-

Ttengil, C. Orhan: Az Gelimenin Sosyolojisi, istanbul 1972., ist. ni iktisat Fak. Yay. Uysal, efik: Lise rencilerinin Meslek Seimleri, Ankara, 1970, A.. Eitim Fakltesi Yay. lgiiray, Metin: Kalknma Sorunu, istanbul, 1974, Varlk Yay. 414

Vander Zanden, W. J a m e s : Sociology, U.S.A., 1975, Third Ed. Var, F a t m a : Eitimde Program Gelitirme, Teori ve Teknikler, Ankara, 1971, A.. Eitim Fakltesi Yay. No. 20, 1. bask. Var, F a t m a : Trkiye'de Lisans-st Eitim (Sosyal Bilimlerde), Ankara, 1973, A.. Eitim Fakltesi Yay. Var, Fatma-Doan, Hfz.: Eitime Giri (oaltma), Ankara, 1971, A.. Eitim Fakltesi Yay. Waller, Willard: The Sociology of Teaching, 3th Printing, U.S.A., 1967. YVeinberg, Cari: Education And Social Problems, U.S.A. 1971. Yasa, b r a h i m : 25 Yl Sonra Hasanolan Ky, Ankara, 1969, S.B.F. Yay. Yasa, b r a h i m : Ankara'da Gecekondu Aileleri, Ankara, 1966, Salk Bak. Yay. Ylmaz, T a h s i n : Eitim Bilimine Giri, stanbul 1972. Young, K.-Mack. R.: Sociology and Social Life, U.S.A., 1959. Yukc, S.T.: Fundamentals of Recreation, U.S.A., 1970. Yurdaydn, H s e y i n : slm Tarihi Dersleri, Ankara, 1971, A.. lahiyat Fakltesi Yay. 0 Trkiye'de Salk Alannda nsangc Aratrmas (Bulgular ve n Rapor), Ankara 1966, Hfzsshha Okulu Yay., oaltma. Modernization and the Migration of Talent. The Committee on the international Migration of Talent A Report From Education and IVorld Affairs, U.S.A., 1970.

% The International Migration of High Level Manpower-Its Impact on the Development Process. 1970. The Committee on the International Migration of Talent Pralger Publishers. % Trk Kynde Modernleme Eilimleri Aratrmas, Rapor-1, Ankara, 1970, D.P.T. Yay. imkn ve Frsat Eitlii Bakmndan Trk Mill Eitimindeki Gelimeler, 1955, 1968. % Access to Higher Education in Europe, UNESCO, 1968. % Atatrk ve Eitim, Ankara, 1981, T.E.D. Yayn. 415

Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu, Ankara, 1981. A.. Eitim Fak. Yay. No. 92. Kalknma Pln, nc Be Yl, D.P.T. Yay. 1973-1977 Ankara, 1973,

% Modern Toplum ve Eitim, (ev. Nvit Ukan, Abdurrahman iner), Ankara, 1971. M.E.B. Yay. 0 The Foundations of Education, Australia, 1968, Second Ed.

