2009

Harita Bilgisi

Mikail Mutlu
0

Harita Bilgisi
A. Harita ve lek
1. Harita
nsan ile doal evre arasndaki karlkl ilikiyi inceleyen corafyann dal, nedensellik ve balant olmak zere 3 temel prensibi vardr. Corafya konular ilerken elde edilen verilerin veya ulalan sonularn yeryzndeki daln haritalar yardmyla yaplr. Haritalar sayesinde corafi bilgiler daha kolay anlalr hale gelir ve aklda kalc olur. Bu nedenle haritalar corafya biliminin kulland vazgeilmez aralarn banda gelir. Yeryznn tamamnn veya bir blmnn, kubak (tepeden) grnnn, belli bir oranda kltlerek, bir dzlem zerine aktarlmasyla elde edilen izimlere harita denilmektedir. Harita bilimine ise kartorafya ad verilir. Yeryz ile ilgili btn izimler harita zellii tamaz. Bir izimin harita zellii tayabilmesi iin gereken unsurlar unlardr: Harita tam tepeden (kubak) izilmelidir. Eer belli bir ayla (perspektifle) izilirse, resim zellii tar. Tam tepeden baklmasndaki ama izilecek blgenin her yerinin grlmesidir. lek kullanlmaldr. Klmede kullanlan orana lek denir. leksiz yaplan izimler kroki zellii tar. Krokiler, lek kullanlmad iin haritalardan ayrlr. izimin kada (dzleme) aktarlmas gerekir.
ekil 2: Kroki

1.2. Kroki lek olmadan yaplan kabataslak izimlere kroki denir. Krokiler, lek kullanlmad iin haritalardan ayrlr.

nceleri yerden yaplan lmler sonucu elde edilen verilerle, yeryznn tepeden grnmleri salanyordu. Gnmzde, haritalar izilirken uaktan ya da uydulardan ekilmi fotoraflardan yararlanlr. Bu yeni harita izme yntemine fotogrametri denir. Corafi Bilgi Sistemleri'nin kullanlmaya balanmasyla corafi olaylara ait veriler daha kolay haritalanabilme olanana sahip olmutur. Corafi Bilgi Sistemi (CBS), yeryzndeki fiziki ve beer unsurlara ait verilerin toplanmas, depolanmas, ilenmesi, gsterilmesi ve analiz edilmesini salayan sistemdir. Toplanan veriler bilgisayar ortamnda grsel verilere dntrlr. CBS ile toplanan verilerin srekli gncellenebilmesi corafyaclara nemli kolaylklar salamaktadr. CBS ile farkl veriler ayn veri tabannda birletirilebilmekte, elde edilen grsel verilerin kolay analiz edilebilmesi salanmaktadr.

1.1. Plan lei 1/20.000e kadar olan haritalardr. Planlar ile haritalar arasndaki en nemli fark izimi yaplan alann geniliidir. Planlar, dar alanlarn ayrntl izimleridir. rnein inaat, arsa, mahalle ve ehir planlar gibi

ekil 1: Ev Plan

ekil 3: CBS ile farkl veriler ayn veri tabannda bir araya gelmektedir.

2. Harita izim Metotlar

Haritalar yeryznn tamamnn veya bir blmnn dzlem zerine aktarlmasyla oluturulur. Yeryz ekillerinin uzunluklarn, alan llerini ve ynlerini hatasz olarak model kre zerine aktarmak mmkndr. Ancak istediimiz byklkte model kre yapmamz, tamamz ve kullanmamz mmkn deildir. Bu nedenle dz yzeylere izilen haritalar daha kullanldr. Ancak Dnya'nn kendine zg olan kutuplardan bask, Ekvator'da ikin geoit eklini dzlem zerine bozulmadan aktarmak imknszdr.

2.2. Konik (Alan Koruyan) Projeksiyon Krenin evresine koni eklinde kat sarlmasyla oluturulur. Bu yntemde izilmi haritalarda ekiller bozulur ama alanlar korunur. Orta enlemler ve evresindeki blgelerin iziminde kullanlr. Ayrca kutup evresinin ve kk alanlarn iziminde de kullanlr. Bu yntemde ekvatora doru bozulma artar.

Uyar:
Haritalardaki bozulmalarn temel sebebi dnyann eklidir. Ayrca yer ekillerinin engebelilii, kylarn ok girintili kntl olmas ve kubak yani lein kk tutulmas haritalarda hatalara sebep olmaktadr.

