TRAKYA NVERSTES SOSYAL BLMLER DERGS Cilt: 5 Aralk 2004 Say: 2

TRAKYA UNIVERSITY Journal of Social Science Volume: 5 December 2004 No: 2

SOSYAL BLMLER DERGS

OSMANLI DPLOMASSNDE BATI MGESNN DEM VE ELLERN ETKS (18. ve 19. Yzyllar)
Namk Sinan Turan* zet Toplumlarn birbirini alglaylar, farkllklar yorumlay biimleri, gndelik yaamdan politikaya, kltrel ilikilerden diplomasiye dein geni alanda sonular dourabilmektedir. Geleneksel toplum yapsnn hakim olduu dnemlerde farkl kltrlere olan bak daha sten ve bir o kadar da nyargl olmutur. zellikle farkl inan alanlar karlkl olarak birbirini tanmlarken kendi kltrel referanslarn esas almlardr. Ayn durum Osmanl toplumunun d dnyaya bak asnda da sz konusudur. Osmanl Devletinin klasik dnem boyunca kendi dndaki kltrlere ve dnyaya bak ile 18. yzyldan sonraki tutumu farkllklar iermektedir. Bunda Batda yaanan sosyo-ekonomik gelimelerin Osmanllar etkilemesi kadar resmi grevlerle darya gnderilen elilerin tuttuklar raporlarn ve sefaretnamelerin de etkisi byk olmutur. Sefaretnameler doru ve yanllaryla Batdaki gelimeleri ve yaam biimlerini Osmanl bakentine tamlardr. Bu makalede Osmanllarn Batya baknda yaanan deiim srecinin krlma noktalar ile sz konusu gelimede sefaretnamelerin rol incelenmektedir. Bylelikle Osmanl Devleti ile Batl devletler arasndaki etkileimin kaynaklar ortaya konmaktadr. Anahtar Kelimeler: Diplomasi, Elilik, Sefaratname Abstract The Changing of Western Image in the Ottoman Diplomacy and the Influence of the Ambassadors The perception among the nations recognizing each other and the interpretation of the differences between them reveals many donsequences concerning wide areas, ranging from daily life to politics and from culture to diplomacy. During the era when traditional society was valid, the perception of recognizing other cultures was rather in terms of prejudice. Especially in the matter of defining each other, almost every society depend ontheir own culturel referances as basis. Same can also be said for the Ottoman society. The Ottoman Empires point of view regarding other cultures and the world abroad differs from classic period to the 18. Century onwards. The major influences to this cahnge are the socioeconomic developments in the West and the reports and the sefaretnames which the Ottoman ambasadors regularly reported to the capital. sefaretnames casually brought the view of Western developments and life style, though sometimes positively and sometimes negatively, to the Ottoman capital. This study examines the milestones in the process of shaping of the Western image in the Ottoman Empire and the role of sefaretnames during this process, and aims at mentioning the sources of interaction between the Ottoman Empire and the Western states. Key Words: Diplomacy, Ambassador, Sefaratname

Dr. stanbul niversitesi, ktisat Fakltesi, Uluslararas likiler Anabilim Dal

57

SOSYAL BLMLER DERGS

Eski Yunanda devletin resmi belgelerinin korunmas, dzenlenmesi, devletleraras antlamalarn yorumlanmas ve tm bunlar yrten brokratik mekanizmay ifade eden diplomasi szcnn uluslararas ilikilerin temsilciler yoluyla yrtlmesini ieren yeni bir anlam kazanmas uzunca bir srecin sonunda gereklemitir (Nicolson, 1970: 31).1 Buna karlk devletlerin birbirleriyle olan ilikilerinde eli kullanma geleneinin kkeni olduka eskilere dayanmaktadr. talyan cumhuriyetleri ve ardndan Akdeniz blgesinde yaanan gelimeler zamanla geici nitelikteki ad hoc diplomasinin yerini daimi temsil esasna dayal diplomasiye brakmasna yol amtr (Nicolson, 1970: 33-34).2 Diplomasi anlayn hibir Avrupal Hristiyan devleti eit haklara haiz muhatap kabul etmemek ve onlarla hibir zaman daimi bar iinde olmamak ilkesi zerine kuran Osmanl Devleti 18. yzyla kadar klasik diplomasi anlayn korumutu (Sava, 1996: 432). Bunun nedenleri arasnda Osmanl idarecilerinin bilin altnda Batya kar barndrdklar stnlk duygusu kadar, tccar ve dini kurumlarn darda yaygn faaliyette bulunmay da yer almaktayd. Sultan I. Sleymann Fransa kralna gnderdii mektupta kendisinden bahsederken Sultanlarn sultan, Krallarn kral dnya prenslerine talarn datan, dnyada Tanrnn glgesi, alev saan ve muzaffer kllarna boyun emi nice lkelerin imparatoru nvanlarn kullanmasna ramen Fransa kralndan senki Fransa krallnn kral Fransuva (Uzunarl, 1995a: 502-510) olarak sz etmesi bilin altnda yatan stnlk duygusunun da vurumuydu (Aktan, 1995: 94-95). Kanuni ayn tavr spanya kralna gnderdii 1547 tarihli mektupta da sergilemekteydi. Sz konusu yaklamda Osmanlnn imparatorluk gelenei iinde Romann varisi olduu iddias etkiliydi (Ortayl, 1999: 77-85). 18. yzyla kadar Osmanl Devletinin d dnyayla, zellikle Batyla ilikilerinde belirleyici kavramlar Darl Harp, Darl slam ve Emand. Darl slam esas olarak slam egemenlii altnda bulunan, Mslmanlarn yansra gayr Mslimlerin de slam idaresini tanmas artyla yaayabildikleri btn memleketleri ifade ederken, Darl Harp Mslman egemenlii dnda kalan alanlar tanmlyordu (Tyan, 1954: 302). Bu ikili ayrmn dnda fiili olarak ortaya kan Darl Sulh ise slam hakimiyetine girmemi olmakla beraber serbest iradeyle Mslman bir
Diplomasi szcn bu anlamda ilk kullanan isim ngiliz devlet adam Edmund Burkedir. 1876da kaleme ald eserinde diplomasi szc gnmzde kullanld anlama karlk gelecek ekilde kullanlmtr. 2 Avrupada bu gelimelerin yaanmas 15. yzyla dein uzanmaktadr. lk olarak Milano dk Francesco Sforzann 1455te Cenovada daimi elilikler kurmasnn ardndan Savva dk, Vercelli Badiyakosu Eusebio Venedik Londrada bulunan iki tccar ngiliz adalarna giden yolun ok uzun ve tehlikeli olduu gerekesiyle subambasciatorlua atad. Bu gelimeyi 1462de talyan devletlerinin Londra, Paris ve V. Charlesin saraylarnda srekli elilikler kurmas izledi. 1519da Sir Thomas Boleyn ile Dr. West, daimi ngiliz elileri olarak Parise gnderildiler. Bundan etkilenen Fransa Kral I. Francois srekli diplomasiyi iletecek kurumlar oluturdu. Bylece srekli ve yaygn diplomasi anlay kabul grmeye balad.
1

58

SOSYAL BLMLER DERGS

devlete vergi ve anlamalar yoluyla balanm Hristiyan devletleri ifade ediyordu. Eman anlayna bal olarak Osmanl topraklarna diplomatik bir grevle, ticaret ve ziyaret amacyla gelen Gayr- mslimler misafir kabul ediliyor, can ve mal gvenlikleri saland gibi yanlarna mihmandar verilerek her trl masraflar devlete karlanyordu.(pirli, 1994: 200, Bassiouni, 1980: 609-633) Osmanl corafyasnda d dnyayla yakn iliki iinde bulunan gruplar bata askerlikle megul olanlar, bunun yannda tccar ve dervilerdi. Hi phesiz bu gruplar kltrel aktarmda etkili olmaktayd. Uzun sre geici diplomasi anlayyla hareket eden Osmanllarn darl harb olarak grdkleri Batya baklar 18. yzyln ikinci yars itibariyle deitirmeye balayacaktr. Ancak Bat ile olan karlkl ilikiler balangtan itibaren sk tutulacaktr. Kurulduu alann corafi zellikleri dolaysyla batan itibaren yzn Batya dnm olan Osmanl Devleti ou hukuken geici mtareke niteliinde olan bar antlamalar ve ticari szlemeler imzalamak, dnya siyaseti hakknda yerinde bilgi edinmek, padiahlarn culuslarn haber vermek ve tahta kan Avrupal monarklarn ta giyme trenlerinde bulunmak gibi nedenlerle darya eliler gndermitir (Aktepe, 1971: 131-140, Tuncer, 1995: 44-45)3. Batl devletlerin de Osmanl ile olan ilikilerde kimi zaman atma kimi zaman uzlama araylar iinde olduklar bilinmektedir. Orhan Beyin Bizans taht iin mcadele eden Kantakuzinosla yapt ittifak ve Venedike kar Cenevizlere verdii imtiyazlar, I. Muratn Filibeyle ilgili olarak VI. Paleologla yapt antlama (1362), Raguza ile 1365de yaplan garanti antlamas, Srbistan Kral Lazar ve Cenova ile yaplan 1387 tarihli antlamalar bu konuya rnek oluturmaktadr (Girgin, 1990: 38-39). Diplomaside baarnn siyasi istikrarn yansra ekonomik ve askeri gle dorudan iliki iinde bulunduu, bu anlamda g sahibi devletlerin masa banda daha etkili olduklar bilinmektedir. Bu adan Osmanl diplomasisi iin II. Mehmet dnemi yeni bir balangca iaret eder. zellikle doksan imparatorun hkm srd bin yl akn bir sre varln Avrupa ve Ortadou zerinde srdren Bizansn tarih sahnesinden ekilmesi Balkanlar ve Ortadouyu olduu gibi Avrupa diplomasisini de etkilemitir. Bulunduu blgede lider konumunu alan ve devletleraras ilikileri ynlendirme gcn arttran Osmanl Devleti nemli bir rol stlenmitir. Fatihin Rum Patrikanesine verdii imtiyazlar ve bu sayede Ortodokslar zerindeki toleransl politikas, II. Beyaztn spanyadan kaan Musevileri himayesi, Kanuninin Fransa Kral I. Franoisi arlkene

Bu uygulama devletin buhranl zamanlarnda bile aksatlmadan yerine getirilmitir. rnein Patrona syanyla hal edilen III. Ahmetin yerine tahta kan I. Mahmutun clusunu haber vermek zere d lkelere fevkalade eliler gnderilmiti. 22 Aralk 1730da Leh kralna gnderilen ve 16 Mart 1731de grevini tamamlayarak Varovadan ayrlan Mehmet Efendi bunlardan yalnzca biriydi.

59

SOSYAL BLMLER DERGS

kar desteklemesi ve kapitlasyonlar vermesi Osmanllarn diplomaside gcn arttran gelimeler olmutur (pirli, 1991: 2002-204). Batl devletlerin Osmanl nezdinde elilikler kurmas ve daimi temsil esasna dayal bir diplomasi izlemeleri ayn dneme rastlamaktayd. Osmanl topraklarndaki ticari karlar Venediki stanbulda daimi eli bulundurmaya yneltti. 1454 ylnda Bartolommes Marcellonun bailo olarak balad bu grevin sresi balangta bir yl iken zamanla yla karld. Venedik temsilcisi sadece kendi lkesinin deil ayn zamanda tm Avrupann haber kaynayd. Fransa Kral I. Franoisin stanbuldan Venedik kanal dnda haber gelmez demesi bu adan anlamldr (Sander, 1993: 82-83). Venedikin ardndan Polonya (1475), Rusya (1495), Fransa (1525), Neme (1528), ngiltere (1583), Flemenk (1612) gibi devletler stanbulda temsilcilikler kurdular (Unat, 1987: 14). Bu devletlerin diplomatik ilikilerini daimi klmalarnn nedeni Osmanl Devletinden aldklar siyasi ve ekonomik imtiyazlar koruma kaygsyd.4 I. OSMANLI DPLOMASS VE ELLER Karlkl temsil ve srekli elilik anlay III. Selime kadar Osmanl diplomasisine yabanc olmakla beraber gerekli durumlarda fevkalade eli unvanyla yabanc devletlere eliler gnderilmekteydi. Bu eliler Osmanl Devletinin Batyla haber an oluturan Krm hanlar, Eflak-Bodan voyvodolar, Dubrovnik Cumhuriyeti ve Erdel beyleriyle birlikte Osmanlnn d iletiimini salyorlard. Osmanl diplomasinin (Mustafa Nuri Paa, 1979: 292-293, nalck, 1964: 673)5 nemli bir ayan oluturan ve yabanc elilere titizlikle uygulanan protokol kurallarna ElKadimu Yzaru denilmekteydi. 18. yzylda eliler temsil grevlerinin yansra Baty tanma ve alglamada arac rol stlenmilerdi. phesiz elilerin neminin artmasnda 17. yzylla birlikte yaanan gelimelerin nemli etkisi olmutu. Osmanl diplomasisinde karlkl eitlik ilkesinin uygulanmaya balad dnem olmas nedeniyle III. Muratn saltanat nemli bir yere sahipti. Osmanl idaresinin Lehistan ve Fas
Batllar Osmanllarla kurduklar ticari ve siyasi nitelikteki ilikilerde iletiimi salayabilmek iin dou dilleri alannda eitim veren okullar kurmulardr. Venedik Cumhuriyeti 1551de ald bir kararla 8 ila 14 ya arasndaki genleri daha ok gndelik ilerde kullanmak amacyla Giovanna della Lingua olarak yetitirmeye balamtr. 1621de Polonya Kral I. Sigismund, 1669da Fransa Maliye Bakan Colbert dil genci yetitiren okullar kurmulardr. Dil bilen genler ticari ilikilerin yansra kltrel al verite de etkili olmulardr. 5 Osmanl diplomasisini 15-17. yzyllar arasnda Divan- Hmayun ve ona bal kalemler yrtmtr. Bu dnemde diplomasinin temel aktr Reis-l Kttaptr. Katiban- Ahkam- Divan ve Katban- Hazine-i Amire olarak iki gruba ayrlan Osmanl sivil brokrasisi iinde menasb- sitteden saylan reis-l kttapn arl vard. Katiplerin en st derecelisi olan ve ilk devirlerde tamamyla niancya bal olan makamn nfuzu 18. yzylda genilemi ve tamamen d ilerden sorumlu bir devlet memuru durumuna gelmitir. 16. yzylda Celalzade Mustafa, Mehmet Bey ve Feridun Bey gibi gl reis-l kttaplar dneminde niancnn denetiminden karak sadrazamn sa kolu haline gelen bu grev Kprller zamannda etkinliini artrmtr. zellikle ami-zade Mehmet Efendinin kurumun saygnlnn artmasnda rol byk olmutur.
4

