1

1. GR Hidrolik kelimesi, eski Yunancada su anlamna gelen Hydor ile Boru anlamna gelen Aulos terimlerinden meydana gelmitir. Hidrolik, sktrlamaz zellikteki akkanlarn kullanld ve elde edilen basnl akkanla eitli hareketlerin ve kuvvetlerin retildii sistemlerdir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, akkann sktrlamaz olmasdr. Hava ve gazlar sktrlabildii iin byk kuvvetlerin retilmesinde kullanlmazlar. Hidrolik sistemlerde genellikle akkan olarak su ve ya kullanlr. Suyun metal yzeylerde pas yapmas ve oksitlenmeye yol amas nedeniyle ok dar bir alanda ancak su kullanlr. Normal artlarda ise hidrolik sistemlerde akkan olarak petrolden elde edilen madensel yalar kullanlr. Hidrolik enerjiden insanlk tarihi boyunca eitli ekillerde istifde edilmitir. lk alarda bile maara devri insanlar, aa ktklerini tamak iin nehirlerden akan sudan yararlanmlardr. Daha sonralar Arimed ile Blaise Pascaln hidrostatik konusunda ortaya koyduklar baz temel prensiplerden yararlanlm ve eitli hidrolik presler yaplmtr. Hidrolik enerjiden yararlanlarak dorusal, dairesel ve asal hareketlerin retilmesi iin her geen gn yeni fikirler ortaya km ve yeni elemanlar gelitirilmitir. Bu konudaki almalar artk elektrik ve elektronikteki gelimelere paralel olarak yrtlmektedir. Otomatik kumandal makinalarda yeni gelitirilen elektro-hidrolik valfler, servo valfler ve uzaktan kumandal elemanlar artk hidrolik devrelerin ayrlmaz bir paras olmu ve elektronik alannda gelimeler hemen hidrolik sistemlere aktarlmtr. Otomatik makinalarda kullanlacak hidrolik devrelerin elemanlar gnmzde ok ileri bir teknolojinin rn olarak kullanlmaktadr. Hidrolik sistemler, hemen hemen endstrinin btn alanlarnda kullanlmakta ve her geen gn uygulama alanlar daha da genilemektedir. Hidroliin byk kuvvet ve byk moment retiminde nemli bir yeri bulunmaktadr. Hidrolik sistemin salad bir ok avantajlar da dikkate alndnda bu enerjinin gelien teknolojinin getirecei yeniliklere kolayca adapte olaca ve nmzdeki yllarn hidrolik konusunda yeniliklere gebe olduu sylenebilir.

Gnmzde hidrolik sistemler; eitli endstriyel alanlarda, demir-elik ve madencilikte, hareketli hidrolik aralarda, denizcilikte ve gemicilik endstrisinde, enerji retiminde ve zel alanlarda yaygn olarak kullanlmaktadr [1].

2. HDROLK SSTEMLERN NCELENMES Bu blmde; hidroliin temel prensiplerinden yararlanlarak, hidrolik sistemler tantlmtr.

2.1. Hidroliin Temel Prensipleri Hidrolik g sistemlerinin iletme, bakm ve tasarmn yapanlar, akkanlarn eitli fiziksel zelliklerini ve deiik ortam koullar altndaki davranlarn iyi bir ekilde incelemelidir [2]. Hidroliin, temel fiziksel prensipleri aada aklanmtr. Temel hidrolik prensipleri, hidrostatik ve hidrodinamik prensipler olmak zere iki grupta incelenebilir.

2.1.1. Hidrostatik Prensipler Hidrostatik, durgun haldeki akkanlarn durumlarn inceler. Bir kap iinde bulunan sv ktlesinin ykseklik ve younluuna bal olarak kabn tabanna yapm olduu basnca hidrostatik basn denir. Hidrostatik basnca kabn ekli etki etmez.

ekil 2.1. Hidrostatik basn P = .g.h, P 1 = P2 = P3 = P4

P : Svnn kabn tabanna yapt basn (kg / cm2),

: Svnn younluu (kg/m3),

h : Svnn ykseklii (m),

g : Yer ekimi ivmesi (m/s2). ekil 2.1.deki biimleri farkl olan drt ayr kaba konulan, younluklar ve ykseklikleri ayn olan svlarn, kabn tabanna uyguladklar basnlar birbirine eittir. Hidrolik sistemlerde statik basn, yksek alma basnlarnn yannda dikkate alnmayacak derecede kk olduu iin ihmal edilebilir [3].

2.1.1.1. Pascal prensibi svireli fiziki Blaise Pascal, Yerekimini ihmal edecek olursak, kapal bir kaba etki eden kuvvetin sonucunda meydana gelen basn sv tarafndan kabn btn eperlerine ayn iddette etki eder. diyerek nemli bir hidrostatik kural ortaya koymutur [1].

ekil 2.2. Kapal bir kaptaki svnn basnc (Pascal prensibi) [3]. ekil 2.2de gsterilen Pascal prensibinin hidrostatikte nemli bir yeri vardr. Bu prensipten yararlanlarak basnla alan arasndaki iliki, kuvvetle alan arasndaki iliki ortaya konmu ve bunun en nemli uygulamas endstriyel alanlarda kullanlan presler olmutur. Girite kk bir kuvvet piston yzeyine etki ettirilmi, ikinci byk apl silindirde alan daha byk olduu iin, ok daha byk bir kuvvet elde edilmitir. Pascal prensibine gre; iin retildii silindirin piston ap ile kuvvetin uyguland silindirin piston ap arasndaki oran ne kadar bykse, o oranda byk kuvvet elde edilir [1].

F = pxA (kg); P=

F (kg/cm2) A

P : itme kuvveti sonunda kap iinde oluan basn (kg/cm2) F : Kuvvet (kg) A: Piston kesit alan (cm2)

ekil 2.3. Pascal kanunun pratik uygulan. ekil 2.3deki kuvvet silindiri pistonuna uygulanan kk kuvvetle, pistonun kesit alann arttrmak suretiyle byk kuvvetler elde edilir. Bu tr pres zellikle kaldrma aralarnda kullanlr. F1 : Kuvvet silindiri pistonuna etki eden kuvvet (kg) F2 : silindiri pistonuna etki eden kuvvet (kg) A1 : Kuvvet silindiri pistonun kesit alan (cm2) A2 : silindiri pistonun kesit alan (cm2) S1 : Kuvvet silindiri pistonunun yer deitirmesi (cm) S2 : silindiri pistonunun yer deitirmesi (cm) V1 : Kuvvet silindiri pistonundaki sv hacmi (cm3) V2 : Yer deitirerek, i silindiri pistonuna giden sv hacmi (cm3) ekil 2.3.de gsterilen preste hidrostatik kurallara gre geerli olan eitlikler unlardr: F1 F (kg/cm2), P2 = 2 (kg/cm2) A1 A2

P1 =

Pres, kapal bir kap gibi dnlebilecei iin Pascal prensibi geerlidir. Pres iindeki basn sabit olduundan P1 = P2 olur. Buradan; F1 F = 2 eitlii yazlabilir. A1 A2 Kuvvet silindiri pistonundaki sv hacmi (V1), yer deitirerek i silindiri pistonuna gitmektedir. Yer deitiren sv hacmi (V2), kuvvet silindiri pistonundaki sv hacmi ile ayn olduuna gre V1 = V2 olur. Buradan; V1 = A1 . S1 (cm3), V2 = A2 . S2 (cm3) ve A1 . S1 = A2.S2 eitlii yazlabilir [3].

2.1.1.2 Basn-alan ve kuvvet ilikisi Hidrolik sistemlerde kullanlan eitli devre elemanlar sayesinde (Basn kontrol valfi, ak kontrol valfi vb.) i yapan silindirlere belirli basn ve debide akkan gnderilerek piston yzeylerine etki ettirilir. retilen piston itme kuvveti, basncn ve piston yzeyinin byklne baldr. Ayrca silindirlerin verimi de dikkate alnmaldr.

ekil 2.4. Basn-alan ve kuvvet ilikisi. F=PxAx P: Basn (kg/cm2), A : Piston kesit alan (cm2), F : Piston itme kuvveti (kg), : Silindir verimi (0,80 ~ 0,95),

2.1.1.3. Basn ykseltici Hidrolik basn ykselticilerde hidrostatik kurallar geerlidir. Basn

ykselticiler genellikle tatlarn fren mekanizmalarnda, i kalplaryla skma ilemlerini yaparken veya benzeri yerlerde yaygn olarak kullanlr.

ekil 2.5. Basn ykseltici. ekil 2.5de gsterilen hidrolik basn ykseltici de aplar bir birinden farkl iki silindirde pistonlar bir piston kolu ile birletirilmitir. Pistonlardan birisi byk dieri kk aptadr. Byk pistonun yzeyine dk basnta akkan etki eder. Kk pistonun bulunduu ksmda sktrlamaz zellikteki akkan bulunur. Byk piston yzeyine etki eden kk basn byk bir kuvvet dourur. Piston kolu ile birbirine bal olduu iin ayn kuvvet ikinci pistona etki eder ve alan kk olduundan giriteki basntan ok daha byk bir basn retir. Bu basn pistonlarn alanlarnn oranna bal olarak ok byk deerlere eriebilir. Basn ykselticide aadaki bantlar geerlidir. F1 = P1 x A1, F2 = P2 x A2 F1 = F2 olduundan; P1 x A1 = P2 x A2 P1 A2 = yazlabilir. P2 A1

2.1.1.4.Basit presler Basit preslerde de hidrostatik kurallar geerlidir. Emme-basma prensibine gre alan basit presler gnlk hayatta her zaman karmza kmakta ve endstriyel uygulamalarda da yaygn olarak kullanlmaktadr. Arabalarda kullanlan krikolar, basit kaldrclar ve el pompalar ayn prensibe gre almaktadrlar. Yaplarnn basit olmas, ekonomik olmas ve hafif olmas nedeniyle her yere tanabilmekte ve kullanlmaktadrlar [1].

1- Tahliye valfi 2- ek valf (Tek ynl valf) 3- Dn hatt 4- ek valf (Tek ynl valf) 5- Akkan deposu 6-Pompa kolu 7- Pompa pistonu 8- Kaldrma pistonu ekil 2.6. Basit el presi [2] ekil 2.6da basit bir el presi gsterilmitir. Kuvvetin etki ettirildii kuvvet silindiri (kk apl) ve iin retildii i silindiri (byk apl) olmak zere iki silindir vardr. Devrede belirli miktarda statik halde akkan bulunup, pompa yoktur. Akkann hareketi iki adet emme-basma grevi yapan ek valfle salanr. Kuvvet pistonu aaya

doru bastrldnda emme ilemi biter, emi yapan valf kapanr ve basma grevini yapacak olan ikinci valf alarak, akkann i silindirine baslmasn salar. Kuvvet pistonu yukarya doru hareket ettirildiinde ise, basma ilemini yapan valf kapanr ve emme grevini yapan valf alarak hazneden ya emerek kuvvet pistonunu doldurur. Presin kolu aa-yukar doru hareket ettirildii srece bu ilem devam eder. Yk aaya indirmek iin i silindirindeki akkann ya deposuna boaltlmas (tahliye valfinin almas) yeterli olur [1].

2.1.1.5. Hidromekanik prensipler Hidrolik devreleri tasarlarken ve elemanlarn seiminde baz hallerde nmze teknolojik, ekonomik veya estetik problemler kabilir. stenilen ii yapmak iin gerekli olan kuvveti remek, daha yksek basn veya daha byk apta silindir gerektirebilir. Bu durum, hem ekonomik hem de estetik ynnden probleme sebep olur. Bu nedenle bir hidrolik devre tasarlanrken hem hidrolik prensipleri hem de baz temel mekaniksel prensipler birlikte kullanlr. Mekaniin temel prensiplerinden; kuvvet x kuvvet kolu veya yk x yk kolu (moment) prensibi sayesinde pistonun rettii kuvvetten ok daha byk kuvvetler reterek, yksek basnlar elde etmek mmkndr. Ayrca eitli mafsal mekanizmalar sayesinde retilecek kuvveti byk oranda arttrmak mmkndr.

2.1.2. Hidrodinamik prensipler Hidrodinamik, akkanlarn hareket halindeki durumlarn inceler. Hidrolik devrede pompa kullanld zaman hidrodinamik kurallar geerlidir. Artk o sistemde hidrostatik prensiplerden bahsetmek hatal olacaktr. nk burada, depodaki akkan pompa emi yaparak belirli basnta sisteme basmaktadr ve akkan belirli bir hzda hareket etmektedir. Hidrostatikte ise, belirli miktardaki akkan hareketsiz durmakta ve ierideki bir pistonun yzeyine etki eden kuvvet bir basn dourmakta ve bu basn btn evreye ayn ekilde etki ettirilmektedir.

10

2.1.2.1. Bernoulli teoremi ve sreklilik kural Hidrodinamik kurallara gre hareket halinde olup borularn iinden geen akkann toplam enerjisi sabittir (Bernoulli Teoremi). Bu srada srtnmeler ihmal edilmektedir. Toplam enerji miktar = Basn kuvvetlerinin ii + Kinetik enerji + Potansiyel enerji eklinde ifde edilebilir.

ekil 2.7 Bernoulli teoremi kyaslama dzlemi. ekil 2.7deki kyaslama dzlemine gre Bernoulli teoremi aadaki formlle ifde edilebilir. P U2 + + z = SABT (srtnmeler ihmal edilirse) .g 2 g Burada; P : Basn ( N ), m2

: Akkann younluu (kg/m3),

g : Yer ekimi ivmesi (m/s2), U : Boru ierisinde her hangi bir noktadaki akkan hz (m/s), z : Mutlak ykseklik (m), olarak adlandrlr [4].

11

Boru ierisinden geen akkan miktarna (Q), akkann getii boru kesitine (A) dersek, ak hz da (U) olursa aada eitlik yazlabilir. Q=AxU Ak hatt boyunca her kesitte ayn eitlik yazlabilir ve bu arpm btn ak hattnda sabittir. Bu eitliklere hidrodinamikte Sreklilik Kural denir [1].

ekil 2.8. Sreklilik denklemi. Q1 = A1 . U1 Q2 = A2 . U2 Q3 = A3 . U3

Q = Q1 = Q2 = Q3 =......Qn = Sabit ekil 2.8de grld gibi debinin sabit kaldn kabul edersek,akkan kk kesitlerde byk kesitlere oranla daha hzl akar [3].

2.1.2.2. Akm trleri Hidrodinamikte akmn iki ekli vardr. Bunlar, katmanl akm (Laminer) ile kaynak akm (Trblansl akm) olarak ifde edilir.

2.1.2.2.1. Laminer Akm Hidrolik sistemde borularn iinde akkann laminer tarzda akmas istenir. Bu ak srasnda akkann moleklleri birbirine paralel katmanlar eklinde hareket eder ve birbirleriyle arpmazlar. Bunun sonucu olarak da akkan snmaz ve gereksiz yere enerji kayb olmaz. Borularn iinden akkann laminer olarak akmas iin, borulardaki

12

ek yerlerinin en az sayda olmas, borularn i yzeylerinin przsz ve temiz olmas, ak hznn normal snrlar arasnda olmas, boru kvrmlarnn uygun ekilde olmas ve keskin kelerden saknlmas gerekir. Hidrolik sistemde istenilen ideal ak tr laminer-Katmanl - aktr.

2.1.2.2.2. Trblansl akm Hidrolik sistemde istenmeyen bir ak eklidir. Boru i yzeyleri przl, ak hattnda gereksiz ek yerleri ve ok sayda ap klmesi olduunda, ak hz belirli bir deerin zerine ktnda, borularn ii aplar normalden kk seildiinde akn ekli trblansl olur. Bu durumda akkann moleklleri birbirine arpr ve yan snmasna sebep olur. Isnan yan viskozitesi der ve akcl artan ya borularn ek yerlerinden szmaya balar. Hem enerji kayb, hem ya kayb hem de evre kirliliine yol aar.

2.2. Hidrolik Sistemin Tantlmas

Hidrolik sistem denildiinde, bir elektrik motorunun tahrik ettii hidrolik pompa ile akkann belirli basnta ve debide basld ve bu hidrolik enerji ile dorusal, dairesel ve asal hareketin retildii bir sistem akla gelmelidir [1].
Tahrik: Elektrik motoru iinden yanmal motor Hidrolik pompa Hidrolik denetim ve ayar elemanlar yapan Hidrolik Silindir Hidrolik Motor Hareket ettirilen i paras

Elektrik enerjisi

Mekanik Enerji

Hidrolik Enerji

Hidrolik Enerji

Mekanik Enerji

ekil 2.9 Hidrolik devrede enerji dnm [5].

13

Sisteme giri enerjisi olarak elektrik enerjisi verilir. Bu enerji ile hidrolik pompann milli, kavramalarla bal olduu elektrik motorundan hareket alarak dner ve ya haznesinde statik durumda bulunan ya vakum yaparak emer ve sisteme basar. Elde edilen basnl akkann artk i yapabilme, hareket ve kuvvet retme zelliinden dolay hidrolik enerji olarak isimlendirilmesi mmkndr. Elde edilen hidrolik enerji, belirli basnta ve debideki akkandr. Bunu hidrolik devrenin istenilen yerine ynlendirmek, basncn belirli snrlar arasnda tutmak ve akkann miktarn ayarlayarak hz kontrol etmek gerekir. Bunun iin basnl akkann istenilen grevleri yapmasn salamak, yksek basnta ve tehlikeli bir ortam meydana getirebilecek byk enerjiyi denetlemek gerekir. Ancak bu ekilde bu enerji ile istenilen ii yapmak ve yararlanmak mmkn olur. Bu amala devrede basn kontrol valfi, yn kontrol valfi ve ak kontrol valfi kullanlr [1].

ekil 2.10. Hidrolik enerjiyi mekaniksel enerjiye dntren elemanlar [4]. Hidrolik enerji ile mekanik enerji retirken dorusal hareket iin hidrolik silindir, dairesel hareket iin hidrolik motor ve asal hareket iin de salnml motor kullanlr. Hidrolik enerjiyi dntren bu elemanlara Hidrolik Alclar denir [1].

14

Hidrolik enerji ile dier enerji eitlerinin baz ynlerden kyaslanmas izelge 2.1de gsterilmitir. izelge 2.1. Enerji eitlerinin bir ka noktadan karlatrlmas.