Kta ve okyanuslar dzlem zerine aktarrken bozulmalar en aza indirebilmek iin harita iz dm de denilen projeksiyon yntemleri gelitirilmitir. En ok kullanlan projeksiyon yntemleri unlardr: 2.1. Silindirik (A Koruyan) Projeksiyon Bir krenin evresine silindir eklinde kat sarlmasyla oluturulur. Bu yntemle yaplan haritalarda ekvator ve evresi gerek alann korurken, kutuplara doru gidildike alanda bozulma artar. Bu yntem daha ok deniz ve hava ulamnda yararlanlan haritalarn hazrlanmasnda kullanlr.
ekil 5: Konik Projeksiyon

2.3. Dzlem (Uzunluk Koruyan) Projeksiyon Bir dzlemin kreye herhangi bir noktada teet olarak geirilmesiyle oluturulan bu izimde ekil ve alanlarda bozulmalar meydana gelir. Teet noktasndan uzaklatka bozulma artar. Bu yntem daha ok dar alanlarn ve byk lekli haritalarn iziminde kullanlr.

ekil 4: Silindirik Projeksiyon

ekil 6: Dzlem Projeksiyon

2.4. Gerek ve zdm Alan Projeksiyonlar, iz dm (ykseltinin sfr metre kabul edilmesi) esasna gre izildiinden, ykseltinin ve engebenin fazla olduu lkelerde iz dm alan ile gerek alan arasndaki fark artar. rnein Trkiye, Hindistan, svire, Avusturya gibi lkelerin ykseltisi fazla ve yer ekilleri de engebelidir. Buna bal olarak bu lkelerde gerek alan ile iz dm alan arasndaki fark fazladr. Danimarka, Belika, Hollanda, Msr gibi lkelerin ise ortalama ykseltileri az ve yer ekilleri de az engebelidir. Buna bal olarak, bu lkelerde de gerek alan ile iz dm alan arasndaki fark azdr.
Uyar Bir yerin iz dm yz lm, arazideki ykseklikler ve ukurluklar dikkate alnmadan, her yer dzlk kabul edilerek yaplan hesaplamalar sonucu elde edilir. Gerek yz lm ise bu ykseklik ve ukurluklar dikkate alnarak hesaplanr.

Arada yaklak 34.000 kmlik bir farkn bulunmas Trkiyenin dalk bir lke olduunu gsterir. Trkiyede gerek alan ile iz dm alan arasndaki farkn en fazla olduu blgeler Dou Anadolu ve Karadeniz, en az olduu blgeler ise Marmara ve Gney Dou Anadoludur.

3. Haritann Elemanlar (Unsurlar)

Bir harita zerinde insan ve doaya ait unsurlarn tamamn vermek mmkn deildir. Bu nedenle haritalar belirlenen bir amaca gre izilmelidir. rnein, Trkiye Toprak Haritas, Avrupa Fizik Haritas ve stanbul dar Bln Haritas gibi. Haritalar ierdikleri bilgi ynnden farkllklar gsterse de her haritada bulunmas gereken unsurlar vardr. Bunlar: Harita bal Corafi Koordinatlar lek Yn oku Lejant

Trkiyenin gerek alan: 814.578 km Trkiyenin izdmsel alan: 780.576 km

ekil 7: Harita iziminde dikkat edilecek unsurlar (Harita elemanlar)

4. lek
Dnya ya da herhangi bir yerin haritas izilirken arazideki gerek uzunluklar belli oranda kltlr. Haritalardaki bu kltme oranna lek ad verilir.

4.2. izgi (izik) lek Kltme orannn bir izgi eklinde gsterilmesidir. izgi lekte birim metre ya da kilometre olarak gsterilir.

Bir haritann lei, haritas izilen alann gerekte ka kez kltldn gsterir. rnein; 1/500.000 lekli bir haritada herhangi bir yere ait gerek uzaklk harita zerinde 500.000 defa kltlmtr. ki tr lek vardr. 4.1. Kesir lek Haritadaki kltme edilmesidir. orannn baya kesirle ifade

Haritalarda kesir lekten daha ok izgi lek kullanlr. izgi lein en byk faydas haritann fotokopi ve fotoraf gibi yntemlerle bytlp, kltlnce (grafik lekte de ayn oranda byme ve klme olacandan) haritann leinde bozulma olmamasdr. izgi lekte 0'dan nceki blm milimetrelere blnr. Bu blm haritalardaki 1 cm'den daha kk uzunluklarn llebilmesi iin izilir. Ayrca izgi lek yardmyla ku uuu uzakl hesap yapmakszn kt, ip, kalem gibi nesnelerden yararlanarak bulabiliriz.