60

SOSYAL BLMLER DERGS

zerindeki etkinliinin geniledii, ngilizlerle ticari ilikilerin gelitirildii bu dnemde Batda Avusturya, Douda ran ile giriilen mcadele mali ve sosyal yapda sarsntya yol at. 14 yl sren sava sonunda 1606 Kasmnda imza edilen Zitvatoruk Antlamas bar getirdii gibi yeni bir dnemin balangc oldu (Ktkolu, 1993: 201-222). Budin Valisi Ali Paann temsil ettii Trk tarafyla Komorin Valisi Molarn temsil ettii Avusturya arasnda yaplan antlamaya gre o tarihe kadar Osmanl padiahlaryla ayn dzeyde kabul edilmeyen ve kendisine kral diye hitap edilen imparatora bundan byle esar denilmek suretiyle eitlik ilkesi kabul ediliyordu. Zitvatoruk sonras Osmanl Devletinin uygulad ofansif sava politikasn defansif sava politikasna dntren ikinci gelime 1699da imzalanan Karlofa Antlamasyla yaanmt. Bundan sonra d politikada dengeler gz nnde tutulmaya allm, rakip devletlerin tarafszln salayabilmek iin darya eliler gnderilmiti. rnein 1711de Avusturyaya Prens Eugene gnderilen eli Seyfullah Aann grevi Osmanl Prusya ilikilerinin gerginletii ve sava aamasna gelindii bir noktada Avusturyann tarafszln salamakt Uzunarl, 1995b: 95-98). Karlofa ve Pasarofa (1718) antlamalarn izleyen bir dizi ticaret, seyr-i sefain antlamalaryla Avusturya, ngiltere, Fransa ve 1730 Belgrad Antlamasndan sonra Rusya elilikler konusunda Osmanl Devletinde an diplomatik ayrcalk ve gvencesini elde ettiler. Rusya Kaynarca Antlamasndan sonra konsolosluk haklarn geniletti. Bylece bir slam devleti ilk defa olarak Hristiyan devletlerle eit dzeyde diplomatik iliki sistemine giriyor ve Westfalya esaslarna tabii oluyordu (Ortayl, 1985: 278-279). 1718 sonras arlk kazanan Baty tanma abalar elilerin neminin artmasn salad. Sadrazam Damat brahim Paann Parise yollad Yirmisekiz elebi Mehmet Efendiye verdii talimatta yer alan vesaiti mrana ve maarifine dahi laykyla kesbi ittila ederek kabili tatbik olanlar takriri ifadesi bu anlayn sonucuydu (Karal, 1940a: 19). Diplomasi sahasnda 6 ubat 1836da Hariciye Nezareti kuruluuna kadar elilerle ilgili yaplan en nemli giriim III. Selim dneminde younluk kazanan slahat abalarna paralel olarak Avrupann byk merkezlerinde daimi temsilciliklerin kurulmas oldu (Kuran, 1968: 11).6 1793 ylnda Yusuf Agah Efendinin Londraya bykeli olarak tayin edilmesinin ardndan Paris, Viyana ve Berlin
Padiahn tahta knn hemen ardndan Avrupann terakkiyat- cedidesi ve Devlet-i Aliyenin vaktu hali iktizasnca dvel-i Avrupa ile peyda olan revabat- adidesi dvel-i Avrupa kardesince sefaret usulnun luzum- vazu tesisini ispatedip hususiyle bu evanda rabta-i dveliyeyi btn btn baka bir hale koyan Fransa htilali zuhur ile bilcmle dvel-i Avrupay tedarkat- ihtiyatiyeye mecbur ettiinden Devlet-i Aliyenin dahi dvel-i fahime-i Avrupa nezdinde birer ikamet elisi bulundurmas derece-i vucupta grlmekle dvel-i merkume nezdine birer eli gnderip ve sene mddet tekmilinde anlar celp ve iade ve yerlerine bakalar irsal ile mihval-i meruh zere hem umur- sefaret idare ettirilmek ve hem de bu tarikle ahvali dvele vakf baz zatler yetitilmek gerekesiyle alan eliliklerin balca iki grevi bulunmaktayd: Klasik elilik grevlerini yerine getirmek ve o lkede mukim Osmanl tccarlarnn haklarn korumak.
6

61

SOSYAL BLMLER DERGS

gibi Avrupa siyasetinin belirlendii byk merkezlerde elilikler kurulmu ve bunlar 1821e kadar grev yapmt. Ancak daimi grevle gnderilen elilerin byk blmnn yabanc dil bilmemesi, Rum tercmanlarn, maslahatgzarlarn etkisinde kalmalar kimi zaman sorunlar karyordu. Nitekim Yunan ayaklanmasnn balad dnemde Rum maslahatgzarlarn Babliye yanl bilgiler aktarmalar sonucunda II. Mahmut bu grevlilerin hepsini birden azletti (Orhonlu, 1975: 15).7 Bylece Osmanl ikamet elilikleri muvakkaten ortadan kalkm oldu. On yl sren kesintinin ardndan 1834de ayn bakentlerde alan daimi elilikler son dnem Osmanl diplomasisini belirleyen klasik denge politikasnn uygulanmasnda etkili oldular (Kuran, 1968: 64). II. OSMANLI ELLERNN AYNASINDAN BATI Gerek zel grevlerle gnderilen fevkalade eliler gerekse 1793 sonrasnda daimi statde grev yapan eliler edindikleri izlenimlerle Bat imajnn yeniden oluumunda etkili olmulardr (Babinger, 1981: 352 vd.).8 Bu etkileim Osmanl cephesinde Batllama hareketini gndeme getirirken, Fransa ve ngiltere bata olmak zere Batda Turguerie akmnn domasna yol amtr. 1665de IV. Mehmetin Alman mparatoru I. Leopolde gnderdii Eli Kara Mehmet Aa (. 1683) ve yaklak 150 kiiden oluan elilik heyetinin burada yaratt etkiyi Bat kaynaklarnda saptamak mmkndr. Tarihi Hammer Trk elilik heyetinin 8 Haziran 1665 tarihinde Viyanaya girerken uyandrd ilgiyi kraln Trke tercman Meninskinin tuttuu raporlardan u ekilde aktarr: ... Elilik alay, Schwechattan itibaren parlak bir trenle ilerlemeye balam ve heyete ho geldiniz demek zere saray mareali ile heyetin iae ve ibate komiseri olarak grevlendirilen Von Ugarte karnc gelmiti. Elilik heyeti, en nde kentin esnaf loncalar temsilcileri...atllar, daha sonra imparatorun ve saray mareallerinin mahiyetleri, sultann imparatora hediye ettii at yedekte, daha sonra aalar, tu tayan yenieri ve hemen arkasndan imparatorun on iki borazancs, saray mareali ile saray komiseri arasnda, imparatorluk mareali tarafndan
Tercmanlk Osmanl diplomasi rgt iinde zel bir neme sahiptir. 16. yzyl sonrasnda Divan tercman olarak grevlendirilmi olan kimseler daha ok Macar, talyan, Leh, Alman, Rum aslllardan olumutur. Sadrazam Fazl Mustafa Paann Kandiye kuatmasnda ve bar grmeleri srasnda byk yardmn grd Panoyoti Nicoussios Mamonius adl Sakzl bir Rumu bu greve getirmesinin (1669) ardndan ba tercmanlk grevi 1821e kadar Fenerli Rumlarn elinde kalmtr. 1709 ylnda ilk defa olarak skerlet-zade Nicolann Bodan voyvodalna tayin edilmesi zamanla geleneksel bir hal alm Fenerli Rum beylerinin Osmanl ynetim erki iindeki yerlerini salamlatrmtr. Ancak bu durum baz zamanlarda olumsuz gelimelere yol aabiliyordu. skerlet-zadelerden Aleksandrn 1740 ylnda Avusturya ve Rusya ile yaplan bar grmeleri srasnda devletin srlarn kar tarafa aklamas idam edilmesine neden olmutu. Ayn ekilde II. Mahmutun Halet Efendinin nerisiyle bu greve getirdii Mauroussinin idamnn ardndan ba tercmanla Rumlarn getirilmesinden vazgeilerek 1821de Bablide bir tercme odas kurulmu ve mhendishane hocas Yahya Naci Efendi oluyla birlikte yabanc dil renmeye hevesli genlere dil eitimi vermekle grevlendirilmiti. 8 Babingerin daha ok Venediklilerin Relationileriyle karlatrd sefaretnameler yalnzca diplomasi tarihi asndan deil kltr tarihi ynnden de nemli belgelerdir. Rnesans sonras Bat dnyasnn Osmanl zerinde uyandrd yanklar bu eserlerden karmak mmkndr.
7

62

SOSYAL BLMLER DERGS

gnderilen muhteem bir atn zerinde bykeli, saray tercman, bykelinin olu, bir imam ve bir kad arasnda yryen iolanlar, mhrdar, subaylar, hazinedar...kahya, divan efendisi ve bykelinin krmz bayra nnde Trk mzii icra eden mehterhane ve st krmz kumala rtl olup, iinde padiahn imparatora sunduu hediyeleri tayan araba yer alm olarak ilerlemiti... (Altar, 1980: 31-32). Kara Mehmet Aann Viyanada grd ilginin boyutunu olaya tank olan Evliya elebiden ve saray maviri Lorenzo de Churelichzin notlarndan karmak olanakldr (Altar, 1980: 35-38). Mehmet Aa greviyle ilgili bir sefaretname yazmamtr; ancak Evliya elebi mehur seyahatnamesinin yedinci cildinde bu ziyaretle ilgili ayrntl bilgiler aktarmtr. Evliya elebi her zamanki slubuyla holand eylerden bahsederken anlatmaya kalksak dilimiz aciz kalr ifadesini kullanr, ancak i eletiriye geldiinde dili son derece inelidir. Kraln fiziki tahlilinin yapld blmn bal kraln irkin ehresinin ekilleri olarak kaydedilmitir. Son derece ilgin betimlemelerle canlandrd kralla ilgili szlerini u ekilde balar: O kadar acayip ve irkin ehrelidir ki bu kral insanolu ve dier hayvanlar grnce bylenmi gibi tir tir titreyip, dilleri tutulur. O sebepten kral hintu arabalar iinde gizleyip, gezdirerek ba ve baheleri gsterirler. Ama o kadar asil, olgun, zeka sahibi ve akll kimsedir sanki Aristodur. Btn grmelerde ve toplantlarda byk sznden akllca sz edememilerdir. Halkn sever, tedbirli ve hnerli bir keferedir. Lakin szn dan dan syler, irkin ve aba seslidir.(Evliya elebi, 1991: 170). Evliya elebi Mehmet Aann sefareti sebebiyle bulunduu Viyanann havasndan ok etkilenmi ve blge insanlarnn gzelliini bu sihirli havaya balamtr. Kadnlarn klk kyafetleri ve toplum iindeki saygnlklar da onu etkileyen unsurlar arasndadr. Anlattna gre yolda bir kadn giderken, kral o kadna rast gelse eer at stnde ise kral, atn ban ekip durur ve kadn nnden geer. Eer kral yaya ise el kavuturup durur ve kadn kral selamlar, kral da bandan apkasn karp, kadna sayg gsterir ve kadn getikten sonra kral geer. Bu diyarda ve dier kafir lkelerinde sz kadnn olup, Meryem akna kadna saygl olurlar (Evliya elebi, 1991: 183). Seyahatnamede yer ald ekliyle lkenin topraklar geni olduu kadar verimlidir ve yetien rnlerin emsali yoktur. Bir kileden elli kile mahsul alnr, ancak buna ramen halk daha ok zanaatla urap iftilie itibar etmezler. ou kaytsz ve tembel olup iki ve zevke dkn olduklarndan vilayetlerinde daima ktlk grlr. Halk eitli etnik kkenlerin bileimi olup dilleri son derece ardr. Paralar dokuz dirhem deerinde halis gmtendir. Yedi ehirde baslr ve piyasaya srlrler.
63