416

II. MAKALELER VE NCELEMELER

Adem, M a h m u t : "Planl Bir Eitim Dzeni Kurulmaldr". Eitim ve Bilim Derg., Say 21, Cilt 4, Eyll 1979. Akyz, Yahya.: "lkokul retmenlerinin Geim Sorunlar ve Meslekten Ayrlmalar", Eitim Sosyolojisi (Kaynak Metinler) kitab iinde, Ankara, 1971, A.. Eitim Fakltesi Yay. Akyz, Yahya: "Eitim ve Siyaset", Eitime Giri isimli oaltma iinde, Ankara, 1971. Anderson, C. Arnold: "Le role des Facteurs Sociologiques dans la demande d'education, in Objectifs Sociaux et Planification De L'enseigme", OECD, 1969. Armaolu, F.-Birkhead: "Siyasal Bilgiler Fakltesi 1946,-1955 Mezunlar Hakknda Bir Aratrma", oaltma, Ankara 1956, T O D A E Yay. Akn, I.C.-zalp, .: "Eskiehir .T.l. Akademisi 1971-1972 retim Ylndaki Son Snf rencileriyle lgili Bir Aratrma''', Eskiehir kt. Tic. lim. Akad. Dergisi, Cilt 8, Say 2. Atabek, Erdal: " Amerika' da Trk Hekimleri", Cumhuriyet Gazetesi, 3 ubat 1971. Ayta, K e m a l : "Baltacolu'nun Eitim Sisteminin Ana Geliimi", Yeni * Adam, Say 921, Mays. 1978. Baaran, F a t m a : "Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi rencileri zerinde Psiko-Sosyal Bir Aratrma", 50. Yldnm Anma Kitab iinde, Ankara, 1974, A..D.T.C.F. Yay. Baldwin, B. George: "Beyin G m?" Ufuk Derg., Cilt 3, Say 2. Coleman, S.J.: "The Concept of Euality of Educational Opportunity" in The School in Society, U.S.A., 1971. 417

avdar, Tevfik: "Bir Yaygn Eitim Deneyi-Halk Evleri. Trkiye'de Yaygn Eitim" (Seminer Teblileri) isimli kitapta. EskifShir, 1975. Eskiehir Ikt, ve Tic. lim. Akad. Yay. ilenti, K m u r a n : "ocuk ve Kitle letiim Aralar". ocuk ve\Eitim isimli kitapta, Ankara, 1960., T.E.D. Yay. * iek, A h m e t : "Ky retmeni ve Kalknma", Eitim ve Bilim Eterg. Cilt 5, Say 26, Temmuz 1980. Eren, H a s a n : "Atatrk ve Zya Gkalp, Trk Dili, Say 254. Floud, J.: "Educational Sociology" in "A Dictionary of the Social Sciences", Ed. J . Gould and W. Kolb, 1964, Unesco. Frey, F.-Payaslolu, A.: "Babalarnn Mensup Olduu Meslekler Bakmndan Siyasal Bilgiler Fakltesi rencileri zerinde Bir nceleme", S.B.F. Dergisi, Cilt 13, Say 3, Ankara, 1958. Gerdy, F. Donald: "Classical Vievus on Education", The Encylopedia of Education, Vol. 8., 1971. Goslin, A. David: "Social Change and Education" in Foundations of Education, Second Ed., George, F. Kneller, U.S.A., 1967. Goetz, J.Preissle-Hansen, J. F r i e d m a n n : "The Cultural Analysis of Schooling", Council on Antropology and Education Quarterly, Nov. 1974, Vol, 5, No. 4. Gross, Neal: "Eitim Sosyolojisi", Eitim Sosyolojisi (Kaynak Metinler) iinde. (ev. Hamide Topuolu, Mine G), Ankara, 1971, A. . Eitim Fakltesi Yay. Grkaynak, H i k m e t : "Beyin G ve Yeni Smrgecilik", Gazete, 18 Ekim 1970. Grkaynak, pek: "Okul Byklnn renci Yaamna Psikoloji Derg., Say 10, Haziran 1980. Yeni Etkisi'\

Gzel, Aye Gl: "Cumhuriyet Dneminde stn Yetenekli ocuklarn Ye- ' titirilmesine likin Yasal Olanaklar", 50. Yla Armaan isimli kitapta, Ankara 1973, A.. Eitim Fak. Yay. Halsey, A.H.: "Sociology of Education" in A Dictionary of Sociology Ed. D.G. Mitchel, 1968. Halsey, A.H.: "niversitelerin Deien Fonksiyonlar" (ev. Mahmut Tezcan), A.. Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1-4.

