Bilimsel Etik

Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
TRKYE BLMLER AKADEMS BLM ET KOMTES

Prof. Dr. Cumhur ERTEKN (Bakan) Prof. Dr. Nihat BERKER Prof. Dr. Aslhan TOLUN Prof. Dr. Diner LK
Katkda Bulunanlar
Prof. Dr. Doan Aksan Prof. Dr. Aye Erzan Prof. Dr. Adnan Griz Prof. Dr. M. Orhan ztrk 05 MART 2002
Prof. Dr. Grol Irzka yapc eletirileri iin Trkiye Bilimler Akademisi teekkr eder.
Trkiye Bilimler Akademisi Yaynlar
NDEKLER
nsz Giri I.
.............................................................................. ..............................................................................
Bilimsel Aratrmann Doas ve Bilim nsanlarnn Grev ve Sorumluluklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

Bilim nsanlarnn Sorumluluklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 Bilim Kurumlarnn Sorumluluklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
II.
Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler
................
15
TRKYE BLMLER AKADEMS YAYINLARI

Sra No: 1

Trkiye Bilimler Akademisi Bilim Etii Komitesi
Aratrmada Varsaym veTasarm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Aratrma Projesi, Protokol ve Metodolojisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Denekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Aratrma Verilerinin Arivlenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Aratrma Verilerinin Analizi ve Bilimsel Bilginin Yayna Dntrlmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
Trkiye Bilimler Akademisi Bu kitabn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz, CD ya da manyetik bant haline getirilemez.
Yazarlarn Sralanmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Yntemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Kaynak Gsterme (Atflar, Gndermeler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Bilimsel Yaynlarda Teekkr Konusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
Hakemli Dergilerde Deerlendirme (Peer Review) . . . . . . . . . . . . .29 Bilimsel Bilginin Tantm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
III.
ISBN: 975-8593-12-9 Birinci Basm: Mays 2002 (10.000 adet) Tbitak Matbaas-Ankara, 2002 Atatrk Bulvar No: 221, 06100 Kavakldere Ankara Tel: 0.312.426 03 94 Faks: 0.312.467 32 13 e-posta: tuba@tuba.gov.tr
Bilimsel Aratrmalarda Kusurlu Davrann Tanm ve Nedenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Bilimde Etik D Davran
................................................
35
Disiplinsiz (Dikkatsiz veya zensiz) Aratrma . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Yinelenen Yayn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 Sahtecilik, Saptrmaca ya da Aldatmaca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 Uydurmaclk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 Armaclk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 3 -
Bilimde Etik D Davrann Nedenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
IV. V.
Bilim nsan, Etik ve Toplum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Akademik Etkinlikler ve Etik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47

Akademik Ykseltilmede ve dllendirilmede Etik ve Sorunla r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Eitimde Sorunlar ve Kopyaclk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Mali Destee likin Etik Sorunlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
VI.
Bilim nsan Olarak Hekim ve Etik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

Tp Etii
..........................................................................
53
zgrle Sayg lkesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 Adalet lkesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 Yarar - Zarar lkeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
Salk Bilimlerinde Etik ve Toplum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 retim yesi Olarak Hekim ve Etik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
VII.
Bilimde Etik D Davran Karsnda Neler Yaplabilir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59