SOSYAL BLMLER DERGS

Evliya elebinin renkli bir slupla anlatt Viyana hakkndaki szlerini balay dikkat ekicidir: ...Binlerce acayip ve garip eyleri seyrettikten sonra iki ay on yedi gn Be ehrinde zevk ve sefalar ettik. Grdmz, gezdiimizi, konutuklarmz, dostlar, dilleri....hep yazm olsak Bee ait bir cilt olur. Grmediimiz yksek devlet ve byk belde olduundan vakarl esarn ne kadar yakn varsa vezir ve vkela hepsi ile tantk. Onlardan rendim ki bizim eli, stanbuldan Neme elisi gelinceye kadar Bete bir, bir buuk yl oturmu. Bunu duyunca aklm bamdan gitti. Acaba bu kafir lkesinde seyahat, ticaret ve ziyaret yoktur bir yl, bir buuk yl hapis gibi nasl dururlar diye dndm. (Evliya elebi, 1991: 185). Gezdii onca yer ve tank olduu birok olaya kar Evliya elebinin de geleneksel yaklamn etkisinde olduu anlalmaktadr. Elilerin Batda yaratt olumlu izlenimlerin yansra olumlusuz kimi davranlarna da rastlanmaktadr. Sleyman Aann 4 Austos 1666da Fransaya ayak basp bir Trk treniyle karlan, kurumlu aann Fransz dilerini kk drc davranlar, Kral XIV. Louisi ayaa kaldrmak istemesi, kraln debdebesinin en aa Trk padiahnn atnda bile bulunduunu sylemesi Franszlarn tepkisini ekmitir. Molierenin le Bourgeois Gentilhommeundaki Trk treninin yazlmasnda elinin olumsuz davranlarnn etkili olduu bilinmektedir (And, 1958: 7). Trk- Fransz ticaretini gelitirme dncesiyle Fransaya gnderilen ve diplomatik nezakete aykr davranlaryla Franszlar kzdran Mteferrika Sleyman Aa her eye ramen yazd sefaretnamede Fransada ilgisini eken eyleri aktarmaktan geri kalmamtr. ou kendi kltrne ve sosyal yapsna yabanc gelmekle birlikte elinin grdklerinden etkilendii anlalmaktadr. Sleyman Aa Fransayla ilgili unlar yazmaktadr: ...Ol diyarn iinde sekiz bin ehir ve bilhesap kyleri vardr zira bizim diyarmz gibi birbirinden bait berr yaban yoktur ve ol mamur vilayettir ki bir kyden etrafna nazar etsen on iki ky dahi grrsn bundan malum ola ki mertebe mamur vilayettir. Paris ehri Msrn iki kat kadar byktr ve ol ehrin evleri alt yedi tabakadr ve ol ehirden Frane padiahna tahsil olunan hazine drt Msr hazinesi kadar mal tahsil olunur. Paris dedikleri ehirde be her sene yirmi milyon hazine Frane padiahna tahsil olunur ve btn Frane diyarndan Frane padiahna be her sene iki yz bin atl ve yz bin yayan askeri vardr ve bundan mada donanmas yz byk kalyon askeri elli bin adamdr...Palankalar birer kat iken ikier er kat eylemitir iki yz kaleden ziyade grdm. Frane padiah beylerin yardmyla deil kend askeri ve kend hazinesiyle cengeder...askeri arasnda gayet zabt rabt vardr. Frane padiahnn trl askeri vardr bir trls yayan ve bir trls atl ve bir trls dahi dragon tabir ederler bunlarn atlar vardr... Ekonomik ve askeri yapnn yansra sosyal yaamdan da dnemin Osmanl
64

SOSYAL BLMLER DERGS

kltrne yabanc baz unsurlar elinin kaleminden yansmaktadr. Bunlar arasnda harem geleneinin olmay ve tek elilik dikkat ekmektedir. Tahta kma hakknn byk kardee ait olduunu syleyen eli veliahtlarn yetitirilmesiyle ilgili olaraksa u notu kaydeder: Franszlarn adetlerine bizim adetler benzemez. Onlarn ehzadeleri bizim ehzadelerimiz gibi sarayn iinde saklanmazlar. ehzadeler on yana gelince onlara sefere, ilm-i hendeseye ve sair umura mteallik olan eyleri talim ederler ve lalas dahi byk ademler ile konuup grmesini talim eder (Aknc, 1973: 9-10). ehzadelerin 16. yzyl sonundan itibaren sancaa karlmad, sarayda d dnyadaki gelimelerden kopuk olarak yaamn srdrd bir Osmanl siyasi gelenei dnldnde Sleyman Aann bu konuyu kayda deer buluu artc deildir. phesiz Osmanl sefirleri iinde gerek Batl gerekse Trk tarihilerin en ok ilgisini eken ahsiyet Yirmisekiz Mehmet elebidir (Gek, 1990: 79-84). III. Ahmet dneminde Fransaya gnderilen eliyi ekici klan yn, seyahatinin gerekletii dnemin Osmanlnn bir baka gzle Baty tanmaya alt ve Batnn yaam normlaryla tant a olmasdr. Osmanl Devletinin barok an oluturan ve popler tarih yazmnn Lale Devri olarak adlandrd dnem Pasarofa Antlamasyla balayp Patrona syanyla son bulan 1718-1830 aras bir tarih kesitidir. Mehmet elebi Fransa dn yazd ve III. Ahmete sunduu sefaretnamesinde devlet ricalinin Batyla ilgili dncelerinin olgunlamasn salamtr (Karal, 1940: 19). 7 Ekim 1720de 400 kiilik bir heyetle Fransaya hareket eden Mehmet elebi 16 Mart 1720de ulat Fransada grevinin siyasi boyutu itibariyle baarl olmasa da kltrel ilikilerin gelitirilmesi balamnda etkili olmutur. Batya bak asndan daha nceki elilerden farkl bir kimlii temsil eden Mehmet elebi hakknda Tanpnar, onun Parisi Kanuni dneminin anl hatralar arasndan marur bir gzle Viyanay izleyen Evliya elebiden daha farkl bir gzle izlediini syler ve ekler: O, 18. asr Parisine Karlofann ve Pasarofann milli uurda at hazin gedikten ve devlet ilerinde pimi zeki bir memurun tecrbesi ile bakar. (Tanpnar,1956,9-10). Sefaretnamesini son derece zarif bir slupla kaleme alan ve zengin betimlemelerle okuru cezbeden eli Parise ulancaya kadar konakladklar her yerin zelliini kaydetmitir. Montpellier kentinde tacirlere ve seyyahlara kolaylk salamak amacyla alan ulam kanallar ve kprler ona gre blgede ticaretin gelimesinin ve ekonomik zenginliin balca sebebidir. Dediklerine gre kanaln byk faydalarn grmler ve bir ok mal bu yoldan nakletmiler. Yaplan sarfiyat akl almazm. Kanaln almas srasnda byk binalar yapmak zorunda kalmlar. Zira Agde nehri zemininden Naurouze dedikleri yer arasnda 120 zira ykseklik fark olduundan ve gemileri yoku yukar karmak mmkn olmadndan nehirde yontma talar ile her birine er drder gemi sabilen havuzlar yapmlar...Baz nehirler kanaldan daha alak olduundan kanal nehrini aktmak
65

SOSYAL BLMLER DERGS

iin byk kprler kurup nehri o kprlerden aktmlar...Koca bir nehir dahi kpr altndan akabilir...Gemiler o kprlerin altndan geip giderler. Bu cihetle byk sarfiyat yaptklar bellidir.(Mehmet elebi, 1989: 9-10). Yirmisekiz Mehmet elebinin yolculuk gzergahnda ve Pariste dikkatini ekenler arasnda kadnlarn toplumsal yaamdaki konumlar da bulunmaktadr. Grdkleri karsnda Fransa avratlarn cennetidir, zira hi zahmet ve meakkatleri yoktur, istedikleri her ne ise hemen yerine getirilir demekten kendini alamaz. Aslnda elinin evresinde bulunan kadnlarn byk blm sosyal statleri itibariyle yksek zmreye dahil aristokrat kadnlard ve bunlarn durumlar tara kadnlarndan ok farklyd. Yine de kadnlarn erkeklerle ayn mecliste kag olmakszn yer almalar karsnda duyduu aknlk 10. yzylda Trkler arasnda bulunan Arap seyyah bn Fadlann Trk kadnnn Arap kadnndan daha zgr olmas karsnda duyduu aknlktan farkl deildir. mar edili biimi ve zenginlii Parisin eli zerinde brakt dier bir izdir. Paris ehri aslnda stanbul kadar yoktu. Lakin binalar er, drder kat olup yedi kat yaplm evleri pek oktur. Her kentinde bir aile oluk ocuuyla oturur. Sokaklarnda ok kalabalk grnr, zira avratlar sokaklarda ev ev gezerler, asla evlerinde oturmazlar. Erkeklerle kadnlar bir arada oturduklarnda ehrin ii ziyade kalabalk grnr. Dkkanlarda oturup, alveri edip, pazarlk eden avratlardr ve dkkanlar emsalsiz grlmemi eylerle tklm tklm doludur. stanbulu gz nnde bulundurmazsak benzersiz bir ehirdir.(Mehmet elebi, 1989: 44-45). Ziya Paann Diyar- kfr gezdim beldeler kaaneler grdm/ dolatm mlk-i slam btn viraneler grdm dizesini anmsatrcasna grd bakml baheleri ve saraylar ayrntl biimde anlatan Eli Franszlar yurtlarna iyi bakmlar, her yann bayndr klmlar derken beenisini ifade eder. Ziyaret ettii rasathane, tbbiye, cam ve kat fabrikalar, askeri kurumlar dnemin Fransasnn bilimde, eitimde, siyaset ve kltr alanlarnda gelimilik dzeyini ortaya koyar. Yirmisekiz Mehmet elebi buradaki zenginliin altnda yatan nedenin smrgecilik siyaseti olduunu anlayamamakla birlikte u yorumu yapar: Hindistana varncaya dein dzenli savalar sayesinde, birok kaleleri feth etmi ve mamur binalar yapmlardr...Fransada on be bin kese akeye sahip tccarlar vardr. Tccarlar ok para kazanr, zevk ve sefalarna da ok dkndrler. Yol stnde her trl yiyecek ve iecek satan dkkanlar, herhangi bir konak yerine gelindii zamanda ileri gayet iyi denmi konforlu hanlar bulmak iten bile deildir. (Tuncer, 1997: 72). Osmanl bakentinde astronomiyle ilgili aratrmalara ve rasathaneye muhafazakarlarca olumsuz yaklald bir dnemde Fransada bu alanda kaydedilen yol yle anlatlr: Sabit yldzlar ve sayyareleri seyretmek iin bir drbn yapmlar. Byle ki aynas berber aynas kadar, muhafazas tenekeden ve silindir biiminde, kuyu tulumbas gibi bir ey olmutur. Boyu elli arndan fazla...aya
66

SOSYAL BLMLER DERGS

baktk. Gayet byk grnp drbne smazd. Heyetini byle mahede eyledik ki, ii snger gibi bir somon ekmeyi ortasndan kesilince nasl grnrse yle grnyordu. Gya kamerde ukurlar ve ller olup, yerler glge olduundan mavi renkte grnp zemini beyaz ve berrakt. Subhanel hallak! Lakin a mahede edemedik, zira Frenk taifesinin bazlar buna inanmlard.(Mehmet elebi, 1989: 49-50). Mehmet elebi Pariste bulunduu sre iinde kentin sanat ve kltr evrelerinden uzak kalmamtr. Sefaretnamesinin en zel blmn oluturan operadaki gece, eseri sadece diplomasi tarihi asndan deil kltr tarihi bakmndan da nemli klmaktadr. Eliye gre operann yksek snftan muteber bir nezaret edeni vardr. ok masrafl bir sanat olduu iin gelirlerini birletirmiler ve devlet hazinesine ait birok mal balamlardr. Kazan ok olurmu. Opera bu ehrin hoa giden eylerindenmi Mehmet elebi, 1989: 33). Oyundan ok temsildeki grsel efektlerden etkilenmie benzeyen eli operay yle anlatr: Bunun asl bir hikayeyi mcessem gstermek her hikayeyi bir kitap edip basmlar hepsi otuz kitap olmu her birinin ad var. Her mecliste bir hikayeyi henz zuhur ediyor gibi gsterirler. Bizim olduumuz mecliste bir padiah vard, baka bir padiahn kzna ak olmu ve istemi. Ancak kz da baka bir padiahn oluna ak imi. Aralarnda geen sergzetleri aynile gsterdiler. Mesela padiah kzn bahesine varacak oldu gzmzn nnde duran saray bir anda kaybolup yerinde bir bahe zuhur etti ki, limon ve turun aalaryla doluydu. Bir vakit oldu ki dua etmek iin kiliseye varacak oldu. O bahenin yerinde derhal koca bir kilise ortaya kt. Aralarnda birlemek ve ayrlmak iin byye mracaat lazm geldiinde trl trl sihirler gsterip hokkabazlklar ettiler. Atl ve piyade askerleriyle cenkler gsterdiler...imek ve gk grlts gsterdiler ki, hele grlmedike itimat olunmayacaktr. Hele akn ne olduunu o derecede ortaya koyarlar ki, gerek padiahn ve gerek kzn ve gerek ehzadenin hareket ve tavrlarna bakldka yrei acrd insann. (Rado, 1970: 53).9 Mehmet elebinin Fransadaki izlenimlerini yanstan Sefaretnamesi Osmanl sekinleri arasnda ilgi uyandrd. Avrupa ile bu trden alveriler ilk kez sosyal ve kltrel hayat zerinde baz hafif etkiler dourmaya balad. 1721de Pariste Trk eliliinin balatt moda, stanbulda daha kk lde bir Frenk tarz ve modasyla karlk buldu. Fransz baheleri ve dekorasyonlar, Fransz mobilyas saray evrelerinde ksa srede moda oldu (Lewis, 1984a: 47). Ancak ziyaretin phesiz en nemli sonucu Trk Matbaaclnn temellerinin atlmasyd. Mehmet elebinin olu Sait
9

Byk ihtimalle Mehmet elebi o dnemin nl bestecilerinden Jean Batiste Lullinin Theseus adl lirik trajediden hareket ederek besteledii operay izlemitir. kinci kez gittii temsilde ise La Mothe tarafndan bestelenen Omphale trajedisini izlemitir.