2.2.1. Hidrolik g kayna Hidrolik sistemde basnl akkann retildii yere g kayna denir.

1-Emi filtresi 2-Depo 3-Emi borusu 4-Pompa 5-Elektrik motoru 6-Hava girii 7-Manometre 8-Basn kontrol valfi 9-Dn borusu 10-Basn hatt ekil 2.11. Hidrolik g kayna

15

ekil 2.11de grlen hidrolik g kaynanda, depoda statik halde duran akkan, elektrik motorunun tahriki ile hidrolik pompa sayesinde dinamik hale dntrlr ve sisteme basnl akkan gnderilir. Hidrolik pompa ile elektrik motoru birbirine esnek kavramalarla balanmtr. Hidrolik sistemin alma basnc ve pompann debisi dikkate alnarak uygun gte elektrik motoru hesaplanarak taklr. Yaplacak hesaplarda sistemin verimi % 80 olarak kabul edilmelidir. Depodaki akkann miktar da genellikle pompa debisinin 3~ 5 kat alnr. Hidrolik g kayna, sabit veya tanabilir tipte yaplabilir.

2.2.2. Hidrolik enerji ile dorusal hareketin elde edilmesi Hidrolik sistemde dorusal hareketi retmek iin tek etkili veya ift etkili Hidrolik Silindirler kullanlr.

ekil 2.12. ift etkili silindir ile dorusal hareketin elde edilmesi [4]. ekil 2.12de grld gibi pompadan baslan akkan pistonun bir yzeyine etki ettirilerek ileri hareket retilirken, basnl akkan pistonun dier yzeyine etki ettirilerek de geriye doru hareket retilir.

16

2.2.3. Hidrolik enerji ile dairesel hareketin elde edilmesi Hidrolik sistemde dairesel hareketi retmek iin Hidrolik Motorlar kullanlr. Deiik ekillerde olan hidrolik motorlara gnderilen belirli basn ve debideki akkan bir dndrme momenti meydana getirerek hidrolik motor millerinin dairesel olarak dnmelerini salar [1].

ekil 2.13. Hidrolik motor kullanlarak dairesel hareketin elde edilmesi [4]. ekil 2.13de grld gibi, dairesel hareketi retmek iin yine bir hidrolik g nitesine ihtiya vardr. Yn kontrol valfinden kan akkan daha nce hidrolik silindirlere giderken burada ise dili, paletli veya pistonlu olarak yaplm hidrolik motorlara gnderilir ve bunlarn millerini dndrr. Bu dairesel hareket deiik amalarla kullanlabilir. Hidrolik motora gnderilen akkann miktarn azaltarak daha yava bir hareket, akkann miktarn artrarak daha hzl bir hareket retilir.

17

2.2.4. Hidrolik sistemde asal hareketin elde edilmesi Hidrolik sistemde asal hareketi retmek iin Salnml Motorlar kullanlr [1].

1-ift etkili silindir 2-Kremayer dili piston 3-Pinyon dili 4-Piston kursunu ayarlayan vida ekil 2.14. Salnml motorun kesit grn [4]. Asal hareketi salayan salnml motorlar ekil 2.14da grld gibi, ortada bir dzl dili ve bununla birlikte alan bir kremayerden meydana gelmektedir. Kremayer ayn zamanda gvde iinde saa ve sola doru hareket eden bir silindir grevini yapmaktadr. Basnl akkan sa taraftan gnderilecek olursa sa bataki piston grevi yapan silindirin ba tarafna etki eder ve kremayeri sola iter, bu srada (3) nolu dz dili dner. Dz dilinin miline bal olan bir eleman bu srada bir a altnda saa veya sola doru hareket eder.

2.2.5. Hidrolik sistemin avantaj ve dezavantajlar Hidrolik sistemler, hemen hemen endstrinin btn alanlarnda kullanlmakta ve her geen gn uygulama alanlar daha da genilemektedir. Hidrolik sistemin salad bir ok avantajlar da dikkate alndnda bu enerjinin gelien teknolojinin getirecei yeniliklere kolayca adapte olaca ve nmzdeki yllarn hidrolik konusunda yeniliklere gebe olduu sylenebilir. Hidrolik sistemlerin salad bu avantajlardan bazlar unlardr:

18

Hidrolik elemanlarn hacimleri kktr ve az yer kaplarlar. Byk basn ve kuvvet rettikleri halde yaplar kk ve estetiktir. Hidrolik tasarm yapld zaman makinalar daha kk ve daha gzel grnr.

Hidrolik sistemin kumandas ve kullanlmas kolaydr. Dorusal, dairesel veya asal harekette istenildii anda hareketin yn aksi tarafa dndrlebilir. Ters tarafa hareket ettirmek iin sistemin durmasna gerek yoktur. Hareket devam ederken hz ayar yaplabilir. Hz arttrlp azaltlabilir. ok deiik hz deerlerini kademesiz olarak elde etmek mmkndr. Hidrolik sistemde akkan olarak ya kullanld iin, sistemin tasarmnda yalama problemini dnmeye gerek yoktur. Sistem alrken aradan geen ya, valfleri ve dier elemanlar yalar.

Hidrolik elemanlarn mrleri uzundur ve uzun dnemde ekonomiktir. Hareketleri ok hassas olarak ayarlamak ve kontrol etmek mmkndr. Hidrolik sistemin bakm ve onarm kolaydr. Devrede kullanlan elemanlarn says fazla olmad ve yaplar nispeten basit olduu iin bakmlar kolaydr. Hidrolik sistemi birka noktadan emniyete almak mmkndr. Sistemin kritik noktalarna konulacak basn kontrol valfleri ile sistemde ar basncn yapaca tahribat ortadan kaldrlabilir.

Hidrolik sistemi birka noktadan emniyete almak mmkndr. Sistemin kritik noktalarna konulacak basn kontrol valfleri ile sistemde ar basncn yapaca tahribat ortadan kaldrlabilir.

Hidrolik sistem uzaktan kontrol edilebilir ve otomatik kumandaya elverilidir. Otomatik ve modern makinalarn tasarmnda hidrolik sisteme rahatlkla yer verilebilir.

Hidrolik sistemde titreimsiz ve dzenli hareket retilir. Kullanlan akkan sktrlmaz olduundan dolay rijit ve dzenli bir hareket elde edilebilir. Hidrolik sistem alrken beklenmedik bir ykle veya direnle karlaacak olursa durur, bekler .Bu ar yk ortadan kalktnda hi bir ey yokmu gibi hareketine devam eder. Bu srada devreye emniyet valfi girer ve ykselen basncn yapaca zarar ortadan kaldrr.

19

Hidrolik sistem sessiz ve grltsz alr. alma srasnda metalik bir ses oluyorsa ya deposunda ya kalmamtr, pompa hava emiyordur. Emi hattndan hava emiyordur veya emi borusu ya seviyesinin stndedir.

Hidrolik sistemde ok yksek basnta byk kuvvetler ve momentler retilebilir. Bu kadar ok avantajlar olan bir sistemin baz dezavantajlarnn olmas da

muhtemeldir. Bu dezavantajlar ise; Hidrolik sistemde ok yksek basnta akkan kullanld iin, boru balantlarnn salam olmas ve szdrmazln salanmas gerekir. Sistemin yanl tasarlanmas, uygun elemanlarn seilmemesi ve gerekli yerlerde basncn denetim altna alnmamas byk ve tehlikeli sonular dourabilir. Hidrolik sistemde kullanlan elemanlarn mliyetleri, pnmatik sistem elemanlarna nazaran ok daha yksektir. Devrede yksek s meydana gelecek olursa, bunun sebebini aratrmak ve gidermek gerekir. Aksi halde hassas devre elemanlar zarar grebilir. eklinde aklanabilir.

2.2.6 Hidroliin uygulama alanlar Hidrolik sistem endstrinin btn alanlarnda kullanlmaya balam ve her geen gn uygulama alan daha da genilemektedir. Hidroliin byk kuvvet ve byk moment retiminde nemli bir yeri bulunmaktadr. Daha nce ifde edilen avantajlar da dikkate alndnda bu enerjinin gelien teknolojinin getirecei yeniliklere kolayca adapte olaca ve nmzdeki yllarn hidrolik konusunda yeniliklere gebe olduu sylenebilir. Hidroliin uygulama alanlarn saymak iin evremize bakmamz bile yeterli fikir verebilir. Bunlar: Takm tezgahlarnda Ar Sanayi makinalarnn yapmnda Preslerin imalatnda Kaldrma ve tama aralarnda Plastik enjeksiyon makinalarnda Demir-elik tesislerindeki haddeleme makinalarnda

20

Maden ocaklarnda Yol, kaz ve i makinalarnda Tarm ve ziraat aletlerinin yapmnda .Otomobillerde ve her trl tatlarda Denizcilikte, limanlarn ykleme ve boaltma aralarnda Gemilerin dmenlerinin kontrollerinde Gverte krenlerinde Havaclkta uaklarn kanat, dmen, ini takmlar ve dier kontrollerinde Ktalararas haberleme aralarnda Teleskoplarda Barajlarda, kapaklarn ayarlarnda ve kumandasnda Enerji reten santrallerde Trbinlerde eklinde sralanabilir [1]. Bu uygulama alanlarndan bazlar blm 5. blmde

ksaca tantlacak ve alma prensipleri izah edilecektir. Ancak yukarda saylanlarn dnda saylamayacak kadar ok deiik makinalarda ve mekanizmalarda hidrolik enerjiden yararlanlmaktadr.

21

3. HDROLK DEVRE ELEMANLARI Bu blmde hidrolik devreyi meydana getiren elemanlar ayr ayr incelenecek ve zellikleri, alma prensipleri ve grevleri aklanacaktr.

1-Ya deposu 2-Hidrolik pompa 3-Basn hatt borusu 4-Dn hatt borusu 5-Yn kontrol valfi 6-Ak kontrol valfi 7-Basn kontrol valfi 8-Hidrolik silindir 9-Dn hatt filtresi 10-Emi hatt filtresi 11- paras ekil 3.1. Basit bir hidrolik devrenin elemanlar. ekil 3.1de rnek olarak alnan bir hidrolik devre ve iindeki elemanlar gsterilmitir. imdi bir hidrolik devrede bulunan (bulunmas gereken) elemanlar ayr ayr inceleyelim.

3.1. Hidrolik Akkanlar Hidrolik sistemde g iletim arac olarak sktrlmaz zellikteki akkanlar kullanlr. Bunun sonucu olarak da yksek basnta ve byk momentlerin retiminde istenilen sonular almak mmkn olur. Pnmatik sistemlerde ise, sktrlabilen akkanlar - hava - kullanlr. Onun iin pnmatik sistemlerde ok yksek basn ve kuvvetlerin veya momentlerin retimi mmkn deildir.

22

Hidrolik akkan denildiinde genellikle aklmza petrolden elde edilen madeni yalar gelmektedir. Her geen gn deiik katk maddeleri ilve edilerek daha uzun mrl olmas salanan ve yalayclk zellii artrlan ve piyasada eitli isimler altnda temin edilebilen hidrolik yalar gnmzde en ok kullanlan hidrolik akkan trdr. Petrol kkenli madeni yalar kullanld zaman devrede yalama problemini dnmeye gerek kalmayacaktr. alma sarsnda valflerden, pompa ve motorlardan veya dier devre elemanlarndan geen akkan onlarn yalanmasn salayacak ve srtnmelerini azaltacaktr. Ayrca uygun viskozitede seilen yalarla silindirlerde ve dier elemanlarda szdrmazln salanmas da mmkn olacaktr. Sper hidrolik sistemlerin kullanld ve olaanst artlarda alan uaklarda genellikle sentetik yalar kullanlmaktadr Petrol kkenli yalarn en nemli riski ate almasdr. Bu durum dikkate alnarak hassas yerlerde ve yangn tehlikesinin olduu durumlarda atee dayankl ve su karml yalarn tercih edilmesi gerekir. Hidrolik akkan olarak petrol kkenli madensel yalardan baka atee dayankl aadaki yalar hidrolik sistemde kullanlabilir: Su - Glikol zeltisi Su - ya karm Ya - Su karmlar Sentetik fosfat esterleri Ya - Sentetik fosfat esterleri

3.1.1. Su -glikol zeltisi Esas olarak elemandan meydana gelir. Bunlar % 40 orannda su, glikol (glycol) ve yksek molekl arlkl suda zlebilen poly-glycoldan meydana gelir. Ayrca bunlara ilve olarak drdnc eleman da korozyona kar diren kazandrc, anmaya diren kazandran ve yalanma zellii kazandran katk maddeleri ilve edilir. Bunlar mkemmel bir ekilde atee dayankl akkan tipleridir. Ekonomik olduu iin byk akkan hacminin olduu artlarda tercih edilirler.

23

3.1.2. Su - ya karmlar (ya emlsiyonlar) Petrol kkenli yalara ve baz katk maddelerine ilve olarak % 35 - 40 orannda sudan meydana gelen hidrolik akkan tipidir. Bunlarn atae dayankll petrol kkenli hidrolik yalara gre daha fazladr. Ancak, su - glikol zeltisine gre daha fazla yancdr.

3.1.3. Ya-su karmlar Bu tip hidrolik akkanlarda % 5 orannda ya ve % 95 orannda su vardr. Bunlara ilve olarak suyla yan birlemesini salayan katk maddeleri ilve edilir.

3.1.4. Sentetik fosfat esterleri Bu tip yalara genellikle Sentetik yalar ad verilir. Bunlarn iine

paslanmaya kar direnli olmas, kpklenmemesi, metallere kar direnli ve oksidasyona kar direnli olmas iin eitli katk maddeleri ilve edilir. Bunlar ok yksek scaklklarda yanabilirler, fakat, ateleme ortam ortadan kalknca kendiliinden snerler.

3.1.5. Ya - Sentetik fosfat esterleri karm Bunlar fosfat esterleri ile petrol kkenli yalarn karmndan meydana gelir. % 30- % 50 orannda fosfat esterleri ile petrolden elde edilen yalara ilveten korozyona ve oksidasyona kar direnli olmalar iin baz katk maddeleri eklenir. Atee kar diren derecesi ise, fosfat esterleri ile petrolden elde edilen yalarn arasndadr. Orta derecede yanma tehlikesinin olduu ortamlarda kullanrlar [1]. izelge 3.1de eitli yalarn zellikleri gsterilmitir.

24

izelge 3.1. DIN 51524e gre hidrolik ya eitleri ve zellikleri [3].

3.1.6. Hidrolik Akkanlarda Aranan zellikler Hidrolik akkanlar g iletebilmelidir. Bunun iin sktrlamaz olmal. Akkann yalayclk zellii bulunmaldr. Akkan metal yzeylerde bir film tabakas meydana getirerek szdrmazl salayabilmelidir. Akkan sistemde alma srasnda meydana gelen sy evreye yaymal ve sy d ortama atabilmelidir. Akkan sistemde meydana gelen kirlenmeyi ve yabanc maddeleri tayarak filtreye ve depoya getirebilmelidir. Akkan sistemdeki elemanlarn korozyona uramasn nlemelidir. Akkan hidrolik sistem iinde temas ettii elemanlarla kimyasal bir reaksiyona girmemelidir. Hidrolik akkan havann oksijeni ile birleerek sistem iinde oksidasyona yol aacak ktleler meydana getirmemelidir. Yalar uzun sre kararllklarn koruyabilmelidir. Kk scaklk deimelerinden etkilenmemelidir. Yalar beraber altklar szdrmazlk elemanlaryla uyumlu almal ve onlarn kimyasal zelliklerini bozmamaldr. Yalarda kpklenmeyi nleyici ve bastrc katk maddeleri olmaldr.

25

Yalar, iine karm olan suyu darya atabilmelidir. Hidrolik sistemde beklenen btn scaklk deerlerinde akkan, basn ve hz deimelerine imkn verecek ekilde akc olmaldr. Akkann iinde bulunan ve kirlenmeye sebep olan maddelerle kimyasal reaksiyona girmemelidir. Hidrolik akkan kolay alev almamal, buharlar zehirleyici olmamal ve evre kirliliine salk ynnden yol amamaldr.

3.1.7. Hidrolik akkanlarn nemli fiziksel zellikleri 3.1.7.1. Vizkozite Viskozite akkanlarn en nemli zellikleridir. Akkanlarn akclk

zelliklerini ve yalama derecesini ifde ederken belirtilen terimdir. Tanm olarak viskozite yalarn akmaya kar gsterdii i direntir. Akkann akmas srasnda iindeki molekllerin akmaya kar gsterdikleri direncin ls olarak da ifde edilebilir. Akkann viskozitesi dk olduu zaman daha rahat akaca, viskozitesi yksek olduu zaman da daha yava akaca sylenebilir. Akmaya kar direnci yksek olan yalarla silindir ve hidrolik motorlarda rahat hareket retimi zorlar ve pompann emii gleir. Kavitasyon olayna sebep olur. Kavitasyon olay pompann emi yapamamas ve bunun sonucu olarak hava yapmasdr. Hidrolik sistemde istenmeyen bir durumdur. Hidrolik sistemde kullanlacak akkann viskozitesi daima imalat firmann tavsiyeleri dikkate alnarak seilmelidir. Aksi halde ilgili elemandan istenilen verimi almak zorlar.

3.1.7.2. Oksidasyon Hidrolik yan bileimindeki hidrokarbonlarn havann oksijeni ile kimyasal reaksiyona girerek amur veya sakz eklinde tortularn meydana gelmesi olayna oksidasyon denir. Oksidasyon srasnda meydana gelen bu tortular devre elemanlarnda tkanmalara, anormal hareketlere, kilitlenmelere ve kesik hareketlere sebep olur Meydana gelen amurlar metal yzeylerde korozyona yol aar.

26

3.1.7.3. Yalama yetenei Uygun seilen yalar metal yzeylerde bir film tabakas meydana getirerek alan elemanlarn hareketlerinin kolaylamasn ve srtnme direncinin azalmasn salar. Su gibi yalama yetenei olmayan akkanlarn kullanlmas srasnda ayr bir yalama sistemi tasarlanmaldr.

3.1.7.4. Kpklenme Hidrolik sistemde emi hattndan hava girdii zaman devrede kavitasyon olay meydana geliyordu. Bu srada yan kpk yapt grlr. Yksek basntaki akkan sistem iinde yksek hzda hareket ederken hava moleklleri ile ya molekllerinin arpmas sonucu meydana gelen oklar kpklenmeye yol aar. Bunu nlemek iin emi hattnn ok sk olmas, hava girmemesi iin gerekli tedbirlerin alnmas gerekir. Ayrca yan iine kpklenmeyi nleyici ve kpkleri bastrc kat maddeleri ilve edilmelidir.