Bilimde Etik D Davranlar Nasl En Aza ndirilebilir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 lkemiz ve Bilimde Etik D Davranlara Kar Yaklamlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
VIII. Bilim Etiinde Temel lkeler
.........................................
65
Yararlanlan Kaynaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
- 4 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
NSZ Bilim ahlak, kuruluundan bu yana, Trkiye Bilimler Akademisinin ncelikli bir ilgi alann oluturmutur. Akademi yeleri, lkemizde bu konuyla ilgili eksikliklerin giderilmesi ve bilimde etik d davranlarn stne kararl biimde gidilmesinde Akademinin daha etkin bir rol oynamas ynnde beklentilerini dile getirmilerdir. Akademi Genel Kurulu 1998 ylnda Akademinin kendi dndaki kurulularca veya yeleri dndaki kiilerce sergilenen etik d davranlara kar hukuki bir yaptrm gc olmadn saptam, ancak kendi yeleri ile ilgili olarak ortaya kabilecek etik konular incelemek zere bir Onur Kurulu kurmutur. Bilim etiinin, bir bilim akademisi iin, yalnzca kendi yelerinin kusurlu davranlarn inceleme ile snrl kalacak bir konu olmad aktr. Sorunun yalnzca bilimde etik d davranlarn izlenerek yaptrma balanmas ile snrl bir erevede ele alnmas da yeterli deildir. Trkiye Bilimler Akademisi, 2001 ylnda, bu yanlarn da gz nne alarak bilim etii konusunda almak zere ikinci bir kurulu, Bilim Etii Komitesini, oluturmutur. Bu komitenin amac lkemizde bilim etii ilkelerinin belirlenmesine ve lkemiz bilim insanlarnn, zellikle gen bilimcilerin, bu ilkeler dorultusunda bilgilendirilmesine ve bilinlendirilmesine hizmet edecek bir platform oluturmaktr. Bu yolla, yeni yetiecek kuaklarn bilimin, akademik ilerleme ve sosyo-ekonomik ykselmeye hizmet eden bir aratan ok, insanlar ycelten bir ura, bir lk olduu ynnde aydnlatlmalar hedeflenmektedir. Trkiye Bilimler Akademisi Bilim Etii Komitesi, stlendii grev er- 6 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 7 -
evesinde ilk aamada, bilim insanlarna ve doktora ve uzmanlk almas yapan rencilere ulamak zere "Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar" balkl bu rehber kitab hazrlamtr. Bilimle ilgili doru davran ilkelerini ortaya koyan bu kitab, konuyu derinlemesine inceleyecek baka kitaplarn izlemesi ngrlmektedir. Yukarda da akland gibi bilim etii, bilimsel aratrmalarn yrtlmesinde ve sonularnn yaynlanmasnda izlenecek kurallarla veya bu sreteki kusurlu davranlarla snrl olabilecek bir konu deildir. lkemiz bilim topluluunun, etik d davran ve uygulamalarn nlenmesinde etkili olabilecek mekanizmalar yaama geirmenin tesinde, bilim etiinin daha soylu yanlaryla uraabilme becerisini de sergilemesi gerekir. ada lkelerin bilimdeki gelimelerin toplum ve evre ya da daha genel anlamda insanlk ve dnya zerindeki etkilerini tartt bir dnemde Trk bilim insan bu tartmalarn dnda kalmamaldr. lkemiz bilim topluluu, bilimin buyurucu olmayan, akln stnlne ve dnce zgrlne dayanan dorular zerinde birletirici ve yceltici nitelikleriyle ve bunlardan kaynaklanan etik ieriiyle de alglanmasnn yaygnlk kazanaca gnlerin beklentisi iindedir. Sayglarmla, Prof. Dr. Engin Bermek Akademi Bakan
Mart 2002
GR nsann olaylar anlama merak, onu daha ilk alarda soru sormaya ve yant aramaya yneltmitir. Bu itici g, doann anlalmasnda en gvenilir, mantksal ve nicel bakmdan snanabilen yolu salayan bilimsel aratrmann ve onun sonucunda da, bilimin domasna ve gelimesine yol amtr. Bilimle gndelik yaam iin gerekli olan bilginin uygulanmaya konulduu teknoloji, uzun sre ayr mecralarda, birbirinden bir lde bamsz olarak gelimitir. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren bilimsel bulgular teknolojik uygulamalara yol am, teknolojik gelimeler de bilimsel aratrmalara ivme kazandrmtr. Buna kout olarak, merak giderici temel aratrmalarn yan sra teknoloji ynelimli aratrmalar da arlk kazanmtr. Gnmzde bilim ve teknoloji i ie gemitir. Bu i ielik, gndelik yaam, sosyo-ekonomik gelimeyi ve evreyi dorudan ve byk apta etkilemekte, bilim-teknoloji-endstri-ekonomi ilikilerinin younluu, insanl hazrlkl olmad baz yeni durumlarla, bilim insann ise yeni sorumluluklarla kar karya brakmaktadr. Bilim insannn bu sorumluluklarnn stesinden gelebilmesinde balca dayana doruluk, erdemlilik gibi nitelikleri kapsayan bilim etiidir. Bu kitap, bilim etii normlarnn bilim yaammzda ve toplumumuzda yaygnlaarak yerlemesine katk salamak amacyla hazrlanmtr.
I.
BLMSEL ARATIRMANIN DOASI VE BLM NSANLARININ GREV VE SORUMLULUKLARI
Bilimsel aratrmalar, bilim insanlarnn doaya, insana ve topluma zg bilgileri ortaya koyma ynndeki zihinsel abalarn ve uygulamalarn ierir. Bilim insanlar, aratrmalarn bamsz olarak yrtseler bile, ortaya kabilecek bilginin evre ve topluma yansmasn irdelemek ve sonular konusunda gerekli uyarlar yapmak sorumluluunu da tarlar. Bu nedenle, bilimsel ve teknolojik gelimelerin gnmzde toplum ve doa zerinde younlaan etkileriyle birlikte bilim insanlarnn toplumsal ve etik sorumluluklar da giderek artmaktadr. Bilimde ve bilimsel aratrmada ilerleme, gvene dayanr. Bilim insanlar, bilim dnyasnn kendilerine duyduu gveni koruyacak nitelik ve nicelikte aratrmalar yapmak zorundadrlar. Yalnzca bilim dnyasnn deil, toplumun da bilim insanlarna gven ve sayg duymas ok nemlidir. Toplumsal gvenin kazanlp korunmasnda drstlk ve titizlik yaamsal nem tar. Bilimin uzun gemie dayanan geleneinden kaynaklanan ve bilim topluluu iinde kendiliinden gerekleen bir denetleme yzyllar boyunca bilim etiine dayal gven ortamn byk lde salamtr. Ancak, bilimde salanan bu gven ortam zellikle son 20 yl akn bir sredir eitli gelimeler ve toplumsal deimeler sonucu zorluklara ve sarsntlara uramtr. Bunun balca nedenleri unlardr: 1. Bilimsel aratrma destekleri ve kaynaklar iin gereksinim giderek
- 10 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 11 -
Bilimsel Aratrmann Doas ve Bilim nsanlarnn Grev ve Sorumluluklar
Bilimsel Aratrmann Doas ve Bilim nsanlarnn Grev ve Sorumluluklar
artm ve bu ynde bilim insanlar arasndaki yarma hzlanarak bymtr. 2. Yaynlar bilimsel baarnn lt olarak daha fazla nem kazanm, bu da, bilim insanlar zerinde basklar yaratmtr. Bylece, en ksa yoldan yeni bilimsel veri ve sonulara ulama abasna girilmitir. 3. Bilimsel aratrmalarn saysnn patlama lsnde artt gnmzde, etik sorunlar da bu patlamaya paralel olarak oalmtr. Biyomedikal aratrmalar ile sosyal bilim alanndaki almalarda etik konular hep n planda olmutur. nk, burada insan ve toplum dorudan aratrma konusudur. Biyomedikal ve biyoteknolojik aratrmalardaki ilerlemelerle birlikte etik sorunlar da, genetik almalarda olduu gibi artmtr. Geleneksel bilim anlay iinde kendiliinden gelen dzenlemeler, ne yazk ki, gnmzde yeterliliini yitirmitir. Btn bunlar baz bilim insanlarnn drstlk anlaylarnda, meslek normlarnda ve uygulama ilkelerinde yeni araylara yol amtr. Bu gelimeler ve araylar, bilim insanlarnn bilimsel sorumluluklarnn yeniden gzden geirilmesini gndeme getirmitir.
tavr iinde olmak; bu tavrlarn bilimsel makale yazmnda tam olarak korumak Bilimsel aratrmann tm evrelerinde titiz bir drstln temel olduu belirtilmiti. Bu nedenle, aratrmacnn yalnz kendisinin deil, iinde bulunduu aratrma grubunun tm yelerinin de bilimde etik d davranlara girmesi kesinlikle nlenmelidir.
Bilim Kurumlarnn Sorumluluklar stenilen dzeyde etkin bilimsel aratrmalar yapabilmek iin, bilim insanlarnn alt bilim kurumlarnn da bu ynde kurallar, gerekli altyaplar ve saydam ynetimleri olmaldr. Kurumlarn ilk sorumluluu, kurum iinde bilim insanlarnn nitelikli bilimsel aratrma yapabilmeleri iin elverili kurallar gelitirmeleri ve uygun bilimsel ortam salamalardr. Bilimde etik d davranlara kar duyarl ve donanml olunmal ve bunlara kar yapsal ve dzenleyici nlemler alnmaldr. eitli bilimsel konularda etik ilkeler asndan sivil toplum kurulularyla ibirlii yaplmasnda yarar vardr. Bilimsel kurumlarda etik kurullar kurulmal, onlarn etkin ve bamsz olarak alabilmeleri salanmaldr.
Bilim nsanlarnn Sorumluluklar Bilimsel drstlk, temelinde gven duygusunun yatt bir kavramdr ve tm bilimsel ilikilerin ve balantlarn zn oluturur. Btn bilim insanlarnn gvene ve drstle dayal deerleri korumalar elzemdir. Bilimsel aratrmaya katlanlar, her zaman ve ayrcalksz olarak aadaki temel ilkelere bal olmaldrlar: 1. Aratrmann tasarm ve yrtlmesinde en yksek mesleki standartlara sahip olmak 2. Aratrmann yapl ve bulgularn analizi srasnda zeletiri, drstlk ve akl elden brakmamak 3. Ayn konu zerinde aratrma yapm ve yapmakta olan dier aratrmaclara kar, onlarn katklarn itenlikle ve aka teslim edici bir
II.
BLMSEL ARATIRMADA YAPILMASI GEREKENLER
Her gelien deerde olduu gibi, toplumun ve bilim kurumu iinde yer alanlarn (niversiteler vb. gibi), bilimi znden kavrama yerine, onun sahtesinden ve sapm eklinden balama olaslklar vardr. Eer bilimde sapknlklar, saptrmacalar veya kusurlu davranlar gerek bilimsel aratrmalardan daha ok sayda olacak ise elimize geen bir frsat karm oluruz. nk, etik deerleri ineyenler oaldka, gen ve yetenekli insanlar bilim yaamnn iine ekebilmek zorlaacak, gen beyinlerin kusurlu rnekleri izleyerek bilime yaklamalar sz konusu olacaktr. Ayrca, bilimde etik d davran, toplumda bilimin deerinin ykselmesini zorlatracak, hatta engelleyecektir. Bu blmde bilimsel bilginin retilmesi ya da bilimsel aratrmann tm evrelerini kapsayan srete oluabilecek etii ilgilendiren durumlar belirli bir srada ele alnacaktr. Bu blm, ayrca, bilimsel uygulamann en iyi ekilde yaplabilmesi iin okuyucuya yardmc olmay amalamaktadr.
Aratrmada Varsaym ve Tasarm Bir bilimsel aratrma, bir bilim insannn veya aratrma grubunun kendi zgn gzlemlerine dayanarak ya da baka aratrclarn birikmi bilgilerini kullanarak bir konuda zgn bir dnceye varmasn gerektirir. Bu dnce gelitirilerek zgn bir varsaym haline getirilir. Bir tasarm ile aratrma yapmaya karar verilir.
Kukusuz varsaym, kuram ve tasarmn dnce sistemi olarak gelimesi her zaman bamsz bir bilim ortam iinde olmaz. Baz durumlarda devlet kurumlar veya zel kurumlar iin, bu kurumlarn genel amalarna uygun olan gdml aratrmalar yaplabilir. Bylesi baml ve zel denekli durumlarda bile, bilim insanlar bamsz, yansz, nesnel ve yaratc dnme sistemlerini sonuna kadar korumakla ykmldr. Aksi halde, aratrma srecinde bilimsel gerei bulmada glkler veya yanlglar ortaya kabilir. ster merak, ilgi veya zgn gzlem ve/veya zgn dnce ile gdlenmi olarak, isterse belli amac olan bir kurumda (rnein ila endstrisi gibi) grevli olarak belirli konulara ynelik bilgi retimine girmeye hazrlansn, bilim insannn balangta bir n alma yapmas zorunludur. Bilimsel aratrmaya balamadan nce, amalanan varsaym konusu ile ilgili bilim literatrn ayrntl ekilde gzden geirmek, varsaymn ve zgn dncenin, nceki bilimsel bilgi birikimin iinde alabilecei yeri sorgulamak gerekir. Bilim insanlar okuduklarn gzden geirirken, bilimsel kukuculuu, eletirel bak ve bu arada yeni kavramlara ak olma gibi tutumlarn, baka bir deyile, bilimsel aratrma disiplinini korumaldrlar. Aslnda bu tutum aratrmann tm sreci iin de geerli olmaldr. zgn bir bulgu veya dnceye deinirken, ok sk grlmeyen ancak nemli bir olguya deinmek gerekir. Bir bilim insan baka aratrclarn fikir ve grlerinin kendisine ait olduu yanlgsna debilir. Bu durumda, meslektalar arasnda paylalm ama yaymlanmam bir aklama, kuram veya aratrma fikri, belli bir sre iinde bilinalt mekanizmalarla, bu bilim insannn kendi dnce sisteminde retilmi gibi benimsenmitir. Bu olguya bilinalt yanlsama (Cryptomnesia) denir. Bu olayn bir etik sorun olup olmadna karar verebilmek gtr. Sorunun konu ile ilgili kaynaklarn taranmas ya da bu konuda katlnm seminer ve tartmalarn bu adan gzden geirilmesi ile zlmesi gerekir.
bilir. Ancak, doa ve yaam bilimlerinde teknik ve etik izleme asndan ve allan bilim kurumunun yetkili kuruluna sunulmak zere, maddi destek istenmese bile, bir aratrma projesi hazrlamak zorunluluu vardr. Parasal destek gren aratrma projelerinin ise ayrntl bir ekilde yazlmas gerekir. Ama, gereler, yntemler, denekler ve almadan beklenen sonular ayrntl olarak yazlr. Ayrca, aratrmann sresi ve ngrlen giderlerin dkm de ayrntl olarak verilir. Aratrma etkinliklerine katlanlarn says gnmzde giderek oalmaktadr. Btn bu kiilerin, bata kdemli aratrc olmak zere aratrma iindeki ykmllkleri ve ayracaklar zaman ak bir ekilde belirtilir. Aratrma protokolleri ve projelerin tm ak ve kark olmayan bir ifadeyle yazlmaldr. Aratrma projesi geerli bir bilimsel soruya yant vermek zere bir olay, bir kavram, bir gzlemi veya ksaca bir fenomeni anlamaya katk olarak ak bir nesnellik iinde ortaya konmaldr. Aratrmann tasarm, mantksal temele oturmaldr. Metodolojideki yntemler ve teknikler bakalarnn da tekrarlayabilecei biimde anlatlmaldr. statistik analiz yntemleri, aratrmann doa ve amacna uygun ve geerli nitelikte olmaldr. Ksacas, aratrma projesi yaplacak olan bilimsel aratrmay tam olarak yanstmaldr. Kurum ve irketlerden mali destek alabilmek uruna projenin nesnellikten saparak abartl bir ekilde yazlmas, daha aratrmann banda etik kukularn domasna yol aabilir. Deneysel almalarda, aratrmaclarn projeye yapt dnce ve eylem dzeyindeki olas katklarn ak bir ekilde nceden belirtilmesi, ileride yazlacak olan bilimsel kitap ve/veya makalede yazar sralamas konusunda ortaya kabilecek etik sorunlar da en aza indirmi olur. Ancak, kuramsal almalarda problemi zmede belirleyici katknn kimden gelecei eitler arasnda yrtlen bir almada nceden kestirilemeyebilir. Bilimsel aratrmada aratrmann belkemiini metodoloji oluturur. Bilimsel yntemin amac, bilimsel gzlemlerin yansz olarak ortaya karlmasn kolaylatrmaktr. allan bilim alanna gre ok deiik yntemler olabilir. Deneysel aratrma yntem ve teknikleri ile uygun istatistik yntemler ve ayn yntemleri kullanarak elde edilen bulgulardaki hata paylarnn hesaplanmas, aratrmacnn elde ettii verilerde yanl olma olasln en aza indirir. Aratrclar, bu yolla dier aratrclarn kolaylkBilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 17 -
Aratrma Projesi, Protokol ve Metodolojisi Aratrma projesi, bir almay destekleyeceklere gerekeli ve ayrntl bir neri olarak sunulmak zere hazrlanr. Eer alma bir kurum tarafndan desteklenmeyecekse, aratrma projesi ve protokol yazlmaya- 16 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
la ayn sonulara ulamalarn salarlarsa, nemli bir bilimsel g de kazanrlar. nk, ulatklar sonularn bakalarnca da kabul edilmesini ve yeni elde ettikleri bilimsel bilgi etrafnda bir gr birlii olumasn salam olurlar. Genel kabul grm yntemler aratrmada aynen kullanlabildii gibi, yeni bir varsaym kantlamak ve zgn bilgi retmek iin yeni yntemler gelitirmek de gerekebilir. Bu durumda, yeni yntemin deneklere ve evreye verebilecei olas zararlar ve bunlara kar nasl nlem alnaca aka belirtilmelidir. Ayrca, bu yeni yntemin benzeri her kurumda ve her yerde uygulanabilir ya da tekrarlanabilir olmas, duyarllk ve zgllnn (sensitivity ve specificity) hesaplanmas ve ortaya konmas gerekmektedir. Yukarda da belirtildii gibi, yntemler ve bunun civarnda dnen paradigmalar tek yanl bir mantkla ilememeli ve dnlen varsaymn tersinin kabilecei ya da rtlebilecei olasl da gz nnde bulundurularak dzenlenmelidir. Ksacas, kullanlan yntem yansz ve bakalarnca da yinelenebilir olmaldr. Yeni yntemlerin kullanlmas, bulgunun bilim dnyasnda kabul edilmesi bakmndan aratrcy baka glklere sokabilir. nk, bilim insanlarnn yeni yntemlerle elde edilmi sonular kabul etmeleri her zaman kolay olmayabilir ve zaman alabilir. Dier taraftan, aratrc da yeni yntemi bilimsel soruyu aklamada en uygunu olduunu grerek gelitirmi olduundan, dier bilim adamlar sadece verilerin deerini deil, yntemin deerini de tartrlar. Bilim evresi, ne srlen yeni yntemin yeni bilginin elde edilmesinde gvenilir bir ara olarak uygun olup olmayaca konusunda emin olmak ister. Tm bu nedenlerle yeni bir yntemin snrlarnn ok iyi bir ekilde izilmesi gerekir. Yntemler bilimde ok nemli yer tutarlar. Ancak bilimsel bilginin doasnda olduu gibi, yanlsz ve alamayacak deildirler; yanla ak olabilirler. Yetersizlikleri belirlenen veya az kabul gren yntemlerin yerini zamanla daha iyi yntemler alr. Bylece, yntemler ve bilimsel bilgi paralel olarak ilerler ve biri dierine katkda bulunur. Yntemlerin yanla ak olmas, aslnda bilimde kukuculuun nemini vurgulayan bir olgudur. Bilimsel bilgi ve bilimsel yntemler eski veya yeni olsun, olas bir bi- 18 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