67

SOSYAL BLMLER DERGS

elebi ziyaret boyunca en ok basma sanatna ilgi duymu ve stanbula dnnde bir matbaann kurulmas iin sadrazamn desteini salamaya almt. Ayn konuda gayret gsteren brahim Mteferrika (Berkes, 1985: 51-52) ile i birlii yaparak gerekli giriimlerde bulunan Sait elebinin gayretleriyle 5 Temmuz 1727de stanbulda bir matbaa almasna dair izin veren ferman karlmt (Lewis, 1984a: 51-52). Bu matbaada baslan Avrupa devletlerinin tarihi ve corafyasyla ilgili eserler Mslman dnyada Rnesans sonras oluan yeni Batl yaam biiminin ve dncesinin daha geni tannmasna olanak salayacakt (Baysal, 1968: 27-54).10 Fransz etkisinin geliiminde Parise giden Osmanl elilerinin aktardklarnn yansra stanbul'da grevli Fransz diplomatlarn almalar da belirleyici olmaktayd. Bunlar arasnda Fransay 1728den 1741e kadar temsil eden Marquis de Villeneuve ile ordunun modernizasyonunda nemli katklarda bulunan ve sonradan slam dinini benimseyerek Humbarac Ahmet Paa olarak anlan Comte de Bonnevalnn zel bir yeri bulunmaktadr. Albert Vandal, Mehmet elebinin olu Sait elebiyle Bonneval arasndaki ilikiyi anlatrken Sait elebi zerindeki Fransz etkisini u ekilde tasvir eder: Kudsdeki Lieux-Saint nezaretinin Latin papazlarna terk edileceini bildirmek zere Fransaya giden babasna bu seyahatte refakat etmiti; ehirlerimizi dolam, naiplik devrindeki Fransay grm, saray elencelerinde bulunmu ve medeniyetimizi yakndan mahede etmiti. te, gnn birinde gzlerini kamatran bu Garp alemi imdi mtemadiyen onun zihnini, teshir edici bir hayal gibi igal ediyordu. Sefaret katiplerinden biri onun hakknda unlar yazyor: O, ok sevdii ve daima teessrle yad ettii Parisin az ok havasn da tamaktadr... Fransz hrriyeti bir trl aklndan kmyor. Bu hal en bynden en kne kadar esir olan bu memlekette, ona esaretin verdii strab arttrmaktan baka bir ey yapmyor. (Perin, 1940: 33-34). Osmanl elileri iin siyasi grevle gittikleri Avrupa devletleri ayn zamanda dnyadaki gelimelerden haberdar olduklar birer okul ilevi gryordu. Bu bilinle hareket eden elilerden biri de her frsat ve imkanda bir eyler renmek, her elinin en faydal vazifesidir diyen Ahmet Resmi Efendiydi. 1757 ylnda III. Osmann lm zerine tahta kan Sultan III. Mustafann clusunu haber vermek zere Viyana (Neme)ye gnderilen Ahmet Resmi Efendi Viyanaya ulatnda Avrupada Yedi Yl Savalar srmekteydi. 1748 tarihli Aix-la-Chapella Antlamasndan honut kalmayan Prusya Kral Byk Friedrich ile Maria Theresa, bir kez daha
Balangta yalnzca askeri alanla snrl olan telif ya da eviri eserler zamanla tarih ve corafyaya dair eserlerin basmyla zenginleti. Kimi kaynaklarda I. Mahmut tarafndan brahim Mteferrikaya yneltildii ne srlen Kffarn ekser zamanda galebesine ve ehl-i slamn malubiyetine sebeb nedir eklindeki bir soru Batnn farkl ynleriyle tannmas ihtiyacnn ciddi biimde ortaya ktna iaret etmekteydi. Buradan hareketle baslan eserler iinde bu gayeye hizmet edenlerin yer almas artc deildi. 1729dan I. Merutiyete kadar olan zaman dilimi iinde baslan eserler iinde sefaretnamelerin ve seyahatnamelerin yansra ok sayda Avrupa ahvaline dair eser yer almaktayd.
10

68

SOSYAL BLMLER DERGS

savamaktayd. Bu olumsuz koullar altnda 19 Nisan 1758de muazzam bir trenle imparatorluk sarayna kabul edilen elilik heyeti resmi grevi bittii halde Haziran 1758 ortalarna kadar Viyanada kalmt. Friedrichin Viyanaya saldrmas olaslnn gndemde olduu ve kentin adeta ordugaha dnt bu dnemin pek keyifli gemedii anlalmaktadr (Aksan, 1997: 56-58). Ahmet Resmi Efendi dn sonras kaleme ald sefaretnamesini seleflerinden farkl olarak yalnzca yolculuk srasnda yaadklarna dayal bir an kitab olarak deil, buradaki siyasi ve ekonomik yapy tahlil etmeye alan bir eli duyarllyla hazrlamtr (Mustafa Hatti Efendi, 1999: 17-52).11 Yolculuk ayrntlarnn anlatld ilk blmn ardndan gelen Tefsil-i Memalik-i Neme adl blmde memleketin ve hkmetin tasvirine giriir. Neme memleketi, her biri hkmet ve halk bamsz olmak zere dokuz kralla ve drt dkala blnm olup, bunlarn bandakilerin hi birisi krallk ve dukalklarndan ne atlabilir ve ne de buralara atanabilirler. Her biri elektr olarak anlan dokuz kraln iinden seilen bamsz bakan imparator olarak anlr. mparatora itaat etmek ve gerekli durumlarda asker yardmnda bulunmak dierleri iin dini tre ve yasa gereidir.(Ahmet Resmi Efendi, 1980: 28). Buradaki ticari ilikiler de elinin dikkatinden kamamaktadr. Her ne kadar Osmanl ile kyaslama yapt yerlerde elinin ifadelerinde geleneksel bak yanstan bir sten bak varsa da iten ie duyduu hayranlk ortadadr: Bunlar her ne kadar bolluk ve refah iinde yaayan insanlar gibi grnmekte iseler de, aslnda devletlerini idarede msrif olmayp gayet namuslu ve akl banda davranrlar. Gelir toplamak iin hile yoluna sapmay dnmezler, para harcamakta ve ihracat meselelerinde, israftan bo yere para vermekten kanr, para biriktirme ve azla yetinme kurallarn elden brakmazlar. Mesela Osmanl Devleti tccarlarndan baka Bece mal gtren Frane ve ngiltere bezirganlarndan yzde otuz kuru gmrk ve bir kzden drt be altn bac alrlar. ou iecein alm satmna karrlar. Mesela arap ve ttn gibi halka gerekli eylerden asl deeri kadar vergi alrlar. (Ahmet Resmi Efendi, 1980: 33). Ahmet Resmi Efendi Avusturya ile Prusya arasnda yaanan atmalar yorumlamaktan geri durmaz. Ona gre bu savalarn nedeni azimli ve yiit olarak nitelendirdii Friedrichin topraklarn geniletme konusundaki ihtirasdr. Sefaretnamede zerinde durulmaya deer bir dier nokta Viyana halknn gndelik yaamnn anlatld ve metinle btnl dnldnde adeta sonradan yazlm izlenimini uyandran blmdr. Doal evreden etkilendii yazdklarndan anlalan eli sosyal tabakalama asndan
rnein 1739da Belgrad Antlamasn teyid amacyla orta eli payesiyle Viyanaya gnderilen Mustafa Hatti Efendinin Sefaretnamesi muhteva olarak, Ahmet Resmi Efendinin Sefaretnamesinden ayr bir nitelik tar. Mustafa Hatti Efendi resmi kabul trenlerine, ikameti srasnda nasl vakit geirdiine, opera ve ziyafetlerdeki izlenimlerine kadar grdklerini kaydetmekle beraber siyasi ve ekonomik konulardaki izlenimlerini yanstmaz.
11

69

SOSYAL BLMLER DERGS

halk inceler. zellikle kentin yksek tabakaya mensup ahalisinin yaam sefaretnamenin son blmnde ayrntl biimde anlatlr. Zenginler gne ge balayp sabahn erken vakitlerine kadar srdrrler. le vakti yemee oturup, ikindiye yakn kalktklar gibi hintolara binip sayfiye mekanlarna giderler. Ge vakitlere kadar sren gezilerin ardndan gne batarken kale iinde bulunan tiyatrolara giderek buradaki komedi ve opera temsillerini izlerler. Temsil sonralarnda ise birbirlerini ziyaret ederek sabaha kadar sren elenceler dzenlerler (Ahmet Resmi Efendi, 1980, 35-36). Ahmet Resmi Efendinin kiiliinde 18. yzyl Osmanl diplomasisini ve yeni ynelimlerini inceleyen Virginia Aksan, almasnda sefaretnameyi bir bayapt olmamakla beraber, o dneme kadar bu trn niteliini oluturan hakaret ve kmseme dolu kupkuru kataloglardan ayrlan yepyeni, elenceli bir alma olarak deerlendirir. Ona gre slubundaki sadelik, nesnel gzlemler ve zaman zaman kffar adetlerinden hayranlkla sz edilmesi ayrca Avusturya tarihinin bir kesitine k tutmas eseri arpc klmaktadr (Aksan, 1997: 66). Ahmet Resmi Efendinin Viyana ziyareti srasnda kazand deneyim alt yllk bir srenin sonunda grevlendirilecei Berlin sefaretinde etkisini gsterecektir. Bu ziyaretin grnrdeki nedeni iki lke arasnda 1761de imzalanan ticaret antlamas sonrasnda Prusya kralnn gnderdii hediyelere karlk vermekti. Ancak ziyaretin gerekletii dnem gz nnde tutulduunda asl amacn basit bir nezaket ziyaretinden te olduu anlalmaktayd. Her eyden nce Osmanl Padiah, Friedrichin ittifak konusunda samimiyetini snamak istemekteydi. Konu Osmanl Devletinin kar karya olduu nazik konum asndan nemliydi. 1739da Avusturya ile imzalanan antlamann sresinin tamamlanm olmas, Lehistan kral III. Augustusun ar hastal karsnda byk devletlerin kendisine halef belirleme konusundaki elikili ve mdahaleci tavrlar Osmanl idaresini endielendirmekteydi. Bu konularda nabz yoklamaya ynelik olarak gerekleen ziyarette Ahmet Resmi Efendi, Prusya kralna Osmanlnn Lehistan kralnn seimine ynelik herhangi bir mdahaleyi tanmayacan bildirerek, Prusya-Rusya ittifaknn Osmanl aleyhine olmamas konusundaki dilei iletecekti (Tansel, 1946: 290). Berlin sefareti srasndaki gzlemlerine dayanan sefaretnamede Ahmet Resmi Efendinin tekine olan baknda ciddi bir deiiklik gzlenmemekle beraber slup olarak daha bir rahat olduu hissedilir. Lehistann yan sra Kuzey Denizi ve Baltktaki ticari merkezleri geni biimde anlatt sefaretnamesinde zellikle denizlerden ticari amalarla yararlanmann buralardaki olumlu etkisi zerinde durur. Ona gre blgenin tccarlar iin ticaret maddeleri geim ve mutluluklarnn sebebi olduundan, bunlarn abucak satlmasna byk ihtimam gsterir ve ilerin yrmesi iin lazm gelen her eyi yapmaktan kusur etmez ve geveklik gstermezdi...Ticaret ilerinde szlerine sadakat