418

Hansen, Donald: " The Uncomfortable Relation of Sociology of Education" - in On Education Sociological Perspectives. Edt. Donald A. Hansen and Joel E. Ferstl, 1967. nari, Mustafa: "Turdu Terk Eden Kabiliyetler," Cumhuriyet Gazetesi, s j l 5 Kasm 1963. Klineberg, Otto: "Deien Bir Dnyada Kltr eitlilii", Derg., Say 7, Temmuz 1982. Gr

Kneller, F. George: "Political deologies"in Foundations of Education, U.S.A., 1971. Kneller, F. George: "The Impact of Culture" in Foundations of Education, U.S.A., 1971, Third Ed. Kray, Mbeccel: "Toplum Yapsndaki Temel Deiimlerin Tarihsel Perspektifi: Bugnk ve Yarnki Trk Toplum Yaps", "Mimarlk Semineri" isimli kitapta, Mimarlar Odas Yay. Kvaraceus, C. W i l l i a m : "Alienation as a Phenomenon of Youth" in Alienation: Plight of Modern Man? Ed. C. Bier S. j. U.S.A., 1972 K i m r , P a r l a : "Outflov of High Level Manpover From Turkey" Nov. 1970, for R.C.D. Seminar on Brain Drain. oaltma. Kk, Yaln: "Bilim Adam" Milliyet Gazetesi, 14 Kasm 1967. Kk, Yaln: "Fen Lisesi Denemesi", Milliyet Gazetesi, 5 Aralk 1970. Kk, Yaln: "Mimar ve Mhendis Eylemleri" 21 Ocak 1971. Milliyet Gazetesi,

Kk, Yaln: "Bilim Adam Yetitirmek", Milliyet Gazetesi, 14 Ekim 1967. Labelle, J. T h o m a s : "Alternative Educational Strategies: The Integration of Learning Systems In The Community", U.S.A., 1974. Sec. Rev. oaltma. Leggatt, T.: " Teaching As a Profession" in "Professions and Professionalization", Ed. J.A. Jackson, England., 1970. Lecompte, Gney: "Trkiye'de Aile i ocuk Geliimi ve Eitimi Sistemi" M.E.B. Say 1, 1979. M. Scotford - Archer-M. Y a u g h a n : "Domination and Assertion in Educational Systems" in Readings in The Theory of Educational Systems, Ed. E. Hopper, London 1971. 419

McGee, Reece: "Education and Social Change" in On EducationSociological Perspectives, U. S.A., 1967. Nash, J. Robert: " The Convergence of Antropology and Education"in George Spindler; Education and Cultural Process, U.S.A., 974. Nevvmann, M. Fred: "Reducing Student Alienation in High [chool : Implications of Theory". Harvard Educational Review, Vol.. 51, No. 4, November, 1981. Ottaway, A.K.C.: " The Educational Sociology of Emile Durkheim". British Journal of Sociology, Vol. 6,. No. 3., Sept. 1955. Ozankaya, zer: "Siyasal retim ve Fransada'ki Durumu", d a n ' ^ Armaan" isimli kitabn iinde, Ankara 1969. "Aba-

z t r k , Orhan: "Anadolu Toplumunda zerklik ve Girime Duygularnn Kstlan", 5. Mill Nro Psikiyatri Kongresi, 1970. Razon, N o r m a : "alan Anne ve ocuk", Aile ve ocuk Derg., say 1, ist. 1981. Razon, N o r m a : "Tembel ocuk" : Eitim ve Bilim Derg., Cilt 6 say, 32 Ankara, 1981 Reagan, M. Gerald: " The Schools and Alienation" in Alienation. Ed. Frank Johnson, U.S.A., 1973 Robertson, l a n : "Indian Caste System"ix Encylopedia of Sociology, U.S.A., 1974. Robertson, l a n : "Lenski's Theory of Stratification" of Sociology, U.S.A., 1974. in Encyclopedia

Rosenberg, H. D o u g l a s : "Feudalism"in Encyclopedia of Sociology, U.S.A., 1974. Sayar, N.: "Geri Bir Zihniyetin Kalntlar", retim Derg., Yznc Yl zel Say. Meslek ve Teknik