3.1.7.5. Akma noktas Yan akcln kaybedip katlamaya balad scakla akma noktas denir. Standart yalarda akma noktas, -10 0C ile -33 0Cye kadar inmektedir.

3.1.7.6. Isl genleme Scakln artmas btn cisimlerde olduu gibi yalarda da hacimsel genlemeye sebep olur. Hacimle scaklk arasndaki iliki aadaki formlle aklanabilir.

27

V = Vi x x T

Vi : Balang hacmi T : Scaklk fark : Genleme katsays

Hidrolik yalar iin genleme katsays 0.0007 / 0Cdir.

3.1.7.7. zgl arlk Yalarn 20 0Cdeki birim hacminin arlna yan zgl arl denir.

Hidrolikte kullanlan yalarn zgl arlklar 0.91 ile 0.95 daN/dm3tr.

3.1.7.8. Film dayanm Hidrolik sistemde kullanlan yalar metal yzeylere temas ederken bir film tabakas meydana getirirler. alma srasnda bu elemanlara etki eden ykn etkisiyle metal yzeyler arasndaki film tabakasnn yrtlmamas gerekir. Bunun iin uygun viskozitedeki yalarn kullanlmas gerekir.

3.1.7.9. Alevleme noktas Standart yalarda alevlenme scakl 180 klmad iin herhangi bir problem kmaz.
0

C ile 210 0C arasndadr. Bu

scakln 40 0Cden yukars yanma noktasdr. Hidrolik sistemlerde 50 0Cnin zerine

3.1.7.10 Polimerleme Polimerleme, yalarn birden fazla ayn cins molekllerinin artk vermeden birlemesi ve yeni bir molekl meydana getirmesidir. Ortama gelen yeni maddeye ilk maddenin polimeri, ortama gelen yeni maddenin ilk maddesine de son teekkl eden maddenin monomeri denir. Sadece iki molekln birlemesine dimerizasyon ve ok saydaki molekln birlemesine de polimerizasyon denir.

28

Yalarn polimerizasyona uramalar, bnyelerinde deiiklik yapaca ve yan esas zelliinin kaybolmasna yol aaca iin istenmeyen bir durumdur. Yan iinde deiik zellikteki maddelerin ve ktlelerin bulunmas, sistemin rahat almasn nleyecek ve hassas devre elemanlarnda tkanmalara yol aabilecektir. Bu nedenle ya retici firmalarn, yalarn korunmas konusundaki tavsiyelerine uyulmal ve yalarn iine deiik zellikteki dier yalar kesinlikle katlmamaldr.

3.1.8. Hidrolik akkanlarn bakm Hidrolik sistemin ihtiyac olan ve retici firmalarn tavsiye ettii yalar kullanlmaldr. Hidrolik yalarn iyi filtre edilmesi iin uygun szme kapasitesindeki filtreler kullanlmaldr. Hidrolik sistem iin tavsiye edilen zellikte ve viskozitede yalar kullanlmaldr. alma srasnda meydana gelen tala ve pisliklerin ya deposuna gitmemesi iin deponun zeri kapal tutulmaldr. Ya szntlar en aza indirilmelidir. alma srasnda yan scaklnn 50 0Cnin zerine kmamas gerekir. Eer alma srasnda scaklk bu snr ayorsa, sistem yanl tasarlanm veya gereksiz elemanlar kullanlm olabilir. Devre tasarmnda meydana gelen bu hatann aratrlmas ve sy douran sebebin tespit edilmesi gerekir. Yan scakl btn normal artlara ve uygun tasarma ramen 50 0Cnin zerine kyorsa yan soutulmas gerekir. Bunun iin bir eanjr kullanlmaldr. Burada ya borular souk su ortamndan geirilir veya souk su borular ya haznesinin iinden geirilir. Bylece oluan s darya transfer edilmi olur. Yan iine su karmamaldr. Bunun iin gerekli tedbir alnmaldr. Ya haznesinin zerine bir hava filtresi konmal ve ieriye yabanc maddelerin girmesi nlenmelidir.

29

3.2. Ya Deposu Hidrolik sistemde kullanlan akkann - Hidrolik yan - iinde depo edildii elik satan veya dkmden yaplan, akkann iinde dinlendirildii elemana Ya Haznesi, Ya Deposu veya Ya Tank denir. Sistemdeki akkan grevini tamamladktan sonra buraya gelir. Dnen akkann iine eitli yabanc maddeler karabilir, bunlar depoda yadan ayrr ve temiz olarak sisteme akkan gnderilir. Emi hattna kaba gzenekli, kaba bir filtre konulabilir. Hidrolik ya deposu iyi bir yapya ve konstrksiyona sahip olursa, hidrolik sistemin fonksiyonlarn daha rahat yapmasna ve sistemin ekonomik performansna byk katklar olur. alma srasnda hidrolik sistemin giri enerjisinin % 20si sya dnmektedir. Bu s enerjisi, yan snmasna ve dier hidrolik elemanlarn snmasna yol aar. Isnan yan viskozitesi der - Ya incelir - ve sistemden ya szntlar balar. Bunlar istenmeyen durumlardr. Ya deposu uygun kapasitede olduunda meydana gelen snn kolayca d ortama atlmasn salar ve ya soutur. Ya deposu genellikle yerden yksekte drt ayak zerinde oturan, elik salardan kaynak edilerek yaplr [1].

ekil 3.2 Hidrolik ya deposu ve elemanlar [3]. ekil 3.2de ya deposunun elemanlar grlmektedir.

30

3.2.1. Ya deposunun grevleri

Yan iine karan maddeleri yadan ayrtrmak. Yan dinlenmesini salamak. Yan zerindeki sy d ortama transfer etmek. Sistemdeki yan belirli bir yerde toplanmasn salamak. Yan iine karan havay, yadan ayrtrmak.

3.2.2. Ya deposunun yapmnda dikkat edilecek hususlar Deponun iinde emi blgesi ile dn blgesini birbirinden ayran bir PERDE bulunmaldr. Bylece sistemden dnen akkann iine karm olan yabanc maddeler deponun dip ksmna daha kolay birikmi olur ve emi borusu daha temiz akkan alp sisteme eker. Deponun ii tamamen yala doldurulmamaldr. st ksmda toplam depo hacminin % 10-15 kadar bo braklmaldr. Deponun iine ak hava basncnn etki etmesi iin bir havalandrma yeri bulunmaldr. Buradan hava ieriye bir filtreden geerek girmelidir. Ya deposunun iine konulan yan miktar pompann debisine gre tayin edilmelidir. Debinin 3 ile 5 kat kadar ya depoya konulmaldr. Deponun d ksmnda ierideki yan scakln gsteren bir termometre bulunmaldr. Ya seviyesinin en az iareti emi borusunun altnda olmaldr. Aksi halde pompa sisteme hava emer ve sistemde KAVTASYON olay meydana gelir. (Kavitasyon olay: Hidrolik sistemde havann olmas ve yksek basntaki akkann iindeki hava zerrelerinin hidrolik elemanlara byk darbe ile arpmas sonucu titreim, sarsnt, anma ve sya yol amas.) Emi ve dn borular ekil 3.2de olduu gibi eik kesilmelidir. Depoya dardan su ve yabanc maddeler szmamal ve girmemelidir. Buna gre gerekli izole ilemi yaplm olmaldr.

31

Depo kaynakla birletirmeli olarak elik satan yaplmal, alt ksm da yerden yksekte olmaldr. Bylece her tarafndan hava ile temas etmeli ve bnyesindeki sy kolayca darya atabilmelidir.

Deponun zerinde en az ve en ok konulacak ya seviye miktarn gsteren bir iaret bulunmaldr. Emi borusu mmkn olduu kadar ksa ve dz olmaldr. Deponun dip ksmna bir eim verilerek ieride biriken ve alta ken yabanc maddelerin emi blgesine gitmesi nlenmelidir.

3.3. Boru ve Hortumlar 3.3.1. Borular Hidrolik sistemde akkann tanmas iin dikisiz temiz elik borularla, hortumlar kullanlr. elik borular sabit noktalara akkan iletmede kullanlrken, silindirin hareketli olmas halinde veya dier hareketli elemanlara akkan iletirken hortumlar kullanlr. Hortumlar sentetik lastik ve dayankll arttrmak iin bez veya elik tel katmanlarndan meydana gelir. Borularn birbirlerine eklenmeleri iin zel olarak hazrlanm birletirme elemanlar ve ykskler kullanlr. Birleme srasnda szdrmazl salamak gerekir. Kullanlan elik borular St. 35.2 kalitesinde dikisiz elik ekme borulardr. DIN 2391e uygun olarak imal edilen borularn paslanmasn nlemek iin fosfatlama ilemi yaplr. Borularn birletirilmesi DIN 2353e uygun olarak imal edilen birletirme elemanlar ile yaplr. alma srasnda yksek basntaki akkan borularn iinde geecei iin, borularn titreimini nlemek iin belirli aralklarla borular kelepelerle desteklenmelidir.

3.3.1. Boru balantlarnda dikkat edilecek noktalar Borularn i yzeyleri temiz ve przsz olmal Emi borusu mmkn olduu kadar ksa, uygun apta ve dz olmal Boru balantlarnda mmkn olduu kadar tek para boru kullanlmal ve mecbur olmadka ekler yaplmamal. Boru balantlarnda szdrmazlk salanmaldr.

32

Kullanlan borunun kalitesi, ap ve malzemesi alma basncna ve alma artlarna uygun olmaldr. Emi ve dn borular ya seviyesinin minimum seviyesinin altnda olmal. Borularn titreimini nlemek iin belirli aralklarla desteklenmelidir. Borulara uygun kavis verilerek bklmeli ve keskin kelerden kanlmaldr. Borularn et kalnlklar ve i aplar tayin edilirken alma basnc ve pompann debisi dikkate alnmaldr. Boru balantlarnda aadaki hatalar yaplmamaldr:

ekil 3.3. Borularn doru ve yanl balant ekilleri

3.3.1.2. Boru apnn hesaplanmas Hidrolik devrede kullanlacak borularn aplarn hesaplarken alma basnc, ak hz ve pompann debisi dikkate alnr. Bu deerler biliniyorsa borularn i ap aadaki basit bir formlle bulanabilir: Vxd 2 21

Q : Akkann debisi (Litre/dakika)

Q=

V: Ak hz (Metre / saniye)

d=

21xQ V

d: Borunun i ap (mm)

33

Burada boru ap dorudan milimetre olarak kar. Forml sadeletirilmitir. Ak hz basnca bal olarak aadaki deerlerde alnabilir: Emi hattnda.........1 m/s Basn hattnda.......10 bara kadar 3 m/s 10....40 bara kadar 4 m/s 63....100 bara kadar 5 m/s 160...200 bara kadar 5,5 m/s

40.....63 bara kadar 4,5 m/s 200...315 bara kadar 6 m/s Dn hattnda ise 2 m/s alnabilir.

3.3.2. Hortumlar Hareketli olan hidrolik elemanlara basnl akkan iletmek iin hortumlar kullanlr. Titreimli, oklu ve darbeli alma artlarnda sistemi bu oklardan korumak iin hortumlar kullanlr. Yksek basnlara dayanabilen ve dk basnlarda kullanlabilen hortumlar vardr. Sistemin alma artlarna uygun olann semek gerekir. Hortumlarn u ksmlarndaki rakorlar presli veya vidal olabilir. Sarsntl alma artlarnda presli tipleri tercih etmek gerekir. evre scakl ve alma ortamnn scakl da hortumun seimine etki eder. Hortumlar ok deiik ekilde ve alma ortamna uygun olarak yaplrlar. Sentetik kauuklu, tek katl pamuklu dokuma ve tek katl elik tel rgl ve d yzeyi emprenye edilmi pamuklu dokuma rgl hortumlar -40 oC + 100 oC arasnda hidrolik sistemlerde 210 barda kullanlrken bunun patlama basnc 900 bar olmaktadr. Sentetik kauuklu ift katl elik tel rgller 400 barda alrken patlama basnc 1600 bar olmaktadr. Sentetik kauuklu 4 katl elik tel sargllar 490 barda tek katl paslanmaz elik telli, teflon esasl hortumlar 105 barda - 73 0C ile + 230 0C arasndaki scaklklarda kullanlrlar. alma srasnda titreim veya bklme oluyorsa hortumlarn boyu yeteri kadar uzun tutulmaldr. Hortumlar scak ortamdan geiyorsa sdan etkilenmemeleri iin uygun ekilde izole edilmelidir. Hortumlar gergin tutulmamal ve balantlar yaparken yeteri kadar boluk braklmaldr. Hortumlarn dayanrlklar elik borulara nazaran daha zayf olduundan her ihtimale kar yedekleri bulundurulmaldr. Hortumlar

34

kullanrken ve monte ederken retici firmalarn tavsiyeleri dikkate alnmal ve uygun alma artlarnda kullanlmaldr [1].

3.4. Hidrolik Pompalar Hidrolik pompalar, ya deposunda statik halde duran ya harekete geiren, sisteme belirli basnta ve debide basan elemanlardr. Ya haznesindeki akkan statik halden dinamik hale dntren ve hidrolik enerji olarak sisteme basan pompann ok eitli tipleri ve ok deiik kapasitede olan ekilleri vardr [4]. Hidrolik pompalar genellikle bir elektrik motoruna kavramalarla baldr.

Elektrik enerjisi verildiinde motor mili dnerken birlikte pompann milini de dndrr ve bu srada depodaki akkan vakum yaparak emer ve hacimsel bir klme ile sisteme basar. Kullanlacak elektrik motorunun gc birlikte alaca hidrolik pompann basncna ve basaca akkann miktarna gre deiir [1]. Pompann seilmesine etki eden en nemli faktrler; alma basnc ile sisteme baslacak akkann debisidir. Pompann altrlmas ve bakm iin retici firmalarn tavsiyeleri dikkate alnmaldr. Ayrca pompa iin tavsiye edilen zellikteki yan tercih edilmesi gerekir. Uygun vizkozitede seilmeyen yalar pompann verimine etki eder ve pompann emiini gletirir [4].

35

ekil 3.4. Pozitif yer deitirmeli endstriyel ve seyyar (mobil) hidrolik pompalarn snflandrlmas

ekil 3.4de grld gibi pozitif iletimli hidrolik pompalar, konstrksiyonlar ve dier zellikleri asndan ok farkl ekillerde yaplmlardr. Sabit iletimli olanlarda, birim zamanda baslan ya miktar yani pompann debisi sabittir. Bunlara Fiks Pompa da denir. Dier tiplerinde ise, pompann yaps bakmndan bast akkann debisini arttrmak veya azaltmak mmkn olduu iin bunlara da deiken iletimli, deiken kapasiteli pompalar denir [1 ].

36

izelge 3.2de grld gibi deiik tipteki pompalarn zellikleri birbirinden farkldr. Deiik tipteki pompalarn maksimum basn ve debileri ayr ayr gsterilmitir. izelge 3.2. Deiik pompa trlerinin debi ve basn ynnden karlatrlmas [3].

Hidrolik pompalar ok deiik ekillerde ve kapasitede yaplrlar. Sabit ve deiken kapasiteli olmak zere iki ekilde yaplabilen hidrolik pompalar yaplar bakmndan u gruplara ayrlrlar:

3.4.1. Dili pompalar Dili pompalar, birbiriyle dtan alan genellikle dz dili eklinde olan pompalardr. Dililerden birisi elektrik motorunun miline ile kavramayla baldr. Elektrik motoru dairesel hareket ettiinde dililerden birisi dnmeye balar ve beraber altklar ikinci diliyi de dndrr. Bu srada vakum yaparak depodaki ya emer ve di boluklarna doldurur. Dili dndke di boluuna ald ya tar, emi hattndan basn hattna dker [1]. Dili pompalar sabit debili pompalardr. Dtan dili, iten dili ve iten eksantrik dili olmak zere snflandrlr.

37

3.4.1.1. Dtan dili pompalar Dili pompalarn en yaygn olarak kullanlan tipidir. Genellikle 300-350 bara kadar basn gerektiren sistemlerde kullanlr. Giri borusu ap, k borusu apndan daha byktr.

ekil 3.5. Dtan dili pompa.

ekil 3.5deki dtan dili pompada grld gibi, pompa mili dnmeye balad zaman emi hattndan ya emer. Di boluklarna doldurduu ya tayarak basma blgesine getirir. Basma blgesine tanan ya, buraya braklr ve hareket devam ettii srece sisteme devaml olarak ya baslr. Dtan dili pompalar artan ve azalan hacim prensibine gre alr. Dili ile alma gvdesi arasnda alma boluu (di boluu) vardr. Zamanla bu boluk, anmalar sonucu artar. Boluun artmas da pompa verimini drr. [9]. Dtan (dz) dili pompalarda birim zamanda (dakikada litre olarak veya saniyede cm2 olarak) baslan ya miktarn yani debiyi hesaplamak iin aadaki formller kullanlr. Dt = M x Z (cm) Vo =

xDt xMxB (cm3) Z

Vg = 2 x Z x Vo (cm3 / devir)

38

Q = Vg x n ( ! t / dk) Vo Vg B M Z Dt Q n : Bir di boluuna dolan yan miktar (cm3) : Bir devirde baslan ya miktar (cm3 / devir) : Dilinin genilii (cm) : Dilinin modl (cm) : Dii says : Dililerde blm dairesi ap (cm) : Pompann debisi (litre / dakika) : Pompa mili devir says (Dev / dk.) Burada hesaplanan debi ve alma basncna gre elektrik motoru gc hesaplanr [1].

3.4.2. ten dili pompalar ten dili pompalar i ie alan iki diliden ibarettir. teki dili (rotor dilisi) motordan ald dnme hareketini dtaki diliye (ayna dilisi) iletir.

ekil 3.6. ten dili pompa.

39

ekil 3.6da iten dili (gerotor tip) pompann alma prensibi gsterilmitir. Burada iki dilinin eksenleri kaktr. teki dilinin di says, dtaki dilinin di saysndan bir di eksiktir. Bu sayede emme ve basma boluklar oluur. Dililer dnmeye baladnda bir tarafta artan hacim, dier tarafta ise azalan hacim oluur. Artan hacimde emme, azalan hacimde ise basma ilemi gerekleir.