70

SOSYAL BLMLER DERGS

ve doruluk konusunda akranlarndan stn olmak iin ellerinden geldii kadar kuvvet sarfederlerdi.(Ahmet Resmi Efendi, 1980: 51-52). Berlindeki kent dzeni, evlerin ina edili biimi, sokaklarn genilii sefaretnamede yer verilen dier unsurlar arasndadr. zellikle tatan ina edilmi evler ve yangna kar oluturulmu itfaiye tekilat yangnlardan ska etkilenerek kimi zaman harabeye dnen stanbulun temsilcisini bir hayli etkilemitir.12 Ahmet Resmi Efendiye gre krk elli yl ncesine kadar orta halli bir kent grnmndeki Berlinin bu konuma geliinde ekonomik refahn toplumsal yaama yansmas etkili olmutur. Kentin doal kaynaklar ve endstriyel alt yaps zamanla fabrikalarn ve atlyelerin kurulmasn salam, bu gelime toplumsal yapy etkilemitir. Gnden gne evler ve dkkanlar oalm, dardan alet edevat ve mal gibilerden herhangi bir eye muhta olmamak iin uha ve kuma, bundan baka her cins iin fabrikalar kurulmutur (Yuryaydn, 1987: 69).13 Berlin halk havann mutedil olmasndan olsa gerek kadn ve erkeiyle gzel insanlardan oluur. Halk zevkine ve elencesine dknlyle dikkat ekmektedir. Dinsel adan bakldnda ise halkn ounluu Luteran olduundan byk skntlar yaanmad grlmektedir. Kiliselerinde putlar yoktur. Tek Tanrya tapmakla nrler ve Katoliklere kar byk dmanlk gsterirler. Sefaretnamenin bir blmnn hrs ve iktidaryla Avrupa siyasasn belirleyen II. Friedriche ayrlm olmas nemlidir. Ahmet Resmi Efendinin aktardna gre kral btn bilimlere ilgi duymakla beraber tarih konusunda son derece bilgilidir. zellikle Byk skender ve Timur gibi hkmdarlarn yaamlar kraln ilgilendii, inceledii konular arasndadr. Ailesinin dertlerinden uzak durarak, din ve mezhep ilerine karmamaktadr. Danmanlarna kar son derece dostane ve alakgnll bir tavr sergileyen kral, devletin ileri gelenlerine kar ikram ve itibar gstermekten ekinmez. Bu kimselerle grmesi gerektiinde kimseyi arac etmeden dorudan harekete geer. Osmanl elisi savalarda yaralanarak i gremez duruma gelenlerle, yetim kalan ocuklarn eitimi iin kurulan mkemmel yurtlardan da etkilenmitir (Ahmet Resmi Efendi, 1980: 71-73). Gzlemleri tekini alglama konusunda geleneksel bakn dna ka iaret eden Ahmet Resmi Efendinin Sefaretnamesinin uyandrd genel izlenim, eseri kaleme alann hayrete dp infiale kaplan bir Osmanl deil, daha ok bulunduu ortamdan zevk almaya bakan ve hicivli bir dille olaylara yaklaan biri olduu eklindedir (Aksan, 1997: 100-101). Sefaretname incelendiinde yazarn
Yangndan korkmakta olduklarndan korunma areleri almlardr. Gece gndz dolaan bekilerden baka her sokakta beer onar tane tulumbal kuyular vardr. Her kuyunun banda kzakl flar emre hazr bulundurulmaktadr. lgintir bu husus sonraki dnemlerde de elilerin vurgu yapt konular arasnda yer alacaktr. Ayn durum Mustafa Reit Paann Paris ve Londrada elilik greviyle bulunduu dnemde gnderdii raporlarda takdir konusu olarak belirtilmektedir. 13 Bununla birlikte, bu lkelerde servet dalmnda yaanan adaletsizlik Ahmet Resminin dikkatinden kamamaktadr. Eliye gre hayr ve bereket Memalik-i Osmaniyeye mahsustur.
12

71

SOSYAL BLMLER DERGS

Alman birliinin gereklemesinden tam bir asr nce birlie giden srecin arkasndaki etkenleri doru bir ekilde saptad grlr (Yuryaydn, 1987: 70).14 Bununla birlikte devlet adamlarnn iinde yetitikleri kltrel ortam tekinin alglanmasnda belirleyiciliini korumaktayd. Bu etkiyi Ahmet Resmi Efendide gzlemek mmkndr. Deneyimli sefirin Sadrazam Muhsin-zade Mehmet Paaya takdim ettii bir risalede yldzlarn kiiler zerindeki etkisinden sz ederek Rusyann baarlarn yldzlarn zel durumuna balamas bu geree iaret etmektedir (Parmakszolu, 1983: 531 vd.). 18. yzyl imparatorluun ehresinin deimeye balad ve deiimin adeta zorunluluk olarak algland bir dnemdir. Klasik nasihatname geleneine bal yazarlardan, Avrupann deiik yerlerinde ksa sreli elilik grevinde bulunmu elilere kadar devlet ricalinin bir blm deiime yn verirken, askeri snf gelimelerin snrlarn belirliyordu. Kimi zaman gelenein ciddi direniiyle karlasa da Batl kurumlarla tanma bu dnemde balayacaktr. Kanuni sonrasnda gelitirilen ilikilerden tr Fransa Osmanlnn karsndaki balca modeldir. mparatorluun idari ve askeri kurumlarn slah etme amacn gden Nizam- Cedid hareketinin ncs III. Selim henz ehzadelii srasnda Fransayla ilikilerini gelitirmenin yollarn aramtr. Fransaya olan ilgisinin nedeni ilikilerin gerginletii Rusyaya kar bu devletin desteini salamakt. ehzade Selim babas III. Mustafann bu lkeyle olan dostane ilikisi, Neme ve Rusyann Osmanl zerindeki amalarna kar Fransay gvence olarak grmesi gibi etkenlerin ynlendirmesiyle amcas Sultan I. Abdlhamitten gizli olarak Fransa Kral XVI. Louis ile iletiim kurmann yollarn aramtr. Bu nedenle Baron de Tottun15 rencilerinden shak Beyi Parise gndermitir. Resmi bir grevle olmasa bile shak Beyin Fransada bulunmas iletiimde kolaylk salayacakt. Fransann stanbuldaki elisi Couffierin shak Bey daha hareket etmeden evvel ehzade Selime yazd mektuba gre shak Beye en yeni kara ve deniz sava teknikleri retilecek, Fransann en nemli kaleleri, tophane ve tersaneleri gezdirilerek sava tatbikatlar izletilecekti (Uzunarl, 1939: 200-204). Tm bunlar Batllamay yalnzca askeri alandaki teknik yenileme olarak
Ahmet Resmi Efendi yalnzca sefaretnameleriyle deil, yazd dier eserlerle de Osmanl dnyasn yanstmtr. Osmanl iin felaketle sonulanan 1768-1774 Osmanl-Rus savann ardndan kaleme ald Hlasatultibar adl eser bunlardan biridir. Bu eseriyle dier dinlere kar srekli savan vacip olduunu ileri srerek Osmanlnn sonu gelmeyen savalara srklenmesine neden olan zihniyete eletiri getirmektedir. Ar bir dille eletirdii bu anlay sahiplerine gre Aristo gibi tedbirli bir vezir ve cemaatle be vakit namaz klan on iki bin sekin asker Kzl Elmaya gitmek iin yeterlidir. Yine Ahmet Resmi Efendinin ifadesiyle bu kimseler cehli itiraf ve sandalye zerinde Hamzaname nakl iden pehlivanlar gibi laf u gzaf idb Kzl Elma semtini, Budandan gelen alyanak elma gibi yenr ey zannider 15 Fransada baronlua kadar ykselen Macar bir asilzadenin olu olan Baron de Tott Fransa hkmeti adna Krmda konsolosluk grevlerinde bulunmu. 1770de Osmanl hkmeti tarafndan anakkale Boazn tahkim etmekle grevlendirilmitir. 1771-1776 arasnda ise Osmanl ordusunun yeniletirilmesi almalarna katlmtr. Ordunun talim ve terbiyesinde bir ok yenilik yapld gibi Mhendishane-i Bahri-i Hmayunun kuruluunda yer alm ayrca topuluk ve istihkama dair Franszca baz eserleri tercme etmitir.
14

72

SOSYAL BLMLER DERGS

alglayan dnemin Osmanl devlet adamlar iin nemli bir kazan olacakt. Ancak sonu beklenen gibi gereklemedi 1786 yaznda Fransaya giden shak Bey burada tam bir sefahat hayatna dalm ve hayal krkl yaratmt (Uzunarl, 1939: 237). mparatorluun en buhranl dnemlerinde Batda elilik grevi yapan Osmanl temsilcileri bazen bulunduklar ortamn skntlarndan ve grdkleri muamelenin uygunsuzluundan ikayet etmekten geri kalmamlardr. Ancak bunu yaparken dahi kendi kltrleriyle karlatrma ve stnl ortaya koyma kaygs n plandadr. Bu trden eletirilere yer verenlerden birisi 1787-1789 yllar arasnda Madritte elilik yapan Vasf Efendidir. Sadrazamn zel katiplii grevinde bulunmu olan, yazd tarihiyle Osmanl tarih yazcl iinde nemli bir yer edinen Vasf Efendi eserinde ncelikle burada uygulanan ve yabanclar iin adeta bir ikence haline dnen karantina uygulamasndan duyduu straptan sz etmekte, kendisine gereken ilginin gsterilmediinden ikayet etmektedir. Barselona ve Valensiyada gerekli zenle arlanmayan eli verdii hediyeler karlnda aldklaryla ilgili olarak memnuniyetsizliini u satrlarla ifade eder: Verdiim tm nefis hediyelerin karlnda bana yalnzca iki ie zeytinya gnderdiler. Bu hareketleri bile spanyollarn ne derece deersiz ve zayf karakterli olduklarn ortaya koyar.(Lewis, 1994: 116117). Bu satrlar grnte eliyi rahatsz eden balca konunun kendisine gnderilen armaanlarn bekledii zenden ve gsteriten yoksunluu izlenimini uyandrsa da aslnda temel sorun deerler arasndaki ayrmn bilin altndaki rahatsz edici durumudur. Sz konusu durum o zamana kadar Osmanl geleneinde Benul Asfar (Sar Benizli Adam) olarak tanmlanan d dnyann insanna bak da ortaya koymaktadr. Sultan I. Abdlhamitin Rus-Osmanl savann srd srada lm zerine Nisan 1789da tahta kan III. Selim Avrupa ile olan ilikilere saltanat sresince nem verdi. Austos 1791de Neme ile yaplan Zitovi Antlamas padiahn bu siyaseti iin frsat yaratt (Kou, 1934: 111).16 Antlamann 13. maddesi gereince taraf olan iki lke dostane ilikiler gerekletirmek amacyla karlkl olarak eliler gndereceklerdi. III. Selim ehzadeliinden beri yaknnda bulunan ve gvenini kazanan Ebubekir Ratip Efendiyi Kurenay- ehriyardan baz mteneffizan- asrn hilaf marazileri arzusuyla Nemeye gnderdi (Uzunarl, 1975: 61 vd.). 9 Kasm 1791de umnudan hareket eden elilik heyeti 22 Aralkta Erdelin merkezi olan Sibine vard. Son derece iyi karlanan eliyi zellikle emekli bir generalin ktphanesinde grdkleri hayli etkilemie benzemektedir. Ktphanede bulunan Voltaire, Montesquieu, Rousseau gibi yazarlarn eserleri zerine bilgi edinen Ebubekir Efendi burada bulunan Trk ve ran edebiyatna dair eserlerden
16

Taraflar reisl kttap Abdullah Berri Efendi ile Kont Franois Esterhazy de Galanthann temsil ettikleri grmeler sonunda 4 Austos 1791de imzalanmtr.

73

SOSYAL BLMLER DERGS

seerek baz blmler okumu, samimi davranlar ilgiyle karlanmtr. Ayrca kiliseleri gezmi, onuruna dzenlenen balolara katlmtr. Kadn erkek ilikilerinin ve kadnlarn serbestisinin ilgisini ektii anlalan eli dans gsterilerinden de etkilenmitir. Takrirlerinde Avrupa toplumlarnda dansa ok nem verildiini, zel retmenlerle ocuklara dans retildiini, toplumda dans bilmemenin ayp, bilmenin ise hner olduunu belirtmekten geri kalmamtr (Bilim, 1990, 264265). Ayn ekilde 12 Ocakta vard Temavarda izledii operadan bir hayli holanmtr. Daha nce Sibinde komedya seyrettiinden kendisine burada tragedya izletilen eli beenisini temsillere drt kez giderek ortaya koymutur. Ebubekir Ratip Efendi ve mahiyetindekiler 12 ubat 1792de Bece varmtr. Burada kentin ileri gelenleri tarafndan ziyaret edilen elinin konuklar arasnda son savata Osmanllara kar Bosna ve Brdelende savam olan Prens Dellini de yer almtr. Her trl kibirden arnm olarak tasvir edilen bu deerli komutan zel bir sohbet srasnda Osmanl askerinin yiitliinden sz aarak ordunun Avrupa usulnde eitilmesi ve modern aralarla donatlmas gereklilii zerinde durmutu (Bilim, 1990: 275). 26 ubatta kral tarafndan kabul olunan heyet eitli nedenlerden tr 153 gn Viyanada kalmt. Bu sre zarfnda yazd mektuplarla III. Selime eitim sistemi ve sosyoekonomik durumla ilgili baz tavsiyelerde bulunmutu. Bte ann kapatlmas, damga resimlerinin konulmas, i ticaretin ve yerli sanatlarn gelitirilmesi bunlardan sadece bir kayd (Tuncer, 1972: 73-74).17 Gezmi olduu askeri akademi ve mhendishaneden olduka etkilenen Ebubekir Ratip Efendi 1753 ylnda mparatorie Maria Theresia tarafndan kurulan Orientalische Akademiede (Soysal-Eren, 1977: 94-101)18 dou dillerini mkemmel dzeyde konuan gen doubilimciler karsnda duyduu hayranl yazd bir iirle dile getirmiti (Tuncer, 1983: 584585). Elinin burada tant oryantalist adaylarndan birisi de yazd mufassal tarihiyle Osmanl tarih yazmnda yeni bir dnemin kaplarn aralayan Joseph Hammer von Purgstalldi (Ortayl, 1982: 55-63, Sauer, 1972: 79-83).19

Ratip Efendi yakn bir ilgiyle arland okulda rencilere eitli metinler okumu ayrca aralarnda bn Haldunun Mukaddimesinin de bulunduu eitli kitaplar armaan etmitir. 18 Bu okul Kralie Maria Theresa tarafndan diplomatlar, tccar ve uzmanlar iin Viyanada almt. Okulun 1754 ylnda almalarna balamasyla slam hakkndaki almalar ve Trke retimi ilk olarak sistemli hale getirildi. Birok nl hocann ders verdii okuldan yetien arkiyatlar arasnda sonraki dnemde eserleriyle alana ciddi katk salayanlar bulunmaktadr. 19 lber Ortaylnn 19. yzyln kendi kendisini yetitiren aydnlarndan biri olarak tanmlad Hammer (1774-1856) dou dilleri zerine ald eitimin ardndan 1799da Avusturyann stanbuldaki eliliinde greve balamtr. Bu dnemde imparatorluun baz blgelerinde bulunan Hammer Osmanl ve slam tarihine dair zengin bir malzeme toplamtr. 1802de stanbula dnm 1806 ise Ya konsolosluuna atanmtr. Rus ar I. Nikolaya ithaf ettii ve Osmanl tarihi zerine ilk modern tarih sentezi olarak kabul edilen byk eserinin yansra dou edebiyat ve sanat zerine birok eser kaleme almtr.