Sencer, Y. - Gray, . : "lkokul retmenlerinin Sorunlar, Toplumsal ve Meslek zellikleri" 13. Ulusal Psikiyatri ve Nrolojik Bilimler Kongresi 1977, Ankara 1978, Hacettepe ni. Yay. Singleton, J o h n : "Implications of Education as Cultural Transmission" in Education and Cultural Proces. U.S.A., 1974. Shunk, W.-Goldstein, B.-: "Anthropology and Education". of Educatinal Research, 34 (1). Review

ah^tkesen, Ali: "Ankara Yldrm Beyazt Sanat Enstitsne 1956-1971 Yllan Arasnda Devam Eden rencilerin Baba Meslekleri zerine Bir jnceleme," (oaltma), Ankara 1972, A.. Eitim Fakltesi Yay. Sch^ffer, Edvvard: :tAlienation And The Sociology of Education" fcational. Theory, Vol 20. No. 2., Spring 1970. Seeman, Melvin: "On The Meaning of Alienation" Sociological Review, Dec. 1959, Vol 24, No. 6. Tan, Mine: "Atatrk Dn ve Karma Eitim", Sempozyumu Boazii ni. edu-

American

stanbul, Atatrk

Tezcan M a h m u t : "Memleketimizde Genel Sosyoloji"nin Kapsam ve retimi zerine", A.. Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 1, No. 1-4. Tezcan, M a h m u t : Gecekondularda Nasl Bir Eitim? Milliyet Gazetesi, 26 Eyll 1980. Tezcan, M a h m u t : "Toplumumuzda Meslek ve Teknik retimle lgili Deer Yarglar ve Deime Eilimleri," A.. Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 5, Say 1-2. Tezcan M a h m u t : "Video ve Eitim", Mart 1983. Eitim ve Bilim, Say 42,

Tezcan, M a h m u t : "Memleketimizde Gezici Ky Kurslar ve Baz Sorunlar Hakknda Birka Not". Eitim Hareketleri Dergisi, Say 180 181. Tezcan, M a h m u t : "Sosyoloji Asndan Atatrk" Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu Ank. 1981, A.. Eitim Fak. Yay.
/

Tezcan, M a h m u t : "Beik Kertme Nianl Gelenei ve ayrba Ky Uygulamas", A.. Eitim Fakltesi Derg., Cilt 13, Say 1-2, 1980, Ankara 1981. Tezcan, M a h m u t : "Trkiye'nin Beyin G Sorunu" Eitim ve Bilim Derg., Cilt 6, Say 36, Mart 1982. Tokgz, Oya: "Kitle letiim Aralarnn stenilmeden renmede Rol ve nemi", Eitim ve Bilim Derg., Cilt 8, Say 47 Ankara 1983. Topuolu, H a m i d e : "o. Yl, o. Snf", Smerbank Kasm 1974, Cilt 13, Say 149, Atatrk zel says. Derg.,

Topuolu, H a m i d e : "nc Dnya ve Eitim" (Maurice Guernier'den eviri) Eitim Sosyolojisi-Kaynak Metinler kitab iinde, Ankara, 1971. Eitim Fak. Yay. 421

Topuolu, H m i d e : "Eitim Sosyolojisi" (Tanm, Konusu, Soranlar) "Eitim Sosyolojisi" (Kaynak Metinleri) kitab iinde. Ankara 1971, A.. Eitim Fakltesi Yay. No. 14. T m e r , Melih: "Beyin G", Cumhuriyet Gazetesi, Aralk 1969. Ttengil, C. Orhan: "Sosyal Tapmza Bal Eitim ve retim Sorunlar", Prof. Dr. Refi kr Suvla Armaan iinde, stanbul 1970. Ttengil, C. O r h a n : "Atatrk ve Zba Dili, Say 302. Gkalp Balantlar" Trk

lk, Siral-Arsoy, Sezen: "rencilerin Arkada Tercihleri" Eitim ve Bilim Cilt 8, Say 45, Eyll 1983. Weinberg, Cari: "Social Change" in "Foundations of Education", Third Ed., George F. Kneller, U.S.A., 1971. Weber, Max: " The Typological Position of Confucian Education" in The School in Society, Ed. S.D. Sieber and D.E. Wilder, U.S.A., 1973 Weber, M a x : " The Rationalization of Education and Training" in The School in society, Ed. S.D. Sieber and D.E. Wilder, U.S.A., 1973. Yavuzer, Haluk: "Okulda Baarszlk" 3, st. 1983. Aile ve ocuk Derg., Say