limsel yanlgya kar devaml olarak sorgulanmal ve snanmaldrlar. Sonuta, bir bilim insan karsna kan bilimsel soruyu yantlama sresinde yeni yntemler gelitirmek durumunda kalabilir. Bunu da nesnellik ilkesine sadk kalmak koulu ile gelitirmekten ve tartmaya sunmaktan kanmamaldr.
Denekler Bilimsel aratrmada deneklerin kullanm etik adan byk nem tar. Denek olan bireylerin biyolojik, psikolojik, sosyolojik ve hukuksal varlklarn korumak ve zgn iradelerine sayg gstermek burada birincil kouldur. Denekler gnll olarak ya da cret karlnda hizmet verebilirler. Denek kullanmnda nemli olan hususlar unlardr: 1. Tp aratrmalarnda insanlarn denek olarak kullanlmas, zellikle klinik aratrmalarda kanlmaz grnmektedir. Ama bylesi aratrmalarda insanlarn denek olarak kullanlmalarnn gerekeleri ak biimde ortaya konulmaldr. nsan denekler zerinde aratrma yaplmas yalnzca nerilen aratrma projesinden beklenen bilimsel gelimenin baka trl salanmasnn mmkn olmad durumlarda dnlmelidir. 2. Denekler, salkl veya hasta bireylerdir. Her iki halde de, aratrma ncesinde almann amac ve uygulamas tm akl ile anlatlarak denek aydnlatlmal, oluru alnmaldr. Deney srasnda denek olurunu geri ekerse, bu karar hemen uygulanmal ve zerinde yrtlen aratrma durdurulmaldr. Bunun iin denein aratrmaya gnll olarak veya cret karl katlm olmas fark etmez. Bu balamda burada, zorunlu olarak, Bilgilendirilmi Olur ve Etik Kurul hakknda baz ayrntlara girilecektir. Bilgilendirilmi olur ve etik kurullar bireysel uygulamalarda ortaya kan tbbi etik sorunlarnda nemli olduu gibi, salk bilimlerindeki aratrmalarda da nemlidirler. Nasl ki hekimlik uygulamalar srasnda hastann zerkliine sayg gsteriliyor, hastann yarar gzetilerek zarar vermekten saknlyor ve adaletli olmaa zen gsteriliyorsa, salk bilimleri alaBilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 19 -
nnda yaplan bilimsel aratrmalarda aratrmaya katlan hasta veya salkl bireylere de ayn ilkeler dorultusunda yaklalmaldr. Bilim etiinin doru olarak uygulanmasnda, aratrma projesinin ve bununla ilgili bilgilendirilmi olur hazrlklarnn yeterli olup olmadna karar verilmesinde en yetkili kurumlar etik kurullardr. Aratrma yaplan tm kurumlarda bu etik kurullarnn olmas, etkin bir ekilde almas ve kurumun tam desteini grmesi gerekir. Aslnda etik kurullarn sadece aratrma kurumlarnda deil, salk uygulamas yaplan tm kurumlarda bulunmas beklenmelidir. Anayasamzn 17. maddesinde "Tbbi zorunluluklar ve kanunda yazl haller dnda kiinin vcut btnlne dokunulamaz; rzas olmadan bilimsel ve tbbi deneylere tabi tutulamaz" denmektedir. Bu hkm, aratrma iin olsun veya olmasn, herhangi bir uygulamadan nce kiinin bilinli olurunun alnmas anlamna gelmektedir. Hasta haklar ve tp etii ile ilgili hemen tm uluslararas ve uluslarst belgelerde olur hakk kesin bir ekilde belirtilmektedir. Alnan olurun geerli olabilmesi iin baz koullarn yerine getirilmesi gerekmektedir. Her eyden nce, hasta veya salkl denek, olur verdii aratrma konusunda aydnlatlm olmaldr. Bu bilgilendirme hastaya uygulanacak yntemler veya ila konusunda eksiksiz olmaldr. Bilgilendirme srasnda bir ynlendirme abas iine girilmemelidir. Denek herhangi bir zorlanma ile karlamamaldr. Bilgiler herhangi bir ekilde abartlmamal, bireyin kltr dzeyine uygun den bir slup ile verilmelidir. Bilgi ve kiilii yetersiz olan bireyler normal denek olarak kabul edilmemelidir. Dier bir deyile, olurun geerli olmas iin ilgili bireyin, bilgileri anlayabilecek, deerlendirebilecek, karar verebilecek ve bunlar uygulamaya koyabilecek yeterlilii tamas gereklidir. Genellikle bilgilendirilmi olur terimi kullanlmakla beraber, gnll olma ve yeterli kiilik eleri n plana alnarak geerli olur teriminin kullanlmas da tartlmaktadr. Eer, aratrma konusu bireyin yeterliliine engel olan bir hastalk, rnein bunama (demans) veya kk ocuklarla ilgili hastalklar zerine ise, hastann en sorumlu olan akrabas, velisi, vasisi, vekili veya herhangi bir yasal sorumlusundan ayn usullerle olur almak gerekecektir. Bylece, bir dolayl olur sz konusu olur. Baz lkelerde bilgilendirilmi olurun yazl olmas istenmektedir. l- 20 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
kemizde pek sk grlmemekle beraber, gelimi lkelerde deneklere belirli bir cret denmekte ancak, bu cretin ok yksek meblalara ulamamas nerilmektedir. Mali durumu ok kt olan deneklere para dendiinde sakncalar ortaya kabilir. Yksek demeler cretkr ve denetimsiz aratrmalara neden olabilir. Yaplan aratrma yeni bir ilacn denenmesini veya yaralayc (invasive) bir yntemi ieriyorsa, denekler iin olas riskleri ayrntl olarak hesaplamak, alnmas gereken nlemleri planlamak, bunlar deneklere anlatmak ve etik kurullara aklamak zorunludur. Yukarda da deinildii, gibi baz hasta gruplar, haklarnn inenmesi bakmndan dier insanlara ve hastalara gre daha savunmasz ve korunmaya muhtatrlar. Ar psikiyatrik bozukluu olanlar, bilin bozukluu gsterenler, ocuklar, ileri yallar, bunam bireyler, HIV tayclar ve AIDS hastalar ve tutuklular bunlar arasnda saylabilir. Bu gruplar salk hakk ve hasta haklar asndan kendi yararlarn, karlarn ve benliklerini koruyabilecek yeterlilikte deildirler. Bu bireylerin haklar korunmaya alnmal ve kendi grubuna ynelik bir aratrma sz konusu olmad srece (rnein AIDS'te yeni bir ilacn denenmesi gibi), aratrmalarda denek olarak kullanlmamaldrlar. Bakmevlerinde yaayan ocuklar ve yallar, mahkmlar, klalardaki erler, zaman zaman salk aratrmalarnda denek olarak kullanlabilmektedirler. Bu durumda, hem denein hem de bal olduu kurum yetkilisinin olurlarnn alnmas gerekir. Kurumlarda etik kurullar oluturulurken, bu kurullarn ileyi kurallar ak olarak belirlenmeli, ulusal ve uluslararas salk ilkeleriyle atmayacak ekilde dzenlenmelidir. Etik kurullar baz durumlarda, sadece o kurumun iindeki deneyimli aratrmac hekimler ve deontoloji uzmanlar tarafndan oluturulur. Baz durumlarda ise kurumun bulunduu yerleim biriminden hukuk, felsefe ve sosyoloji uzmanlarnn da katlmyla daha geni bir grup oluturulur. Nasl organize edilirse edilsin, burada iki durum nem tar. lk olarak, bu kurullara, tm yaam boyunca ahlak deerlerini en st dzeyde tutmu bilim insanlar ve bilge kiiler seilmelidir. Dier bir deyile, etik kurullara seilen biBilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 21 -
reylerin bizzat kendileri gemite etik kurallar inememi olmaldrlar. kinci olarak, etik kurullara bamsz bir alma ortam salanmal ve dardan gelebilecek etkilerden tamamen arndrlm alma olanaklar verilmelidir. Etik kurullar dzenli ekilde toplanp, kendi kurumlarnn zelliini de gz nne alarak, deiik konularda etik uygulama kurallar retmeye almaldrlar. Etik kurullar dier kurumlardaki etik kurullarla balantl olmal ve mmknse, daha st dzeyde, daha yetkili kurullar da oluturulmaldr. 3. Denekler konusunda bir nokta, lkemizi yakndan ilgilendirmektedir. Bilimsel ynden gelimi lkeler, zaman zaman, kendi mali ve kltrel etkileri altnda kalm lkelerle medikal aratrmalarda ibirlii yapmaktadrlar. rnein, yan etkileri henz bilinmeyen ve ABD'de Besin ve la daresi (FDA) tarafndan izin verilmemi baz ilalara ilikin aratrmalarn yoksul lkelerde uyguland bildirilmitir. Bu koullarda ABD'li bilim kurumu veya ila firmas yetkilileri ile yoksul lkenin hekimleri arasnda bir ibirlii olumakta ve byle bir ila, yoksul lkede, deneklere cret verilerek uygulanabilmektedir. Bu durum, dnyada, deneklerin birinci ve ikinci snfa ayrlmas gibi insan haklar ve insan onuruyla badamayan ok nemli bir etik sorunu ortaya karmaktadr. Gelimi veya gelimekte olsun, hibir lkede aratrc hekimlerinin byle almalara girmesi kabul edilemez. 4. Bouna (gstermelik) denek kullanlmamaldr. Uluslararas ila firmalar tm aratrma evreleri tamamlanm yeni bir ilac, bilimsel olarak geri kalm bir lkenin tp faklteleri ve dier salk kurumlarna sunarak bu ilala bilimsel aratrma yapmalarn nerebilirler. Burada ilacn etkinliinin bilimsel olarak snanmas sz konusu deildir: Reklamn yapmak amacyla, ila zerinde sanki o lkedeki kurumlarda aratrma yaplyormu gibi bir izlenim verilmek istenmektedir. niversitelerin ve tp mensuplarnn bilimsel onurlarn zedeleyecek byle bir tuzaa dmemeleri gerekir. Verilecek mali desteklere de kaplmamak gerekir. Ayrca, bu yolla, kontrol grubunu oluturan kiilere de gerekli olmad halde ila verilmi olur. 5. Epidemiolojik almalarda deneklerin zel yaamlarna ve toplumdaki konumlarna sayg gsterilmesi ve deneklerin kimliklerinin sakl tutulmas gerekir. Gizlilik ilkesine titizlikle uyularak her denee bir
rumuz veya kod numaras verilmeli ve dosyas, aratrma grubundaki yalnzca bir veya iki aratrc tarafndan bilinen bir yerde saklanmaldr. Tutulan kaytlar ve eldeki bilgiler hastann onay olmadan nc kiilere aktarlmamaldr. 6. Hayvan deneyleri: Baz aratrmalarn insan zerinde yaplmas bilim ahlakna, insan haklarna ve onuruna aykr olabilir. Bu nedenle baz aratrmalarn insana, en azndan, kuramsal olarak uygulanabilirliinin anlalmas iin, hayvanlar zerinde yaplmas gerekir. Dier bir deyile, bilginin ilerlemesi, insan hastalklarn anlama ve saaltm olanaklarnn gelitirilmesi iin canl hayvanlar zerinde deney yapmak gerekli olabilir. Bu durumda da uluslararas etik kurallara uymak gerekir. zetle, aratrmada deney hayvanlarna ac ve huzursuzluk vermeyecek koullarn salanmas gerekir. Deney hayvanlar deneyden sonra yaatlyorsa hayvanlarn barnma, beslenme ve evre koullar veteriner hekim kontrolnde ve uygun bir ortam iinde yaplmaldr.*
Aratrma Verilerinin Arivlenmesi Bulgular ve alma verileri (deneysel, biyolojik/denekli ve klinik) aratrmalarn birincil rnleridir. Veriler nemli bir kaynaktr ve sk sk onlara geri dnp analizler yapmak gerekebilir. Bilimsel bilgiye veya bir kuramn gelimesine katklar olabildii gibi, yeni aratrmalara da bir balang oluturabilirler. Bu nedenle, tm veriler emin ve kolay ulalabilir bir biimde arivlenmelidir. Aratrma srasnda batan sona, gnlk olarak yaplanlar net ve kesin kaytlar olarak not edilmeli ve kaytlar saklanmaldr. Bu kaytlarn tam olmas, dzgnl, doruluu ve gizlilii konusunda zel dikkat gerekir. Her alma gnnn sonunda verileri tayan kaytla-
* Avrupa Bilim Vakf'nn (ESF) hayvanlarn deneylerde kullanmna ilikin ilkeleri unlardr: - Hayvanlarn duygulu varlklar olmalarnn gerektirdii zenle muamele grmeleri; mmkn olduunca deneylerin yerine geebilecek (hayvanlarn kullanlmad) alternatif deney sistemlerin kullanlmas; - Deneylerde kullanlan hayvanlarn mmkn olan en az say ile snrlandrlmas; hayvan kullanmna seenek olmad durumlarda deney hayvanlarnn az ac ekecei koullarn salanmas;
ra, aratrc tarafndan tarih konup imza edilerek kiisellik kazandrlmaldr. Kaytlar, gvenli bir ekilde dosya veya defterler iinde korunabildii gibi, elektronik ortamda da korunabilir. Aratrmaya ait ariv ve depolarn, ksaca, tm verilerin belirli bir yerde, en azndan 5-10 yl gibi bir sre saklanmalar gerektii ne srlmektedir. Verileri saklama uygulamas iki adan nem tar: 1. Aratrma sonras dnemde elde edilen bulgularn tekrarlanmas gerektiinde, veri arivi kolaylkla ve hzl bir ekilde gzden geirilebilir. 2. Yaplan aratrma ile ilgili etik bir sorun ortaya ktnda, saklanm aratrma verilerinin tekrar gzden geirilmesi ve etik adan baka bilim insanlarnn denetimine almas mmkn olabilir.
Aratrma Verilerinin Analizi ve Bilimsel Bilginin Yayna Dntrlmesi Aratrma verilerinin gvenilirliinin (reliability) ve geerliliinin (validity) saptanm aralarla elde edilmesi zorunludur. Bu verilerin baz alanlarda istatistik yntemleriyle analizi gerekir. Sonuca ulama dorultusunda istatistiin bir ama deil, bir ara olduunu unutmamak gerekir. Aratrclar istatistikler iinde boulmamal, altta yatan zgn verileri yakalayabilmelidir. Veriler deerlendirilirken, ortaya kan sonular yansz bir ekilde verilmelidir. Sonulara ulamada, verilerle istenilen ama veya varsaym dorultusunda deiiklik yaplmamaldr. Aksi durumda, bir bilim etii sorunu ortaya kar ve konu etik d davrana girer. Aratrma tamamlanp, aratrc ve grubu yeni bir bilimsel bilgiye ulatklarnda veya varsaymlarnn doruluunu kantladklarnda, aratrmann yayna dnme srecine girilir. Yeni bilimsel bilgi veya yeni bir kuram, artk bilim dnyasna sunulup benzer konularda alan dier kiiler tarafndan incelenebilir hale getirilebilir. Bunun da temel yolu bilimsel kitap veya makaledir. Bilimsel makale yazlrken baz aamalarda etik sorunlar kabilir. Bunlarn balcalar yle sralanabilir:
- Deney sresince hayvana verilebilecek acy en aza indirmek zere gerekli sakinletirici, ar giderici veya anestetik uygulamalara gidilmesi; deney hayvanlarnn kullanmn gerektiren bir almadan nce, almann, bilimsel ltleri yan sra, hayvanlara verilebilecek ac asndan da bamsz bir uzman tarafndan irdelenmesi, - Hayvanlar iin uygun barndrma ve bakm koullarnn salanmas; bilim ve aratrmadan sorumlu bakanlklarn katlmyla hayvanlarn deneylerde kullanmna ilikin dzenlemelerin hazrlanmas; - Deiik lkelerdeki farkl dzenlemelerin belirli, kamuoyunun gvenini kazanabilecek bir rnek nitelie ulamasnn salanmas ve ESF yesi kurulularn belirlenen dzenlemelerin izleyicisi olmas; aratrclarn ve bakm grevlilerinin hayvanlarn kullanmn gerektiren deneylerin tasarm ve yrtlmesi konularnda gerektiince eitilmesi ve ESF yesi kurulularn bu amala kurslar dzenlemesi; - Hayvanlarn kullanld deneylerin sonularnn yaymland dergilerin yayn kurullarnn "Yazarlar in Bilgiler" blmnde, deney hayvanlarn kullanmnn etiine ilikin duyuruyu iermesi ve ESF yesi kurulular tarafndan hayvanlarla yaplan deneylerin denetimi ve deney hayvanlarnn esenliinin korunmasn amalayan dzenlemelerin yaymlanmas ve dzenli biiminde yeniden gzden geirilerek gncelletirilmesi.
Yazarlarn sralanmas Gere ve yntemler (metodoloji) Kaynak gsterme (atflar/gndermeler) Bilimsel yaynlarda teekkr
Yazarlarn sralanmas Yazar sralamas, bilimde saygnlk kazanma erevesinde nemlidir. Gnmzde, gemie gre bilimsel aratrmalar ok daha fazla sayda bireyin katlm ile gerekletirilmektedir. Baz durumlarda laboratuarlar aras ibirlii gerekli olur. rnein New England Journal of Medicineda 1925 ylnda makale bana den yazar says ortalamas birden biraz fazla iken, bugn bu say alty gemektedir. Baz alanlarda, rnein yksek enerji fizii ve genetikte, yazar says yzlere kabilmektedir. Her ne kaBilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 25 -
dar bu ibirlii ok olumlu gelimelere yol amsa da, yazarlk sralamasnda farkl dnce ve uygulamalara da neden olmutur. Birok alanda yazarlar listesinde bir ismin daha nlerde yer almas, daha fazla katkda bulunduu anlamna gelmektedir. Ancak, bu durum disiplinler arasnda ve aratrma gruplar arasnda byk farkllklar gsterir. Baz alanlarda kdemli aratrc listede ilk isimdir. Dier alanlarda ise, kdemli aratrcnn ad daima sonda yer alr (Gene baz alanlarda aratrma kurumunun bakannn ad, makale ile dorudan ilgili olmasa bile etik olmayan bir ekilde yazarlar listesine girer. Bu, lkemizde olduka sk grlen bir durumdur). Baz aratrma gruplar ise yazar sralamasn alfabetik olarak yaparlar. Daha almann balangcnda ve proje yazlmas dneminde aratrma grubu iinde olas yazar sras konusunun aka konuulmas, aratrma ve alannn elverdii lde bir karara balanmas, sonraki prz ve glkleri nler (bkz Aratrma Projesi, Protokol, Metodolojisi). Kdemli aratrc ile gen aratrcnn listedeki yeri konusunda da tartmalar vardr. Genelde, gen aratrclara bilimsel saygnlk kazandrlmasna zen gsterilmelidir. Ksacas, yazar sralamasnda aratrmann zelliine ve o aratrma alanndaki geleneklere ve grup ii ilkesel kararlara bal olarak deerlendirme yaplr. Kukusuz bilimsel makalede ad geen yazarlarn hepsi makalenin getirebilecei bilimsel onuru birlikte paylaacaklardr. Ancak, makaleden ortaya kabilecek etik sorunlarn ve hatalarn sorumluluunu da birlikte yklenmeleri gerekir. Sralamann yan sra, yazarla ilikin balca iki etik sorun ile karlamak mmkndr: 1. Hayali (Sanal veya Glge) Yazarlk (Ghost Authorship) veya Onursal Yazarlk (Honorary Authorship) Baz durumlarda yazar listesine, almaya hemen hi katks olmayan birinin adnn yerletirildii grlr. Bu davran, bu konuda tannm bir bilim adamn yazar listesine sokarak almann bilimsel dergide daha kolaylkla kabul edilmesinin salanabilecei inancndan kaynaklanabilir. Oysa, esas almaya katlanlarn saygnl veya gvenilirlii bu onursal yazar nedeni ile azmsanm olmaktadr. Glge yazarlk teri- 26 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