17

74

SOSYAL BLMLER DERGS

Ebubekir Ratip Efendi sefaretnamesinde Viyanada grd ve ilgisini eken gelimeleri geni betimlemelerle anlatr. Ona gre Avrupada vergisini veren ve yasalara uyan birine kimse karamaz. Kimseye bakalarnn evine, iine, giyecek ve yiyeceine karma hakk tannmamtr. Alnan vergiler makbuz karlnda toplanmakta olup aksi durumlarda ikayet hakk bulunmaktadr. zellikle Avusturyada kasabalar, iinde sanat erbabnn topland ve retimde bulunduu yerleim birimleridir. Sanatkarlarn balca grevleri arasnda rak ve kalfalar ncelikli olmak zere herkese yiyip imelerine zen gstermelerini, yasalara uymalarn, namus ve onurlarn korumalarn, zel gnlerde ve mekanlarda toplumla ilikilerinde usulne uygun davranarak kibar olmalarn tlemek de bulunmaktadr. Yine yazdklarndan anlald zere burada kyler soylular tarafndan ticaret ve ziraata uygun yerlerde kurulur. Kral tarafndan kurulan kyler ise zel artlara tabiidir. Masraflar hazinece karlanan bu kylerde yerleenlere bir ev ve 34 dnm tarla verilir. iftiler on dnem vergiden muaf olup mlkleri ailelerine miras olarak kalr. Kyller 154 gn kraln arazisinde bedava alrlar. Avrupann hukuk sistemi sefaretnamede zerinde durulan bir dier konudur. Eliye gre Avusturyallarda eriat yoktur. sa peygamberin dinsel kurallarndan sadece nikahla ilgili olan ksm kalmtr. Miras konusunda dahi dinsel kurallar etkili deildir. Bu toplumlarda din var olmasna ramen ihtiyalara uygun olarak dzenlenen yasalar uygulanr. Hukuk sistemi kriminal ve ol olmak zere ikiye ayrlmtr. Devlet salk konusunda da ciddi nlemler almtr. zellikle espetalya olarak anlan hastaneler lkenin her yerine yaylm durumdadr. Tp eitiminde ise modern tekniklerin yardmyla hayli yol alnmtr. Sosyal yaamda kadnn konumu dikkat ekicidir. Toplumdaki yerleri son derece nemli olup herhangi bir kstlamalar, rtnmeleri ve ekinmeleri yoktur. Burada salkl her insan istihdam ettirirler; ancak dknler ve i gremez durumdakiler iin eitli yardm sandklar oluturulmutur. Her mahallenin papaz yardm sandklar iin makbuz karl yardm toplar ve toplanan yardmlar ihtiya sahiplerine gnde sekizer onar kroer olmak zere datlr. Tm anlatlanlarn ardndan yazar bir lkenin kalknmasnda etkili olan faktrleri u ekilde belirler: Devletin yasa ve kurallar, disiplinli bir ordu, drst ve becerikli memurlar, d lkelerle saygn ilikiler, eitilmi bir halk ve iktisatl kullanlan dolu bir hazine (Bilim, 1990: 275-281). Sefaretnamede ekonomik zenginlik ve bunun kaynaklar ayrntlaryla anlatlmaktadr. Ebubekir Ratip Efendinin aktarmyla Avrupa devletleri lkelerinin paras dar kmasn diye yerli mallara zel nem verdikleri gibi yabanc mallarn lkeye gelmesi konusunda seici davranrlar. Ayn nedenle memleketin hemen her yerinde imalathaneler kurarak iinde ehil ustalar yetitirirler. Sz konusu durum Avusturyaya zg olmayp tm Avrupa lkeleri iin sz konusudur. rnein eskiden
75

SOSYAL BLMLER DERGS

Prusya kuma ihtiyacn d almla karlarken planl bir sanayileme sonucunda dar kuma satar duruma gelmitir. Kurulan imalathanelerde kadn erkek byk bir igc istihdam edilmektedir. Viyana ve Linzde retilen kumalar Trieste iskelesinden sonucudur. Baz blmleriyle Yirmisekiz Mehmet zmir ve Aydna kadar ulap sefaretnamesini andran pazarlanmaktadr. Buralarda gelien bankaclk sistemiyse tamamen ekonomik durumun bir elebinin sefaretnamede dikkat eken en nemli nokta deer llerindeki farklla ramen son derece objektif ve samimi oluudur. zellikle buradaki idarenin devletin varlk gerekesini halka hizmet olarak belirlemesi eliyi derinden etkilemitir (Bilim, 1990: 285-291). Ebubekir Ratip Efendinin Avrupa devletleriyle ilgili kaleme ald bir dier eseri ise sefaretnamesi kadar tannmamakla beraber nem tayan Tuhfets-Sefare adl almadr. Ratip Efendi, Sultan Selimin veliahtlndan beri btn arzusunun askeri ve mali rgtn gnn gereksinimlerine uygun olarak slah olduunu bildiinden Neme, Prusya, Rusya ve Fransa devletlerinin idari tekilatlarndan sz eden bu eseri yazmtr. Yalnzca gzleme dayanmayp iindeki ifadelerden ciddi olarak zerinde alld anlalan 600 sayfalk alma III. Selimin slahatlarnda yol gsterici olmutur (Uzunarl, 1975: 59-60, en, 2003: 247-249). Avrupal devletlerin idari tekilatlarnn analizine ve adapte edilebileceklerin aktarmna dair nerilere 18. yzylda kaleme alnan baka sefaretnamelere de rastlanmaktadr. 1790 ylnda Prusyaya gnderilen Ahmet Azmi Efendinin sefaretnamesinde20 Bablinin almas gereken nlemler; rvetin kaldrlmas, devlet kademelerine i bilenlerin getirilmesi, maalarn adaletli datlmas, ordu ve donanmann iyi yetitirilmi vaziyette ve her an savaa hazr bulundurulmas olarak sralanmtr (Tuncer, 1997: 103-104).21 Osmanl elileri Batnn deerlerini tanmlama konusunda ortaya koyduklar yeteneklerini, kimi zaman Avrupal meslektalarnn diplomasi oyunlarn kavramakta gsterememilerdir. Bunun en tipik rnei ilk daimi elilerden olan Esseyit Ali Efendidir. 1797de Fransaya gnderilen Ali Efendi, Directoire hkmetinin ve General Bonapartenin Osmanl Devletinin Kuzey Afrikadaki nemli bir liman olan Msrla ilgili planlarn sezememiti (Soysal, 1964: 194). Oysa Batllarn Msr zerindeki amalar 17. yzyldan itibaren bilinmekteydi. lk kez 1672de Alman dnr Leiphniz tarafndan ortaya atlan Msrn ele geirilmesi dncesi Fransann zerinde nemle durduu bir konuydu. 1777de Fransann stanbul elisi Saint-Priest, lkesine gnderdii raporda
Bu eser daha nce incelenenlerden farkl bir nitelikte olmamakla beraber elinin zeyil ksmnda ortaya koyduu dnceler dikkat ekicidir. 21 Benzer nerilere Ya Antlamasn takiben 1794te Rusyaya eli olarak gnderilen M. Rash Paann Rusya Sefaretnamesinde de rastlanr. M. Rash Paa Sefaretnamesi, .. Trke Yazmalar, no. 5084
20

76

SOSYAL BLMLER DERGS

Msrn zapt projesini ve bunun gerekelerini ortaya koyarken, Msr seyahatinden dnen Baron de Tott tuttuu raporda ayn konuya deiniyordu (Ssl, 1983: 165). in dikkat eken bir baka yn Reisl kttap Raid Efendinin kaleme alarak Sultan III. Selime sunduu bir layihada Fransann Hindistan ticaretini kontrol altnda tutmak amacyla nemli bir nokta olan Msr ele geirmeye alabileceine vurgu yaplmasyd.22 Ancak elilik grevi boyunca Dileri Bakan Talleyrand ve Ba Tercman Codrikann ustalkla yrttkleri politikay anlayamayan ve bir diplomatn sahip olmas gereken birikime sahip olmayan Ali Efendi, (Herbette, 1997: 130-154) Fransann 1798deki Msr seferini Babliye bildirememi bunun sonucunda padiahn sert tepkisine maruz kalmt (Karal, 1938: 167-177).23 Ayn basiretsiz tavr bar grmelerinde de srdrnce Parise gnderilen Amedi Galip Efendi bu grevi yerine getirmiti. 19. yzyln banda Osmanl-Fransz ilikilerini olumsuz etkileyen Fransann Msr maceras sonrasnda gerginlii yumuatmak ve ilikileri yeniden kurmak amacyla Fransaya gnderilen Mehmet Sait Halet Efendinin Kafiristan dedii bu lkeyle ilgili yorumlar geleneki evrelerin Batya bakn ortaya koymak asndan ilgi ekicidir. 1802-1806 yllar arasnda Fransada grev yapan Halet Efendi, mehur Reisl kttap Rait Efendinin mhrdar yamakln yapm, Ebubekir Sami ve Ohrili Ahmet Paalarn kethdal grevlerinde bulunmu, bunun yannda Mevlevi Tarikatnn nde gelen isimlerinden Galip Dedeyle dostluk kurmu olan bir memurdu (Karal, 1940b: 9 vd.). Fransaya ve buradaki toplumsal ortama kar son derece nyargl olmasnn balca nedeni lkesinde Nizam- Cedid hakknda giderek artan muhalefet odaklarndan ve bilhassa muhafazakar kesimden gelebilecek tepkilerden ekinmesiydi. u satrlar sz konusu ruh haline iaret etmektedir: Frengistan, size ihafe veyahut iva iin, her kim sena ederse sual buyurasz; sen Avrupaya gittin mi deyu? Hayr gitmedim; tarihlerden biliyorum der ise; iki ksmdan biridir ki imdi izah olunur: Beli gittim ve biraz zaman elendim derse Frenklerin taraftar ve casusudur. Gitmedim der ise iki ksmdr: Ya eektir, Frenklerin yazdklarn dinler, yahut gayret-i diniyesinden tamamen Frenkleri metheder ki zemminde ehl-i slam ksn deyu; ite bu kaide-i klliyeyi bilemez. (Karal, 1952: 316). Halet Efendi, bir baka mektubunda ise Frengistan sakil, zalam- kfr, cemi-i mahalini istiap etmi, mferrihlii Mslmana gre deildir diyor ve stanbulda yaama ansna sahip olanlar bahtl, kendisini de iinde bulunduu artlardan tr bahtsz sayyor. Sklkla can skntsndan
Raid Efendi, Reisl kttap Raid Efendinin Moraya Dair Kaleme Ald Layhann Suretidir., 21 Aralk 1797, Sultan Selim-i Slis Devrine Aid Muhbert- Siyasiyye, .. Ktphanesi Trke Yazmalar, nr. 886, s.6 23 Ali Efendinin Dou Akdenizdeki gelimelerden tamamen habersiz olmas, Fransann skenderiyeyi zaptettii srada yazd bir mektupta bunun aksini sylemesi zerine sinirlenen III. Selim elinin gnderdii tahrirat zerine Ne eek herifmi eklinde not dmtr.
22

77

SOSYAL BLMLER DERGS

bahsederek Franszca renmeye heves bile etmediini, vakit geirmek iin beraberinde gtrd Mevlevi Mehmet Dede ile Kuran okuduklarn yazyor (Karal, 1952: 314). Eli, Frenklerden bahsederken, akl bakmndan bizim kayklarmz seviyesinde olduklarn, politikalarnn gayet kaba olduunu, bizim gibi eci askerlere ve vkelaya sahip olmadklarn, hayvanat- acibe gibi askerleri bulunduunu iddia ediyor. Franszlarn krallar olmadndan devlet olamadklarn, it dernei denilmeye layk bir hkmet ekli kurmu olduklarn, Bonapartenin grevlendirmi olduu bakanlarn ekya sergerdeleri gibi olduklarn, Talleyrandn papaz bozuntusu ve devletleraras mnasebetlerde cahil olduunu ileri sryor (Karal, 1940b: 34-35). Buna karlk ayn elilik heyeti iinde yer ald halde Halet Efendi gibi dnmeyen, farkl bir ekilde yaklam sergileyenler de bulunmaktadr. Divan- Hmayun katiplerinden Nazmi Efendinin Babliye sunduu raporlarda bykelinin aksine olumlu ifadelere yer verilmesi dikkat ekmektedir. Napoleonun kiilii, askeri yap ve disiplin konularndaki aktarmlar padiahn ufkunu aacak nitelikte olup, Paristeki askeri okullar hakknda yazdklar ilgintir: Ofiiyallar (zabitler) hemen defaten ofiiyal olmayup, Paris ehrinde politika ve corafya ve hendese ve saire sanayi-i harbiye tahsili iin bir ka adet mekteplerde devlet tarafndan okutulurlar, on dokuz yirmi yanda alt bin neferden mtecaviz kimseler tedris ve tahsil-i sanayi-i harbiye ile megul olup tamamen gerei gibi tahsil-i ulum ettikten sonra, bittecrbe meharete gre yzba, binba olurlar. Osmanl Devletinde son dnem askeri okullarn ekilleniinde etkili olduu anlalan bu gzlemlerin Halet Efendinin iddialarndan hayli farkl olduu dikkatlerden kamamaktadr. Nitekim III. Selim tarafndan 1806da Napoleon Bonapartea eli olarak gnderilen Seyyid Mehmet Emin Vahid Efendinin kaleme ald Fransa Sefaretnamesi de Halet Efendinin aksine farkllklar dlamaktan ok anlamaya alan bir tavrda yazlmtr. Kendisine ters gelen kimi uygulamalar karsnda elkfr milletn vahide eklinde ifadelere yer verilse bile sefaretnameden elinin burada grd ekonomik ve toplumsal kurumlardan etkilendii anlalmaktadr. Zengin ktphaneler, tp eitimi, yetimler yurdu ve kentlerdeki maddi gelimilik unsurlarna vurgu yaplmas bunun sonucudur. zellikle Osmanl sefirinin gznden Napoleonun tasvir edildii blmler dikkat ekicidir. Mehmet Vahit Efendiye gre Napoleonun dnyaya egemen olma hayaliyle ynetimde otoritesini kurmak ve askeri disiplin salamaktan baka bir zevki yoktur. Sefaretnamede ilgi ekici siyasi grlere rastlanmamakla beraber dnemin Viyana ve Varova gibi kentleri renkli bir slupla tasvir edilir (Ercan, 1991: 73-125). Baty alglamada olumsuz tavr taknanlarn karsnda olumlu yaklaanlarn dnceleri ve hareket noktalar 19. yzyl Osmanl aydnnn profilini belirlemek asndan nem tar. Gerek Tanpnarn, gerekse Lewisin Batya bak asndan ayr bir nem verdikleri Seyyid Mustafa Sami Efendi bu
78