3.4.1.3.ten eksantrik dili pompalar ten eksantrik dili pompalarn alma prensibi, iten dili pompalarla ayndr. Burada ki tek fark, ayna ve rotor dilisi arasna hilal eklinde bir ayrma paras konulmu olmasdr.

ekil 3.7. ten eksantrik dili pompa ve kesiti.

ekil 3.7de grld gibi motor dnme hareketini dtaki diliye (ayna dilisi) verir. Dtaki dili ald bu dnme hareketini, iteki diliye (rotor dilisi) iletir. Dililer arasnda hilal eklinde bir ayrma paras vardr. Bu para pompann daha verimli almasn salar. Bu tip pompalar, daha sessiz altklar ve yksek debili olduklar iin tercih edilirler [3].

40

3.4.2. Paletli Pompalar Paletli pompalar hidrolik devrelerde ok rastlanan bir pompa tipidir. 100-200 bar arasndaki basnl akkan sisteme basarlar. Palet says 3-10 arasnda olabilir.

ekil 3.8. Paletli pompa kesiti ve alma prensibi. ekil 3.8de grld gibi paletli pompalar, bir gvde ve iine eksantrik olarak yerletirilen bir rotardan meydana gelir. Rotorun evresine yerletirilen kanatlar (paletler), kendi kanallar iinde dnme srasnda aa-yukar hareket ederler. Bu dnme hareketini uygun kapasitedeki bir elektrik motorundan alr. Dnen rotorun evresindeki kanatlar, eksen kaklndan dolay emi hattndan ektikleri ya hacimsel klme sonucunda basn hattna basarlar [4].

ekil 3.9. Deiken debili paletli pompann alma prensibi [2].

41

ekil 3.9da deiken debili paletli pompann alma prensibi gsterilmitir. Burada pompa debisi, rotorun gvde ekseni ile kendi arasndaki kaklk artrlp azaltlarak ayarlanr. Kaklk artrldka pompa debisi artar, rotorla gvde i dairesi arasndaki eksen kakl azaldka da pompann debisi azalr. Paletli pompalar deiken debili olduu gibi sabit debili olarak da retilebilirler. Paletli pompalar da rotorun eksen kakl bir vida ile ayarlanabilir. kuvvetinin etkisiyle salanr. Paletlerin hareketi merkezka

3.4.3. Pistonlu Pompalar Hidrolik sistemde yksek basncn gerektirdii artlarda pistonlu pompalar kullanlr. 250-350-450-700 ve 900 bar basntaki akkan basan pistonlu pompalar, endstride yaygn olarak kullanlrlar [1]. Pistonlu pompalar, hidrolik pompalarn en yksek verimle alan tipleridir (Verimleri % 95 civarndadr). Boyutlar dier pompa trlerine nazaran daha byktr. Yksek basn gerektiren sistemlerde tercih edilir. Yaplar karmak olduundan mliyetleri yksektir.

3.4.3.1. Eksenel pistonlu pompalar Bu tip pompalarda pistonlar, tahrik mili eksenine paralel ekilde yerletirilmitir. Eik plkal ve eik gvdeli olmak zere iki ekilde yaplrlar.

3.4.3.1.1. Eik Plkal Eksenel Pistonlu Pompalar Eik plkal eksenel pistonlu pompalar, eik bir plka zerine bal pistonlardan oluur. Bu pompalar sayesinde 700 bara kadar basnlar elde etmek mmkndr. Pompa debisi ise 1400 litre/dakikaya kadar kabilir [3].

42

ekil 3.10. Eik plkal eksenel pistonlu pompann kesiti ekil 3.10da eik plkal eksenel pistonlu bir pompann kesiti ve elemanlar gsterilmitir [6].

ekil 3.11. Eik plkal eksenel pistonlu pompann alma prensibi [3]. ekil 3.11de eik plkal eksenel pistonlu pompada debinin ayarlanmas gsterilmitir. Eik plkal pistonlu pompalarda pistonlar, eiklik as en fazla 180 olan bir plkayla mafsalldr. Mil dnmeye balad zaman ann meydana getirdii zel durum nedeniyle zerindeki pistonlar ileri-geri hareket etmeye balarlar. Plkann eim as ayarlanabiliyorsa bu pompalar ayarl, a sabit olarak yaplmsa bu pompaya sabit debili pompa denir. Plkann eiklik as artrldka pistonlarn kursu byyecei iin

43

debi artar, a kldke pistonlarn ileri-geri kursu azalr ve debi de buna bal olarak azalr [1].

3.4.3.1.2. Eik gvdeli eksenel pistonlu pompalar Bu tip pompalarda plka yerine gvdelerine a verilmitir. Gvdelerine verilen a ile debi doru orantldr [3].

ekil 3.12. Eik gvdeli eksenel pistonlu pompann almas. ekil 3.12de eik gvdeli eksenel pistonun alma prensibi gsterilmitir. Bu pompada eik plka yerine silindir blou (g), eik yaplarak pompalama ilemi oluturulmaktadr. Pompa mili (f), dndnde eklemli pistonlar (a) eik olarak dner, blok ierisindeki silindirlerde (b) ileri-geri almak zorunda kalrlar. Silindir blounun (gvdenin) nndeki datm plkas (c), giri kanalnda (d) yan emilmesini ve k kanalndan (e) baslmasn salar [6].

ekil 3.13 Eik gvdeli eksenel pistonlu pompann i yaps.

44

ekil 3.13de eik gvdeli eksenel pistonlu pompann i yaps gsterilmitir.

ekil 3.14. Eik gvdeli eksenel pistonlu pompann alma prensibi. Eik gvdeli eksenel pistonlu pompalarda, gvde as deitirildiinde pistonlarn kursu deiir. Bylece istenilen debi miktar ayarlanr [3]. ekil 3.14de eik gvdeli eksenel pistonlu pompann alma prensibi gsterilmitir. Gvde eimi bydke pistonlarn ileri-geri harekette alacaklar yol yani pistonun kursu byr. Bu srada pompann debisi en byk deerini alr. nk kurs bydke pistonlar silindire daha fazla akkan ekmi olurlar. Gvdenin eimi azaltldnda, pistonlarn ileri-geri hareketlerdeki kursu azalr. Bunun sonucu olarak pistonlar ieri daha az akkan emerler ve bylelikle debi azalm olur. Bloun eimi sfr olursa, pistonlarn kursu da sfr olur. Pompa mili dnerken pistonlar ileri-geri hareket edemezler ve olduklar yerde dnerler. Sonu olarak ya emip, sisteme basamazlar. Debi sfr olur.

3.4.3.2. Radyal pistonlu pompalar Radyal pistonlu hidrolik pompalarda, dk debi fakat ok yksek basn retilir. 650-900 bar civarnda basnlar retmek mmkndr [1].

ekil 3.15. Radyal pistonlu pompa [2].

45

ekil 3.15de kam tahrikli, kendinden balatmal radyal pistonlu pompa kesiti grlmektedir. Radyal pistonlu pompalarda pistonlar genellikle ortadaki eksantrik dnen krank milinin evresinde dnerler ve ileri-geri hareket ederler. Bu srada emi yapp basma blgesine akkan iletirler. Bunlarn evresinde veya drt adet silindir vardr.

3.4.4. Hidrolik pompa seimi Hidrolik sistem iin gerekli olan ve sistemin btn fonksiyonlarn yerine

getirmesi iin akkan istenilen basnta retecek pompann seimi ok nemlidir. Pompay seerken sistemin ihtiyac olan debiyi vermesi ve gerekli olan basnta akkan retmesi ilk nce dikkate alnacak faktrlerdir. Ayrca pompann tasarlanan sisteme uyumu, ekonomik olmas, alma artlarna ve evre scaklna uyumlu olmas gerekir. Pompann sisteme montaj srasnda bir problem meydana getirmemesi, yedek para ve servis imknlarnn da dikkatten uzak tutulmamas gerekir. Pompay setikten ve aldktan sonra da retici firmann nerilerine ve uyarlarna titizlikle uymak gerekir. Kullanlacak akkann zellikleri ve kullanlacak filtrenin szme kapasitesi pompann verimini byk lde etkiler. Konu ile ilgili yazl dokmanlar temin edilmeli ve iin balangcnda incelenmeli ve uyarlara gre hareket edilmelidir.

3.4.5. Pompalarda debi ve g hesab Hidrolik pompalarn cinsine ve yapsna gre deiik debi hesaplar vardr. Dili pompalarla ilgili olan ksmn daha nce grmtk. Aslnda prensip deimez. Pompalarda esas olan bir devirde baslan yan miktarnn bulunmasdr. Bu deer btn pompalarn zerine yazlr. Daha sonra pompann hacimsel verimi dikkate alnarak (% 90- %97 aras) gerekli hesaplar yaplr. Pompa milinin dakikada yapaca devir says biliniyorsa pompann debisi ya (litre/dakika)olarak veya (cm3/dakika - cm3 / saniye) olarak bulunur.

46

Q= Vg =

nxVx v 1000 Qx1000 nx v

Q : Pompann debisi (litre/dak) Vg : Bir devirde pompann bast akkan miktar (cm3/devir) n : Pompa milinin devir says (devir/dakika)

V : Hacimsel verim (%90- %97)

stenilen debide ve basnta akkan basmak iin kullanlacak elektrik motorunun gcnn yeterli olmas gerekir. Kullanlan elektrik motoru yeterli deilse istenilen basnc ve debiyi elde etmek mmkn olmayacaktr. Bu nedenle devrede kullanlacak elektrik motorunun gcnn nceden hesaplanmas gerekir. Bu hesaplamada kullanlacak deerler, pompann debisi (Q), akkann basnc (P), pompann toplam verimi(nt) ve motor gc (G) olacaktr. QxP 600 xnt QxP 450 xnt

Motor gcn (KW) olarak bulmak iin; Motor gcn (BG) olarak bulmak iin;

G= G=

G : Pompay altran elektrik motorunun gc (KW veya BG) P : Akkann basnc (Bar = kg/cm2) Q : Pompann debisi (Litre/dakika) nt : pompann toplam verimi (% 80- %85)

3.5. Hidrolik motorlar

Hidrolik sistemde basnl akkann hidrolik enerjisini dairesel harekete dntrmek iin kullanlan elemanlara Hidrolik Motorlar denir. Hidrolik silindirlerle dorusal hareket retiliyordu, salnml motorlarla asal hareket retiliyordu. Hidrolik motorlarla yksek basntaki akkanlar kullanarak yksek dndrme momentleri

47

retilebilir. Hidrolik motorlar; i makinalarnda, takm tezgahlarnda, demir-elik tesislerinde, madencilikte ve her trl tatlarda ok rahat bir ekilde kullanlmaktadr. Kk bir hacimle byk momentleri retmek mmkn olmaktadr. Hidrolik motorlarda kademesiz hz ayar yaplabilir, kolay harekete geer. Hareket devam ederken dairesel hareketin hz azaltlp ykseltilebilir. Hareket devam ederken dn yn istenildii zaman tersine evrilebilir. Sistem alrken beklenmedik bir ykle karlacak olursa durur, bekler ve ar yk ortadan kalknca normal hareketine devam eder. Kullanld yerde fazla hacim gerektirmedii iin ekonomiktir ve imalatta estetik bir grnm verir.

ekil 3.1.6. Hidrolik motorlarda tork oluumu

ekil 3.16da grld gibi hidrolik motorlar dndrme momenti Tork retirler. retilecek momentin bykl akkann basncna ve akkann etki ettii yzeyin byklne baldr. Basnl akkan hidrolik motorun cinsine gre dililere, paletlere veya pistonlu motorlarda da piston yzeylerine etki ederek dairesel hareket

48

iin bunlarn bal olduu milleri dndrrler. Dnme hz da gnderilecek akkann debisine baldr. Devreye konulacak bir ak kontrol valfi ile daha az akkan gnderildiinde daha ar bir dnme hareketi elde edilir. Daha fazla akkan hidrolik motora gnderildii zaman da daha hzl bir dairesel hareket elde edilir. Hidrolik motorun dn ynn deitirmek iin, kullanlan yn kontrol valfinin pozisyonu deitirilir ve akkan dier tarafa ynlendirerek farkl ynde dnme hareketini salar. Birok hidrolik pompalar, hidrolik motor olarak kullanmak mmkndr. Basnl akkan retip sisteme gndermek yerine, kendilerine girite gnderilecek basnl akkann etkisiyle evresel kuvvet ve dndrme momenti retip dairesel hareket meydana getirebilirler [1].

ekil 3.17. Hidrolik dili motor [2]. ekil 3.17de hidrolik motorlarn dili tipi gsterilmitir. Sol taraftan dililere etki eden yksek basntaki akkan, dililerin yzeyine etki ederek bir evresel kuvvet dourur. Bu kuvvetle dilinin yarapn arptmzda milin dnmesini salayan dndrme momenti elde edilir. Grevini tamamlayan akkan sa taraftan depoya dner [1].

49

3.5.1. Hidrolik motorun a toplama makarasnda kullanlmas Hidrolik motorun balklk endstrisinde a toplama makarasnda kullanlmas aada gsterilmitir.

ekil 3.18. Hidrolik motorun a toplama makarasnda kullanlmas [4].

ekil 3.18de gsterilen a toplama makarasnda, pompa tarafndan depodan emilen akkan yn kontrol valfine gnderilir. Kullanlan yn kontrol valfi sayesinde hidrolik motorun iki ayr ynde dn hareketi salanr. Bylece hem a toplama hem de a indirme ilemleri gerekletirilebilir. Hidrolik motora gnderilecek akkann debisi ayarlanarak a toplama makarasnn hz kontrol edilebilir.

50

3.6. Hidrolik silindirler Hidrolik sistemde dorusal hareketi retmek iin kullanlan elemanlardr. Bunlara hidrolik alc da denir. Hidrolik silindirler, pompalar tarafndan retilen hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye dntrrler. Hidrolik silindirler; tek etkili, ift etkili, yastkl, teleskopik ve tandem silindirler olmak zere snflandrlr. Bunlardan tek etkili ve ift etkili silindirlerin ok geni bir uygulama alan vardr.

3.6.1. Tek etkili silindirler Basnl akkan silindirin tek ynnden girip pistonun tek bir yzeyine etki ediyorsa bu tip silindirlere tek etkili silindirler denir [1].

ekil 3.19. Arlkl ve yay geri dnl tek etkili silindir. ekil 3.19da tek etkili silindirlerin arlkl ve yay geri dnl tipi gsterilmitir. Bunlarda pistonun ilk konumuna geri dn arlk veya yay etkisi sayesinde gerekletirilir [3]. Tek etkili silindirlerin yay dnl olanlar yatay durumda alrlar. Piston akkann etkisiyle ileriye doru hareket ettirilir ve bu srada yay skr, akkann etkisi ortadan kalknca yay normal pozisyonunu almak istedii iin pistonu ilk pozisyonuna getirir ve ierideki akkan da depoya gnderir. Tek etkili silindirlerin yaysz tipleri ise

51

genellikle dey konumda alr. Piston yzeyine etki eden akkann etkisiyle piston yukarya doru yk kaldrr. Akkann etkisi ortadan kalknca, piston kolunun zerinde bir yk olduundan ve ayrca dey konumda bulunduundan yerekiminin de etkisiyle piston aaya doru iner. Burada yay kullanmaya gerek yoktur. Bu silindirler, yatay pozisyonda altrlmazlar. Devaml olarak aa-yukar hareket reten yerlerde bu tip silindirler kullanlr.

3.6.2. ift etkili silindirler Basnl akkan silindirin iki ayr yerinden girip pistonun iki yzeyine etki ederek ileri-geri hareketleri akkan gc ile reten silindirlerdir [1].

ekil 3.20. ift etkili silindirin ksmlar ekil 3.20de ift etkili bir silindirin ksmlar gsterilmitir. Genellikle her iki ynde i istendii iin, endstride en sk kullanlan silindir eididir.

ekil 3.21. ift etkili silindirde piston hareketi [3]. ekil 3.21de ift etkili silindirde piston hareketi gsterilmitir. Burada basnl akkan silindirin iki yzeyine etki eder ve piston yzeyinin byklne bal olarak itme ve ekme kuvveti retir.

52

3.6.3. Yastkl silindirler Hidrolik sistemde kullanlan bu silindirlerde piston kursun sonuna yaklanca yavalar ve silindirin dip ksmna yumuak bir ekilde arpar ve geri dner. Bu ekilde kursun sonuna doru yaklanca pistonun hznn aniden dmesi ve silindirin dip ksmna ani arpmamas baz devrelerde istenen bir zelliktir. Sarsnt ve titreimin istenmedii yerlerde bu tip silindirler kullanlr. Yastklama olay silindirin iki yannda oluyorsa ift tarafndan yastkl silindir denir. Yastklama silindirin tek tarafnda oluyorsa, tek tarafndan yastkl silindir ad verilir [1].

ekil 3.22. Yastkl silindir. ekil 3.22deki yastkl silindirde yastklama ilemi, yastklama burcu ve ucu konik olan yastklama muylusu ile salanr. Bu elemanlardan yararlanlarak, kurs sonunda akkann getii kesit daraltlarak hzn azalmas salanr. Bir ayar vidas sayesinde hz ayarlanabilir [3].

53

1-Piston 2-Yastklama burcu 3-Silindir ba ksm 4-Pistonla silindir arasnda skp kalan ve yastklamay yapan akkan 5-eride skan akkann silindirden kmasn salayan ve (6) nolu vida ile geecek akkann miktarnn kontrol edildii delik 6-Yastklama sresini ayarlayan vida ekil 3.23. Yastkl silindirde yastklama ilemi. ekil 3.23de yastkl silindirde yastklama ilemi gsterilmitir. Yastklama srasnda piston kursun belli bir noktasna gelince, pistonun n ve arka ksmnda bulunan kademeli ksm veya yastk burnu silindirin her iki ba ksmndaki yataklarna girer ve bu srada arada bir miktar akkan aniden n kapand iin yastklk yapar ve ek valften geemeyecei iin bir vida ile kontrol edilen kk delikten yava yava kar. Akkan tamamen kt zaman piston kursun sonuna tamamen yaklam olur. (4) nolu blgede skan akkan stteki ek valften geemez ve ancak (6) nolu vida ile kontrol edilen kesitten kmak zorundadr. Bu yastklama olay tek tarafta oluyor ve yastklama bir vida ile ayarlanabiliyorsa Tek taraftan ayarlanabilir yastkl silindir denir. Yastklama iki tarafta oluyor ve (6) nolu vida ile de akkann geii kontrol edilebiliyorsa bunlara ift taraftan ayarlanabilir yastkl ve ift etkili silindir ad verilir.