minin genellikle ila firmalarnn bilimsel aratrmalarndan kaynakland sylenir. Ciddi bilimsel dergilerin, ila firmalarndan dorudan yayn kabul etme konusunda halen bir direnileri vardr. Bunu bilen firmalar, aratrma konusunda isim yapm ve kendileriyle balants olmayan bir aratrcnn adn yazarlar listesinde gze arpan bir yere koyabilirler. Bu uygulama, aratrmann yayna kabul edilmesini kolaylatrr. Ancak, byle bir glge yazarlk genellikle belirli bir para karlnda salanr. Etik asndan kabul edilebilir olmayan bu durum, daha ok bat literatrnde ortaya km bir etik sorundur. 2. Armaan Yazarlk (Gift Authorship) kinci sorun, armaan yazarlk eklinde ifade edilmektedir. Burada almay asl yrten kdemli aratrc, bu alma ile hi ilgisi olmayan veya pek az ilgisi olan kiileri yazar listesine ekler. Bu zorla olabilir; rnein, gen bir aratrcnn baz hocalarn yayn listesine koymaya zorlanmas gibi. lkemizde bunun rnekleri oktur. Bir baka rnek, yayn saylarn artrmak iin baz anlamal gruplarn oluturulmasnda grlr. rnein, tpta birbirine yakn A,B ve C bilim dallarnda, her grup yapt almaya dier alma gruplarnn adn ekler. Bylece aratrclarn yayn listeleri kabartlr. Bilim Atf Dizini (Science Citation Index - SCI) taramas altndaki hakemli dergilerde bunlara kar baz nlemler alnmaya balanmtr. Bu dergilerin editrleri, yazarlar listesindeki her yazarn almaya olan katksnn ak bir ekilde belirtilmesini istemektedir. Birok bilim dergisi yazarlar listesine, ancak dorudan ve temel katks olan kiilerin konulmas zerinde durmakta ve tm yazarlarn imzasn tayan ve makaledeki her konuda tm yazarlarn fikir birlii iinde olduklarn bildiren bir belgeyi yayndan nce istemektedir.
Yntemler Bilim adamlar kendi almalarndaki gere ve yntemleri ok ak ve ayrntl bir ekilde yazmaldrlar veya ayrntl yazlm nceki bir makaleyi kaynak gstermelidirler. Bylece okuyucu, benimsenen yaklamlarn deerini yarglama olanan elde eder. Baka aratrclar, eer dilerlerse,
ayn nitelikte gereleri ve yntemleri kullanarak sonular yeniden gzden geirebilirler (Metodoloji konusu yukarda ayrntl olarak ele alnmtr).
dergide bulunan Yazarlara Mektup blmlerine yazarak kaynak gstermede eksii olan makalenin yazarn uyarmak mmkndr.
Kaynak Gsterme (Atflar, Gndermeler) Bilimsel makalede, ayn konuda alm olan nceki aratrclarn almalarnn kaynak gsterilmesi ok nemlidir. Bu ekilde konu ile ilgili, kabul grm veya tartmal, baslm bilgilerle yaymlanmakta olan makale arasndaki iliki salanm olur. Ayrca, kaynak gsterme daha baka amalara da hizmet eder; rnein, dier aratrclarn almalarna sayg gsterilmi bylece, nceki bilim insanlarnn dn rnlerine kar bilim etii asndan da doru davranlm olur. Gndermeler okuyucuyu ek bilgi kaynaklarna yneltir ve nceki bilimsel sorulardaki anlamazlklara iaret eder. Makalenin yazarlar gsterilen kaynaklar araclyla yeni bilgi ve varsaymlar iin destek alm olurlar. Dier aratrclarn almalarnn kaynak gsterilmesi, yazlan makalenin snrlar iinde kusursuz ve eksiksiz yaplmaldr. Kaynak gstermede baz kastl davranlar da sz konusu olabilir. rnein, baz aratrclar ulusal duygularla kendi lkelerindeki aratrclarn almalarnn kaynak gsterilmesine arlk verir (ngiliz ngilize, Fransz Fransza gibi). Oysa, bilimsel bilginin ulusal nitelii yoktur; bilim ve bilgi evrenseldir. Yazar grubunun kendilerinden nce yaplm olan benzer bir almay grmezden gelmeleri bir etik sorundur. Bilim insanlar, dierlerinin almalarn kaynak gstermek bakmndan devaml olarak ihmalkr davrandklarnda kendi kariyerlerinde g durumlara debilirler. Bir bilim insannn yaymlanm yazlar, o kiinin bilime yaklamn gsterir; ne kadar ak ve drst olduu konusunda nemli bir fikir verir. Ayrca aratrmaclarn bilimsel katklarla dolu retkenliklerinin meslektalarnca takdir edilmesinin, anmsanmasnn ve onurlandrlmasnn en iyi ifadesi, almalarnn kaynak gsterilmesidir. Hakemli dergilerde, kaynak gsterme ihmalleri ve eksiklikleri genellikle hakemler tarafndan giderilmeye allr ve gerekli uyarlar yaplr. Eer bu konuda hakemlerin gznden kam eksiklik ve yetersizlik varsa, birok
Bilimsel Yaynlarda Teekkr Konusu Bilimsel makalede farkl tr katkya teekkr etme olana vardr. Bunlardan birincisi, aratrmann yrtlmesine ve/veya makalenin hazrlanmasna teknik ve sekreterlik hizmeti salayanlara teekkr edilmesidir. kincisi, aratrma bitmeden nce veya bittikten sonra ayn kurumda veya baka kurumlarda alan baz bilim adamlarnn fikirleri alnabilir; dnce ve eletirilerinden yararlanlabilir. Gelenek, byle durumlarda bu bilim adamlarna teekkr edilmesini ngrr. ncs ise, bilimsel aratrmann tmne veya bir blmne parasal destek veren kurululara teekkr edilmesidir. Burada, etik adan nemli olabilecek konu, aratrmacnn destekleyen kurumlar (rnein bir ila firmasn, zel bir endstri ya da kamu kuruluunu) makalede eksiksiz olarak belirtmesidir.
Hakemli Dergilerde Deerlendirme (Peer Review) Makale, yazlmas bittikten sonra hakemli dergilerden birine gnderilir. Editr ve belirledii hakemler makaleyi bilimsel zgnlk, yntem ve etik vb. alardan deerlendirirler. Bu srete bilimsel makaleyi ilk nce derginin sorumlu editr inceler ve makalenin ieriine gre yakn konularda uzman olan hakemlere (danmanlara) yollar. Hakemlerin says genelde 1-4 arasnda deiir. Hakemler gnderilen makalede iki kurala uymak zorundadrlar. Birincisi, kendilerine verilmi olan srede (bu sre genellikle 15 gn-2 ay arasnda deiir) makaleyi yeterli bir ekilde incelemeleri, bu sreyi amamalar ve makaleyi haksz ekilde geciktirmemeleridir. kinci kural ise, gnderilen makalenin bir sr olarak saklanarak iindeki verilerden kimseye sz edilmemesi, bunlarn kullanlmamasdr. Sonunda, genellikle hakem grleri dorultusunda, editr makalenin ya reddedilmesine ya da dorudan veya yeniden dzenlendikten sonra baslmasna karar verir. Yazar-editr-hakem ls arasndaki bu sistem genellikle ok iyi yrr. Baz durumlarda bu lnn herhangi birinden kayBilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 29 -
naklanan kusurlu bir davran ortaya kar. Sz konusu l iinde, etik adan editr ve hakemlerden kaynaklanabilecek sorunlara aada deinilecek, yazardan kaynaklanabilen sorunlar ise III. Blmde ayrntl olarak ele alnacaktr. Genelde, bilimsel dergilerin editr ve hakemleri bilim dnyasnda tannm, alanlarnda saygnlk kazanm kiiler arasndan seilirler. Ancak, unu da kabul etmek gerekir ki, bilimsel aratrmalarn dnyadaki ivmesinin artmas, birok nl bilim laboratuar veya kurumunu youn bir rekabet iine sokmutur. Bu kurum ve laboratuarlarn bandaki bilim adamlar bu yarma ortam iinde, hakem ve hatta editr olarak bir dierine ait yeni bilgileri ele geirebilecek konumdadrlar. Burada, bilimsel kar atmas (conflict of interest) nem kazanr. Editrn makaleyi, yazarlarla zel bir ilikisi olan ya da onlarla birlikte alan vb. kiilere gndermemesi gerekir. Hakemlerden de, herhangi bir kar atmas olduu zaman (rnein makaledeki verilerden dorudan yararlanabilme durumu), editr uyarp hakemlik grevini geri evirmeleri ya da kendi grlerinin editr ya da baka bir tarafsz kii tarafndan deerlendirilmesini istemeleri beklenir. Ksacas, editr veya hakemden kaynaklanan etik d davran da olabilmektedir. Bilimsel etik literatrnde bunlara ait rnekler vardr. Grld gibi, bilim dergileri de sorumluluk tamaktadrlar. Bu dergilerin Yazarlara Bilgi rehberi ak ve uluslararas yayn uygulamalarnda en iyi sonucu salamaya ynelik olmaldr. Esasnda yayna kabul etme kurallarnn alt iyice izilmitir. Editr grubu ve hakemler listesi ak ekilde baslr; bu listenin dnda kalp hakemlik yapanlarn da adlar periyodik olarak yaymlanr. Birok dergide bilimsel makale yazarlarnn ve kurumlarnn kimlii kapatlarak hakemlere gnderilir. Hakemin yazarlar tanmamasna zen gsterilerek daha fazla nesnellik ve yanszlk salanmaa allr. Ayrca, eletirilen makalede hakem raporlar, geri bildirim (feedback) olarak yazarlara gnderilir. Makale, bilimsel dergi tarafndan reddedildii zaman aratrma grubu yeleri bilimsel eletirileri iyice deerlendirmeli ve almalarn yeniden gzden geirmelidirler. Hakemlerin belirtikleri eksiklikler ve hatalar d- 30 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
zeltilmeli ve bu eletiriler dorultusunda makale yeniden yazlmaldr. Baz durumlarda hakem raporlar almada varsaym, tasarm, uygulama ya da deerlendirme alarndan kkl eksiklikleri ortaya koyabilir. almann batan ele alnmasn gerektiren byle bir durumda makale iptal edilir. Bu tr bir alma kesinlikle aradan syrlr beklentisi ve umuduyla baka bir dergiye gnderilmemelidir.
Bilimsel Bilginin Tantm Ulalan bilginin bilim dnyasna tantlmas, aratrmann ve sonularnn bir bilimsel makalede gsterilerek tercihen uluslararas bir dergide yaymlanmas ile salanr. Ancak aratrma sonular, baslmadan nce veya sonra, dier yollarla da bilim dnyasna ve/veya kamuoyuna tantlabilir. Bu tantmann en kolay ve hzl yolu aratrma sonularnn uluslararas bilimsel kongrelerde sunulmasdr. Kongrelerde sunum konferans, panel, szel bildiri veya poster bildirisi olarak yaplabilir. Ancak, n tantmalarn says olabildiince aza indirilmelidir. Aratrma sonularnn, makale bilim dergisinde yayna kabul edildikten sonra kongrelerde sunulmas daha salkl olacaktr. Baz durumlarda yeni bilgilerin bilim kamuoyuna ok hzl bir ekilde duyurulmas gerekir. Bunun iin hzl yayn yapan dergiler tercih edilebilir. Bu yaklam, kongrelerde hakem kontrol olmadan aratrmann sunulmasndan daha dorudur. Gnmzde tm alanlarda ve zellikle tp alannda dzenlenen pek ok sayda kongreye yollanan bildirilerin ounluu, yeterince zen gsterilmeden, zetler kitabnda baslabilmektedir. Ancak, bu yol yeni bilginin ortaya konmas ve bilim dnyasnda yerini almas bakmndan pek nem tamayacaktr. Yinelemek gerekirse, en iyi yol makaleyi Bilimsel Atf Dizini (Science Citation Index - SCI) taramas kapsamnda olan uluslararas aratrma dergilerine bir an nce gndererek baslmasn beklemek olacaktr. Dier yandan, makalenin bir an nce kabul edilip baslmasnda acelecilik aratrcy yanl bir bilim dergisini tercihe sevk etmemelidir. Bilimsel aratrma dergilerini, kendilerine sunulan makaleleri reddetme oranlarna, kabul ederek yaymladklar makalelerin genel niteliine ve bunlara yaplan ortalama atf saylarna dayal etkileme ve arlk katsaylarna (impact factor)
gre, balca gruba ayrmak mmkndr: 1. Bilgilerin geni gruplar ilgilendirebilecei dergiler: rnein, Nature ve Science (tpta New England Journal of Medicine ve Lancet, fizikte Physical Review Letters) gibi. Bu dergilerin makale reddetme oran %85-90 civarndadr. 2. Belirli bir alt uzmanlk dalnda veya belirli konuda yayn yapanlar: rnein, Advanced Nuclear Physics, American Journal of Human Genetics, Biochemistry, tpta Brain, Blood ve Circulation, vb. gibi. Bunlar, kendilerine yollanan yazlarn %60-75'ini reddederler. 3. cret karl makale yaymlayan dergiler (pay journals) nc grubu olutururlar. Bunlarda elbette, yollanan makalelerde belirli bir standart olmasn isterler, ancak, snrl lde ilgi ekebilecek bir makaleyi de basarlar ve bu basma karlk yazarlardan belirli bir cret alrlar. Bu dergilerin makale reddetme oranlar %5-15 kadardr. Burada u noktay da belirtmek gerekecektir: Son yllarda etkileme ve arlk katsays ( impact factor) yksek olan baz dergiler de -zellikle ikinci grup dergiler- sayfa veya makale bana belirli bir cret talep etmektedirler. Kukusuz, bunlar parayla yaynlanan dergilerden ayr tutmak gerekir. zellikle ila firmalar, yaptklar aratrmalarda elde edilen sonularn (Faz I, II, III) bir an nce yaymlanmasn istemektedirler. Her ne kadar bu firmalar yaptklar aratrmalarn birinci ve ikinci grup dergilerde yaymlanmasna zen gsterirlerse de, ticari ncelikler nedeniyle, bu gibi aratrmalarn bir ksmnn cret karlnda makale yaymlayan dergilerde baslmasna da gz yumduklar grlmektedir. Ayrca, uzmanla hitap eden baz dergilerde bir makale, bilim ve etik ilkelerini doru ekilde yerine getirmi olsa bile, ortalama okuyucunun ilgisini yeterince ekmeyecei endiesi ile baslmayabilir. Bu durumda, makalenin nc grup dergilerde baslmas mmkndr. Aratrmann tantlmasnda ulusal ve uluslararas toplantlarda sunum, yukarda da belirtildii gibi nemli bir etmen olabilirse de, bunun belirli bir say ile snrlanmas gerekir. Bir aratrma ve bununla ilgili bilimsel makalenin birka uluslararas toplantda tantlmas doaldr. Ancak, bu sa- 32 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
ynn yksek olmas halinde, aratrcnn bunu sadece bilimsel kayglarla yapmad, ar meslek hrs asndan aratrmasn kulland ne srlebilir. Yeni bilimsel bilginin yansmasn, deerini ve kalcln lebilecek mkemmel bir yntem yoktur. Bu konuda en nemli ipular, yaymlanan makalenin daha sonra bakalarnn makalelerinde kaynak olarak gsterilmesiyle elde edilir. Bu nedenle, bir makalenin dierleri tarafndan kaynak gsterilme says nemli bir lttr. Ancak, kaynak gstermede de baz nemli noktalar, rnein, moda konularda yaplan aratrmalarn (kanser aratrmalar, genetik almalar gibi) daha yksek oranda kaynak gsterildiini unutmamak gerekir. Oysa, ok zel bir konudaki bir bilimsel makaleye ok fazla gnderme yaplmayabilir. Bu dk say her zaman aratrmann deersiz olduunu gstermez. Daha nemlisi, bilimsel makalenin derleme makalelere ve klasik kitaplara gemesidir. Yeni bilginin klasik kitaplara girmesi o makalenin deerinin en nemli ltlerinden biridir. Aratrmann sonucu teknolojiye yansyabilir, medyaya da yansyabilir. Medyaya yansmasnda aratrc grubun ok dikkatli olmas, bilimsel amalar dnda medyadan yararlanmamaya veya medya tarafndan kullanlmamaya zen gstermesi gerekir. almann medyaya yansmas bireysel gsteriye dntrlmemelidir. Aratrc, yapt aratrmalarn etkinlii ve bilime yapt katklarn nemi dorultusunda bilim dnyasnda tannr. Bunun sonucu olarak, uluslararas dergilerin editr kurullarna seilebilir veya dergiler yapt almalara benzer konulardaki makaleler iin hakemlik yapmasn isteyebilirler. Bunlar, birok bilim insannn ulat en yksek bilimsel dzeylerdir. Ayrca, bu kimseler altklar niversitede veya uluslararas bilim derneklerinde baz idari grevler alabilir. Bunlar da saygdeer ykselmelerdir; ancak, bilimde en ok amalanan bu deildir. Burada u nemli dengeye ok dikkat etmek lazmdr: Kiinin, yapt almalardan ok uluslararas kongrelerde ok sk bulunmas, kongreler dzenleme gibi giriimci tavrlar, bilim derneklerine yakn olmas ve bilimle ilgisi olmayan ilikilerle birtakm kiisel ilerlemeler salamas nl olmasna neden olabilir ve bu kii bu nn bilim alannda da kullanabilir. Ancak, bu tavrlar uygun bilimsel almalar ve katklarla birlikte olmad takdirde, bir bilimsel aama olarak kabul edilemez. Ne yazk ki, dnyada ve lkemizde bu tr etkinliklerle evrelerinde bilimsel saygnlk kazanmak isteyenler ortaBilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 33 -
ya kmaktadr. Bunlar genellikle showman zelliklerini sonuna kadar kullanrlar. Gen bilim insan adaylarnn bu gibi bireyleri iyi tanmalar ve gerek bilim insanlarndan ayrt etmeleri ok nemlidir. Gerek bilim insanlarnn bu kolayc yola sapmamalar gerekir.
III. BLMSEL ARATIRMALARDA KUSURLU DAVRANIIN TANIMI VE NEDENLER
Bilimde Etik D Davran Bilimsel aratrma sonular bilimin kendi doasndan gelen geicilik, deiebilirlik ve geliebilirlik zelliklerini tarlar. Bilim insanlar biyolojik veya fiziksel dnyann baz ynlerini tam bir kesinlikle tanmlam olduklarn kantlayamazlar. Bu adan baklrsa, tm bilimsel sonular eletiriye aktr. Esasen bilim insannda bulunmas gereken zelliklerden biri de sorgulamaktr. Sorgulamak dier elerle birlikte daha yeni ve zgn bilgilerin gelimesine yol aar. Bilim insannda genellikle bulunan zellikler bilme arzusu ve merak (curiosity), gerekleri sezme ve alglama gc (intuition) ve yaratclktr (creativity). Bu yetenekler baz bilim adamlarnda yeterince bulunmayabilir. Ancak, bilimde kukuculuu elden brakmamak hem yeni bilgilere alm salar; hem de bakalar tarafndan yaplm aratrmalardaki yanllklar, ihmalleri ve etik d davranlar grmeye yol aar. nsan hatasndan kaynaklanan yanllar bilimsel aratrmalarda da bulunabilir. Bilim insanlarnn snrsz alma zaman yoktur ve snrsz kaynaklara da sahip deillerdir. Bu nedenle sorumluluk duygusu yksek, drst bir bilim insan bile hata yapabilir. Bu tr bir hata ortaya karldnda hatay yapan tarafndan kabul edilmelidir. Daha da dorusu, makalenin basld dergide bir dzeltme yaynlanmaldr. Bilim insanlar hatay kabullenme ilemini ne denli abuk ve ak olarak yaparlarsa, saygnlklarn o
Bilimsel Aratrmalarda Kusurlu Davrann Tanm ve Nedenleri