Kesir leklerde, birim cm olarak alnr. Kesir lekte pay daima 1'dir ve harita zerindeki 1 cmyi gsterir. Payda ise kltme oranna gre deiir ve gerek uzunluun ne kadar kltldn gsterir. rnein: 1/500.000 lekli haritadaki 1 cm uzunluk gerekte 500.000 cm kltlmtr. 500.000 cm = 5 km olduuna gre bu haritadaki 1 cm ile gsterilen uzunluk gerekte 5 km'ye eittir. Kesir lekte payda ile lek arasnda ters oran vardr. Payda kldke lek byr, payda bydke lek klr.

ekil 9: izgi lek ile ku uuu uzunluu hesaplama

RNEK SORU (1981-SS)

Yukarda verilen haritaya gre, Ky kentle Adal aras ku uuu olarak yaklak ka kmdir? A) 200 ekil 8: Payda ile lek arasnda ters orant vardr. ZM Harita zerinde llen uzunluk izgi lee uyarlannca ku uuu uzakln yaklak 300 km olduu grlr. Yant B B) 300 C) 400 D) 500 E) 600

4.3. leklerin Birbirine evrilmesi Haritalarda izgi lekten, kesir lek ya da kesir lekten, izgi lek hesab yaplabilir. a. izgi lein Kesir lee evrilmesi izgi lekte; izgi lein boyu harita uzunluuna eittir. Aksi belirtilmemise, entikler aras 1 cm kabul edilerek toplanr ve harita uzunluu bulunur. Gerek uzunluk ise sfrn sandaki son deer ile varsa solundaki deerin toplamdr.
rnek Aada verilen izgi lein kesir lek deeri nedir?

b. Kesir lein izgi lee evrilmesi

rnek leinin izgi lek olarak deeri nedir?

zm leimizde gerek uzunluklar 600.000 kez kltlmtr. Yani haritadaki 1 cmlik uzunluk gerekte 600.000 cmye eittir. Ya da 1 cm = 6 km. izgi leklerde entikler aras 1 cm olduuna gre her bir entik arasnn 6 km olmas gerekir.

1 cm

zm Verilen izgi lein boyu ve entikler arasnn ka cm olduu belirtilmemi. Bu nedenle entik aras 1 cm kabul edilir.

1 cm Harita Uzunluu: 4 cm

1 cm

1 cm

1 cm

Gerek uzunluk: 6 + 2 = 8 km

Kesir lekte pay daima 1dir. Bu nedenle sadeletirme yapyoruz.

Kesir lekte birim cm olduu iin paydadaki km olan deere 5 tane 0 ekleyerek cmye eviriyoruz. Yukardaki izgi lein kesir lek deeri olarak dir.

5. Harita eitleri
Harita gruplandrmalarnda en yaygn olan leklerine ve konularna gre yaplandr. 5.1. leklerine Gre Haritalar a. Byk lekli Haritalar lei 1/200.000e kadar olan haritalardr. Planlar ve topografya haritalar olmak zere ikiye ayrlr. Planlar: lei 1/20.000e kadar olan haritalardr. En ayrntl haritalardr. Ev, sokak, cadde vb. planlar rnek verilebilir. Topografya haritalar: lei 1/20.000 ile 1/200.000 arasnda olan haritalardr. Bu haritalarda il ve ile merkezleri, kyler, ana ve tali yollar, akarsu da, gl gibi temel fiziki zellikler gsterilir.

Byk lekli hazrlanmalardr.

haritalarda

esas

nokta

ayrntl

b. Orta lekli Haritalar lekleri 1/200.000 ile 1/500.000 arasnda olan haritalardr. Ayrntlar ve gsterilen alan orta derecelidir. eitli amalarla hazrlanm il ve blge haritalar, uu, yol, jeoloji, tektonik, maden haritalar rnek verilebilir. c. Kk lekli Haritalar lekleri 1/500.000den kk olan haritalardr. rnein 1/750.000, 1/1.000.000, 1/30.000.000 Bu haritalarda ayrnt iyice azalr. Byk merkezleri, gller ile yksek dalar gsterilir. yerleim

Duvar haritalar ve atlaslardaki haritalar rnek verilebilir.

Kk lekli Harita 1/5.000.000

Orta lekli Harita 1/500.000

Byk lekli Harita 1/10.000

ekil 10. Ayn Blgelere Ait Farkl leklerde Uydu Grntleri ve Haritalar. Kaynak Google Maps.

d. Byk ve Kk lekli Haritalar Arasndaki Farklar Byk lekli Harita 1/10.000 Kk lekli Harita 1/5.000.000

Profil karma gibi alanlarda faydalanlr.

lein paydas kktr.

lein paydas byktr.

lek paydas ile lek arasnda ters orant vardr.

Kltme oran azdr.

Kltme oran fazladr.

ekil 11: Trkiye Fiziki Haritas

Siyasi Haritalar
Ayrntlar gsterme gc fazladr. Ayrntlar gsterme gc azdr.

lkelerin snrlarn askeri bloklar, ktalar gsteren haritalara siyasi harita; lke iindeki il, ile ve ky gibi idar birimler arasndaki snrlar gsteren haritalara ise idar bln haritas ad verilir. Bu haritalar sadece snrlar gsterir. Ayrca belli bal gller ve akarsular da gsterilebilir.