54

3.6.4. Teleksopik silindirler Silindirin boyunun bazen uzamas ve bazen de ksalmas gerekiyorsa byle alma artlarnda kullanlmak zere teleskopik silindirler gelitirilmitir. Bunlar i ie gemi silindirlerden meydana gelir. Radyo anteni gibi i ie geen borulardan yaplr. Tek etkili ve ift etkili olanlar da yatay ve al durumlarda alrlar. Damperli arabalarda ok kullanlr [1].

ekil 3.24. Teleskopik silindirlerin ak ve kapal konumlar [3]. ekil 3.24de grld gibi teleskopik silindirlerde, silindirler birbirinin iinde kayarak hareket eder. Silindir aplar kademeli olarak byr ve klr. Geriye dn ya ters taraftan akkann gnderilmesiyle veya yerekiminin etkisiyle olur.

3.6.5. Tandem silindirler Hidrolik veya pnmatik silindirlerle belirli basnta ve belirli apta, istenen kuvveti retmek mmkn olmayabilir. Bu durumda ya basnc arttrmak gerekir veya silindirin apn bytme ve bylece kuvveti bytmek yoluna gidilir. Bu ikisinin de baz imknszlklar nedeniyle yaplamamas nedeniyle deiik bir silindir konstrksiyonu yaplr. Buna Tandem Silindir ad verilir [1].

55

ekil 3.25. Tandem silindir [3]. ekil 3.25de tandem silindir gsterilmitir. Burada silindir ap ayn fakat biraz uzun yaplr, tek bir piston koluna iki piston taklr ve uzun silindir ikiye blnr ve iki yerden ayn anda akkan giri ve k olacak ekilde tasarlanr. Bylece pistonlar ileriye giderken ayn apta iki piston alan kadarlk bir yzeye akkan etki ettii iin daha byk bir kuvvet elde edilir. Ayn ekilde ters ynden akkan gnderildii zaman da pistonlarn efektif alanlar iki katna kt iin birinci duruma gre tam iki kat kadarlk bir itme ve ekme kuvveti elde edilir.

3.6.6. Silindirlerde szdrmazln salanmas Silindirlerin iinde pistonlar ileri-geri hareket ederken basnl akkann etki ettii blge ile dier blgenin birbirinden tamamen ayrlmas gerekir. Arada boluk olacak olursa basnl akkan buradan dier blgeye szar ve silindirin verimi der. Akkan kolay yolu seecei iin pistonu itip bir i yapmak yerine akkan ikinci blgeye kaar ve pistonu istenen deerde itemez. Bu durum istenmeyen ve silindirlerde kesin olarak zm bekleyen bir problemdir. Bilhassa hidrolikte yksek basn altnda alld iin ok kk bir boluk dahi silindirin verimini drr ve akkann egzoz blgesine kamasna yol aar. Bu nedenle silindirlerde uygun szdrmazlk elemanlarnn kullanlmas gerekir. Ayrca silindirin i yzeylerinin de iyi ilenmesi, talanmas, honlanmas ve yzey

56

przllnn (Ra) deerinin 1,3 mikrondan kk olmas gerekir. Piston kollarnn ba ksmdaki szdrmazlk elemanlaryla temas halinde olmas nedeniyle yzey kalitesinin iyi olmas ve yzey przllnn (Ra) deerinin en ok 0,2 mikron kadar olmas gerekir. Piston kolunun yzey kalitesinin iyi olmamas halinde szdrmazlk elemanlarnn izilmesi ve yan iindeki yabani maddelerin iyi filtre edilmemesi sonucu kirlenen akkanlarn piston kollarnn tahribine yol amas kanlmaz sonulardr [1].

3.6.7. Silindirlerde pistonun itme ve ekme kuvvetleri

ekil 3.26. Hidrolik silindirlerde piston kesitleri [3]. ekil 3.26da hidrolik silindirlerde piston kesitleri gsterilmitir. tme kuvveti iin; F1 = P x A1 x (kg) A1 = A2 =

xD 2 (cm2) 4 x( D 2 D1 ) (cm2) 4
2

Burada; A1 : A2 : P : F1 : F2 : Silindirin byk alan (cm2) Piston kolunun bulunduu ksm, silindirin kk alan (cm2) Silindire gnderilen akkann basnc (kg/cm2) Pistonun itme kuvveti (kg) Pistonun ekme kuvveti (kg) Silindirin verimi (0,80-0.95)

57

D: D1 :

Silindirin i ap (cm) Piston kolu ap (cm)

olarak alnmtr. Ayrca, hidrolik silindirlerde piston hz da; V= 10.Q forml yardmyla hesaplanr. A Pompa debisi (litre/dakika) Silindir kesit alan (cm2) Piston hz (metre/dakika)

Burada; Q: A: V:

olarak alnmtr.

3.7. Hidrolik Valfler Hidrolik sitemde akkanlarn istenilen tarafa ynlendirilmesi iin, sitemdeki basncn istenilen snrlar arasnda kalmasn salamak iin ve akkann hidrolik silindire veya hidrolik motora istenilen miktarda gnderilmesini salamak iin de valflere ihtiya vardr. Basnc dzenlemek, akkan ynlendirmek ve akkann debisini kontrol etmek amacyla kullanlan valfler hidrolik sistemde ve pnmatik sistemde birbirine benzer grevler yaparlar. alma prensipleri ve fonksiyonlar da benzerdir. Ancak hidrolik sitemde yksek basnta akkan kullanld iin kullanlacak valflerin salam ve yksek mukavemette olmas gerekir. Hidrolik sistemlerde kullanlan valflerin yaplar her geen gn biraz daha gelitirilmekte olup, otomatik ve uzaktan kumandaya elverili valfler gelitirilmitir. Hidrolik devrelerde kullanlan valfler; basn kontrol valfi, yn kontrol valfi ve ak kontrol valfi olarak snflandrlr.

3.7.1. Basn kontrol valfleri Hidrolik sistemde kullanlan akkann basncnn belirli snrlarda olmas gerekir. Hidrolik silindirlerde kuvvet retiminde ve hidrolik motorlarda da moment retiminde belirli basnlarda akkann bulunaca hesaba katlr.

58

Akkann sistem iinde belirli basn dzeyinde olmasn salamak ve istenilen grevi yerine getirmesini temin etmek iin basnc snrlayan valflere ihtiya vardr. Bunlar da basn kontrol valfleridir. Sistemdeki basn belirli deerlerde olmad zaman eitli problemler meydana gelir. Yksek tansiyonun nasl insan vcudunda zararlara ve tahribatlara yol at, kan damarlarn patlatarak beyin kanamasna yol atn biliyorsak, unutmamamz gereken bir nokta da hidrolik devredeki akkann basnc da belirli snrlar geince sistemde eitli arzalara yol aar. Bu nedenle hidrolik devreyi tasarlarken basncn ne kadar olmas gerektiini nceden kararlatrp ona gre gerekli olan basn snrlayc valfleri kullanmamz gerekecektir. alma srasnda sistemin belirli kritik noktalarnda basn ykselebilir. Basn kontrol valfleri sistemdeki fonksiyonlarna gre grupta incelenir. Bunlar Basn emniyet valfi, basn sralama valfi ve basn drc valflerdir. Bunlarn dnda da kar denge valfi, fren valfi ve boaltma valfi gibi deiik basn kontrol valfleri vardr. Ayrca uzaktan kumandal ve servo basn denetimli valfler de endstride kullanlmaktadr [1].

3.7.1.1. Basn emniyet valfi Btn hidrolik devrelerde sistemi ar basnlardan korumak amacyla emniyet valfleri kullanlr. alma basnc mekanik dmlenme veya baka bir nedenle aniden ykselebilir. Bu durumlarda ar basncn, sistemi tahrip etmemesi iin emniyet valfi devreye girer, girerler . basncn ykselmesine sebep olan akkan depoya ynlendirir. Normalde kapal olan bu valfler, ancak basncn belirli snrlara eritii zaman devreye

1-Konik para 2-Basma yay 3-Akkann temas ettii yzey (Rexroth) P. Basn hatt T. Tanka giri hatt A. Sisteme giden hat ekil 3.27. Sabit kapasiteli emniyet valfi.

59

ekil 3.27 de grld gibi emniyet valfi, konik para ve basma yayndan oluur. Basn hattna konulan bu valfler, yayn itme gcn yenen bir kuvvetle karlat zaman konik paray veya bilyay iterek yan depoya gitmesini salar. Yayn gerginliini ayarlamak iin genellikle bir vida kullanlr.

ekil 3.28. Emniyet valfinin kapal ve ak konumu. ekil 3.28de emniyet valfinin kapal ve ak konumu gsterilmitir. Emniyet valfi, gvde (1), konik para (2), yay (3), basn ayar vidas (4) ve somun (5) gibi elemanlardan oluur. Burada; basnl akkan girii (P) tanka dn hatt (T), sznt hatt (L) olarak gsterilmitir.

ekil 3.29. Bilyal emniyet valfi. ekil 3.29da grlen bilyal emniyet valfinde yayn gerginlii sa bata grlen vida ile ayarlanmaktadr. Yay devaml olarak bilyay (P) ynnde itmektedir. Ancak devredeki akkann bilyay itme kuvveti yayn kar direncini yendii zaman bilyay geri iter ve akkan (T)den depoya dner [4].

3.7.1.2. Basn sralama valfi Basn sralama valfi hidrolik devrede birden fazla silindir veya eleman belirli zamanda devreye girecekse, ilgili elemann giriine bir basn sralama valfi konularak

60

bu ilemin yaplmas salanr. Birden fazla silindir sra ile devreye girecekse, nce biri daha sonra da ikincisi devreye girecekse, bu sralamay salamak iin basn sralama valfleri kullanlr. Basn sralama valfleri normalde kapal valflerdir. Emniyet valflerinin alma prensipleri burada da geerlidir. Tek farklar, emniyet valflerinde kta akkan ya haznesine giderken, burada kta akkan bir baka elemana gider. Bir delik delme ilemi yaplaca zaman veya bir nokta kayna yaplaca zaman, nce i parasnn sktrlmas daha sonra da delik delme veya kaynak ileminin yaplmas gerekir. te bu gibi yerlerde nce i paras sklacak daha sonra delme veya kaynak ilemi yaplacaktr. Byle yerlerde basn sralama valfleri kullanlr. nceden, sralama valfinin hangi basn deerinde almas isteniyorsa o basnca gre ayar yaplr. Basncn belirlenen snra erimesi srasnda valf alr ve akkann gemesini salar [1].

ekil 3.30. Basn sralama valfi. ekil 3.30da basn sralama valfinin kesiti gsterilmitir. Burada basn sralama valfinin istenilen basn deerlerine ayarlanmas iin stteki vida kullanlr. Alt taraftan gelen (P) basnl akkan ortadaki pistonu yaya kar itmeye alr. Normalde kapal olduu iin akkan, geemez. Ancak basn yay itecek deerde olursa pistonu saa doru iter ve akkan stte bulanan (B) bulunan ikinci elemana gider.

ekil 3.31. Basn sralama valfi kullanlarak iki silindirin farkl zamanlarda altrlmas

61

ekil 3.31de basn sralama valfi kullanlarak iki silindirin farkl zamanlarda altrlmas, hidrolik devre emas olarak gsterilmitir. Burada nce A silindiri devreye girer. Piston ileri konuma geldiinde basn artmaya devam edecektir. Basn, (1) nolu basn sralama valfini aacak deere ulatnda B silindiri devreye girerek, ileri hareket yapar. Pistonlarn geri hareketi iin 4/3lk valfin konumu deitirilmelidir [3].

3.7.1.3. Basn drc valfler Basn drc valfler normalde ak valflerdir. Birden fazla eleman tek bir pompadan besleniyor ve farkl basnlarda almalar gerekiyorsa, daha dk basnta alacak olann giriine bir basn drc valf yerletirilir. Bylece bu elemann istenilen basnta almas salanm olur. Basn drc valfler 45 litre / dakikaya kadar dorudan uyarl, bunun zerindeki akkanla alld zaman da pilot-uzaktanuyarldrlar. Bu valfler devreye seri olarak balanrlar. Basn drc valflerle, ilgili elemana gidecek akkann basnc nceden ayarlanan deere drlm olarak ve dzenli bir ekilde basnc belirli deere indirilmi akkann girii salanm olur .

ekil 3.32. Direkte etkili basn drc valf. ekil 3.32de grlen direkt etkili basn drc valfteki yayn gerginlii (A)dan kacak akkann basncn drecek deere gre ayarlanr. Akkan (P) den girince ierideki pistonu yukarya (yaya) doru iter ve akkann basnc ile yayn

62

gerginlii birbirini dengeledii noktada piston durur ve aradaki boluktan akkan (A)ya basnc drlm olarak gider [1].

3.7.1.3.1. yollu basn drc valf Bu valfler de giri basncn nceden ayarlanm olan belli bir deere drmek iin kullanlr. kta istenilen basnca gre ayarlanr.

ekil 3.33. yollu basn drc valf. ekil 3.33de grld gibi, valfe (A)dan giren (Pe1) basncndaki akkan pistonu (F2) kuvveti ile yaya kar iter. Yayn gerginliine ve itme kuvvetine bal olarak (A)dan gelen hidrolik akkan piston ile gvde arasnda kalan dar kesitten, (B)ye geer.

3.7.1.3.2. ki yollu basn drc valf Bu valfler, girite yksek basntaki akkann basncn, kta drerek hidrolik sisteme gnderir [4].

ekil 3.34. iki yollu basn drc valf [3].

63

ekil 3.34de grld gibi yksek basntaki akkan valfe (P) noktasndan girer ve pistonu itmeye alr. Pistonun arkasndaki yayn itme kuvveti ile akkann itme kuvvetlerinin birbirini dengeledikleri noktada, pistonda valfin gvdesi arasnda kalan boluktan akkan devreye (dk basnl olarak) gnderilir [4].

ekil 3.35. Hidrolik skma ve delme devresinde basn drme valfinin kullanlmas. ekil 3.35deki hidrolik skma ve delme devresinde nce A silindiri paray skyor. Skma ilemi tamamlandnda B silindiri devreye girerek delme ilemini yapyor. B silindiri delme ilemine balad anda A silindirinde basn dmesi oluacaktr. Bu durumda i paras skma kuvveti azalaca iin matkap paray frlatabilir. A silindirindeki basnc (40 bar) sabit halde tutabilmek iin, A silindiri nne bir basn drc valf (5) konur. Skma ilemi tamamlanp basn 40 bara ulatnda basn drc valf kapanarak basnc sabit tutar. Daha sonra devreye B silindiri girer. B silindiri 70 barlk sistem basncnda hareket ederek delme ilemini tamamlar [3].

64

3.7.1.4. Kar denge valfi Kar denge valfi, isminden de anlald gibi dey konumda hareket eden bir pres tablasnn veya ar yk dengelemek ve kontroll olarak aaya inmesini salamak iin kullanlr. Bu valfler de normalde kapal valflerdir. Kar yklerin yerekiminin etkisiyle kontrolsz olarak aaya hzla inmesini nlemek iin kullanlr. Hidrolik motor devrelerinde de motor miline bal olan bir volana hareket verildiinde, volan kontrolsz dnmeye balayacaktr. Bu durumu nlemek iin motorun kna bir kar denge valfi konur. Volann hareketi kar denge valfinin almasna bal olacaktr. Valf ald zaman ancak volan hareket edebilecektir.

ekil 3.36. Kar denge valfi ve hidrolik devrede kullanlmas. ekil 3.36daki yk yukardan aaya inmeye balad zaman (A) hattnda akkann basnc ykselir. Bu akkan kar denge valfine girince ierideki pistonu yukarda bulunan yaya kar iter ve akkann (B)den kmasn salar. (A)dan akkan valfe girmedii zaman ierideki yayn tansiyonu nedeniyle (B)ye k kapal olduu iin ykn aaya kamas mmkn deildir. Bu srada yk olduu yerde bekler. Bu durumda ykn aaya inme miktar (A)dan girecek akkana bal olmaktadr [1] .

65

3.7.1.5. Servo basn valfi Bu valflerde, pompann bast akkann basnc giriteki elektrik sinyali ile orantl olarak drlp sisteme gnderilir.

ekil 3.37. Servo basn valfi. ekil 3.37de bir servo basn valfinin devrede kullanlmas gsterilmitir.

Burada; kontrol eleman olarak kullanlan valf srgs, (4) nolu gvdenin iindedir. Kontrol basncnn yars srgnn sol tarafndaki kesite, dier yars da sa bataki kesite etki etmektedir. Kontrol srgs (A) hattndaki basn sisteminin basncnn yarsna eriinceye kadar saa doru itilir. Elastik plka sapt zaman valf srgs dengeleninceye kadar kullanma basnc artar veya azalr. Valfin btn deerleri dardan ayarlanabilir. Giri akm ile kontrol basnc arasndaki iliki, giri sinyali sfr (0) ve basn da sfr (0) olduu zaman ayarlanr [4].

66

3.7.2. Yn kontrol valfleri Yn kontrol valfleri, hidrolik akkan ynlendirerek silindir veya hidrolik motorun istenilen ynde hareket etmesini salar. Hidrolik akkann nereye ve ne zaman gnderilmesi gerektii, yn kontrol valflerinin konum deitirebilmesi iin hangi metodun kullanlaca nceden kararlatrlr. Hidrolik sistemin fonksiyonlarn yerine getirecek zellikte yn kontrol valflerinin seilmesi gerekir. Valflerin seiminde; alma artlar, balant lleri, akkann debisi ve ekonomik olmas gibi faktrler de dikkate alnr. Her geen gn yeni ve komplike zellikleri olan valfler gelitirilmektedir. Otomatik tezghlarda elektro - hidrolik valfler ve servo valfler kullanlrken, basit sistemlerde de bu almaya elverili olan valfler kullanlr. Pompann bast akkan yn kontrol valfinden geerek silindir veya hidrolik motora gider, egzoz hattndaki veya dn hattndaki akkan da yn kontrol valfinden geerek depoya ynelir. Hidrolik motorlarn tek ynde dnmesi istendii zaman yn kontrol valfi kullanlmayabilir. Basn hattndan kan akkan direkt olarak motorun giriine balanr ve motordan kan akkan da depoya dner. Ancak silindirlerle elde edilecek ileri-geri hareketleri retmek iin mutlaka bir yn kontrol valfi gerekir [4]. Yn kontrol valflerinden bahsederken Normalde Ak ve Normalde kapal ifdeleri kullanlr. Bir valfe dardan uyar sinyali gelmedii durumda yani serbest haldeyken, basnl akkann n kapal ise, valfe normalde kapal valf denir. Bu srada valfin yaylar serbest haldedir ve dardan bir kuvvet uygulanmamtr [1].

ekil 3.38. Normalde kapal, 2/2lik yn kontrol valfinin hidrolik devre sembol

ekil 3.38de 2 yollu, 2 konumlu, normalde kapal yn kontrol valfinin hidrolik devre sembol gsterilmitir [3].