lde korumu olurlar. hmallerle dolu ve disiplinsiz yrtlm bir bilimsel aratrmada ise yaplan hatalar hogr ile karlanamaz. Dikkatsizlik, acelecilik ve zensizlik sonucu ortaya kan hatalar almay bilimin gerektirdii standartlarla badatrmaz. Baz bilim insanlarnn zerlerinde hissettikleri basklar kendilerini bilimsel aratrmada aceleci olmaya zorlayabilir; ok sayda yayn yapma gds alma niteliini standardn altna drebilir ve bilimsel baary azaltabilir. Bu gdy tayan aratrclar aratrma sonularn yapay bir ekilde blerek birka ayr yayn yapmaya alabilirler, dilimleme (salami slicing) yoluna gidebilirler veya aratrma sonularn iki ayr yerde yaymlayabilirler (duplication). Bu, fark edildii takdirde etik bir sorun olarak kabul edilir. Bu tr basklar ve gdlerle bilimde niteliin feda edilmesi, sonuta, yazarn kendisine zarar veren bir olaya dnr. Yayn listesinin ok uzamas bir bilim insannn bilimsel saygnln her zaman artrmaz. Niteliin nemini yanstmak bakmndan baz enstitler ve federatif kurulular (ABD ve Avrupa'da) son zamanlarda yayn saysna ll bir snr koyan politikalar benimsemeye balamlardr. Bunlar bireyin ie atanmas, akademik ykselmesi veya aratrmalarna maddi destek (grant) almasnda deerlendirilmektedir. Bilime, nlenebilir yanllar sokmak, hatalar veya ihmallerle dolu aratrmalar yapmak, bu hatalar daha sonra dzeltilse bile bilime zarar verebilecektir. Bilim ortamndaki kukuculuk aratrmalarda yaplan bu tr hatalar zamanla ortaya karacak ancak bu, gereksiz yere zaman harcanmasna neden olacaktr. Bilim dnyas daha nceki aratrclarn yaptklar almalara gvenmeli ve onlarn zerine yeni bilgiler gelitirme abas iine girmelidir. Emek ve zaman yanllarn dzeltilmesi iin yitirilmemelidir. Drste alrken yaplabilen yanllar ile disiplinsiz alma sonucu ortaya kan yanllardan baka nc bir kategori daha vardr. Bu da dorudan ve istemli olarak yalan syleme ve aldatma, hatta kastl yanltma eylemidir. Bunlara topluca bilimde etik d ya da kusurlu davran (scientific misconduct) ad verilir. Bilimde etik d davran iin aldatmaca ya da dolandrclk (scientific deception veya fraud) terimleri de
kullanlr. ABD Salk Bakanl Salk ve nsan Servisleri Blm 1989'da ilk kez scientific misconductterimini kullanm ve kendilerine gre tanmn yapmtr: "Bilimsel bir ortam iinde aratrmann amalanmas, tasarm, iletilmesi veya rapor edilmesi iin genel olarak kabul edilen kurallardan ciddi ekilde sapma; yalan syleme ve uydurma (fabrication); tahrif veya taklit etme veya deitirme (falsification); armaclk (plagiarism) veya benzer uygulamalara bilimde etik d, uygunsuz ya da kusurlu davran (scientific misconduct) ad verilir (DHHS, Federal Register, 254, 32446, 1989)". Bu kurulu fraud yani hile yapma, dolandrclk anlamna gelen kelimeden saknlmas gerektiini bildirmitir. Ayn kurulu 1995'te bilimde etik d davran (scientific misconduct) tanmlamasn yenilemitir. Bu yenileme gereksinimi, parasal destek salama ya da yayn amal hakemli deerlendirme (peer review) srecinde baz dergi editrleri veya hakemlerin yeni bilgileri usulszce kullanmalarndan kaynaklanmtr. Btn bu almalara ramen, bilimde etik d davran konusunda snrlar izilmi ve bilim dnyasnn kabul ettii bir tanmlama henz yoktur. Bilimde etik d davran genelde bilimsel makalenin dergiye gnderilmesi ile birlikte balayan srete ortaya kar. Eer bilimde bu tr bir davran olay ortaya kmsa, yazar-editr-hakem lsnden herhangi biri bundan sorumlu olabilir. Bilimde kusurlu davran byk ounlukla makaleyi gnderen yazardan kaynaklanr. ok seyrek olarak da editr veya hakemden kaynaklanan kusurlu bir davran olabilir. ABD'de yaplm bir istatistie gre, bilimsel aratrmalarn %0.1-0.4nde etik d davran olmaktadr. Hatta ila kullanm ile ilgili klinik almalarda bu orann %5e dek kt bildirilmitir. Bir dier almaya gre, ABD Ulusal Salk Enstits'ne (National Institute of Health) gnderilen her 2000 aratrma projesinden yaklak birinde deiik trde etik d davranla karlalmaktadr. Bilimde etik d davran trleri aada yeniden ele alnmtr:
Disiplinsiz (Dikkatsiz veya zensiz) Aratrma Bunlar, yukarda deinilen, kastl olmayan baz hatalarn yaplm olBilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 37 -
duu aratrmalardr. Burada aratrc iyi niyetli olduu halde bilmeden hatalar yapar. Genellikle bunlar, telafi edilmesi mmkn olan ve bilime byk zarar vermeyen olaylardr. Aslnda ciddi bilim dergilerinde editr-hakem ikilisi bu hatalar tayan makalelerin yaymlanmasn en aza indirir.
Yinelenen Yayn (Duplication) Yinelenen yayn, ayn bilimsel aratrmann birden ok dergiye yollanarak yaymlanmas olaydr. Mizahi bir terimle salam dilimleme de (salami slicing) denir. Tm aratrma makalesi dorudan iki ayr dergide yaymlanabilecei gibi, gereksiz yere blnerek ve hafife deitirilerek birden ok dergide yaynlatlabilir. Bilimsel dergi editrleri bu sk grlen durumdan ok ikyetidirler ve yollanan makalenin baka yerde yaymlanmayacana dair yazl olur isterler. Ayrca, baz bilim dergileri daha nce kendilerinde yaymlanm makalelerin baka dergilerde kmas durumunda bunu aka ilan ederler. Baz bilimsel dergiler bu tip yazarlar kara listeye alrlar.
rada kii, hi aratrma yapmad halde veya yarm-yamalak verileri alarak ok uygun yntemler kullanm ve ok uyumlu veriler elde etmi gibi szde bir bilimsel makale yazar. Bu tr uydurma yaynlar ok nemli aratrma merkezlerinden de kabilmektedir. Daha da kts, bu hayal gcne sahip, almadan sonular uyduran kiilerin baz aratrmalarnn bilimsel ve ekonomik destek ald bile grlmtr. Bylesi makalelerin etkileme ve arlk katsays (impact factor) ve makale reddetme oran yksek olan ciddi bilimsel dergilerde baslma oran dktr. Makaleyi para karl basan dergilerde uydurmaclk daha sk grlebilmektedir. Daha nce sz edilen bu tr dergilerin etkileme ve arlk katsays ok dktr ve ou SCI taramas iine girmemektedir.
Armaclk (Plagiarism) Armaclk iin haksz kullanma, kendi adna geirme, intihal, yamaclk ve korsanlk gibi terimler de kullanlmtr. Temelde armaclk bakalarna ait olan aratrma verilerinin, olduu gibi, kaynak bildirilmeden ve kendi aratrma verileri imi gibi yaymlanmasdr. Hakemle deerlendirme -peer review- sisteminde hakemin, kendisine yollanan bilimsel makaledeki yeni yntem veya bilgiyi kaynak bildirmeden kullanmas, haksz kullanma, kendi adna geirme ya da uygunsuz mal edinme -misappropriation- olarak isimlendirilir. Arma (plagiarism) iin daha geni bir tanmlama da yle yaplabilir: Bir bakasna ait olan bir fikrin, buluun, aratrma sonularnn veya aratrma rnlerinin bir blmnn ya da tmnn, hatta kitaplarn tmnn ya da bir blmnn kaynak gsterilmeksizin istemli olarak kopya ya da tercme edilip yazarn kendi retimi imi gibi gsterilmesine arma denir. Arma alma, yamalama anlamna gelir. Armaclk asndan bilimsel yayn ile popler-eitimsel yayn arasnda bir ayrm yapma gereini tartanlar ve popler yaynlarda yazarn daha serbest ve zgr braklmas gerektiini ne srenler vardr. Ancak, bu gr doru deildir. Burada bilimsel bulu ve zgn aratrma verilerinin topluma kazandrlmas sz konusudur. Bu nedenle de tam tersine, bilimsel rn retenlere sayg gerei, ok daha dikkatli olmak zorunluluu vardr. Dier bir deyi ile, arma popler yaynlarda da etik d davran kapsamna girer. Bir bilim insannn sorumluluu iine kendinin veya
Sahtecilik, Saptrma veya Aldatmaca (Falsification) Sahtecilik bilimsel verileri istemli olarak deitirme olgusudur. Burada ya dorudan doruya deney verileri zerine baz istatistik manipulasyonlar yaplmtr, ya da ortaya kan verilerin en uygun olanlar alnp uygun olmayanlar atlm, bylece ahlak d bir yoldan bilimsel varsaymlar glendirilmeye allmtr. Bu gibi sahtecilik olgular muhtemelen daha sktr; nk bunlarn ortaya kartlmas zordur. Bu nedenlerle ciddi bilim dergileri verilerin ve kullanlan istatistik yntemlerin ok ayrntl ekilde yazlmasn isterler.
Uydurmaclk (Fabrication) Kuru laboratuarclk (dry labbing), masa ba aratrma (desk research) gibi terimler de uydurmacl belirtmek iin kullanlmaktadr. Bu- 38 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
bakalarnn sonularn aklarken, bunlar topluma uygular ve uyarlarken ayn bilimsel drstl korumak da girer. Burada bilimsel bilgi, bilim topluluundan karlarak daha geni bir toplulua - topluma, kamuoyuna- sunulmaktadr. Dolaysyla, topluma ynelik kitap ve makalelerde de dier bilim insanlarnn bilimsel ve dnsel etkinliklerinin rnlerine ayn derecede sayg gstermek gerekir.
dklar maddi destekler ile hzla yayn yapmaa zorlanmalar bir dier nedendir. Elde edilen burs, proje veya sanayi desteini yitirmemek iin de bilimde etik d kusurlu bir davrana snlabilir.
Bilimde Etik D Davrann Nedenleri Bilimde etik d davrann balca nedenleri aada aklanmaktadr: 1. Nedenlerin banda bireylere akademik aamalarn balangcnda bilimsel aratrma eitiminin ve disiplininin verilmemesi, bilimsel aratrma etiinin retilmemesi yer alr. 2. Ykselme ve eitleri arasnda kabul grme gibi insan doasnn paras olan ve insanln yapt atlmlarda da belirleyici bir rol oynayan duygular ar hrs derecesine vardnda, bilimsel etiin inenmesi olasl artabilir. Kendilerine toplumda, niversite ve bilim evrelerinde yksek yer edinme duygular, gen bireyleri uydurmaclk, yinelenen yayn, sahtecilik veya armaclk gibi etik d davranlara gtrebilir. ne kavuma ve onu koruma duygular bilimsel aratrmalarda deneyimli ve alannda nispeten yer edinmi bireyleri bile etik d davranlara gtrebilir. Ancak bu tr sapknlklar zellikle, bir nceki maddede dile getirildii gibi, bilim kltrnn ve aratrma etii normlarnn yeterince yerlemedii, ayrca ahlak deerlerinin anmaya yz tuttuu toplum ve ortamlarda ve de kiilik bozukluklarnn (yalanclk, psikopatik kiilik yaps, vb) hazrlad zeminde gelime olana bulur. 3. nc neden, fazla sayda yayn yaplmas ile bilimde saygnln her zaman artaca yanlgsdr ve ayn almann ufak deiikliklerle yinelenerek farkl dergilerde yaymlanmasna (yinelenen yayna) neden olabilir. (Gnmzde, bilimsel yaynlarn says genelde baar lt gibi deerlendiriliyorsa da, bilimsel niteliin nicelikten ok daha nemli olduunun bilinmesi gerekir). 4. Parasal destek alan kurumlar ve burada alan bilim insanlarnn al- 40 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 41 -
IV. BLM NSANI, ETK VE TOPLUM
Aratrma etii yalnzca bilimle snrl soyut bir kavram olmaktan ok genel ahlak ilkelerinin zel bir alandaki yansmasn oluturur. Dier yandan, bilimin doasnn ve bilimsel gelimelerin devingenliinin nda, bilim etii konusunda benimsenen dzenlemelerin genel ve deimez geerliliinin olmas da beklenemez. Bu dzenlemelerin gelimelere bal olarak zaman iinde yeniden ele alnmas gerekebilir. Dorunun aranmasna dayal bir yaam biimi semi olan bilim insanna ahlak-etik balamnda ok zel sorumluluklar dmektedir. Bilim insan aratrma konusunu ve yntemini kendi seer, elde ettii bulgular yorumlar, hangi sorulara yant gerektiine ve aratrmann hangi aamada tamamlanm saylacana karar verir. Toplumu bilim konusunda bilinlendirme, meslektalaryla ibirlii, gen aratrclar eitme, onlar ynlendirme, onlara bir model olma grevlerini stlenir. Bilim insan toplumda ahlak deerlerinin and dnemlerde de savunduu ilkeler ve sergiledii yaam biimi ile ahlak deerlerinin savunuculuu grevini stlenebilmelidir. Bu nedenlerle, bilim insan temsilcisi olduu bilim topluluunun toplum nezdindeki saygnlna glge drecek davranlardan saknmaldr. Bilim insannn, profesyonel meslek yaam ile ilgili etkinlikleri ihmal etmesi, dier meslektalarnn almalarna olumsuz etkilerde bulunmas, alt kurumun aratrma kurallarna uymamas ve kurallar boza- 42 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 43 -
Bilim nsan, Etik ve Toplum
Bilim nsan, Etik ve Toplum
cak durumlara yol amas, aratrma grubu alanlarna ve meslektalarna kar olumsuz davranlar, bilimsel aratrmalara verilen parasal destei uygunsuz biimde kullanmas, cinsel taciz gibi genel ahlaka aykr davranlar, kabul edilemez. Bunlara cesaret verilmemeli ve bunlara kar gerekli ynetsel, sosyal veya hukuksal nlemler alnmaldr. Bilim insan aratrma sonularnn doa ve toplum zerindeki etkilerini irdelemek ve bunlara ilikin uyarlar da yapmak zorundadr. Bilimsel ve teknolojik gelimeler sonucu toplum ve bilim topluluunun hazrlkl olmadan karlaabilecei durumlarda da bilim insan topluma yol gsterebilmelidir. Gnmzde doa, yaam, salk ve hatta sosyal bilimler arasndaki ayrm giderek ortadan kalkmakta, farkl alanlardaki bilim insanlar ayn teknolojileri kullanmaktadr. Bu alanlar arasnda giderek etik asndan ortak bir anlayn gelimekte olduu da gzlenmektedir. Dier yandan, yirminci yzylda bilimsel gelimelerin getirdii yenilikler pek ok adan toplumun ve genelde insanln bugn sahip olduu ve inand ahlak deerlerini zorlayan boyutlara ulamtr. Toplum, hukuk ve yasalar, bu gelimelere hazrlksz yakalanm grnmektedir ve ortaya kan durum, alan gzetmeksizin bilimi ve bilim insanlarn bir btn olarak ilgilendirmektedir. Ortak sorumluluklarnn gerei, tm bilim insanlarnn bilimsel etkinliklerinin rn olan bilginin ksa ve uzun erimde toplum ve evre zerindeki etkileri hakknda bilinli ve toplumun bireylerine gelebilecek zararl etkilere kar hazrlkl olmalar, toplumu bilgilendirmeleri, uyarmalar ve kabilecek sorunlara kar kkl nlemler dnmeleri gerekir (rnein deprem almalar, nkleer fizik aratrmalar, genetik almalar, insan genomu projesi, klonlama ve kk hcresi aratrmalarnda olduu gibi). Dier bir deyile, bilim insanlar kendi aratrmalarnda ksa sreli toplumsal etkileri gzden geirmeli ve aratrma sonularn olabildiince
uzun erimli sosyal ve etik yansmalar asndan irdelemelidir. Bilginin kendisi yanszdr. Ancak toplumsal uygulamada ve bilginin teknolojiye dnmnde bilgi yansz olmaktan kar. Bu nedenle bilimsel bilgiyi ortaya karacak olan aratrmann etik olarak toplumca kabul edilebilirliinin de deerlendirilmesi gerekir. Bilim insanlarnn yan sra, toplum da giderek aratrmalarda daha fazla rol oynamakta, etik sorunlarla ilgilenmektedir. rnein, bir genetik alma iin bireylerden kan alnr ve yetkili kii ya da kurumlardan izin ve/veya destek salanr. Maddi destek iin de dolayl/dolaysz kamu onay rol oynar. Buna gncel bir rnek olarak kk hcrelerinin aratrmalarda kullanlmas verilebilir. Embriyo ve kk hcrelerine dayal aratrmalar, hayvanlarn kopyalanmas, genetik yaps deitirilmi hayvan ve bitkilerin yaratlmas ve kullanlmas gibi konularda toplumun bilgilendirilmesi zorunludur. Gelimi toplumlarda bu konuda ilkelerin belirlenmesinde kamuoyu ve politikaclar bilim insanlarndan daha byk bir rol oynamaktadr. Bu nedenle, aratrmann sonularnn doruluu ve yarar konusunda toplumun inandrlmas gerekmektedir. Nitekim, genetik yaps deitirilmi bitkilerin kullanmna kar gelimi olan byk tepki tketicinin bilgilendirilmesi ile azaltlmaya allmaktadr. Aratrmann insanlk yararna olmas arttr. rnein, biyolojik silah retmeye ya da toplumun genetik yapsnda zayflk aramaya ynelik almalar etik deildir.
V. AKADEMK ETKNLKLER VE ETK
Aratrmann yan sra, bilim insan akademik etkinlikleri kapsamnda birikimini ve bilgisini meslektalaryla paylama ve rencilerine aktarma frsatn bulur; ayn zamanda, meslektalarnn bilimsel baarmn, dllendirme ya da ykseltme srelerinde, deerlendirme sorumluluunu stlenir. Bilim kurumlar ve niversitelerin bilimsel yetkinlie dayal yaplandrlmalar ve iyi eitilmi bilimci kuaklarnn yetimesi asndan bilim insannn bu sorumluluklar eksiksiz yerine getirmesi beklenir.
Akademik Ykseltilmede ve dllendirilmede Etik ve Sorunlar Akademik ykseltme akademik kariyerin esas hedefi olarak grlr. Aslnda, akademik ykseltilme kiinin baard bilimsel aydnlanmann ve eitim hizmetinin verdii mutluluun bir izdm olarak grlmelidir ve mutluluun deinilen asl kaynaklar btn ykseltilmelere eriildikten sonra da srmelidir. Ancak, bu temenni soyuttur ve gereklii kiinin iindedir. Akademik ykseltilmelerin rgtsel dinamiinde ve uygulama srecinde arptmalar olabilmektedir. Akademik ykselmenin mkemmel olmayan, ancak gnmzde yine de en uygun olarak kabul edilen sreci (1) adayn yaynlarn, bu yaynlara bakalarnca yaplan atflar vb gibi nesnel verileri derleyip sunmas, (2) deerlendirmeyi yapacak bir kurulun yelerinin anonim kalacak raporlarn
Akademik Etkinlikler ve Etik
hazrlamalar ve (3) ayn veya baka bir kurulun, gerektiinde mlakat/snavla sreci karara balamasdr. Bu srecin her admnda sapmalar ve arptmalar olabilir: (1) Adayn gerek d veriler sunmas (rnein aslnda olmayan verileri veya iki yazarl bir makaleyi tek yazarl gibi sunmas, vb) kesinlikle zr kabul edilemeyecek bir olaydr ve adayn akademik kariyeri ile ilgili olarak ok olumsuz bir deerlendirme yaplmasna gereke oluturur. (2) Kurul yesinin olumlu veya olumsuz ynde bir arptmayla gerei yanstmamas da etie uymaz. Ayrca, kurul yesinin anonimliinin ykseltme srecini yrten kurum tarafndan sresiz olarak korunmas ykseltilme sisteminin kilididir. Kurul yesinin kimliinin, adnn ve/veya raporunun herhangi bir esinin aklanmas nemli ve belir gin bir sutur. Bu suu ileyen akademik ye veya destek personeline ykseltmeyi denetleyen kurum tarafndan dnszce yaptrm uygulanmaldr. Byle bir uygulama sonucu adayn kurul yesiyle sre srasnda veya sonrasnda bu konuda iletiim kurmas nemli bir etik uyumsuzluu oluturur. Bu durumda, adayln uzun bir sre ertelenmesi gibi bir yaptrm sz konusu olabilir. (3) Adayn ynetim/mlakat/snav kurulu yeleri ile sre d (rnein nc ahsla, meslek d bilgiyle, vb.) iletiim denemesi etikle uyumaz ve adayn baarszlna yol amaldr. Ayrca, akademik yaamn btn evrelerinde (rnein, akademik ykseltme jrilerinde, bilimsel dl jrilerinde, vb) adam kayrma yani, meslein karar verme mekanizmalarndan, nesnel bilimsel ltlerden herhangi bir biimde sapma ve znel kiisel ltlere herhangi bir biimde balanma, bilime, bilim kurumlarna ve topluma byk zarar verir. Bu tr davranlara gz yumulmamaldr.