Bozulma-hata oran azdr.

Bozulma-hata oran fazladr.

Haritas izilen alan dardr.

Haritas izilen alan genitir.

Kt zerinde daha fazla yer kaplar.

Kt zerinde daha az yer kaplar.

Ayn da gsteren byk lekli haritada izohips says daha fazladr. Ayn da gsteren byk lekli haritada izohipsler aras ykselti fark daha azdr.

Ayn da gsteren kk lekli haritada izohips says daha azdr.

ekil 12: Trkiye dari Bln Haritas

Ayn da gsteren kk lekli haritada izohipsler aras ykselti fark daha fazladr.

Beeri Haritalar Nfus miktarn, nfus daln, insanlarn milliyetlerini, dillerini, kltrlerini ve yaam biimlerine ait zelliklerin daln gsteren haritalara beer haritalar denir.

5.2. Konularna Haritalar

(Kullanm

Amalarna)

Gre

Her haritann ortak noktas kara ve denizlerin daldr. Haritalar birbiriden ayran temel faktr, ierdikleri bilgilerin farklldr. Bu nedenle haritalar kullanm amalarna gre genel ve zel haritalar olmak zere ikiye ayrlr. a. Genel Haritalar Yaygn olarak kullanlan atlas ve duvar haritalardr. Fiziki, siyasi, beeri ve ekonomi haritalar bu gruba girer. Fiziki Haritalar Yeryz ekillerini, ykselti ve eim gibi zellikleri gsteren haritalara fiziki harita denir. Bu haritalardan; Ykselti belirleme Eim hesaplama
ekil 13: Marmara Blgesi Nfus Younluu Haritas

Ekonomik Haritalar nsanlarn ekonomik faaliyetlerini, ekonomik faaliyete konu olan mal ve hizmetlerin daln gsteren haritalara ise ekonomik haritalar ad verilir. b. zel Haritalar Belli bir amaca ynelik belli bir konunun uzman tarafndan hazrlanm haritalardr. Jeoloji, jeomorfoloji, bitki rts, toprak tipleri, iklim, ya vb. haritalardr.

1. Kabartma Yntemi
Bu yntemle yer ekilleri bir lek dhilinde kltlr. Ykselti basamaklarna gre renklendirilir. Maket hline getirilir. Bu yntemin maliyeti yksek, yapm gtr. Bu nedenle kabartma yntemi ok kullanlmaz. Yer ekillerini geree en uygun gsteren yntemdir.

ekil 14: Anadolu Blgesi Ya Haritas

ekil 15: Kabartma Yntemi ile Yaplm Bir Harita

2. Glgelendirme Yntemi
Uyar Btn haritalarda; - lee bal olarak uzunluk ve alan - Koordinatlara bal olarak corafi konum - Yn okuna bakarak yn bulunabilir. Ancak - Ykselti belirleme - Eim hesaplama - Profil karma ilemleri sadece fiziki haritalarda yaplr.

Bu yntemle yaplan haritalarda, n belli bir ayla yer ekilleri zerine geldii kabul edilir. Dz yerler aydnlk, eimli yerler glge olarak gsterilir. Eim arttka glgenin koyuluu artar. Glgelendirme ynteminde ykselti basamaklar bulunmadndan, tam bir ykselti tespit etmek ve profil karmak olanakszdr. Bu nedenle modern haritaclkta yardmc yntem olarak kullanlr.

B. Haritalarda Yzey ekillerinin Gsterilmesi

Yer Yuvarla'nn yzeyinde yer alan ekiller, belirgin zellikleri ve ayrntlaryla en doru biimde jeomorfoloji haritasnda gsterilir. Bu haritalarda yeryz ekillerinin her biri zel iaretlerle ifade edilir. Yeryznn temel ekilleri olan ukurluklar, kabarklklar ile ykselti basamaklar ve eimlerinin gsterilmesinde deiik yntemler kullanlr. Bu yntemler kullanlarak izilen haritalar, topografya haritalar ya da fiziki haritalar olarak adlandrlr. Bu haritalarda yeryz ekilleri; kabartma, glgelendirme, tarama, renklendirme ve e ykselti (izohips), olmak zere be farkl yntemle gsterilir.
ekil 16: Glgelendirme Yntemine Gre Yaplm Harita

3. Tarama Yntemi
Bu yntemle, ykselti basamaklarnn aralar tarama yaplarak izilir. Eimin fazla olduu yerler daha sk, kaln ve ksa izgilerle taranr; eimin az olduu yerler seyrek, ince ve uzun olur. Dz olan yerlerde tarama yaplmaz. izgi gruplar arasnda bulunan halka eklindeki boluklar ykselti basamaklarn gsterir. Bu yntem byk lekli ve zel amal haritalarn hazrlanmasnda kullanlr. Gnmzde fazla kullanlmayan bir yntemdir.