67

Bir valfe dardan bir uyar sinyali gelmedii zaman, basnl akkann n ak ise bu tip valflere normalde ak valf denir. Bu srada valfin yaylar serbest haldedir ve dardan bir kuvvet uygulanmamtr. Normalde ak ve normalde kapal ifdeleri; 2/2lik yn kontrol valflerinde ve 3/2 lik yn kontrol valflerinde kullanlr [1].

ekil 3.39. Normalde ak, 3/2lik yn kontrol valfinin hidrolik devre sembol

ekil 3.39 da 3 yollu, 2 konumlu normalde ak yn kontrol valfinin sembol gsterilmitir [3]. Hidrolik devrelerde kullanlan yn kontrol valfleri ifde edilirken nce yol says sonrada konum saysn belirtmek gerekir. rnein; 3/2 eklinde belirtilen bir valf 3 yollu, 2 konumlu bir yn kontrol valfini ifde eder. Valflerin zerinde hangi borunun balanacan belirten harfler vardr. Bunlar; P..........Basn hattn, pompadan gelen akkann balad yer R,S,T....Depoya dn hattn A,B,C....alma hatlar, silindir veya motora giden borularn baland yer L............Sznt hattnn baland yer X,Y,Z.....Akkann uyar sinyali olarak gnderildii pilot hatt eklinde belirtilir.

68

Hidrolik devre elemanlarn balarken ve sistemin montajn yaparken bu harflere dikkat etmek gerekir. Hangi borunun nereye balanacana yukardaki aklamalara gre karar vermek gerekir. Borular rasgele balanacak olursa sistemde byk kilitlenmeler ve problemler ortaya kar. Sistem fonksiyonlarn tam olarak yerine getiremez .

ekil 3.40. Hidrolik sistemde yn kontrol valfinin grev yapmas

ekil 3.40da grld gibi, yn kontrol valfi basnl akkan (A) durumunda silindirin sol tarafna gndermekte ve byk alana etki eden basnl akkan byk bir kuvvetle pistonu saa doru itmektedir. Silindirin sa kesitindeki akkan da ya deposuna gitmektedir. (B) durumunda ise, yn kontrol valfinin pozisyonu deitirilmitir. Bu srada valf orta veya merkez konumunu almtr. Bu pozisyon valfin normal pozisyonudur. Bu durumda valfe dardan herhangi bir etki yaplmamtr ve valfin her iki ucundaki yaylar serbest haldedir. ekil 3.40da grlen valfin merkez konumuna ak merkez ad verilir. Bu srada pompadan gelen basnl akkan yn kontrol valfinin iinden geerek ya deposuna gitmektedir. Valfin iinden ksa devre by-pass yapmaktadr. Akkann bu ekilde depoya dnmesi durumuna basnsz dn ad verilir. (C) durumunda ise, basnl akkan yn kontrol valfi tarafndan silindirin sa kesitine etki ettirilmi ve piston sola doru harekete geirilmitir. Piston sola doru ilerlerken silindirin sol tarafndaki akkan da ya deposuna yneltilmitir. Yn kontrol valfleri hidrolik devrede bulunan en nemli elemanlardandr. Grld gibi, silindirlerde dorusal hareketi kontrol etmek ve ileri-geri hareketi

69

retmek iin kullanlrken, hidrolik motorlarda da dairesel hareketin ynn saa veya sola doru dnecek ekilde kumanda etmekte kullanlr. Hidrolik motorlarda da valfin merkez konumunda akkan hidrolik motora gitmiyorsa herhangi bir dnme hareketi meydana gelmeyecektir. Yn kontrol valfleri; iki yollu ve iki konumlu (2/2), yollu ve iki konumlu (3/2), drt yollu ve iki konumlu (4/2), be yollu ve iki konumlu (5/2), yollu ve konumlu (3/3), drt yollu ve konumlu (4/3) eklinde snflandrlrlar [1].

3.7.2.1. ki yollu ve iki konumlu (2/2) valfler Genelde ak yollarnn alp-kapatlmasnda kullanlr. Yaygn olarak kullanlmazlar.

ekil 3.41. Makara kumandal, normalde kapal, 2/2lik yn kontrol valfi.

70

ekil 3.41de makara kumandal, normalde kapal 2/2lik yn kontrol valfi ve elemanlar gsterilmitir. Bu valflerde, P ve A olmak zere iki yol bulunur.

ekil 3.42. Tek etkili silindirin hareket ettirilmesinde 2/2lik yn kontrol. ekil 3.42de 2/2lik yn kontrol valfinin tek etkili silindirin hareketinde kullanlmas gsterilmitir.

3.7.2.2. yollu ve iki konumlu (3/2) valfler Genelde tek etkili silindirlerin hareketlerinde kullanlr. Normalde ak veya normalde kapal olabilirler.

ekil 3.43 Buton kumandal, normalde kapal, 3/2lik yn kontrol valfi.

71

ekil 3.43de buton kumandal, normalde kapal 3/2lik yn kontrol valfi gsterilmitir. Bu valfler P, A ve T olmak zere 3 yollu ve 2 konumludur.

ekil 3.44. 3/2lik yn kontrol valfi ile puntann ileri-geri hareketi. ekil 3.44de 3/2lik yn kontrol valfi kullanlarak puntann ileri-geri hareketinin salanmas gsterilmitir. Burada valfin kumandas pedalla gerekletirilir.

3.7.2.3. Drt yollu ve iki konumlu (4/2) valfler Drt yollu ve iki konumlu valfler genellikle ift etkili silindirlerde dorusal (ileri-geri) hareket elde ederken kullanlr.

ekil 3.45. Buton kumandal, 4/2lik yn kontrol valfi.

72

ekil 3.45de buton kumandal 4/2lik yn kontrol valfi gsterilmitir. Bu valfler P, A, B, T olmak zere drt yollu ve iki konumludur.

3.7.2.4. Be yollu ve iki konumlu (5/2) valfler Bu valflerin 4/2lik valflerden fark iki tane depo hattnn olmasdr. ift etkili silindirlerin hareket ettirilmesinde kullanlr. 4/2lik valflere gre daha ksa mrldr (Dayanmlar dktr). Bu nedenle hidrolik devrelerde 5/2lik valf yerine 4/2lik valf kullanlmas tercih edilir.

ekil 3.46. Pnmatik kumandal, 5/2lik yn kontrol valfinin kesiti ve ift etkili silindirin hareketinde kullanlmas. ekil 3.46da pnmatik kumandal, 5/2lik yn kontrol valfinin kesiti ve ift etkili silindirin hareketinde kullanlmas gsterilmitir.

73

3.7.2.5. yollu ve konumlu (3/3) valfler Bu valfler iki alma konumu, bir de merkez (ntr) konumu olmak zere konumludur.

ekil 3.47. Yay merkezlemeli, selenoid kontroll, 3/3lk yn kontrol valfinin konumlar. ekil 3.47de yay merkezlemeli ve elektromagnetik (selenoid) kontroll, 3/3lk yn kontrol valfinin ayr konumu gsterilmitir [3]. Bu valfe bir elektrik sinyali gelmedii srece yayn etkisi ile merkez konumu olan ntr pozisyonunu alr. Sa ve soldaki bobinlere elektrik sinyali gelmesi halinde ise dier konumlar alr. Bu valfler alternatifin gerekli olduu yerlerde kullanlr.

3.7.2.6. Drt yollu ve konumlu (4/3) valfler Drt yollu ve iki konumlu valfler de genellikle ift etkili silindirlerde ileri-geri hareket elde etmek amacyla kullanlr. ki alma konumu, bir de ntr konumdan meydana gelir [1].

ekil 3.48. Kol kumandal, 4/3lk yn kontrol valfi.

74

ekil 3.48de kol kumandal, yay geri dnl ve kapal merkezli 4/3lk yn kontrol valfi gsterilmitir. Ntr konumunda iken btn hatlar kapaldr. Silindire akkan gidemedii iin basn ykselir ve emniyet valfinden depoya dner. Birden fazla silindiri birbirinden ayr olarak altrrken kapal merkezli tipler tercih edilir. Ak merkezli yn kontrol valflerinde ise, pompadan gelen akkan merkez konumunda depoya yneltilmitir. Silindirde bir hareket meydana gelmez. Bu valflerde konum deitirirken veya dururken titreim ve sarsnt meydana gelmez [1]. izelge 3.3de drt yollu ve konumlu valflerin eitli merkez konumlar iin zellikleri gsterilmitir.

izelge 3.3. (4/3) valflerin merkez konumlar ve zellikleri [3].

75

3.7.2.7. Oransal yn kontrol valfleri Oransal yn kontrol valfleri, k bykln (akkan miktarn) giriteki elektrik sinyali ile orantl olarak ayarlamaktadrlar. Bu valfler, karmak bir proram ak iinde hidrolik alclarn hzn ve hareketinin ynn bir cihazdan yararlanarak kontrol ederler. alma prensipleri bakmndan servo valflere benzerler [4].

3.7.2.8. Servo valfler Servo kavram deiik ekillerde aklanabilir. Genel olarak kk bir giri sinyalinin byk bir k sinyaline dntrlmesi olarak tanmlanr. Servo sistemler deiik yerlerde kullanlr. En ok kullanlan ve bilinen uygulama alan otomobillerdir. Direksiyon zerine etki eden ok kk bir kuvvet, servo mekanizmalar kullanarak tekerleklerin zerine byk bir moment olarak intikal ettirilir. Hidrolik sistemlerde kullanlan servo valflerde de ayn prensip geerlidir. 0,08 Watt gibi kk bir kumanda sinyali servo sistemlerle hidrolik elemanlara 100 KWlk bir g kadar etki eder. Servo valfler, oransal valflerde elektro-hidrolik dzenlemeler iin kullanlr. Hidrolik sistemde kullanlan servo valfler genellikle yk altnda belirli bir pozisyonu srekli olarak muhafaza etmek veya belirli hz dzenli olarak muhafaza etmek amacyla kullanlr. Genellikle kontrol ve dzenleme kelimeleri rastgele kullanlmaktadr. Kontrol kelimesinin dzenleme teknii (Regulating Technology) asndan anlam, belirli bir sistemden verilen nominal deere karlk gerek bir deerin elde edilmesidir. Kontrol (control) kelimesi hidrolik sistemlerde kumanda etme, sevk ve idare etme veya elemanlarn grevlerini yapmas iin bir sinyal gnderme eklinde aklanabilir. Dzenleme (Regulation) kelimesinin anlam ise, verilen bir teorik deerin karlnda gerek bir deerin elde edilmesi ve sonucun srekli kontrol edilmesidir. Sonuta elde edilen deer devaml llr ve teorik deerle karlatrlr. Eer gerekleen deerle teorik deerler arasnda bir fark meydana gelirse, bu fark kadar bir sinyal retilir. Bu sinyal sistemi etkileyerek teorik deerin gerek deere eit olmasn salar.

76

Servo valflerde kk bir elektrik giri sinyali, analog devrelerden geerek basn, ak miktar (debi) gibi bir sinyale dnr. Bu sisteme dzenleme amacyla daha yksek basnta ve daha ok akkan gnderilerek sonuta istenilen deerler elde edilir [4].

3.7.2.8.1. Servo yn kontrol valfi

ekil 3.49. Servo yn kontrol valfi.

ekil 3.49de bir servo yn kontrol valfinin kesiti grlmektedir. Bu servo valf iki kademeden meydana gelmektedir. Birinci kademede kontrol motoru (1), ile hidrolik kuvvetlendirici (2) bulunmaktadr. Kontrol motoru, daima mknats (3), kumanda bobinleri (4) ve elastik plkal rotor (5) gibi elemanlardan meydana gelen birinci kademede kk bir akm sinyali elektrik plkalar yardmyla oransal olarak bir harekete dntrlr. Elastik plkalar ve endvi tek paradr. Bu paralar ok ince kenarl olup, elastik boru (6) zerine yayl olarak tesbit edilmitir. (6) nolu boru ayn zamanda kumanda motorunun hidrolik akkana kar szdrmazln salanmaktadr. Bir akm sinyali verildii zaman kumanda bobini harekete geer ve endviyi borunun yay

77

kuvvetine kar saptrr. Sapmann yn ise, giri akmnn kutuplar tarafndan tayin edilir. Boru zerinde meydana gelen momentle esnek plkalarn sapma miktar, kumanda akmnn deeri ile orantldr. Akm kesildii zaman geri ekme yay boruyu ve esnek plkay merkez konumuna getirir. ortamda szdrmazln salanmas. Elastik plkalardaki sapmann bykle dntrlmesi (2) nolu Bu tip kumanda motorunun moment iletiminde u avantajlar vardr: Srtnme olmamas, dk ataletin olmas ve hidrolik

kuvvetlendirici sayesinde meydana gelir. Hidrolik kuvvetlendirici olarak burada memeesnek plka sistemi kullanlmtr.

ekil 3.50. Servo valflerin alma prensibi

ekil 3.50de servo valflerin alma prensibi gsterilmitir. Burada iki sabit meme (D1) ile iki tane ayarlanabilen (D2) memesi vardr. Her iki bata bulunan (Pk) kontrol basnlar D1 ve D2 memelerinden geerek esnek plkaya etki ederler. Meme kesitlerinin eit olmas halinde, meme ayarlaryla eit basn dmeleri meydana gelir. (P) elastik plkasnn sapmas ile memeler arasndaki mesafeler deiir.

3.7.3. Ak kontrol valfleri Hidrolik sistemde kullanlan ak kontrol valflerine hz ayar valfleri veya hacim kontrol valfleri de denilmektedir. Bu valflerin grevi, hidrolik sistemde silindir veya motorlara gidecek akkan miktarn ayarlamak ve bylece hz kontroln yapmaktr. Pompann debisini her zaman belirli deerlere drmek veya artrmak mmkn olmayaca iin silindir veya motora giden akkann debisini bir ak kontrol valfi ile

78

ayarlamak gerekir. Akkann debisini (Q), silindirin kesit alann (A) ve piston hzn da (V) olarak alrsak, bu deerler arasndaki iliki; V= Q A (m/s) eklinde ifde edilebilir. Burada ak olarak grlmektedir ki, silindirin kesit alan sabit kalacana gre hzn arttrlmas veya azaltlmas dorudan doruya akkann debisine bal kalmaktadr. Burada ak kontrol valfleri akkann debisini ayarlamak amacyla kullanld iin, ak kontrol valflerine Hz kontrol valfleri denilmektedir [4]. Ak kontrol srasnda ak hzna; Ak kesiti (valfin ayarlanan kesiti), Ak kesitinin ekli(dairesel, karesel veya gen) Kesiti ayarlanan ak hattnn boyu, Akkann giri ve ktaki basn fark, Akkann vizkositesi (cSt, scakla bal olarak )

gibi faktrler etki eder. Hz ayar valfinin istenilen fonksiyonlar yerine getirebilmesi iin yukarda saylan faktrleri gz nne almak gerekir.

3.7.3.1. Basit ak kontrol valfi

Bu valfler piston hznn veya hidrolik motor hznn kritik olmad hallerde kullanlr [1].

ekil 3.51. Basit ak kontrol valfi [3].

79

ekil 3.51de basit ak kontrol valfi ve hidrolik devre sembol gsterilmitir. Bu tip ak kontrol valflerinde ak kesiti bir vida ile ayarlanr. Akkann bir yerden dier tarafa giderken vidayla kontrol edilen kesitten gemesi gerektii iin istenilen hzda hareket elde edilir.

3.7.3.2. ek valfler ek valfler akkann tek ynde hareket etmesini salayan elemanlardr. Yayl veya yaysz olarak yaplrlar. Yayl olanlarda akkan yay itecek deerde bir itme yapt zaman ek valf alr ve akkana yol verir [1].

ekil 3.52. ek valfin ii yaps. ekil 3.52de ek valfin i yaps grlmektedir [3].

ekil 3.53. Deiik ek valf tipleri [4]. ekil 3.53de deiik ek valf tipleri gsterilmitir. ek valfler; bilyal, konik paral gibi deiik ekillerde yaplabilirler. nemli olan akkann tek ynden gemesini nlemek ve serbest ynden geldii zaman da akn nn amaktr [1].

80

3.7.3.3. Uzaktan uyarl ek valfler Bu valflere pilot kontroll ek valfler de denir. Uzaktan gnderilen basnl akkann belirli bir yerde grev yapmas halinde bu hatta, pilot kontrol hatt denir. Bu valflerle silindir pistonlarn farkl noktalarda durdurmak mmkndr. Pilot kontroll ek valfler akkann tek ynde gitmesine izin verirken, dier ynden gelen akkan bloke eder. Akkan dier taraftan da ynlendirebilmek iin klavuz (pilot kontrol) hattndan bir uyarnn yaplmas gerekir [4].

3.7.3.4. ek valfli ksma ventili Bu valflerin iinde bir ek valf, bir de ksma valfi-ksma ventili bulunur. Akkan tek ynden giderken ek valften geemez ve vida ile ayarlanan kesitten gemek zorunda kalr ve bu ekilde kontroll olarak hareket etmi olur. Akkan ters ynden gelecek olursa bu sefer ek valfin serbest ynnden girecei iin hem ek valften geebilir hem de vida ile kontrol edilen kesitten geebilir. Bu yndeki harekette akkan kontrolsz olarak ilerler. Viday ilerletip kesiti tamamen kapatsak bile ek valften akkan geecektir. Bunlar genellikle sistemdeki basncn ok az deitii ve hz deiimlerinin nemli olmad durumlarda kullanlrlar.