ada deerlerin toplumumuza yaylmasnda kilit rol oynar. nemi ve lkenin bu konuda salayabildii kstl olanaklar dolaysyla yksek retim byk zenle korunmal ve gelitirilmelidir. Ailelerin uzun sreli ve derin etkili psikolojik ve maddi zverisiyle ve hatta normal lise eitiminin savsaklanmas pahasna niversite giri snavna hazrlanan adaylarn yalnzca kk bir ksm niversite rencisi olabilmektedir. Bu zveri ve saysal klmenin sonucunda yksek retim bata deinilen kilit rol katlayan bir nem kazanr. niversite eitimi boyunca eitimci kimlii ile bilim insanna da ok byk sorumluluklar der. Bilim insan eitim grevlerini eksiksiz ve en mkemmel biimde yerine getirmek, yaam biimi ve davran ile rencilerine rnek olmak zorundadr. Eitim hizmetinin rn ksa srede somut olarak llemez. Bilim insan bilgiye, doruya ve erdeme, yalnzca zverili ve uzun soluklu abalarla ulaabileceini, bu dorultuda gerek eitimin ve renmenin nemini rencilerine anlatmakla ykmldr. rencilerini abasz, biimsel bir ilerlemenin asl hedef olarak grlebilecei bir yanlgnn iine dren eitimci meslek ahlak asndan ok kusurlu davranm olur. Ne yazk ki, baz eitimcilerin grevlerini fiilen ders vermemeye ulaabilecek dzeyde ihmal ettikleri gzlenmektedir. Byle bir davran iin hibir bahane (rnein rencinin yetersizlii, maalarn dkl, baka eitimcilerin bunu uyguladklar vb.) geerli deildir. Eitimci eitimi gerektiince vermelidir. niversite ynetimi eitim standartlarn belirlemeli ve gzetmelidir. Dier yandan, inanlmaz bir yaygnlk gsteren kopyaclk niversite eitimi abalarnn sonucunu sfrlamaya adaydr. Kopyaclk devlerde, snavlarda ve projelerde bakasnn yaptn kendi yapt imi gibi gstererek eitimde hak edilmeyen ilerlemeyi salamaktr ve sistemimizde ne yazk ki ok yaygndr. Kopyaclk bir baka renciden, gemi almalardan ve kitaplardan yaplmaktadr. ok sayda renci not rekabeti yznden kopyacla zorBilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 49 -
Eitimde Sorunlar ve Kopyaclk Tm dnyada olduu gibi, lkemizde de niversite lisans ve lisansst eitimi mesleklerin oluumunda, bilimin lke apnda ilerlemesinde ve
landklarndan ikyet etmektedirler. Eitim ve retimde kopyacln kabul edilir ve hatta baar iin zorunlu bir davran haline getirilmesi, ileride toplum yaamnda devam ettirilecek bir yolsuzluklar zincirinin ilk halkasdr. Kopyacln asl sorumlusu, hak ettii eitimi alamayan ve stelik de ikyeti olabilen renci deildir. Asl sorumlular: (1) kopyaclk sahtekrln ho gren ve hatta bazen bir akgzllk baars olarak ven bir genel kltr ve (2) kopyacy yakalamay ve cezalandrmay eitli bahanelerle reddeden bir eitimci kltrdr. Kopyaclk toplumun btn bireylerine manevi ve gerek maddi zarar veren bir sutur. ada toplumlar ihbar, uyarma ve knama dzeyinde bunun stesinden gelmilerdir. Bu ynde genel kltrn deimesi ok ynl bir uratr. Buna karn, niversitelerde eitimcilerin kopyacla kar gsterdikleri dikkat ve uyguladklar yaptrm kolayca tanmlanabilir ve denetlenebilir (zellikle kopyacln byk lde hatalarla birlikte kelimesi kelimesine yaplmasndan dolay). Kopyaclk, hrszlk ve taciz gibi kesinlikle zr kabul etmeyen bariz bir sutur. Sulu kiilerin sanki bu suu bilmeleri olanakszm gibi uyaryla ve szde korkutmayla normal eitimlerini srdrmelerine izin verilmemeli, aksine bu kiilere etkili yaptrmlar uygulanmaldr. niversiteye kabul edilip kazand bu ayrcal kopyaclkla heba eden her kiiye niversite eitiminin dnda braklm ok sayda kiinin olduu hatrlatlmaldr. rnein, devde kopyaclk iin dersten geme olanaklarn ok kstlayacak bir not drme, snav veya projede kopyaclk iin ise, niversiteden bir dnem uzaklatrma uygun yaptrmlardr. Yaptrmn uyguland durumlarda yakalanmayan kopyaclar olduuna iaret edilerek yakalananlara hakszlk edildii iddia edilmektedir (Bu mantn ne kadar tutarsz olduu hrszlk gibi dier bir sua da uygulandnda grlr). Bu eitsizliin ortadan kaldrlmas renci toplumunun dier ada lkelerde olduu gibi kopyacl kendi iinde kabul etmemesi ve nce uyar, sonra ele vermeyle nlemesi sayesinde gerekleir. Bu, rencilere telkin edilmelidir. Kopyaclkta kopya alan ve kopya veren eit derecede suludur. Ancak, en byk sorumluluk kopyacl izleme ve yaptrm uygulama gayret ve cesare- 50 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
tini gstermeyen eitimcide, eitimcilerini uyarmayan blm bakanlarnda, blm bakanlarn desteklemeyen st ynetimdedir. niversite ynetiminin sorumluluunun bilincinde olarak kopyacl nleme ynnde alaca kararl tavr bu sorunun byk lde zlmesini salayacaktr. Olayn basitlii ve topluma verdii yaygn zarar gz nne alnrsa, bu konuda tepkisiz kalmak belki de en nemli bir meslek etii yetersizliidir. Kopyacla hem gz yumanlar hem de kopya ekmelerine gz yumulanlar gnmzn veya gelecein retim yesi kimlikleriyle, bilimde kusurlu davranlara yatkn bireyler olarak izlenmeli ve kendilerine yaptrm uygulanmaldr.
Mali Destee likin Etik Sorunlar Parasal destek talep eden aratrc proje nerisini ak olarak sunmal, almann yrtlmesinde ve raporun yazlmasnda drst olmaldr. Parasal destek salayan taraf ise, aratrmann yaplaca kurumda uygulanmakta olan etik normlara uymayanlar hakknda ne gibi ilem ve yaptrmlarn uygulanaca hususunu kurumdan yazl olarak talep etmelidir. Destek datmnda kayrmaclk etie aykrdr. Mali destekler amalarna uygun ve aratrclarn yetkinlikleri gz nne alnarak datlmaldr. nerilen projenin bilimsel deeri ile amaca ulama olasl lt olmaldr. Bilimsel deer ise uluslararas dzeyde kabul grecek bulgularn elde edilmesidir. Bunun gstergesi de sonularn uluslararas dergilerde yayna kabuldr. Hem kayrmacln en aza indirilmesi, hem de datmn genelde adil yaplabilmesi iin paral destee ilikin bavuru koullar ve bavurular deerlendirme kstaslar ayrntl olarak duyurulmaldr. Parasal destek salayan tarafn aratrmadan kar olmas durumunda kar atmas ortaya kabilir (Baknz: Blm III). rnein, aratrc parasal destek ald bir irketin rnleri hakknda olumsuz rapor vermek istemeyebilir. Byle durumlarda etikten dn verilmesi kabul edilemez.
VI. BLM NSANI OLARAK HEKM VE ETK
Tp Etii Tp uygulamalar srecinde ahlaki deer sorunlarn ele alan disipline Tp Etii denir. Tp etii, tp uygulamalarndaki olaylar inceler ve deerlendirirken balca aadaki temel ilkeyi gz nne alr: (1) zgrle sayg ilkesi, (2) Adalet ilkesi, (3) Yarar salama ve zarar vermeme ilkesi. Salk alanndaki etik d davran olaylarnda bu temel ilkeden herhangi birinin inenmesi birincil nemde olabilir.
zgrle Sayg lkesi nsan olmann en nemli elerinden biri olan zgrlk, ayn zamanda, tm insan haklarnn da temel dayanadr. Bireyin zgrln snrlayan en nemli nedenlerden biri ise hastalk halidir. Salk bilimleri ve tbbn temel amalarndan birisi de hastalk olgusunu nlemek, hastay olabildiince iyiletirmek ve mmknse, hastal ortadan kaldrmaktr. zgrlk sorunu sadece hasta ile snrl kalmayp, salkl kiilerin zgrln de ilgilendirir. Bilgilendirilmi olur (informed consent) uygulamas buna bir rnektir.
Adalet lkesi Adalet kavram hak ve eitlii ierdiine gre, hastalanmak eitlik a- 52 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 53 -
Bilim nsan Olarak Hekim ve Etik
sndan ele alndnda da nem kazanmaktadr. nk hastalk, hastann dier kiilerle eitliini bozmaktadr. Hak asndan yaklalrsa; Hasta Haklar denen kavram ortaya kar. Genel olarak tp etii alannda adalet ilkesi, hasta haklarnn yorumlanmas ve sorgulanmas yntemine dayandrlr. Bilim etii asndan ok sosyal adan bir rnek vermek gerekirse, ayn sosyal devlet iinde yer alan hasta bireylerin hepsinin salk hizmetlerinden eit olarak ve ayn kolaylk ve rahatlk iinde yararlanabilmesi gerekir. Yarar-Zarar lkeleri Bu iki ilke hem birbirlerine, hem de zgrlk ve adalet ilkelerine sk skya baldr. Hekimlik tarihini balatan Hippocratesten beri, nce hastaya zarar vermeme ilkesi hekimlik uygulamalarnda ilk sray alm, bu ilke primum non nocere eklinde dile getirilmitir. Salk bilimleri alanndaki aratrmalarda tan ve saaltma ynelik olarak primum non nocere ilkesi hibir zaman gz ard edilmemelidir. yi bir sedatif ve hipnotik etkisinin yan sra, gemite gebelik kusmalarn nlemek iin de kullanlan Thalidomide adl ilacn yzlerce sakat bebek domasna neden olmas, bu konuda yazk ki ac bir rnek oluturmutur. Ksacas, bir hekimin hastasn tedavi ederken nce zararl olmama ilkesini korumas gibi, salk bilimlerinde aratrma yapanlarn da toplumun tm bireylerine kar ayn sorumluluu duymalar gereklidir. Yararllk ilkesi tbbn kendi uygulamasnn znde vardr. Yarar salama ilkesi ncelikle hastann yarar iin olmaldr. Yarar/zarar ilkesi iine yarar/risk deerlendirmesi de dahil edilebilir. Hasta bireye bir saaltm yntemi nerildiinde, bu yntemin riskleri de gz nne alnmal ve riskin umulan yarar at durumlarda hastann zerk karar da gz nne alnarak uygulamadan vazgeilmelidir. Salk bilimlerinde saaltm ve tan yntemleri zerinde aratrma yaplrken de ayn ilkeler geerli olmal, nerilen yeniliin yarar ve zarar, ortaya kabilecek riskler ve bunlara kar alnabilecek nlemler ok ayrntl ve dikkatli bir ekilde deerlendirilmelidir. Bu etik ilkeler hekimhasta ilikilerinde ne kadar nemli ise, tp alanndaki almalarda da ayn derecede nemlidir ve hibir zaman gz ard edilmemelidir. Salk bilimlerinde alanlar yaptklar aratrmalarda yarar/zarar orann olabildiin- 54 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
ce yarar ynne evirecek, zarar ve riski en aza indirecek yeni yntemler ve saaltm biimleri peinde olmaldrlar.
Salk Bilimlerinde Etik ve Toplum Salk bilimlerindeki etik genel bilim etiinin ierdii temel eleri tar. Bilimde Etik D Davranlar bal altnda ele alnan konular salk bilimleri iin de aynen geerlidir. Bu bakmdan, daha nceki sayfalarda sz edilen birok kavram ve bilgiyi yinelemeden, aada salk bilimlerinde etiin nemi ve toplumdaki etkisi konusu ele alnacaktr. Tp aratrmalarnda etik giderek nem kazanmakta ve bilimsel aratrmalarda aratrc-denek-toplum karlarnn ahlak ilkeleri iinde korunmas n plana kmaktadr. Dier bir deyile, bilimsel aratrmalardaki etik sadece aratrma ile ilgili birincil gruplar kapsamakla kalmayp toplumsal bir olgu haline de dnmektedir. Tp aratrmalarnn toplumu hem sonular hem de etik adan ilgilendirmesinde aadaki nedenler sz konusu olabilir: 1. Yirminci yzylda devrimsel nitelik ve nicelikte bilimsel aratrmalar ve gelimeler olmutur. rnein organ nakli, tp bebek, genetik almalar, kopyalama, vb. Bu biyolojik gelimeler toplumbilimin ve bireylerin bugn sahip olduklar ve inandklar ahlak deerlerini amaktadr. Hukuk ve yasalar da bu gelimelere hazrlksz yakalanmlardr. 2. Bilimdeki gelimeler ve salk alanndaki ilerlemelerle beraber aratrmalar da giderek insann denek olarak kullanlmasn, rnein yaralayc (invasive) tan ve saaltm yntemlerinin gelitirilmesini ve yeni ila uygulamalarn daha ok gndeme getirmektedir. Bu durumda, bilime ve topluma salanacak genel yarar ile insann biyolojik, psikososyal ve moral adan bir btn olarak sal, esenlii ve saygnl arasndaki dengeyi ok iyi korumak gerekmektedir. Bu anlay toplum iinde birok grubun ilgisini ve baz durumlarda da tepkisini ekmektedir. 3. Tp aratrmalarnda uluslararaslk kavram hzla gelimektedir.
Deiik lkelerde yaplsa da, aratrmalar artk ayn standartlar gerektirmektedir. rnein, bir almadaki tbbi sonular dier toplumlarda da denenecek ise, uluslararas standartlara uymak gerekecektir. Bu ncelikle aratrma gruplarn ilgilendirir gibi gzkse de, aratrma sonularnn toplum yaamna uygulanmas asndan daha da kapsamldr. Aslnda, tp aratrmalarndaki ok merkezli almalarn zndeki uluslararaslk kavram da bu adan gzden geirilmelidir. 4. Aratrmac olmayan bireyler ve kurumlar tp aratrmalarna yatrm yapmaktadr. Parasal destekleri nedeni ile bu kurumlar ve temsil ettikleri evreler, bu aratrmalar konusunda sz syleme ve hatta ynlendirme hakkna sahip olmaktadrlar. nk tbbi aratrmalarn sonular birer sanayi rn haline dnmektedir. rnein, ila endstrisinde ilalar ve tbbi aygtlarn retilmesi gibi. Toplumda kolaylkla uygulamaya dnebilen aratrmalarda, toplumun ve bireylerin ve hatta aratrcnn doru ekilde korunmasnda etik ilkeler ok byk nem kazanmaktadr. Gemi yzyldan balayarak bilimsel rekabet ve zellikle tbbi aratrmalara zel giriimciliin karmas sonucu bilim insanlar baskl ve stresli bir ortamda almaya zorlanmaktadr. rnein, parasal destek alan aratrma kurumlar belirli zaman iinde belirli sayda aratrma tamamlamaya zorlanmaktadr. Bu da, en azndan baz aratrclar kusurlu davranlara yneltebilmektedir. Daha da kts, destek veren kurulularn bilimsel aratrma sonularna dolayl veya dolaysz olarak mdahale etme olasldr. Burada bilim insanlarnn yaam standartlarna ilikin sorunlar da gndeme gelmektedir. Eer niversite bilim insanna yaamsal refah ve almalar iin dingin bir ortam salayamyorsa, dardan gelen parasal destein boyutuna gre bilimsel yanszlk tehlikeye girebilecektir. Btn bu ilikiler iinde salk bilimlerinde aratrma etii byk nem kazanmaktadr.
rululardan (rnein Adli Tp) gelen istem zerine rapor hazrlama grevleri vardr; bu grevleri gnlk uralar iine girmitir. Bu bakmdan, baz temel tp dallar (fizyoloji, anatomi, biyokimya gibi) bir yana braklrsa, retim yeleri ve yardmclarnn bir hizmet sektr olarak youn bir gnlk alma iinde olmalar beklenir. Ama bu durum niversite retim yelerine bilimsel aratrma yapmama hakk verdirmez. yle ki: 1. Tp Faklteleri dier kamu grevi yapan salk kurumlarna gre (Devlet Hastaneleri, SSK Hastaneleri vb) daha fazla yardmc kadrolara, daha ok asistan, uzman, teknisyen, laborant ve hemireye sahiptir. Dolaysyla retim yelerinin bilimsel aratrmaya daha fazla zaman ayrabilmeleri gerekir. 2. Her ne kadar fakltelere gre deise de, nde gelen birok tp merkezinde tan ve tedaviye ynelik devlet btesi ya da dner sermaye olanaklaryla salanan ok pahal ve modern aygtlar bulunmaktadr. Bu aygtlar her zaman tbbi aratrmaya ynelik bilimsel aratrmalar olanakl klar. 3. Uluslararas dergi ve kitap ak ve dier literatre ulama yollar tp fakltelerinde ok daha fazladr. Uluslararas bilgisayar a bilgiye ulamay ok kolaylatrmtr. 4. Birok retim yesi Batnn gelimi lkelerinde eitim grmler ve bilimsel aratrma yapp, gerekli bilim metodolojisini renmilerdir. Bu durumda lkemizdeki tp fakltelerinin mevcut olandan ok daha fazla, daha st dzeyde bilimsel etkinlik iinde olmalar beklenir. Ancak bilimsel etkinlikler yetersizdir. Akas, tp fakltelerinde retim yelerinin bir ksm aratrma yapmamaktadr. Alnan iyi bir eitim ve ou zaman yurtdnda edinilen deneyim ve birikime ramen, genellikle bilimsel etkinlik bir yana braklmakta, ekonomik ya da dier gerekelerle kliniki ve/veya eitimci etkinlikler n plana kmaktadr. niversitelerde ve bu balamda tp fakltelerinde klikleme ve adam kayrmaclk gibi yntemlerle akademik kadrolara ulalabilmektedir. Belirli bir retim yesi kesimi ise aka bilimsel aratrmann nasl yapldn bilmemektedir. Bundan da nemlisi, bilimsel aratrmann varl ve gereklilii alglanmamakta, buna hi nem verilmemektedir. Bu gerekeler
retim yesi Olarak Hekim ve Etik Tp fakltelerinin dier aratrma kurumlarndan nemli bir fark, bilimsel aratrma ve eitim grevlerinin yan sra kamu grevinin de olmasdr. Salk konusunda halk uyarma, hastalklar nleme ve tedavi etme, ilgili ku- 56 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
dorultusunda etik adan aadaki durumlar da tartmaya alabilir: 1. Belirli donanmlar, bilgileri ve yetenekleri olup, evrelerindeki kaynaklar kullanp aratrma yapmayan retim yeleri bu ekilde etie aykr davranmaktadrlar. 2. niversite retim yesi kadrosuna talip olup yasal olarak bilimsel erkini de ilan ettii halde, verdikleri bilim ve eitim hizmeti yeterli olmayan retim yelerinin bu lke bilimine katklar sorgulanmaldr. Bu kiiler niversite kadrolarn bouna tkayarak yetenekli genlerin niversitelerde yer almalarna engel olmaktadrlar. Bu durum da bir etik sorun olarak ele alnmaldr.
VII. BLMDE ETK DII DAVRANI KARISINDA NELER YAPILABLR?