5. E Ykselti (zohips) Yntemi

Deniz seviyesinden itibaren ayn ykselti deerlerine sahip noktalar birletirerek oluturulan kapal erilerle e ykselti (izohips) erisi, bu yntemle yzey ekillerinin gsterilmesine e ykselti (izohips) yntemi denir. Deniz seviyesine gre ayn derinlikteki noktalarn birletirilmesi ile oluan erilere de e derinlik (izobat) erileri denir. Ky izgisi izohips ile izobat erilerinin kesitii yerdir. Topografya ve fizik haritalarda yzey ekilleri ounlukla, e ykselti erileriyle gsterilir. E ykselti erileri ile izilen haritalar anlayabilmek iin, baz zelliklerini bilmek gerekir. 5.1. zohipslerin Balca zellikleri Yeryz ekillerinin biimlerini ve ykseltilerini kubak olarak yanstrlar. ie gemi kapal erilerdir. Birbirleriyle kesimezler. zohipsleri kesen izgiler akarsular gsterir. Her izohips kendinden daha yksek olan bir eriyi evreler. Yani en dtaki eri en alak yeri; en iteki eri en yksek yeri gsterir.

ekil 17: Tarama Yntemi

4. Renklendirme Yntemi
Fiziki haritalarda ykselti basamaklarn gsterebilmek iin renklendirme yntemi kullanlr. Genel kullanm olarak renkler deniz kysnda koyu yeilden balar. Ykselti arttka ak yeil, sar, turuncu, ak kahverengi ve koyu kahverenginin tonlar kullanlr. Renklendirme ynteminde renkler yer ekillerini ifade etmek iin deil, ykselti basamaklarn gstermek iin kullanlr. Bu yntemle yaplan haritalarda yeil ile boyanan yerler her zaman ormanlar veya ovalar, kahverengi ile boyanan yerler her zaman dalar gstermez. rnein Hakkride bulunan Yksekova 2000 metre yksekliinde bir ova olduu iin kahverengi ile gsterilir. stanbulda bulunan Kay Da ise 438 metre yksekliinde bir dadr ve yeil renk ile gsterilir.
ekil 19: zohipslerle yer ekillerinin gsterilmesi

ukur alanlarda ise tam tersidir. Dtaki eri yksek yeri, iteki eri alak yeri gsterir. (ukur yerlerde ie doru bir ok iareti bulunur.)

ekil 20: anak (Kapal ukur)

Ayn izohips zerindeki noktalarn ykseltileri ayndr. Birbirini evrelemeyen komu iki izohipsin ykseltisi ayndr. Akarsuyun her iki tarafndaki izohipslerin ykseltileri ayndr.
ekil 18: Renklendirme Ynteminde Kullanlan Renkler ve Ykselti Basamaklar

ekil 21: Ayn izohips ve birbirini evrelemeyen komu izohips zerindeki noktalarn ykseltileri ayndr.

0 metre izohipsi deniz seviyesinden balar. Kara ile denizin birletii noktada bulunan bu izgiye ky izgisi denir. Gl kylar 0 metre kabul edilmez. ki izohips arasndaki ykselti farkna ekdistans (e aralk) ad verilir. Ekdistans deeri her yerde ayndr. Bu deer haritann leine gre belirlenir. Byk lekli haritalarda bu deer kk iken; kk lekli haritalarda byktr.

ekil 23: zohipslerin sk olduu kylarda Kta Sahanl dar iken, seyrek olduu kylarda genitir.

5.2. zohipslerle Baz Yzey ekillerinin Gsterilmesi Ky izgisi zohipslerin balangc olan 0 metre izohipsidir. Deniz ile karann kesitii yerdir. Gl kenarlarnda bulunan izohipsler 0 metre kabul edilmez. Akarsu zohipsler zerinden geen izgilerdir. Dz izgiler srekli; kesik izgiler geici (mevsimlik) akarsular gsterir.
Devaml ve Geici Akarsu

ekil 22: Byk ve Kk lekli haritalarda ekdistans deeri farkllar.

Ayn yeri gsteren izohipslerin says haritann leine gre farkllk gsterir. Byk lekli haritalarda izohips says fazla iken, kk lekli haritalarda azdr. zohipslerin sklat yerde eim fazla, izohipslerin seyrekletii yerlerde eim azdr.
Erilerin Sk Olduu yerlerde Eim Akarsu ak hz Akarsu andrmas Heyelan riski Kta sahanl (elfi) Ky derinlii Ulam Fazla Fazla Fazla Fazla Dar Fazla Zor Erilerin Seyrek Olduu yerlerde Az Az Az Az Geni Az Kolay

Ky izgisi

Vadi zohipslerin zirveye doru ya da eklinde girinti yaptklar yerlerdir. ya da ekillerinin kapal ucu ykseltinin artt yeri gsterir. Akarsuyun
bulunduu yerde mutlaka vadi vardr.