SOSYAL BLMLER DERGS

tip Osmanl aydnlarndan biridir (Tanpnar, 1956: 124-126, Lewis, 1984a: 133). Klasik tarzda kaleme alnm olan eseri zellikle Tanzimat aydnlar zerinde etkisini gstermitir. Unatn son derece sathi bulup nemli saylabilecek hibir bilgiyi iermediini belirttii Avrupa Risalesi Osmanl Batllama hareketi iinde nemli admlardan birini oluturan Tanzimat Fermannn ilanndan birka yl ncesinde Osmanl aydnlarnn en azndan bir blmnn konuyla ilgili dncelerini gstermesi asndan dikkat ekici bir kaynaktr (Unat, 1987: 214-215). Tanpnarn iaret ettii zere grd eyler yabanc dil bilmeyen, gezdii yerlerin kltrne yabanc bir adamn grdkleri olmakla beraber, yazdklar dikkatli bir gzleme dayal ve derinliklidir. 1838de sefaret bakatiplii greviyle gittii Paristen seleflerinden Halet Efendinin aksine ok etkilenmie benzeyen Mustafa Sami Efendi, Paris halkn zevk, safa ve gsterie dkn bulmakla beraber namuslu, alakgnll, vatan ve millet sevgisiyle dolu olarak nitelendirir (Mustafa Sami Efendi, 1996: 106). Burada grd din ve mezhep konusundaki hogr takdir ettii bir durumdur. Gzlediklerinden gelimi bir toplumun ancak eitilmi insanlarla salanabilecei sonucunu kardndan eitim zerinde zellikle durur. Onun ifadesiyle erkek kadn btn Avrupa ahalisi okuyup yazmay bilirler. Bilhassa Fransada her eit ahs, hatta sradan bir hamal yahut bir oban bile, en azndan kendisine ait bir mektubu olsun okuyup yazmaya muktedirdir. (Mustafa Sami Efendi, 1996: 108). Kr, saar, dilsiz gibi zrl ocuklarn eitimine verilen nem ve bunlarla ilgili alan zel okullar, ulam ve haberlemeye ynelik posta a, bilim ve teknolojideki ileri dzey Mustafa Sami Efendinin hayranln kazanan dier unsurlardr. Tbbi sahadaki gelimelerden bahsettii ve akl hastalarnn tedavisiyle ilgili gzlemlerini anlatt blmdeki zeletirisi samimi bir slubu yanstmaktadr: Avrupallar tp ilmindeki bu kadar ilerlemeleriyle, byle cinnet duar olmu olanlarn ifasnn onlarn hoa tutulmalarna bal olduuna karar vermilerdir. Buna gre, bizim memleketimizde deli ktek ile uslanr denilmesi aklszca bir sz imi. (Mustafa Sami Efendi, 1996: 112). evre ve tarih bilincinin gelimi olmas, tarihi eserler konusundaki duyarll anlatrken karmlar isabetlidir. Yazar Avrupann gelimilik nedenlerinden biri olarak bilimsel alandaki yeniliklere paralel olarak tarihe duygusallktan uzak bir biimde bugn zmede ve anlamada anahtar rol vermelerini gsterir. Eserinin sonunda ise Avrupann Osmanlnn her alanda nnde olmasnn arkasndaki gerei kendince u ekilde irdeler: Avrupallar, dnyada en byk utan ve mahcubiyetin cehaletten olduunu hkm ve imza eylemi olduklar iin, artk bu konuda devlet ve millete tam anlamyla aba ve zen gstermekte ve yukarda da getii zere ama ve dilsizlere varncaya kadar mstakil mektepler ve her bir fen iin saysz dershaneler kurup, herkes kz erkek btn ocuklarn en az on sene eitmeye titizlikle dikkat etmektedirler. (Mustafa Sami Efendi, 1996: 115-116).
79

SOSYAL BLMLER DERGS

Sefaretnamesinde Avrupadan vg dolu ifadelerle bahseden Mustafa Sami Efendi pozitivist zihniyeti benimseyen gelenein ilk rneklerinden biridir. Ortaylya gre Tanzimat arifesinde Osmanl brokratnn pragmatik ve gzlemci Batcln ifade eden bu portre, bizdeki bir Batc tipinin ilk rneklerinden saylabilir. Mustafa Sami Efendinin risalesinin Tanzimat ricali zerinde etkisinin olduu anlalmaktadr (Ortayl, 2001: 41). Osmanl sefirlerinin resmi grevle gittikleri lkeler hakknda yazdklar sefaretnamelerde gzleme dayal karlatrmal yntemin yaygn olarak kullanld anlalmaktadr. zellikle Avrupada burjuvazinin kltrel atmosferini belirledii kentler Osmanl elileri iin modern uygarln sembol olarak alglanmtr. Teknolojik dinamizm, davran kurallarndaki belirgin somutluk ve hepsinden nemlisi hayat idare eden ilevsel kurumlar arasndaki rasyonel btnlk bu semboln ieriini oluturmaktayd. Buna ek olarak kentsel mekan organizasyonundaki simetrik dzen de, semboln bir plan ve program dorultusunda biimlendii dncesini dourmutu. (In, 1984: 252-253). Ancak tm bu sembolik yaklamlar kimi zaman gelimelerin arkasndaki asl nedenin tespit edilmesini gletirebiliyordu. Bunun yansra kltrel ve toplumsal farkllklar da sz konusu durumda belirleyici oluyordu. Buna en tipik rnek Mehmet ekip Efendinin 1848 Devrimi hakkndaki yorumlaryd (Mehmet Sreyya, 1996: 1574). Divan- Hmayun kaleminden yetien Londra ve Viyana sefirliklerinin yansra 1840 Londra Konferansnda grev yapan Mehmet ekip Efendi Avrupada dalga dalga yaylan devrim havasnn Viyanaya kadar ulatn belirttii tezkiresinde eylemleri edepsizlik eylemcilerin ve halkn bamsz yarg, serbestiyet, meruti hkmet gibi taleplerini zararl eyler olarak nitelendirir. 1848 Devrimlerinin Osmanl sefirinin satrlarndan yansmas emperyal bir dayanmay anmsatacak biimde Metternich yanls bir havadadr. ekip Efendi olaylarn ardndaki nedenleri aramaktan ok geliim srecini tasvir etmekle yetinir. Bu anlamda bak as 1908 devrimi kartlarnn o dnemi anlatrken kullandklar sluba artc ekilde benzemektedir (Tuncer, 1998: 34-35). 19. yzyln Osmanl Devleti asndan genel karakteristiini devletin kurtuluuna dair retilen zm nerileri oluturacaktr. Batllama hukuk ve devlet brokrasisi bata olmak zere toplumsal yaam biimlendirmeye balarken, Batnn kurumlar ve kltrel unsurlar gndelik yaamn iine girmeye balayacaktr. Bu dnemde elilik greviyle Avrupada bulunmu brokratlarn kaleme aldklar eserler yine belirleyici rol stlenecektir. zellikle Sadk Rfat Paann yazm olduu Avrupa Ahvaline Dair Risale zel bir nem tamaktadr. Burada savunduu ve ortaya koyduu ilkelerle Tanzimat Fermannn hazrlan srecinde etkili olduu anlalan Sadk Rfat Paa Avrupa devletlerinin gelimilik nedenini insan haklarna saygl hukuk devletini kurmada gsterdikleri baarya balar. Ona gre Avrupann imdiki sivilizasyonu ve usul-i menusiyyet ve medeniyeti
80

SOSYAL BLMLER DERGS

iktizatnca menafi-i mlkiyye-i lazmelerinin ilerlemesini ancak teksir-i efrad- millet ve imar- memalik devlet ve istihsal-i asay rahat esbab- adidesiyle icra ve istihsal etmekde ve bu misill menfaat- klliye ile ilerleyp yekdier zerine halen ve itibaren kesb-i meziyyet eylemektedirler. Bu madde-i lazmenin ss-i esas dahi her bir akvam ve milletin can ve mal ve rz u itibar hakknda emniyyet-i kamilesinin istihsaline, hukuk- lazme-i hrriyetin kema-yenbai icrasna merbut olduundan... Avrupa devletleri gl ve bir o kadar da baarl olmulardr (Trkne, 2000: 188-199). Benzeri nitelikli yorumlara Tanzimat Ferman ve sonraki dnemin biimlenmesinde nemli bir rol olan Mustafa Reit Paann yazdklarnda da rastlanmas artc deildir. ...Biz medeniyetsiz hibir ey asla olamayz. O medeniyet de, sadece Avrupadan bize gelebilir. diyen Mustafa Reit Paa, Batnn Osmanl devlet ricali arasnda deien imajn ortaya koymada en arpc rnek olacaktr.

SONU YERNE Klasik dnemde Osmanllarn Batya olan yaklam yalnzca corafi bir anlam ifade etmeyip, klasik gaza geleneinin sonucu olan Darl harp anlaynn yansmasyd. Bat nceleri Osmanl iin slamn mesajnn tanmas gereken bir alan tanmlayp, bu ynyle kendi dndaki farkl bir dnyay temsil etmekteydi. Sz konusu bak ve deerlendirme diplomatik alanda daha youn bir ekilde gzlenmekteydi. Gayr mslim lkelere olan yaklam temkinli ve bir o kadar da sttendi. Bunda nyarglarn etkisi bykt. Osmanl padiahlarnn dostane ilikiler kurmak amacyla kaleme aldrdklar mektuplardaki hitap ekilleri geleneksel yaklam kapsamnda artc deildi. Sultan III. Muratn Avusturya ve Macarlara kar kazand zaferi ngiltere Kraliesi I. Elizabethe mjdelemek iin yazdrd namede kulland ifadeler bu anlamda deerlendirilebilecek nitelikteydi. Katip elebi ve Evliya elebi gibi yazarlarn eserlerinde sk sk benzeri trden nitelendirmelere rastlanmas ayn zihniyetin sonucuydu. Bununla birlikte karlkl ilikiler siyasi ve ekonomik dzeyde devam etmitir. Osmanl Devleti 18. yzyla dein srekli elilikler yerine gerekli durumlarda gnderdii fevkalade eliler araclyla diplomatik ilikilerini srdrmtr. Devletin bnyesinde i ve d gelimelere bal olarak beliren inhitat geleneksel yaklamda deiim yaratmtr. 17. yzyln ikinci yarsnda Osmanl diplomatik kurumlar yeni dnemin gereksinimlerine uygun olarak dnm yaarken, Bat gemi dnemlerin aksine merak edilen hatta zamanla rnek alnan bir konuma gelecektir. Baty tanma ve ilk elden bilgi aktarma konusunda diplomatik misyonla buralarda bulunmu olan elilerin yazdklar belirleyici olacaktr. ou kez yazdklar sefaretnamelerle Osmanl elileri slahat hareketlerine ilham vereceklerdir. Bu