Bilimsel aratrmada etik d bir davran ortaya ktnda, bundan ilk nce bilim dnyas haberdar olur. Bu durum o aratrmay yapana ve eer varsa, grubuna ve de aratrmann yrtld kuruma duyulan gvenin sarslmasna yol aar. Bilim insanlar arasnda karlkl gveni zayflatan bir durum ortaya kar. Bilimde etik d davran bu dzeyde etki yapmakla kalmaz; bu olayn nicelii ve niteliine gre toplum da bundan haberdar olur. Bu da sorumlu birey veya bireylerin ve kusurlu davrann sergilendii kurumlarn her eyden nce saygnlklarn yitirmelerine neden olur. Daha genel anlamda toplum ve bilim arasndaki gven ve iyi ilikiler zedelenebilir. En g durumlardan biri, bir aratrmacnn dier bir aratrmacnn sergiledii etik d davrana tank olmas veya bunu saptamasdr. Bu durumda en kolay olan hibir ey yapmamaktr; ama doru olan bu deildir. Eer bir bilim insan, bir bilimsel kurum veya dergide alan bilimsel konulardan sorumlu bir kii bilim etiine ters bir davran olayna tank olmusa veya saptamsa eyleme gemek zorundadr. Eer bir aratrma henz yaynlanma aamasna gelmeden byle bir davran gzlenir de buna kar eyleme geilmezse, hem bu grubun almasnda yer alan dier kiiler, hem de hedeflenen aratrma zarar grecektir. Daha geni anlamda ele alnrsa, tek bir etik d davran olgusunda bile, bu davran sergileyenin yan sra dier bilim insanlar ve iinde bulunduklar kurum da zedelenecektir.
Bilimde Etik D Davran Karsnda Neler Yaplabilir?
te yandan etik d bir davrann varln ortaya koymak pek de kolay deildir. Burada sulanan kii kadar sulayan kiinin de sonunda zarara urayabileceini unutmamak gerekir. Bilimde kusurlu davran ile mcadele ok ciddi bir kararllk, ok ciddi eylem ve ilemlerin gerektii zor bir durumdur. Eer iyi ynetilmez ve ynlendirilmezse, sulanan kiinin bilimsel kariyeri haksz olarak zedelenmi, alt kurum da haksz yere zarara uram olur. Aratrma etiine ters bir olay ile karlaldnda neler yaplabilir? ou olguda ilk yaplacak olan durumu gvenilir bir meslekta veya danman ile tartmaktr. niversitelerde blm bakan, bir danman veya yal, deneyimli bir meslekta ile durum tartlabilir. Bylece, olayn kapsam ve daha ileriye gidilip gidilemeyecei hakknda genel bir fikir sahibi olunur. nemli bir nokta da durumun veya ikyetin yazya dklmesine karar vermektir. Durum yazl hale getirildiinde niversiteler ve dier bilim kurumlar bu ikyeti resm bir ekilde ele almak zorundadrlar. Bilimde etik d bir uygulamann yapld bilim kurumu veya niversite hem olaydan birinci derecede sorumludur, hem de soruturmakla ykmldr. Bu nedenle, normal olarak ilk yasal ilemler ilgili kurumda yaplmaldr. Bilimde etik d davran ve uygulamann kayna ne olursa olsun, esas olan hem ikyet eden, hem de ikyet edilenin adaletin salanacana gvenmesidir. ikyetler btnlk, gizlilik ve gven iinde her trl yaknmay dlayacak bir tarafszlkla deerlendirilip incelenmelidir. ikyet edilenin bu srete kantlar yok etme olaslna kar da nlemler alnmaldr. Bu arada, ikyet edilenin sulanmasna karn, durum kantlanncaya kadar masum olduu kabul edilmelidir. Etik d davran iine girdii iddia edilen kii evreden gelebilecek tepkilere kar korunabilmeli ve bunun iin gerekli nlemler alnmaldr. Yukardaki bilgiler gz nne alnarak etik d davranlara kar aadaki ilemler yaplmaldr: 1. Etik d davrann cinsi ve kategorisi iyi tanmlanmal, bu davrann doas ve tr konusunda bir deerlendirme yaplmaldr. r- 60 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar
nein uydurmaclk ile sahtecilik arasnda derece fark vardr. Bunun da etik adan deerlendirmesi yaplmaldr. 2. Bilimde etik d bir davran belirlendiinde soruturmada yanllk ile kt niyet arasndaki fark ayrt edilmeye allmaldr. Eer aratrmada yanl sonular saptanmsa, bunlar ayn yayn organnda dzeltilmeli veya yayn ve sonular bilimsel ortamda geri ekilmelidir. 3. n ve temel aratrmann yaplaca sre olayn zelliine bal olarak belirlenmelidir. Eylem kantlandnda uygulanacak soruturma kurallar nceden belli olmaldr. 4. ikyet eden ve edilen arasndaki atmalar en aza indirilmeli ve her iki tarafn haklar korunmaldr. 5. Etik ihlallerine ilikin aratrma gizli tutulmaldr. Ancak, bir yandan gizlilik gerekirken, te yandan gerei ortaya kartmada bir ikilem sz konusu ise, gerei aklama seeneine ncelik verilmelidir. 6. Etik ihlallerine ilikin aratrma sonulanp kusurlu bir davran ortaya ktnda, soruturma kurallar iinde yaplp sonulandrlmaldr. 7. Eer bir aratrmada bir kdemli bilim adam hakknda kuku veya ikyet varsa, bir bilge uzman (arac kii, yetkili kii ombudsman) veya kk bir aratrma komisyonunun grevlendirilmesi nerilebilir. Bu bilge uzman kii veya aratrc komisyon bilim insanlar arasndaki sorunlar zmeye alr. Eer sorun bilimde kusurlu bir davran da ieriyorsa genel etik aratrma kurallarna dnmek gerekir. 8. Sonuta, niversite veya baka bir bilimsel kuruluta kusurlu davrann eidine gre kuruma ait ynetmelik ve kurallarna uygun bir cezalandrma sz konusu olur. 9. Baz lkelerde bir bilim kuruluunu amas halinde, konu devlete ait baz kurumlarda gzden geirilip deerlendirilmektedir. 10. Olay etik d davrann zne ve apna gre yargya intikal ettirilebilir.
Bilimde Etik D Davranlar Nasl En Aza ndirilebilir? Buna ynelik genel bir eilim ve tavr bulunmamakla birlikte kusurlu
davranlar engelleme konusunda baz fikirler belirginlemitir. 1. Bilimde aratrma eitimine ve retime nem vermek gerekir. Gen bilim insan adaylarna aratrmann nasl yaplacan retip, onlara danmanlk hizmeti verilmelidir. Bilimsel aratrma danma merkezleri kurulmaldr. Bu kurumlarda rasgele bireyler deil, gerekten bilimsel deneyimi olan drst, saygn bilim insanlar bulunmaldr. 2. Aratrmada ok deneyim kazanlsa bile, etik kurallara her zaman nem verilmelidir. Deneylere ait tm belgeler ve veriler en az be yl el altnda bulundurulacak ekilde arivlenmelidir. 3. Gen aratrmaclar denetimi daha kolay ve daha basit olan aratrma projeleri ile ie balamal, byle ynlendirilmelidir. 4. Yayn says ile birlikte yayn niteliinin (rnein atf saylarnn) de nemli olduu vurgulanmaldr. (Doa ve salk bilimlerinde rnein, ariv taramas nitelii tayan makaleler deil de tasarm ve varsaym olan makaleler tevik edilmelidir. Uluslararas yaynlar gzden geirilirken yaynn uluslararas etkinlik ve arlk katsays yksek dergilerde baslp baslmadna dikkat edilmelidir). 5. Aratrmaclarn zerindeki mali ve idari basklarn kaldrlmas hedeflenmelidir. Kendilerine iyi aratrma olanaklar sunulmaldr.
nedenlerinin zerine gidilmesi gerekir. En bata gen bilim insan adaylarnn, bilimin ve aratrmann akademik ilerleme veya sosyo-ekonomik ykselmeye hizmet eden bir aratan ok insanlar ycelten bir yaam tarz, ura ve bir lk olduu ynnde aydnlatlmas ve bilinlendirilmesi gerekir. Uzun srede baarya ulamada en gvenilir seenei oluturmasna karn, kararllk ve uzun soluklu abalar gerektiren bu yolun lkemizin koullarnda ne denli destek bulacan sylemek gtr. Ne yazk ki, genelde bu tr konularda ilerideki kuaklar kazanmaya ynelik gsterisiz, ancak youn ve uzun erimli yatrmlar yerine ses getirmeye ynelik klar yelenmektedir. Ksa srede caydrcln salanmas iin yaplmas gereken ilerin banda bilimde kusurlu davranlar saptanan kiilerin ve onlarn bu davranlarna gz yuman kii ve kurulularn zerine dnsz gidilmesi gelmektedir. Yukarda belirtildii gibi, gemi yllarda her dzeyde oluturulan kurullar kendilerinden bekleneni yeterince yerine getirememitir. Bunda, hi kukusuz, gnmzde yaygn olan kii ve kesimleri gcendirme endiesiyle ilkelerden feda etmekte saknca grmeyen eyyamc tavr nemli bir rol oynamaktadr. Bu tavra ou zaman bu kurullarn ileyii iin hi de kolaylatrc olmayan bir mevzuat gereke olarak gsterilmektedir. Dnya akademileriyle olan yazmalarla toplanan bilgiler, baka lkelerde etik d davranlarn, genelde, merkeziyetilikten uzak bir biimde, kurum ii dzenlemelerle (rnein niversitelerin etik kurullar tarafndan) ele alndn gstermektedir. Ancak baz lkelerde, (rnein in, Hollanda ve sve) bir ulusal bilim etii kurulu araclyla gerekleen uygulamalar ya da bu ynde yaplanma araylar da bulunmaktadr. Bu tr bir kurulun brokrasiye gmlmeden ilkeleri belirlemesi ve gerekli ynetmelikleri hazrlamas, mevcut etik kurullara almalarnda destek olmas ve onlar aan etik d davran olgularn karara balamas dnlebilir. yelerinin bilimsel deneyim ve saygnlyla ne kan, yrekli ve bilge bilim insanlar arasndan seilmesi byle bir kurulun baar olasln artracaktr.
lkemizde Bilimde Etik D Davranlara Kar Yaklamlar lkemizde de etik d davranlara kar nlem alma ve yaptrm uygulama araylar balamtr. niversiteler ve aratrma kurulular bnyelerinde bu ynde bir yaplanmaya giderek etik ihlallerini soruturmak veya deneklerin kullanmn gerektiren aratrma projelerini biyoetik ilkeler asndan deerlendirmek ve denetlemek zere etik kurullar oluturmulardr. Ancak, lkemizde bilimde kusurlu davranlara ilikin yaknmalarn her geen gn daha yksek bir sesle dile getirilmekte olduu dnlrse, bu giriimlerin yetersiz kald aktr. Uzun erimli ve kkl bir zm iin sorunun yukarda tanmlanan
VIII. BLM ETNDE TEMEL LKELER* Bu kitapta irdelenen konularn nda belirlenen temel ilkeler aada zetlenerek bir kez daha okuyucunun dikkatine sunulmaktadr: 1. Geree Uygunluk: Veriler, sadece bilimsel yntemlerle yrtlen gerek deney ve gzlemlerden elde edilir. Verilerin deerlendirilmesinde, yorumlarn ve kuramsal sonularn elde edilmesinde bilimsel yntemler dna klmaz. Bu yntemlerle varlan sonular saptrlamaz; elde edilmemi sonular aratrma sonular imi gibi gsterilemez. 2. Bilimsel Aratrmann Zarar Vermemesi: Aratrmann deneklere zarar vermemesi, deneklerin olas riskler konusunda ak ekilde bilgilendirilmesi ve deneye katlm kararnn etki ve bask olmakszn zgrce alnmas gerekir. Deneyin deneklere, deneyi yapanlara, evreye ve insan salna zarar vermemesi elzemdir. Hayvanlar zerinde yaplan almalarda deney hayvannn gereksiz yere zarar ve ac grmemesi gzetilmelidir. 3. Sorumluluk ve Haklar: Bilim insanlar aratrma sonular ile ilgili olarak toplumu bilgilendirmek, olas zararl uygulamalar konusunda uyarmakla ykmldrler. Kendi vicdani kanaatlerine gre zararl sonulara ve onaylamadklar uygulamalara yol aabilecek aratrmalara katlmamak bilim insanlarnn hakkdr.
* Bu ilkeler Trkiye Bilimler Akademisinin 14 Aralk 2001 tarihli Bilim Etii Konusunda Basn Duyurusuna esas tekil etmitir.
Bilim Etiinde Temel lkeler
4. Yazarlar: Aratrma sonular aratrmay yapanlarn tmnn isimleriyle yaynlanr. Aratrmann tasarlanmas, planlanmas, yrtlmesi ve yayna hazrlanmas aamalarnda etkin katkda bulunmam kiilerin isimleri yazar isimleri arasna katlamaz. 5. Kaynak Gsterme ve Alntlar: Bilimsel yaynlarda ya da genel kamuoyuna dnk olarak yaynlanan her trl makale, derleme, kitap ve benzeri yaynlarda daha nce yaynlanm veya yaynlanmam bir almadan yararlanlrken, o alma bilimsel yayn kurallarna uygun biimde kaynak olarak gsterilmelidir. Evrensel olarak tannan bilim kuramlar, matematik teoremleri ve ispatlar gibi nermeler dnda, hibir yapt tmyle ya da bir blm ile izin alnmadan ve asl kaynak gsterilmeden eviri veya zgn ekliyle yaynlanamaz. 6. Bilim nsan ve Akademik Etkinliklerde Etik: Bilim insan, akademik yaamnn btn evrelerinde ve retim, ynetim ve akademik deerlendirmelere ilikin grevlerde bilimsel liyakati temel lt olarak kabul eder, etik kurallarnn dna kmaz ve bu kurallarn dna klmasna gz yummaz. Eitimin eksik verilmesi, kopyaclk, akademik ilerleme ve dl jrilerinde bilimsel liyakat ltlerinin dna kmak, kiileri kayrmak ve benzeri davranlar kabul edilemez.
YARARLANILAN KAYNAKLAR 1. Akpnar, C. et al: Etik Bunun Neresinde? Ankara Tabip Odas Yaynlar. No: 1 Funda Matbaaclk, Ankara, 1997. 2. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits: Toplum ve Etik, Ankara niversitesi 1995. 3. Aydn, I. P.: Ynetsel, Mesleki ve rgtsel Etik. 2. Bask, 2001. 4. Bayet, A.: Bilim Ahlak. (eviren: V. Gnyol) Bankas Kltr Yaynlar. stanbul, 2000. 5. Batuhan, H.: Bilim ve arlatanlk. Yap Kredi Yaynlar. stanbul 1993. 6. Bekarolu, .: Dnyada ve Trkiye'de Bilimsel Sahtekarlk, Gnce, Say 22, 2002. 7. Colman, A., Burley, J.C.: A Legal and Ethical Tightrope: Science, Ethics and Legislation of Stem Cell Research, EMBO Reports, 2, 2-5, 2001. 8. Committee on Science, Engineering and Public Policy - National Academy of Sciences; National Academy of Engineering; Institute of Medicine: On Being a Scientist: Responsible Conduct in Research. National Academy Press 1995. Washington D.C. USA. 9. Council of Europe, European Convention for the Protection of Vertebrate Animals Used for Experimental and Other Scientific Purposes. 51 ss, Strasbourg: Council of Europe, 1986. 10. Davidoff, F.: News from the International Committee of Medical Journal Editors. Annals of International Medicine. 133, 230-231, 2001. 11. Deyo, RA et. al: The Messenger Under Attack - Intimidation of Researchers by Special Interest Groups. New England Journal of Medicine.
Yararlanlan Kaynaklar
336, 1176 - 1180, 1997. 12. DHHS, Federal Register 254, 32446, 1989. 13. Dingell, J: Shattuck Lecture - Misconduct in Medical Research (Special article). New Engl. J. Med. 328, 1610-1615, 1993. 14. Drenth, PJD: European Science and Scientists-Between Freedom and Responsibility - A Conference Organised by ALLEA. Amsterdam 2-3 December 1997: * PJD Drenth: Scientist at Fault: Causes and Consequences of Misconduct in Science. ss: 41-50, * PJD Drenth: The Ethical Discussion Main Themes and Issues. ss: 173-184. 15. Drenth, PJD: Science and the Public in the 21st Century - Panel Discussion. ALLEA General Assembly. Prague. March 30 to April 1, 2000. 16. Durkheim, E: Meslek Ahlak. ev: Karasan, M. 1949. 17. EEC Council Directive 86/609 on the Approximations of Laws. Regulations and Administrative Provisions of the Member States Regarding Protection of Animals used for Experimental and other Scientific Purposes. Official Journal of the European Communities. L 358, 1-29, 1986. 18. Ertekin, C: Tbbi Aratrmalarda Bilimsel Saptrmaca. CBT, 626, 1617, 1999. 19. Ertekin C: Tp Aratrmalarnda Etik zerine. Journal of Neurological Science (Trke) (Elektronik Journal), 7, 1-5, 2000. 20. Ertekin C.: Gift Authorship Nropsikiyatri Arivi. 38, 9-10, 2001. 21. European Science Foundation (ESF) Policy Briefing: Good Scientific Practice in Research and Scholarship, 2000, Strasbourg. 22. European Science Foundation (ESF) Policy Briefing: Use of Animals in Research, 2001. http.//www.esf.org. 23. Everett, D-Lazar, P.: Misconduct in Medical Research (viewpoint). Lancet, 345, 1161-1162, 1995. 24. Godlee, F-Jefferson, T.: Peer Review in Health Sciences. BMJ Books - London. 1999. 25. Goode, William J-Hatt, Paul K. Methods in Social Research, 1952. 26. International Committee of Medical Journal Editors: Uniform Requirements for Manuscripts Submitted to Biomedical Journals. Annals of International Medicine. 126, 36-47, 1997. 27. Hughes, The Editorial Tightrope. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry. 60, 1, 1991.
28. Kayaalp, O.: Klinik Farmakolojisinin Esaslar. Geniletilmi 2. Bask (2001). 29. Kennard, C.: Problems in Neuroscience Research. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry. 68, 1-2, 2000. 30. Kuuradi, I.: Etik. 3. Bask, 1999. 31. Lachmann, P.: Stem Cell Research. Why is it Regarded as a Threat? EMBO Reports 3, 165-168, 2001. 32. Mieth, D.: Going to the Roots of the Stem Cell Research: The Ethical Problems of Using Embryos for Research. EMBO Reports 1, 4-6, 2001. 33. Neyzi O.: Kanta Dayal Tp Yaklam, Tp Eitim Dnyas Say 6, 2002. 34. zden, Akil Muhtar : lim Bakmndan Ahlak. 1950. 35. zolu, S..: Psikologlar iin Aktresal lkeler ve Standartlar. I. Ulusal Psikoloji Kongresi, zmir 1981. 36. Payaslolu, Arif T.: Seimler ve Oy Verme zerinde Aratrmalarda Kullanlan Metodlar, 1956. 37. Tepe, H (ed).: Etik ve Meslek Etikleri, 2000. 38. TBA Bilimsel Toplant Dizileri: Dnyada ve Trkiye'de Bilim, Etik ve niversite. Ankara. 1994. 39. TBTAK: Yayn Etii Sempozyumu, 15 Kasm 1996. 40. TBTAK: 21. Yzylda Bilimsel Yaynclk: Hedefler ve Yaklamlar. 2 Kasm 2001. 41. TBTAK Salk Bilimleri Aratrma Grubu. Tpta Bilimsel Yazm, Editrlk ve Denetleme, Ankara, 1996. 42. TBTAK Aratrma ve Yayn Etii Kurulu alma Esaslar, 2001, http://www.tubitak.gov.tr 43. Trkiye Biyoetik Derneinin 2001 Yl Ulusal Tbbi Etik Kongresinin Sonu Bildirgesi. Bilim ve topya 90, 5, 2001. 44. Ttengil, Cavit Orhan: Sosyal Bilimlerde Aratrma ve Metod, 1981. 45. Ulusal Uygulamal Etik Kongresi, Kasm 2001, Ankara. ODT Felsefe Blmnn dzenledii bu Kongrenin bildirileri yayna hazrlanmaktadr. 46. UNESCO Birth of Universal Declaration on the Human Genoma and Human Rights, http://unesco.images. 1999. 47. Wilkie, T. Perilous Knowledge: The Human Genome Project and its
Implications. Faber and Faber, New York, 1993. 48. Woodmard, J-Goodstein, D.: Conduct, Misconduct and Structure of Science - American Scientist, 84, 479-490, 1996. 49. Yldrm A., imek H.: Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, 1999.