3.7.3.5. Yavalatma valfi Bu valfler piston hznn kursun belirli yerlerinde yavalamasn veya hzlanmasn salamak iin kullanlr. Ak kesitinin bymesi veya klmesi kullanlan kamn ekline baldr. Pistonun hznn artmas istendii zaman ak kesitini byltecek ve piston hzn azaltrken de ak kesitini kltecek ekilde kamn profili hazrlanr. Kamn zerinde bir makara dnerek hareket eder. Piston koluna bal olan kamn etkilemesi ile hzn deimesi salanr.

81

Yavalatma valflerinde 2/2lik valf kullanlabilir. Normalde kapal valf kullanldnda kamn etkilemesiyle kesit byr ve piston hzlanr. Normalde ak 2/2lik valf kullanld zaman kamn arpmasyla ak kesiti kapanr, daha az akkan gider ve pistonun hz der.

3.7.3.6. Veya valfi Veya valfi hidrolik devrelerde basnl yan iki ayr yerden gnderilmesi halinde tek k verir. Bu nedenle bir makinann iki ayr yerden alternatifli olarak altrlmas gerektiinde bu valfler kullanlabilir.

ekil 3.54. Veya valfi. ekil 3.54de grld gibi (P1) veya (P2)den gelecek akkan (A)ya geebilecek ve bylelikle tek bir k salanm olacaktr.

3.7.3.7. Ak kontrol metotlar Hidrolik sistemde silindir veya motorlara gnderilen akkann uygun ak kontrol metotlar kullanlarak ynlendirilmesi gerekir. Ak kontrol; hidrolik alcya giden akkann kontrol, hidrolik alcdan kan akkan kontrol ve silindire (hidrolik alcya) giden akkann bir ksmnn ya deposuna gnderilerek yaplan ak kontrol olmak zere ekilde yaplabilir.

82

3.7.3.7. 1. Hidrolik alcya giden akkann kontrol (Meter-in) Bu metot da, hidrolik silindir veya hidrolik motora giden akkan ak kontrol valfinden istenilen miktarda ayarlanarak gnderilir. Silindir veya motordan grevini tamamladktan sonra dnen akkan ek valfin serbest tarafndan geerek depoya ynelmektedir. Dn serbest olmakta ancak hidrolik alclara giden akkan kontrol edilmektedir. Akkan miktarn ayarlayarak hz kontrol yaplm olur. Bu tip kontrole hidrolik literatrnde Meter-n ad verilir ve genellikle bir ykn aa-yukar hareketini salayan devrelerde tercih edilir.

ekil 3.55. Hidrolik silindire giden akkann kontrol (Meter-n). ekil 3.55de Meter-n kontrol metodu gsterilmitir.

ekil 3.56. Meter-in kontroln hidrolik devre sembol.

83

ekil3.56da grlen Meter-in kontrol metodunda basnl akkan (A)ya giderken ek valften geemeyecek, ayarlanan kesitten silindire gidecektir. Piston soldan saa doru giderken hz silindire giren akkann miktarna bal olacaktr. Akkan silindiri terkederken ek valften serbest olarak geecektir. Ayn ekilde (B)den giren basnl akkan da kontroll olarak silindire girecektir.

3.7.3.7.2. Hidrolik alcdan kan akkann kontrol (Meter-out) Bu tip kontrol metodunda, silindire akkan serbest olarak girmekte, ancak silindiri terk eden akkan ek valften geemeyecei iin ayarlanan kesitten geirilmektedir. Bylece ak kesiti klp bylterek hz kontrol yaplmaktadr. Ykn kamaya meyli olduu durumlarda bu metodme tercih edilir.

ekil 3.57. Hidrolik alcdan kan akkan kontrol (Meter-Out). ekil 3.57de Meter-Out kontrol metodu gsterilmitir. Bu metodun ok fazla kullanm alan yoktur.

ekil 3.58. Meter-Out kontroln hidrolik devre sembol.

84

ekil 3.58da grlen Meter-Out kontrol metodunda, akkan ek valften serbest olarak geerek (A)ya gelir ve silindirin sol kesimine girer. Piston saa doru hareket ederken (B)den kan ya ek valften geemez, ancak ak kontrol valfinin ayarlanm kesitinden kontroll olarak depoya dner. Bylece pistonun hz kan akkann miktar ile kontrol edilmi olur.

3.7.3.7.3. Silindire giden akkann bir ksmn ya deposuna gndererek yaplan ak kontrol (Bleed-off) Bleed Off ad verilen bu kontrol metodunda, hidrolik alaclara giden akkann bir ksm ya deposuna gnderilmektedir. Bu tip kontrol ekli, ykn kamaya meyli olduu yerlerde kullanlmaz.

ekil 3.59. Beed Off kontrol metodu ekil 3.59de Bleed Off kontrol metodu gsterilmitir.

3.8. Hidrolik Akmlatrler Hidrolik akmlatrler, devrede gerektiinde kullanlmak zere basnl akkan (Hidrolik enerjiyi) depo eden ve ihtiya annda devreye hemen sokan bir elemandr. Hidrolik sistemde baz hallerde belirli ilemleri yaparken daha fazla akkana ihtiya duyulur. Bu gibi artlarda devrede ikinci bir pompa kullanmak yerine bir hidrolik akmlatr kullanmakla bu fazla akkan temin etmek mmkn olacaktr.

85

Arada srada gerekli olan ilve akkan temin etmek iin ikinci bir hidrolik pompay devrede bulundurmak ekonomik olmaz. Bunun yerine uygun kapasitede bir hidrolik akmlatr devreye ilve edilir. Hidrolik akmlatrlerin alma prensibini u ekilde aklamak mmkndr: Hidrolik akmlatrn st ksmndan normal doldurma basncnda azot gaz uygun ekilde doldurulur. Azot gaznn doldurma basnc, kullanlan akmlatrn cinsine gre deiir. Azot gaznn akmlatre doldurulmas srasndaki basncn maksimum alma basncna oran pistonlu akmlatrlerde 1/10 kadar, diyaframl (Mambranl) akmlatrlerde 1/10 kadar ve balonlu akmlatrlerde ise 1/4 kadar alnr. Mesel, en byk alma basnc 100 bar ise, kullanlacak olan balonlu akmlatre doldurulacak azot gaznn basncnn 25 bar olmas uygun olacaktr. Hidrolik pompa alt zaman belirli basntaki akkan btn sisteme dalr, bu arada pompa ile yn kontrol valfi arasnda bulunan hidrolik akmlatrn giri az ak olduundan ve ieride ok dk basnta gaz bulunduundan, AKIKAN KOLAY YOLU TERCH EDER KURALINA UYARAK yksek basntaki akkan akmlatre girmeye balar. Gazlar skabilen akkan olduundan ieriye akkan girdike gaz geriye ekilmeye devam eder ve bu arada hacmi klrken basnc ykselmeye balar. Bu ilem, bir mddet devam eder. Gazn basnc ile akkann basnc birbirine eit olduu zaman akmlatre akkan giremeyecektir. te bu srada akmlatrn iine dolan yan miktar akmlatrn kapasitesi olacaktr. eriye akkan dolduktan sonra ve basnlar dengelendikten sonra akkan sisteme gitmeye devam edecektir. Sistem alrken basnta bir miktar dme meydana gelecek olursa akmlatrn iindeki gazn basnc bir an iin akkann basncndan daha yksek olaca iin, balonun iindeki azot gaz genlemeye balayacak ve ierideki yan bir ksmn darya atacaktr. Zaten bizim de istediimiz sonu budur. Basnta bir dme meydana geldiinde bu durum akmlatrn telafi etmesi istenmekteydi. Ayrca alma srasnda akkann iinde bir ok dalgas meydana geldiinde akkann bir ksm akmlatre girerek ierideki gaz biraz sktrarak devrede bir tahribat meydana gelmesi nlenir. Darbeli almalarda meydana gelen bu oklar ve basn dalgalanmalar bu eleman tarafndan zararsz hale getirilir ve oklar absorbe edilir [1].

86

Hidrolik sistemlerde kullanlan akmlatrler; arlk etkili, yay etkili, pistonlu, balonlu ve diyaframl olmak zere snflandrlrlar.

3.8.1. Arlk etkili akmlatrler Arlk etkili akmlatrler, hidrolik sistemlerin ilk kullanld yllarda kullanlan akmlatrlerdir. Gnmzde hemen hemen hi kullanlmamaktadr.

ekil 3.60. Arlk etkili akmlatr. ekil 3.60de arlk etkili akmlatr kesiti grlmektedir. Bu tip akmlatrlerde belirli miktarlardaki arlklar kullanlarak akkan zerinde basn oluturulur. Sistemde akkan gerekli olduu zaman kullanlan arlklarn oluturduu basntan yararlanlarak sisteme basnl akkan sevk edilir.

3.8.2. Yay etili akmlatr Yay etkili akmlatrler de yaygn olarak kullanlmazlar. Bunlarda akkan sisteme sevk etmek iin bir yay kullanlr.

ekil 3.61 Yay etkili akmlatr.

87

ekil 3.61de yay etkili akmlatrn kesiti grlmektedir. Burada akmlatre dolan akkan, basncn etkisiyle yay sktrr. Sistemdeki akkann basnc dnce yay sistemi besler.

3.8.3. Pistonlu akmlatrler Pistonlu kullanlr [3]. Pistonlu akmlatrler, byk miktarlarda akkana ihtiya duyulan sistemlerde yaygn olarak kullanlr. Bunlarda gazn basncnn en yksek alma basncnn oran 1/10dur [1]. akmlatrler ok kullanlan bir akmlatr eididir. Bu

akmlatrlerde, sktrlnca yanma ve patlama tehlikesi olmad iin azot gaz

ekil 3.62. Pistonlu tip akmlatr [3].

ekil

3.62de

pistonlu

akmlatrn

kesiti

grlmektedir.

Bu

tip

akmlatrlerde st tarafta azot gaz ve alt tarafta da ieriye dolan hidrolik akkan bulunur. Bu ikisinin birbirine karmamas iin uygun ekilde bir piston kullanld iin bu tip akmlatrlere pistonlu akmlatr ad verilmitir. Aadan ieriye girmek isteyen basnl akkan pistonu yukarya doru iterek n tarafta bulunan azot gazn yukarda sktrr ve basncn ykseltir. Yan basnc ile azot gaznn basncnn birbirini dengeledii anda piston durur, herhangi bir nedenle basnta dme meydana geldiinde n taraftaki azot gaz genleerek ierideki akkan sisteme basar.

88

3.8.4. Balonlu akmlatrler Balonlu akmlatrler gnmzde en ok kullanlan ve uzun mrl bir akmlatr eididir. Szdrmazlk zellikleri ok yksektir. Hzl almalar nedeniyle yaygn olarak tercih edilirler. Gaz ile akkan esnek bir balonla birbirinden ayrlmtr. Gaz basnc ile maksimum alma basnc arasndaki oran 1/4tr.

ekil 3.63. Balonlu tip akmlatr [3]. ekil 3.63de balonlu akmlatrn kesiti grlmektedir. Balonlu

akmlatrlerde azot gaz esnek bir balonun iine doldurulur, gaz genleerek btn i ksm kaplar. eriye hidrolik akkan girdiinde geriye doru skr ve belirli miktarda ya ieriye aldktan sonra durur, bekler. Yan basncnda bir dme meydana gelince hemen gaz genleir ve ierideki yan bir ksmn veya tamamn sisteme basar [1].

3.8.5. Diyaframl akmlatrler Diyaframl akmlatrlerin alma sistemleri de balonlu tip akmlatrlere benzer. Balonlu tip akmlatrlerde balonlar gaz ile doldurulunca genleirler. Fakat,diyaframl akmlatrler esnerler. ok yksek basn gereken sistemlerde kullanlmazlar. Bunlarda da gazn basnc ile en yksek alma basnc arasndaki oran 1/10dur.

89

ekil 3.64. Diyaframl tip akmlatr [3].

ekil 3.64de diyaframl akmlatrn kesiti grlmektedir. Bunlarda tpn iinde elastik bir diyafram yerletirilmitir. Sistemdeki yksek basnl akkan (ya) tp ierisine girdiinde diyafram esneyerek ieriye belirli miktarda (kapasitesi kadar) akkan alr. Sistemdeki akkann basncnda bir dme meydana geldiinde diyafram esneyerek ierideki akkann bir ksmn veya tamamn sisteme basar. Diyaframl akmlatrler kk hacim deimelerine, oklara ve titreimlere engel olmak iin kullanlacak ideal akmlatr tipleridir.

3.8.6. Hidrolik akmlatrlerin grevleri Hidrolik sistemde akmlatrlerin grevlerini aadaki ekilde sralamak mmkndr: Hidrolik sistemde darbeli alma srasnda meydana gelen oklar absorbe etmek. Hidrolik devredeki kaaklar nedeniyle basnta meydana gelecek dmeleri dengelemek, basncn belirli seviyede kalmasn salamak. Devrede sdan doan genlemeleri zararsz hale getirmek. Devredeki hidrolik pompann aniden devreden kmas halinde sistemi belirli bir sre beslemek Hidrolik pompann bast akkana ilve olarak gerektiinde sisteme ek akkan basmak. [1].

90

3.9. Istc ve soutucular Hidrolik sistemlerde; souk ortamlarda veya sistemi ilk altrma srasnda ya alma scaklna getirmek iin stclara, devrede eitli noktalardaki basn dmeleri bir miktar enerjinin sya dnmesine ve yan snmasna neden olacandan bu snn darya atlmas iin de soutuculara ihtiya duyulur.

3.9.1. Istclar Istclar, souk ortamlarda veya devreyi ilk altrma srasnda ya alma scaklna getirmek iin kullanlrlar. Istma ilemi, depo ierisine konulan elektrikli stma ubuklar ile gerekletirilir. Istma yaplrken birim alana verilen snn fazla olmamasna dikkat edilmelidir. Aksi halde ya fazla snacak ve karbonizasyon oluacaktr. Madensel yalar iin en ok g 2 Watt/cm2yi gememelidir. Fosfat-ester ve su-glikol zeltilerinde ise, 0-0,7 Watt/cm2 arasnda olmaldr. Istcnn sadece evresini stmakla kalmayp tm ya stmasn salamak iin, kk bir pompa veya kanatl bir kartrc ile snan ya depo ierisinde dolatrlmaldr. Bir hidrolik sistemde ortalama olarak s retimi, sistemin giri gcnn % 20si kadardr. Ortalama s iletim katsays da k= 8,51 W/m2 0C arasnda alnabilir. Bu deerlere ve sistemin alma scaklklarna gre, sistem iin gerekli stma veya soutma yzeyi hesaplanabilir.

3.9.2. Is deitiriciler (soutucular) Bir hidrolik devrede eitli noktalardaki basn dmeleri bir miktar enerjinin sya dnmesine ve yan snmasna neden olur. Eer evreye yaylandan fazla s oluuyorsa yan scakl ykselecektir. Bu durumda yan soutulmas gerekir. Devreye konulacak bir soutucu, ya scaklnn belirli bir deerden yukar kmasn nler. Hidrolik devrelerde hava soutmal ve su soutmal s deitiriciler kullanlr.

91

3.9.2.1 Hava soutmal s deitiriciler Hava soutmal s deitiricilerinde sistemden dnen ya, zerine hava flenen borulardan geirilerek soutulur. Hava soutmal s deitiricilerinde soutucu olarak kullanlan havann, atmosferde bol ve masrafsz olmas hava soutmal s deitiricilerinin avantajdr. Hava fleyicileri dardan tahrik edildii iin devrede bir miktar ek grlt kanlmazdr. Motor mili zerine taklm olan hava fleyici, havay kvrlm borular zerine gndererek ya soutur. Bu kvrlm borular, scakl den ya depoya gnderir.

3.9.2.2. Su soutmal s deitiriciler Su soutmal s deitiricilerinde soutulmas istenilen ya borular iinde akarken, dnda da soutucu akkan (su) dolar. Soutucu akkan ile ya arasndaki scaklk fark byk olabileceinden, soutma gleri hava soutmalya gre daha yksektir [5].

ekil 3.65. Su borulu ya soutucu [7].

92

ekil 3.65de su borulu ya soutucu grlmektedir. Su borulu ya soutucular, iinden akkan geen bir d boru ile snrlanan ve soutma suyunun getii, bir dizi birbirine bal ince bakr borudan oluur [4].

3.10. Hidrolik Filtreler Hidrolik sistemde akkann iine karan yabanc maddeleri, alma srasnda anan metal paracklarn ayrmak ve sisteme daha temiz akkan gndermek amacyla filtreler kullanrlar. Ksaca hidrolik akkann temizliini salamak iin devreye taklr. Bunun yannda yabanc paracklar temizlenmedii ve uzaklatrlmad zaman hassas devre elemanlarnda tkanmalara ve ok byk problemlere yol aabilecei unutulmamaldr. retici firmalar hidrolik pompa ve motorlarda ve dier elemanlarda msaade edilen kirlilik derecelerini tablolarda mikron cinsinden belirtirler. Buradan kullanlacak filtrelerin szme kapasiteleri ve seilecek filtrenin zelliini tespit etmek mmkn olur. Hidrolik pompa ve motorlarda tavsiye edilen szme hassasiyeti 10 mikrondur. Filtrelemenin gayesi, sistemde bulunabilecek kk paracklarn miktarn sisteme zarar vermeyecek dereceye indirmek ve bylece alan devre elemanlarnn anmasn nlemek ve mrn. Hidrolik devrelerde kullanlan filtreler kullanldklar yerlere gre, emi hatt filtresi,basn hatt filtresi ve dn hatt filtresi olarak snflandrlrlar.

3.10.1. Emi hatt filtresi Emi filtreleri isminden de anlalaca gibi hidrolik devrede emi hatlarna taklr. Ya haznesinden pompann ektii akkann temizlenmesini ve bylece sisteme daha temiz akkann gnderilmesini salar. Bunlarn tek dezavantajlar tkandklarnda pompann emiini gletirmesi ve kavitasyon olayna sebep olmasdr. Bunu nlemek iin nispeten kaba filtreler kullanlr ve magnetik ayrc olarak yaplrlar [1].