81

SOSYAL BLMLER DERGS

itibarla sefaretnameler yalnzca diplomasi tarihi asndan deil, kendi dndaki bir baka dnyay ya da yaam alann alglamadaki deiimin ipularn vermek asndan da tarihilerin ilgisini beklemektedir. Osmanl sefaretnamelerinde grlen temel zellik d dnyay tanma ve aktarma konusunda ounlukla samimi bir slupla kaleme alnm olmalardr (Lewis, 1994: 118).24 Bununla birlikte elilerin byk bir blm derinlemesine analiz yapabilecek donamnda olmandan daha ok gzlem ve nakle dayal biimde yeni dnyalarn ve yaam kalplarnn tasvir edildii anlalmaktadr. Bu aktarmlara gre Bat Osmanl elileri iin tarz- hayat, zengin yaam, renk, ihtiam ve gzel cins baheler ve artk holanmaya baladklar Bat mziidir. Nadir de olsa siyasi kurumlara deinildii grlr. zellikle 18. yzyl Osmanl politik dncesini biimlendiren Batllamann ad tam anlamyla konmamtr. Ayn ekilde Batnn siyasal kurumlarnn kabul ya da ret anlamnda mlahazaya alnmas hi sz konusu deildir. (Ortayl, 2001: 40). Ancak bir sonraki yzyla hazrlan srecinde Baty ve kurumlarn farkl bir yaklamla tanma, deerlendirme ilevi belli snrlarla dahi olsa sefaretnameler yoluyla balamtr. zellikle kaleme alanlarn zeka ve donanmlarna bal olarak belirleyicilikleri artmtr. Elilerin byk blm 16. ve 17. yzyl nasihatname yazarlarnn derinliine sahip olmadklarndan almalar teorik olmaktan ok somut gzlemlere dayanmtr. ounlukla gzleme dayanan ve kimi zaman Halet Efendi rneinde olduu gibi nyargl ve yetersiz olan sefaretnamelerin bir ksm kurtuluu kurumlarn Batl anlamda dntrmekte gren Osmanl devlet adamlar iin adeta yol gsterici olmutur. zellikle 18. yzyldan itibaren Osmanl elileri araclyla imparatorluk yeni siyasi kavramlarla tanma imkann bulmutur. Kimi yazarlarca ilk kez Tanzimat Fermannda kullanld iddia edilen serbestiyet tabiri aslnda 18. yzyl sefaretnamelerinde ska rastlanan kavramlardan biriydi (Lewis, 1984b: 56-57)25. 19. yzyla gelindiinde ise artk resmiyet kazanan Batllama hareketi sefaret izlenimlerinden ok bu lkelere zellikle Fransaya- eitim amacyla gnderilen rencilerin etkisi ve Osmanl aydnlarnn verdii dnsel mcadeleyle ekillenecektir. Bunun yannda Osmanl hariciyesinden yetime devlet adamlarnn yazdklar ierik olarak yzyl ncekilerden daha kapsaml ve
Osmanl sefaretnameleri elbette trlerinde tek deildirler. Maripli sefirlerin yazdklar sefaretnameler de edebi bir ekol oluturmutur. Hatta 17. ve 18. yzyllarda kaleme alnm olan Marip sefaretnameleri Osmanldaki rneklerin aksine Avrupa hakkndaki gelimelere, ekonomik, sosyal ve dini uygulamalara daha ayrntl yer vermilerdir. Bernard Lewis bu durumu Marip lkelerinin kendinden daha gl olan tekini tanma ihtiyacn Osmanllara gre daha erken bir dnemde hissetmi olmalarna balamaktadr. Ayn yazara gre Avrupa karsnda 17. yzyla kadar stnl elde tutmu olan Osmanl dnyas bu trden bir ihtiyac hissetmemitir. 25 Eli Yirmisekiz Mehmet elebi eserinde1 Toulouse ve Bordeaux serbest ehirlerine yapt ziyaretleri anlatr. 1790da Berline giderken Macaristandan geen Eli Azmi Efendi eski mparator Josephin Macarlar kadimi serbestiyetlerden yoksun brakldn, halefi Leopoldun ise bu haklar iade ettiini belirtir. Ayn ekilde Moral Esseyid Ali Efendi ve Reisl Kttap Atf Efendinin yazdklarnda da serbestiyet szc geer.
24

82

SOSYAL BLMLER DERGS

ynlendirici olarak etkisini srdrecektir. mparatorluunun brokrasi ve kurumlarnn byk bir transformasyon yaad son yzylda Baty yalnzca tanma deil, ayn zamanda model oluturma kaygs n plandadr. Bu durum yalnzca Osmanllarla snrl olmayp slam dnyasnn genel eilimi olarak belirmektedir.26 Gerek Mustafa Reit Paa gerekse Viyana sefiri Sadk Rfat Paa gibi devlet adamlar yazdklaryla ideal modeli oluturmaya alacaklardr. 19. yzyln Osmanl aydn kendisini ister istemez bu modeli belirleme tartmalarnn ortasnda bulacaktr.
Kaynaka Ahmet Resmi Efendi (1980): Viyana ve Berlin Sefaretnameleri, stanbul: Tercman Yaynlar Aknc, Gndz. (1973): Trk-Fransz Kltr likileri, Ankara: Atatrk niversitesi Yaynlar Aksan, Virginia (1997): Savata ve Barta Bir Osmanl Devlet Adam Ahmet Resmi Efendi, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar Aktan, Ali (1995): Osmanl Paleografyas ve Siyasi Yazmalar, stanbul: Osmanl Yaynevi Aktepe, Mnir (1971): Mehmet Efendinin Lehistan Sefareti ve Sefaret-Namesi (1730-1731) Tarih Enstits Dergisi, S.: 2, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, ss. 131-140 Altar, Cevat Memduh (1980): 15.Yzyldan Bu Yana Trk ve Bat Kltrlerinin Karlkl Etkileme Gleri stne Bir nceleme, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar Altnay, Ahmet Refik (1973): Lale Devri, Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynlar And, Metin (1958): Gnl Yce Trk, Ankara: Dost Yaynlar Babinger, Franz (1981): Osmanl Tarih Yazarlar, ev. Cokun ok, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar Bassiouni, M. Cherif (1980): Protection of Diplomats Under Islamic Law, The American Journal of International Law, S.: 74, New York: ss.609-633 Baysal, Jale (1968): Osmanl Trklerinin Bastklar Kitaplar, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar Berkes, Niyazi (1985): Unitarianizm ve Matbaa, Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, stanbul: Adam Yaynlar, ss. 85-100 Bilim, Cahit (1990): Ebubekir Ratip Efendi, Neme Sefaretnamesi, Belleten, c.56, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss. 261-297 Ercan, Yavuz (1991): Seyyid Mehmet Emin Vahit Efendinin Fransa Sefaretnamesi, Osmanl Tarihi Aratrmalar Merkezi Dergisi, S.: 2, Ankara: ss.73-125 Evliya elebi (1991): Seyahatname, C.7, stanbul: dal Yaynlar Girgin, Kemal (1990): Hariciye Tarihimiz, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar

ranl Ebu Talip Han Ebu Hasan irazi, sonraki dnemde Msrl Rfaa el-Tahtavi, Tunuslu Hayrettin Paa gibi isimler Batnn baz kltrel deerleriyle Dou arasnda paralellikler kurmaya alarak lkelerindeki Batllama hareketine belli bir ivme kazandracaklardr.

26

83

SOSYAL BLMLER DERGS

Gek, Fatma Mge (1990); Encountering the West: The French Embassy of Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi (1720-21), Social and Economic History of Turkey, Ed. Heath W. Lowry, stanbul: ISIS Yaynlar, ss. 79-84 Herbette, Maurice (1997): Fransada lk Daimi Eli Moral Esseyit Ali Efendi (1797-1802), ev. Erol yepazarc, stanbul: Pera Yaynlar In, Ekrem (1984): Osmanl Modernlemesi ve Pozitivizm, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.2, stanbul: letiim Yaynlar, ss.352-362 nalck, Halil (1964): Reis-l Kttap, slam Ansiklopedisi, C.9, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, ss. 671-683 pirli, Mehmet (1994): Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed. Ekmelettin hsanolu, C.1, stanbul: IRCICA Yaynlar, ss.139-280 Karal, Enver Ziya (1952): Halet Efendi Avrupay Nasl Gryordu, Trk Dili Dergisi, C.1, S.: 2, Ankara: s.316 Karal, Enver Ziya (1940a): Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri, Tanzimat I, stanbul: Maarif Vekaleti Yaynlar, ss. 13-30 Karal, Enver Ziya (1938): Fransa-Msr ve Osmanl mparatorluu (1797-1802), stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar Karal, Enver Ziya (1940b): Halet Efendinin Paris Bykelilii (1802-1806), stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar Kou, Reat Ekrem (1934): Osmanl Muahedeleri ve Kapitlasyonlar, stanbul: Muallim Halit Kitabevi Kuran, Ercment (1968): Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kurulmas ve lk Eliliklerin Siyasi Faaliyetleri, Ankara: Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar Ktkolu, Bekir (1993): Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri (1578-1612), stanbul: Fetih Cemiyeti Yaynlar Lewis, Bernard (1984a): Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar Lewis, Bernard (1984b): Serbestiyet, mer Ltfi Barkana Armaan, stanbul: stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Yaynlar, ss. 47-65 Lewis, Bernard (1994): The Muslim Discovery of Europe, London: Phcenix Press M. Rash Paa, M. Rash Paa Sefaretnamesi, stanbul niversitesi Ktphanesi Trke Yazmalar, no. 5084 Mehmet elebi (1989): Sefaretname, Haz. Beynun Akyava, Ankara: Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar Mehmet Sreyya (1996): Sicill-i Osmani, C.5, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar Mustafa Hatti Efendi (1999): Viyana Sefaretnamesi, Haz. Ali brahim Sava, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar Mustafa Nuri Paa (1979): Netayic l Vukuat, C.1, Haz. Neet aatay, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar

84

SOSYAL BLMLER DERGS

Mustafa Sami Efendi (1996): Avrupa Risalesi: Bir Osmanl Brokratnn Avrupa zlenimleri, Haz. Fatih And, stanbul: Kitabevi Yaynlar Nicolson, Harold (1970): Diplomasi, stanbul: Altn Yaynlar Orhonlu, Cengiz (1975): Osmanl Devletinde Tercmanlk, Atatrk Konferanslar, C.5, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss. 13-25 Ortayl, lber (1982): Joseph Hammer ve Osmanl Tarihilii, Gelenekten Gelecee, stanbul, Hil Yaynlar, ss. 55-63 Ortayl, lber (1985): Osmanl Diplomasisi ve Dileri rgt, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul: letiim Yaynlar, ss. 278-280 Ortayl, lber (1999): Osmanl Kimlii, Cogito; Osmanl zel Says, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, ss.7785 Ortayl, lber (2001): Osmanlda 18. Yzyl Dnce Dnyasna Dair Notlar, Tanzimat ve Merutiyet Birikimi, Ed. Mehmet . Alkan, stanbul: letiim Yaynlar, ss.37-42 Parmakszolu, smet (1983): Bir Trk Diplomatnn Onsekizinci Yzyl Sonunda Devletleraras likilere Dair Grleri, Belleten, C.47, S.: 186, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss. 527-535 Perin, Cevdet (1940): Tanzimat Edebiyatnda Fransz Tesiri, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar Raid Efendi, Reisl kttap Raid Efendinin Moraya Dair Kaleme Ald Layhann Suretidir., 21 Aralk 1797, Sultan Selim-i Slis Devrine Aid Muhbert- Siyasiyye, .. Ktphanesi Trke Yazma, nr. 886 Sander, Oral (1993): AnkannYkselii ve D, Ankara: mge Yaynlar Sauer, Franz (1972): Hammer-Purgstall, Belleten, S.:141, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss.79-83 Sava, Ali brahim (1996): Osmanl Diplomasisinde El-Kadimi Yzaru Kaidesi Mnir Aktepe Armaan, stanbul: stanbul niveristesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, ss. 431-456 Sefaretname-i Mehmet elebi (1970), Haz. evket Rado, stanbul: Doan Karde Yaynlar Soysal, smail (1964): Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar Soysal, smail-Eren, Eren (1977): Trk ncelemeleri Yapan Kurulular, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar Ssl, Azmi (1983); Osmanl-Fransz Diplomatik likileri, Belleten, C.XLVII, S.:185, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss. 259-279 en, Adil (2003); Osmanlda Dnm Noktas: III. Selimin Hayat ve Islahatlar, Ankara: Fecr Yaynlar Tanpnar, Ahmet Hamdi (1956): 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar Tansel, Salahaddin (1946): Osmanl-Prusya Mnasebetleri Hakknda, Belleten, C.10, S.: 39, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, s. 271-292 Tuncer, Hamdi Can (1998), Osmanl Sefiri ekip Efendinin Gzyle 1848 Devrimi, Toplumsal Tarih, C.9, stanbul, ss.34-35

85

SOSYAL BLMLER DERGS

Tuncer, Hner (1983): Ebubekir Ratip Efendinin Ozan Yn, Belleten, C.XLVII, S.: 186, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, s. 583-585 Tuncer, Hner (1972): Ebubekir Ratip Efendinin Viyana Mektuplar, Belleten, C.XLIII, S.:169, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, s. 73-106 Tuncer, Hner (1995): Eski ve Yeni Diplomasi, Ankara: mit Yaynlar Tuncer, Hner (1997): Osmanl Diplomasisi ve Sefaretnameler, Ankara: mit Yaynlar Trkne, Mmtazer (2000): Tanzimat Ferman ve Mehmet Sadk Rfat Paa, Yeni Trkiye, S.: 33, Ankara: s. 188-199 Tyan, E. (1954), Institutions du droit public musulman, C.2, Paris Unat, Reit Faik (1987): Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar Uzunarl, smail Hakk (1939): Selim IIIn Veliaht ken Fransa Kral Lu XVI le Muhabereleri, Belleten, S.5/6, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss. 191-246 Uzunarl, smail Hakk (1975): Tosyal Ebubekir Ratip Efendi, Belleten, C.29, S.:153, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss. 49-76 Uzunarl, smail Hakk (1995a): Osmanl Tarihi, C.2, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar Uzunarl, smail Hakk (1995b); Osmanl Tarihi, C.3, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar Yuryaydn, Hseyin G. (1987): Ahmet Resmi Efendi ve Baz Dnceleri, Mustafa Reit Paa ve Dnemi Semineri, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss. 65-71

86