Vadi

Kydan 200 metre derinlie kadar olan alana kta sahanl (elf alan) ya da ulusal kara sular denir. Yksek kylarda (Karadeniz Akdeniz) elf alan dar iken, alak kylarda (Marmara Ege) elf alan genitir.

10

Srt zohipslerin V eklini aldklar kesimlerdir. ki yamacn birletii, su blm izgisinin getii yerdir. V eklinin kapl ucu ykseltinin azald yeri gsterir.

Ova Akarsular paralanmam dzlklerdir. tarafndan geni

Dz olduklar iin izohipsler seyrek geer.

Srt

Ova

Plato Akarsular tarafndan derince yarlm ve yksekte kalm dzlklerdir.

Zirve (Doruk) Dalarn en yksek yerleridir. zohipsler burada nokta halini alr. Ayrca gsterilebilir. Tepe Doruk ve doruklar evreleyen yamalardan oluan yerlerdir.
Tepe

Plato

eklinde
Zirve

elale Akarsularn birbirine ok yakn izohipsler zerinden getii dik yerlerdir. Dkld yerde oluun birikinti ise dev kazandr.
elale Dev Kazan

Yama Srtlarn her iki tarafnda kalan ksmdr.

Delta Akarsularn denize dkldkleri yerlerde deniz iine doru yaptklar birikimlerdir.
Yama Delta

Boyun Karlkl iki tepe arasnda kalan alak kesimdir.

Hali Okyanuslara dklen akarsularn az ksmlarnda gelgit etkisi ile olumu girintilerdir.
Boyun Hali

anak (Kapal ukur) evresine gre ykseltinin az olduu yerlerdir (Krater, polye, obruk). ukurlamann balad yerden ukurlama ynne doru ok iareti ile gsterilir. Kapal ukurlarn ierisinde su varsa ekil zerinde taranarak gsterilir.
Kapal ukur

Falez (Yalyar) Kylarda izohipslerin sklat yerlerdir. Byle yerlerde kta sahanl (elf alan) dar, ky derin olur.
Falez

11

Ada Yarm Ada Ada her taraf denizlerle evrili olan kara parasdr. Yarm ada, taraf denizlerle evrili kara ile balants olan kara parasdr.

5.3. zobat Haritalarndan Profil karmak Toporafya haritalarndaki e derinlik erilerinden yararlanarak okyanus, deniz veya gl tabanlarnda iki nokta arasndaki yzey ekillerinin profili elde edilebilir. Bu durumda izohips haritalarndan profil karma ilemi aynen uygulanr.
Ada Yarm Ada

5.3. zohips Haritalarndan Profil karmak E ykselti karlabilir. erileri kullanlarak bir arazinin profili

Corafya terimi olarak profil yeryz eklinin yandan grnmdr. Profil karma ilemi yledir: Profil karma ilemi iin ilk nce profili karlacak harita ve milimetrik kt hazrlanr. Profili karlacak harita kat zerine konur ve altna ykselti basmaklarnn bulunduu milimetrik kat yerletirilir Profili karlacak iki nokta arasna A-B dorusu izilir. A-B dorusunun izohipsleri kestii ykselti deerleri iaretlenir. A-B dorusunda iaretlenen noktalardan, ykselti deerlerinin bulunduu milimetrik kda dikmeler indirilir. Kesien noktalar birletirilir ve profil karlm olur.

ekil 25: zobat haritasndan profil karmak

ekil 24: zohips haritasndan profil karlmas

12

C. Haritalardan Yararlanma
1. Harita aretleri
Haritalar; Dnyay, lkeleri, blgeleri, illeri ve evreyi tanmada nde gelen ders aralardr. Harita zerinde dal gsterilen bilgilerin tamamn yaz ile ifade etmek mmkn deildir. Bu nedenle baz bilgiler iaret, izgi, renk ve sembollerle gsterilir. Harita zerinde verilen bu zel ekil ve iaretlerin ne anlama geldiini gsteren blme lejant (harita anahtar) ad verilir. Haritalar anlayabilmek ve kullanabilmek iin, harita zerinde kullanlan iaretlerin ne anlama geldiini bilmek gerekir.