Bilimsel Etik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilimsel Etik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar

TRKYE BLMLER AKADEMS BLM ET KOMTES

Trkiye Bilimler Akademisi Yaynlar

Bilimsel Aratrmann Doas ve Bilim nsanlarnn Grev ve Sorumluluklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

TRKYE BLMLER AKADEMS YAYINLARI

Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar

Bilimsel Aratrmalarda Kusurlu Davrann Tanm ve Nedenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Bilimde Etik D Davrann Nedenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

Bilim nsan, Etik ve Toplum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Akademik Etkinlikler ve Etik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47

Bilim nsan Olarak Hekim ve Etik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

Bilimde Etik D Davran Karsnda Neler Yaplabilir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59

VIII. Bilim Etiinde Temel lkeler

Yararlanlan Kaynaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67

Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar

- 4 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar

- 8 - Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar

Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 9 -

BLMSEL ARATIRMANIN DOASI VE BLM NSANLARININ GREV VE SORUMLULUKLARI

Bilimsel Aratrmann Doas ve Bilim nsanlarnn Grev ve Sorumluluklar

Bilimsel Aratrmann Doas ve Bilim nsanlarnn Grev ve Sorumluluklar

BLMSEL ARATIRMADA YAPILMASI GEREKENLER

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

Bilimsel Aratrmada Yaplmas Gerekenler

III. BLMSEL ARATIRMALARDA KUSURLU DAVRANIIN TANIMI VE NEDENLER

Bilimsel Aratrmalarda Kusurlu Davrann Tanm ve Nedenleri

Bilimsel Aratrmalarda Kusurlu Davrann Tanm ve Nedenleri

Bilimsel Aratrmalarda Kusurlu Davrann Tanm ve Nedenleri

Bilimsel Aratrmalarda Kusurlu Davrann Tanm ve Nedenleri

Bilimsel Aratrmalarda Kusurlu Davrann Tanm ve Nedenleri

Bilimsel Aratrmalarda Kusurlu Davrann Tanm ve Nedenleri

IV. BLM NSANI, ETK VE TOPLUM

Bilim nsan, Etik ve Toplum

Bilim nsan, Etik ve Toplum

Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar - 45 -

V. AKADEMK ETKNLKLER VE ETK

Akademik Etkinlikler ve Etik

Akademik Etkinlikler ve Etik

Akademik Etkinlikler ve Etik

Akademik Etkinlikler ve Etik

VI. BLM NSANI OLARAK HEKM VE ETK

Bilim nsan Olarak Hekim ve Etik

Bilim nsan Olarak Hekim ve Etik

Bilim nsan Olarak Hekim ve Etik

Bilim nsan Olarak Hekim ve Etik

Bilim nsan Olarak Hekim ve Etik