"Beyin Smrgecilii" : Yn. Derg., 30 Haziran 1967, Say 222. 1243 Sayl ve 5.3.1970 tarihli Kanun. Resm Gazete, Say 13445. "Bilim Adamlar Memleketlerini Niin Brakp Gidiyorlar"? (ev: Meral Gazpral), Ayna Derg., Say 2. "Beyin Akm": Bilim ve Teknik Derg., Cilt 1, Say 9. Temmuz 1968. Drdnc Be Yllk Kalknma Plan. Eitim ve Bilim Derg., Temmuz 1980, Cilt 5, Say 26. t

8. Mill Eitim ras, 28 Eyll - 3 Ekim 1970, Esaslar/Raporlar, Kararlar, M.E.B. Yay. slm Ansiklopesidi, Abid Maddesi, 1. Cilt. 1950.

422

YAZARIN ZGEM Yazar, 1940 ylnda Ankara'da domu, ilk, orta ve lise renimini Ankara'da yapmtr. Lisans renimini A.. Siyasal Bilgiler Fakltesinde tamamlamtr. ki yllk yedeksubaylk hizmetinden sonra, bir sre Babakanlk Devlet Personel Dairesinde almtr. 1967 ylnda A.. Eitim Fakltesine Sosyoloji Asistan olarak girmi, ayn fakltede retmen Yetitirme Programn bitirmi ve sonra Eitim Sosyolojisi alannda yksek lisans (Master) dercccsini almtr. Daha sonra ayn fakltede yine ayn dalda doktora yapmtr. 1980 ylnda niversite Doenti olmutur. 1974 ylnda A.B.D. Kaliforniya Devlet niversitesinde (ULA) ve 1983 ylnda Londra niversitesi Eitim Enstitsnde alan ile ilgili almalarda bulunmutur. Yazar halen A. . Eitim Bilimleri Fakltesinde retim yesidir. Ayrca Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Sosyoloji ve Sosyal Antropoloji blmlerinde dersler vermektedir. Yazarn eitli bilimsel dergilerde Sosyoloji, Eitim ve Sosyal Antropoloji alanlarnda yaynlanm ok sayda makale, inceleme ve evirileri vardr. YAZARIN DER KTAPLARI 1. 2. 3. Trk Sosyoloji Bibliyografyas 1 9 2 8 - 1968, Ankara, 1969, A.. Eitim Fak. Yay. No. 6 (Mevcudu kalmad) K a n Dvalar - Sosyal Antropolojik Y a k l a m (2. Bas) Ankara, 1981, A.. Eitim Fak. Yay. No. 99. Trklerle lgili Stereotipler (Kalp Yarglar) ve Trk Deerleri zerine Bir D e n e m e (Doktora Tezi), Ankara, 1974, A.. Eitim Fak. Yay. No. 44 (Mevcudu kalmad) Sosyolojik Adan Bo Z a m a n l a r n D e e r l e n d i r i l m e s i (kinci Bas) Ankara, 1982, A.. Eitim Bilimleri Fak. Yay. No. 116. Kltrel Antropoloji Asndan Balk Paras Gelenei. Ankara, 1981. Kuaklar atmas. Okuyan ve alan Genlik zerine Bir Aratrma. (Doentlik Tezi) Ankara, 1981. Sosyal ve Kltrel D e i m e . Ankara, 1984, A.. Eitim Bilimleri Fak. Yay. No. 129. Fiyat: 680 T.L.

4.

5. 6. 7.