2.1. Gerek Uzunluk Bulma

Gerek uzunluk = Harita Uzunluu x lein Paydas

RNEK SORU (1982-SS) lei cmdir? A) 2 ZM I.Yol GU = HU x P GU = 1 x 200000 GU = 200000 cm = 2 km (Gerek uzaklk km olarak istendii iin cmyi kmye eviririz. ve 5 tane 0 atarz.) II. Yol 1 cm 5 cm x = 1000000 cm = 10 km Yant C 200000 cm ise x B) 5 C)10 D)20 E)40 olan bir haritada 5 cmlik uzaklk gerekte ka

ekil 26: Haritada kullanlan balca iaretler

2. Uzunluk Hesaplama
Hesaplamalara gemeden nce uzunluk ve alan llerini iyi renmek gerekir. Harita zerinde yaplacak hesaplamalarda dikkat edilecek husus, sorunun hangi birimle sorulduu ve cevabnn hangi birimle istendiidir. RNEK SORU (1975-SS) lekli bir haritadaki 1 cmlik uzunluk arazi zerindeki ka metrelik bir uzunluu gsterir? A) 2,5 ZM I.Yol GU = HU x P GU = 1 x 25000 GU = 25000 cm = 250 m (Gerek uzaklk m olarak istendii iin cmyi mye eviririz. Ve 2 tane 0 atarz.) II. Yol ekil 27: Uzunluk lleri 1 cm 1 cm x = 25000 cm = 250 km Yant C 25000 cm ise x m dir B) 25 C)250 D)2500 E)25000

Uyar Uzunluk hesaplamalarnda en ok km'yi cm'ye ve cm'yi km'ye evirme ilemi vardr. Bunun iin cm'yi km'ye evirirken 5 sfr silinir. Km'yi cm'ye evirirken de 5 sfr eklenir.

13

2.2. Harita Uzunluu Bulma

2.3. lek Bulma

RNEK SORU stanbul-Edirne zerinde 2200 m uzunluundaki bir viyadk lekli bir haritada ka cm ile gsterilir? A) 2,2 ZM I.Yol GU = 2200 m = 220000 cm (Blmeyi yapabilmek iin gerek uzunlua 2 tane 0 ekleyerek cmye eviriyoruz.) B) 20 C)220 D)2200 E)22000

RNEK SORU (1986-SS)

Yukardaki haritada, KLM yolunun uzunluu 3,5 cm dir. Bu yolun gerek uzunluu 7 km olduuna gre haritann lei nedir? A) D) B) E) C)

II. Yol ZM 1 cm x cm 100000 cm ise 220000 cmdir (lein birimi cm olduu iin paydaya 5 tane 0 ekleyip cmye eviriyoruz.) Yant A RNEK SORU Gerekte 24 kmlik bir yol uuu ka cm ile gsterilir? A) 3 ZM I.Yol GU = 24 km = 2400000 km (Blmeyi yapabilmek iin gerek uzunlua 2 tane 0 ekleyerek cmye eviriyoruz.) ZM II. Yol 1 cm x cm 80000 cm ise 2400000 cmdir (lein birimi cm olduu iin paydaya 5 tane 0 ekleyip cmye eviriyoruz.) Yant C B) 12 C)24 D)30 E)36 lekli bir haritada ku RNEK SORU (1987-SS) K limanndan hareket eden bir gemi, L'ye uradktan sonra M'ye ulamtr. Geminin gittii yol harita zerinde KL aras 7 cm, LM aras ise 5 cm dir. Gemi bu yolculukta 60 km. yol gittiine gre, zerinde lm yaplan haritann lei nedir? A) D) B) E) C) Yant B

Yant D

14

RNEK SORU (1983-SS) ki kent arasndaki uzaklk 10 km. dir. Bir haritada bu uzaklk 10 cm. ile gsterildiine gre bu haritann lei nedir? A) D) B) E) C)

RNEK SORU (1997-YS) Bir Trkiye haritasnda 40 dou boylamnn, 36-42 kuzey paralelleri arasnda kalan kesimi 30 cm olarak llmtr. Buna gre, haritann lei aadakilerden hangisidir? A) D) B) E) C)

ZM (lein birimi cm olduu iin paydaya 5 tane 0 ekleyip cmye eviriyoruz.) Yant D ZM HU = 30 cm GU = 666 km (Paraleller aras mesafe her yerde 111 kmdir. Trkiyenin kuzeyi (42) ile gneyi (36) arasnda 6 lik paralel fark vardr. Bu da 6 x 111 = 666 km yapar.) (lein birimi cm olduu iin paydaya 5 tane 0 ekleyip cmye eviriyoruz.) Yant C

RNEK SORU (1981-SS)

Yukarda verilen I. haritann lei 1/1.250.000; bu haritada A ve B noktalar aras 6,4 cm dir. II. haritada ayn A ve B noktalar aras 4 cm olduuna gre bu haritann lei nedir? A) D) B) E) C)

ZM I. Aama I. haritadaki gerek uzunluk bulunur. GU = HU x P GU = 6,4 x 1250000 GU = 8.000.000 cm = 80 km II. Aama (lein birimi cm olduu iin paydaya 5 tane 0 ekleyip cmye eviriyoruz.) Yant B

15

3. Alan Hesaplama

3.2. Harita Alan Bulma

RNEK SORU Gerekte 900 km olan bir alan ka cm ile gsterilir? A) 3 ZM I.Yol ekil 28: Alan lleri Uyar Alan hesaplamalarnda en ok km'yi cm'ye ve cm'yi km'ye evirme ilemi vardr. Bunun iin cm'yi km'ye evirirken 10 sfr silinir. Km'yi cm'ye evirirken de 10 sfr eklenir. GA = 900 km = 9.000.000.000.000 cm (Blmeyi yapabilmek iin gerek alana 10 tane 0 ekleyerek cmye eviriyoruz.) B) 10 C) 30 D) 100 E) 300 lekli bir haritada

3.1. Gerek Alan Bulma

II. Yol Gerek Alan = Harita Alan x (lein Paydas) 1 cm = 300.000 cm 1 cm x cm 1 cm = 3 km 9 km ise 900 km dir 1 cm = 9 km olur.

RNEK SORU (1991-YS) lei llmtr. Bu gln gerek alan ka km dir? olan bir haritada bir gln alan 4,1 cm olarak

Yant D A) 482 ZM I.Yol GA = HA x (P) GA = 4,1 x (2.000.000) GA = 4,1 x 4.000.000.000.000 GA = 16.400.000.000.000 = 1640 km (Gerek uzaklk km olarak istendii iin cmyi kmye eviririz. ve 10 tane 0 atarz.) II. Yol 1 cm = 2000000 cm 1 cm 4.1 cm x = 1640 km Yant C (lein birimi cm olduu iin paydaya 5 tane 0 ekleyip cmye eviriyoruz.) Yant E 1 cm = 20 km 400 km ise x km dir. 1 cm = 400 km olur. D) ZM E) RNEK SORU Gerekte 400 km alan sahip bir tarla lei bilinmeyen bir haritada 16 cm olarak gsterildiine gre bu haritann lei nedir? A) B) C) B) 820 C)1640 D)2700 E)3280

3.3. lek Bulma

16

4. leklerin Birbirine evrilmesi

4.1. izgi lein Kesir lee evrilmesi

4.2. Kesir lein izgi lee evrilmesi

RNEK SORU (1992-YS)

Uyar izgi lekte; - izgi lein boyu harita uzunluuna eittir. Aksi belirtilmemise, entikler aras 1 cm kabul edilerek toplanr ve harita uzunluu bulunur. - Gerek uzunluk ise sfrn sandaki son deer ile varsa solundaki deerin toplamdr.

Aadaki

leklerden

hangisi

kesir

lei

gstermektedir? (izgi leklerin uzunluklar 5 cm, entikler aras 1 cmdir)

RNEK SORU (1982-YS)

Yukardaki izik lek drt santimetredir. Bunun kesir lek olarak deeri aadakilerden hangisidir? A) D) ZM Aksi belirtilmedii iin entikler aras 1 cm kabul edilir. 4 entik aras olduu iin harita uzunluu 4 cm eder. Gerek uzunluk ise 300+100 = 400 kmdir. (lein birimi cm olduu iin paydaya 5 tane 0 ekleyip cmye eviriyoruz.) Yant D B) E) 1 cm = 1.500.000 cm yani 1 cm = 15 kmdir. Yukarda verilen izgi leklerde de entikler aras 1 cm olduu iin, entikler arasnn 15 km olduu seenek doru cevap olur. Yant C C) ZM leinde;

5. Eim hesaplama
*Yatay uzaklk metre olacaktr.

RNEK SORU (1989-YS)

RNEK SORU (1995-YS) lekli bir haritada iki yer arasndaki uzaklk 30 cm dir. Bu iki yer arasndaki ykselti fark 900 m olduuna gre eim binde katr? A) 33 C) E) ZM lk olarak yatay uzakl buluyoruz. Yatay uzaklk gerek uzunluktur. GU = HU x P GU = 30 x 500.000 GU = 15.000.000 cm = 150.000 m (yatay uzaklk metre olacak.) Eim = 6 Yant E B) 18 C) 15 D) 10 E) 6

Yukardaki izik lein boyu 4 cm'dir. Bu lein kesir lek cinsinden deeri nedir? A) D) ZM izik lein boyu 4 cm ise harita uzunluu 4 cmdir. Gerek uzunluk ise 150+50 = 200 kmdir. (lein birimi cm olduu iin paydaya 5 tane 0 ekleyip cmye eviriyoruz.) Yant D B)

17