93

ekil 3.66. Emi hatt filtresi. ekil 3.66da emi hatt filtresinin bir hidrolik devrede kullanlmas gsterilmitir. Burada emi hatt filtresi pompa ile depo arasnda, depo dna veya depo ierisine konulabilir. Bu filtrelerin hassasiyetleri 50-70 mikron mertebesindedir [3].

3.10.2. Basn hatt filtresi Basn hatt filtresi, pompadan kan akkan hattna taklr. Bu filtrelerin

maksimum alma basncna dayankl olmas gerekir. Bu filtreler hidrolik silindir, hidrolik motor ve hidrolik valflerin kirli akkandan zarar grmesini nlemek iin kullanlrlar. Yksek basnla kar karya kaldklar iin mukavemetli malzemelerden yaplrlar. Bu nedenle mliyetleri de yksektir. Filtreye paralel olarak bir de ek valf konulur. By-pass yaparak filtrenin tkanmas halinde akkan hareketinin ek valf zerinden yaplmas salanr [1].

94

ekil 3.67. Basn hatt filtresi. ekil 3.67de basn hatt filtresinin bir hidrolik devrede kullanlmas gsterilmitir. Bu filtrelerin hassasiyetleri 1-5 mikron mertebesindedir .

3.10.3. Dn hatt filtresi Bu filtreler dk basn filtresi adn da alrlar. Sistemden dnen ve nispeten kirli olan akkan filtre etmek amacyla kullanlr. Sadece dn hatt filtresi konulmas halinde baz problemler meydana gelebilir. nk bu filtreler sadece dn hattndaki akkan filtre ederler ve pompaya, valflere ve silindirlere giden akkann kirli olarak gitmesine engel olamazlar. Bu filtreler dierlerine gre nispeten ucuzdurlar. Dn filtresinin tkanmas halinde sistemin kilitlenmemesi iin bir ek valfle By-pass yaptrlr. Normal olarak akkan filtreden geirilir, ancak filtre tkandnda ek valfin yayn iter ve depoya dner [1].

95

ekil 3.68. Dn hatt filtresi. ekil 3.68de dn hatt filtresinin bir devrede kullanlmas gsterilmitir. Bu filtrelerin hassasiyetleri ise 10-20 mikron mertebesindedir [3].

3.10.4. Filtreleme derecesi ve basn dm Basn dm filtrelerin cinsine ve kullanlan filtreleme elemannn tipine gre eitli basn ve debi iin retici firmalar tarafndan yaplan deneyler sonucu belirlenmitir. Kullanlacak olan filtreden akkann gemesi srasnda ne kadarlk bir basn dmesi meydana gelecei bilindii zaman gerekli tedbirler alnr. Filtreleme derecesi hassaslatka, yani daha kk szme kapasitesindeki filtrelerde basntaki dme miktar daha ok olur.

3.10.5 Filtre seiminde dikkat edilecek hususlar Filtrenin szme kapasitesi (Mikron olarak) Filtre edilecek akkann debisi (litre/dak. olarak) Basn dm (Bar) Filtreleme eleman cinsi (Kat, metal, Sentetik fiber, naylon, selloz fiber, seri haldeki metal diskler, cam fiber...) Ekonomik oluu alma basnc

96

alma scakl Kullanlacak yan viskozitesi.

3.10.6. Filtrelerin bakm ve temizlii Filtreler retici firmalarn tavsiyelerine uygun olarak ve alma artlarna gre belirli aralklarla temizlenmeli veya zaman gelince yenisiyle deitirilmelidir. Kullanlacak akkann temiz tutulmas ve iine yabanc maddelerin girmemesi iin ya tanknn st skca kapatlmaldr. Filtreyi temizlerken ayr ve temiz bir kab bulundurulmal, metal telli filtreler temizleyici akkann iinde 30 dakika tutulmaldr. Daha sonra sulu hava tabancas ile i ve d ksm temizlenmeli ve sonra da sadece hava tabancas ile temizlenmelidir. Filtreyi temizledikten sonra temiz bir naylon kab iinde muhafaza etmek gerekir. Baz filtreler temizlendikten sonra kullanlabilirken bazlar da kirlenince atlr ve yenisi alnr. Filtrelerin kirlendikleri zaman uyar sinyali gnderen tipleri de vardr. Bunlara endikatrl filtreler denir. nsan vcudundaki bbreklerde endikatrl filtreler gibi alrlar. Kan szerler ve kirlendikleri zaman iinde bir yabanc madde bulunup tkand zaman sanc sinyali vererek ilgili kiiyi uyarrlar. Endikatrl filtreler de tkand veya kirlendii zaman bir ses, bir k veya renk sinyali vererek gerekli uyary yaparlar.

3.11. Szdrmazlk elemanlar Hidrolik sistemde ya kaaklarn nlemek ve verimi ykseltmek amacyla szdrmazlk elemanlar kullanlr. Ayrca hidrolik devreye dardan yabanc maddelerin girmesini nlemek de szdrmazlk elemanlarnn grevidir. Bu amala deiik ekillerde ve zellikte szdrmazlk elemanlar gelitirilmektedir. Bu konudaki almalar her geen gn beraberinde daha uzun mrl daha ekonomik ve daha gvenilir szdrmazlk elemanlarnn retimini salamtr. Hidrolik silindirlerde akkann etki ettirildii basnl blge ile dier kesitin birbirinden iyice ayrlm olmas ve aradan ya kaaklarnn olmamas gerekir. Basnl blge ile basnsz blgenin yani

97

silindirin her iki kesitinin veya pistonun iki ayr yznn birbirinden tamamen tecrit edilmemesi halinde basnl ksmdan dier tarafa akkan kamaya balar ve silindirin verimi der. Pistonun ileri-geri hareketlerini yaparken boazdaki keelerden ve szdrmazlk elemanlarndan da ya szntlarnn olmamas ve dardan da ieriye piston kolu tarafndan yabanc maddelerin sokulmamas gerekir. Bu amala alma artlarna ve basnca gre deiik tipte szdrmazlk elemanlar retilmektedir. Son zamanlarda memleketimizde de memnuniyet verici sonular alnmakta ve dnya standartlarnda ve kalitesinde szdrmazlk elemanlar retilmektedir. Ya kaaklarnn nlemesi nemli bir ekonomik olaydr. Srekli szan yalar bir mddet sonra sistemde akkann tkenmesine yol aar ve yeniden depoya ya ilve edilmesini gerektirir. Bu durum insandaki kan kayb gibidir. Srekli kan kayb insann lmne yol aar, ve bu nedenle kanama olunca hemen bunun nlenmesi cihetine gidilir. Hidrolik devrede de ya szntlar hem ilve masrafa yol acar hem bir mddet sonra sistemin verimini drr ve alamaz hale getirir hem de evrenin kirlenmesine yol aar. Szdrmazlk elemanlarnn lleri standarttr. Kullanma snrlarn belirlerken basn, kayma hz ve snn yannda; yzeylerin ileme toleranslar hassasiyeti, yataklama boluu ve meydana gelen pislikler de dikkate alnmaldr. Bu konuda da retici firmalarn tavsiyelerine uymak ve belirtilen artlarda szdrmazlk elemanlarn kullanmak en ideal sonularn alnmasnda ve kullanlan contalarn daha uzun mrl olmasnda etkili olacaktr.

ekil 3.69. Hidrolik sistemlerde kullanlan szdrmazlk elemanlar.

98

ekil 3.69da hidrolik sistemlerde kullanlan eitli szdrmazlk elemanlar gsterilmitir. alma artlarna uygun olarak gelitirilen szdrmazlk elemanlar kullanldnda, ok pahal makine ve aralarn verimli almas salanacaktr. Makine fiyatyla kyaslanmayacak kadar ucuz olan szdrmazlk elemannn doru seilmesi makinann istenen randmanda almasn temin edecektir. ok deiik ve zor artlar iin (ok scak ortamda, ok hzl harekette, ok byk kuvvetlerin iletiminde) kullanlacak olan szdrmazlk elemanlarnn ekli ve zellii ok nemlidir. Hidrolik devrelerde genellikle yksek basnta alld iin bu artlara uygun olan szdrmazlk elemanlar kullanlr. Szdrmazlk elemanlar; keeler ve O-ringler olarak snflandrlr.

3.11.1. Keeler Keeler hareketli paralar arasndaki szdrmazl salamak amacyla kullanlr. Hidrolik silindirlerde pistonun ileri ve geri hareketi srasnda szdrmazl salamak iin keeler kullanlr. Keelerin altklar yzeylerin ok temiz ve przsz olmas, ok iyi ilenmi, talanm ve honlanm olmas gerekir. Aksi halde yzeylerdeki przler keenin srtnen yzeylerinde anmalara yol aar.

ekil 3.70. Hidrolik piston ve piston kollarnda kullanlan conta takmlar.

ekil 3.70de hidrolik piston ve piston kollarnda kullanlan conta takmlar gsterilmitir. Piston ve piston kollarnn szdrmazln salamak amacyla MANET ad verilen conta takmlar kullanlr. Bu manetler hidrolik ya, su ve benzeri karm

99

ve svlara kar dayankl zel dokulu bezden ve lastikten yaplrlar. Bu takmlar szdrmazl en st dzeyde ve uzun sreli olarak salarlar. Piston kolunun eksantrik yklenmesinde, basn darbelerinde, basncn sk sk deimesinden oluan hzl hareket, yn deiimi ve s deiikliklerinde de emniyetle kullanlrlar. Bunlarn lleri standart olup eitli aplarda retilen piston conta takmlar basncn 250 bar, 400 bar ve snn -30 0C ile +120 0C arasnda olduu durumlarda kullanlrlar.

3.11.2. O-ringler (szdrmazlk halkalar) O-ringler, genellikle hareketsiz paralar arasndaki szdrmazl salar. Hidrolik pompalarn flalarnn montajnda szdrmazl salamak iin bu halkalar kullanlr. Bu o-ringler devaml olarak bask altnda kaldklar iin ekil deiikliine urar ve deformasyon olurlar. Bunlar yerlerine takarken ok dikkat etmek gerekir. Yuvalarnn uygun olmas, takarken srlmamas ve yrtlmamas gerekir. O-ringlerin alma artlarn nceden analiz etmek ve imalat firmalarn tavsiyelerine uymak iyi netice alnmasn salar. Uygun llerde seilmemesi ve oturaca yuvann keskin kenarl olmamas gerekir [1].

ekil 3.71.O-ring szdrmazlk eleman

ekil 3.71de o-ring szdrmazlk elemannn kesiti gsterilmitir. O-ring szdrmazlk elemanlarn uygun olmasa da dinamik uygulamalarda da kullanmak mmkndr [3]. O-ringler iki yne doru hareket ederken szdrmazl salayabilirler. Ucuzluu, basitlii, kolay monte edilmesi ve az i ap, tel ap esas alnarak ifde edilir. Oturaca yuvann s karsnda meydana gelecek hacim deimelerine msaade edecek kadar geni olmas gerekir. Yani montaj srasnda o-ring yuvasn skca doldurmamaldr. O-ringler statik basnca maruz kaldklar kapak, cvata, mil ucu, tapa

100

gibi yerlerde doru malzeme seimi ve malzemenin iyi bir ekilde ilenmesi sonucu basn deerinin ok yksek ve deiken deerlerde olmas mmkndr.

ekil 3.72. O-ringlerin bulunduu yer ve alma srasndaki durum.

ekil 3.72de o-ringlerin bulunduu yer ve alma srasndaki konumu gsterilmitir. O-ringlerin sistem ierisinde yerletirilmesi srasnda aadaki hususlara dikkat edilmelidir: O-Ring yuva lleri ve yzey temizlii tavsiye edilen deerlere uygun olmaldr. Keskin kenarlardan, keskin srtlardan, prz ve izlerden kanmal, bunlar mevcutsa kesilip dzeltilmeli ve uygun rads verilmelidir. Sistem ve paralarn kir, tala ve benzeri yabanc maddelerden temizlenmesi gerekir. Kullanlacak olan szdrmazlk elemannn istenilen l, tip ve numarada olduundan emin olunmaldr. Szdrmazlk elemanlar alacaklar ya ve gresle yalanmaldr. O-ringleri takp karrken kolaylk olsun diye yuvalarnn az ksmna yakn olarak almas iyi olur. Montaj srasnda zel mandren kullanarak zedelenmesi nlenmelidir.

3.12. Manometreler Hidrolik ve sistemlerde akkann basncn lmek iin kullanlan aletlere manometre denir. Ayrca devredeki akkann basncn dzenli olarak takip etmek, sistemin belirli basnta almas gerekiyorsa bu basnc ayarlamakta kullanlr. Devredeki hatal almalar veya arzalar bulmakta da manometrelerden yararlanlr.

101

stenilen noktadaki akkann basnc llerek olmas gereken basnla, gerekleen basn arasndaki durum gzden geirilir. Varsa farkn nereden ve hangi sebepten meydana geldii aratrlr. Hidrolik devrede akmlatr kullanlyorsa ieriye yklenecek olan gazn basncn lmekte de kullanlr.

ekil 3.73 Tpl manometrenin i yaps.

ekil 3.73de tpl manometrenin i yaps grlmektedir. Manometreler genellikle basn hattna takldklar iin srekli yksek basnla kar karydrlar. alma srasnda meydana gelecek oklar ve titreimler manometreye zarar verir. Bunu nlemek ve manometrenin mrn uzatmak iin manometrenin hemen nne bir valf konularak (2/2 veya 3/2, Normalde kapal) gerektiinde akkann basnc dmeye baslarak llr. Manometre srekli olarak yksek basncn etkisinde kalmam olur. oklar absorbe etmek amacyla gliserinli manometreler, gelitirilmitir. Tpl (Bourdon tube) basn lerlerde (manometrelerde) ieriye basnl akkan girdiinde tpn ekli deiir ve dili mekanizmas ile ibre hareket ederek basncn deerini gsterir. Manometreleri d ap lleri, kullanlaca basn aral, gliserinli olup olmad, balant vidasnn yeri ve balant vidasnn llerini belirterek tanmlamak gerekir.

3.13. Hidrolik Devrelerde Bakm ve Onarm Hidrolik sistemin bakm ve onarm srasnda dikkat edilecek noktalar yle sralayabiliriz:

102

3.13.1. Genel bakm iin gerekli ilemler Genel bakm iin bir bakm program, gerekli takm ve avadanlklar ile iyi eitilmi teknik elemanlar gerekir. Elemanlar hidrolik devre elemanlarnn alma prensiplerini bilmeli, kontrol ve muayene etme kabiliyetine sahip, arza bulmada becerili ve kacak problemlere zm getirebilmelidir. Koruyucu bakm iin iyi bir bakm onarm program yaplmaldr. Bu amala kaytlar iyi tutulmal, nceden dikkatle izlenmesi gereken devre elemanlar tespit edilmeli, bu elemanlar srekli kontrol edilmeli, sistem temiz tutulmal ve kk onarmlar zamannda yaparak ileride meydana gelebilecek byk arzalara meydan vermeden gereksiz yere para ve zaman kayb nlenmelidir.

3.13.2. Bakm iin gerekli takmlar Hidrolik devrelerin bakmnda en nemli yardmclar, ilgili elemann kataloglar, el kitaplar, resimleri, bilgi yapraklar, para listeleri ve sistemin almasn aklayan benzeri dokmanlardr. Pompa, silindir ve kontrol elemanlarn (Valfleri) tamir etmek iin bir test masas olmal, tamir edilen elemanlar bu test nitesinde denenmelidir. Yeni tamir edilen eleman direkt olarak fabrikada seri retim yaplan makinadaki yerine takp denemek tehlikeli sonular dourabilir. Bakm iin hassas l aletleri, manometreler, debi len aletler, el aletleri, temiz alma alan ve dier takm ve anahtarlar gerekir. Bakm ve onarm zamann ksaltmak iin iyi bir yedek malzeme stokunun yaplmas gerekir. Szdrmazlk elemanlar, rulmanl yataklar, yedek hidrolik ya, yedek filtreler, hortumlar, birletirme elemanlar, borular ve makinann katalounda yedek bulundurulmas istenen paralar hazr tutulmaldr. Beklenmeyen bir anda malzeme ve yede para aramak iletmeye ok zaman ve para kaybna yol aacaktr.

3.13.3. Kaytlar Hidrolik devre elemanlar ile ilgili iyi bir kaytlama sisteminin yaplmas bakm ve onarm zamann azaltr. Bu kaytlar genellikle bir kart zerinde tutulur. lgili

103

elemanlarn model numaras, alma hzlar, imalat firmann veya temsilcilerin adres ve telefon numaralar bu kartlara yazlr. Bakm onarm kart zerine ayrca, daha nce yaplan bakm srasnda dikkat eken hususlar, ne zaman neresine nasl bir ilem yapld, hangi parasnn deitirildii yazlr. Kart zerine ilgili elemann veya makinann kontrol edilecek nemli noktalar belirtilir ve periyodik bakm zamanlar yazlr. Yalarn zellii ve ne zaman konulduu, ne zaman deitirilecei, kullanlan filtrelerin zellikleri ve ne zaman temizlenecekleri, makine ve elemanlarda meydana gelebilecek muhtemel arzalar bu kartlar zerine ilenir.

3.13.4. Hidrolik makinalarda alanlar iin emniyet kurallar Makine zerindeki btn paralarn alma sistemini reniniz. Makine kontrol sistemini, alma eklini reniniz. Makinalardan gelen anormal sesleri, ya szntlarn, manometreden okunacak ar basn deerlerini, silindir veya motorlarda anormal hareketleri ilgililere rapor ediniz. Dnen paralar arasnda alrken koruyucu i elbisesi giyiniz. alma srasnda gzlerinizi frlayacak metal paralarndan veya yksek basn boru/hortumlarndan fkracak akkanlardan korumak iin gzlk kullannz. alma srasnda ilgili makinann koruyucu muhafazalarn takip ve emniyetli alma yntemlerini uygulaynz. Bakm, kontrol veya onarm yapacanz makinann nce elektrik akmn veren alterini indiriniz, akm kesiniz. Tamir ve bakm ilemeni acele ve telala yaparak hem kendinizi hem de makinay tehlikeye atmaynz. Hidrolik sistemi dikkatsizce altrmaynz. Bu durum ok yksek oklara, ani darbelere yol aar ve hidrolik devre elemanlarn takip ederek ok byk maddi zararlara yol aabilir. Bakm yapmaya balamadan nce, hangi valfin makinada ileri veya geri hareketlerini rettiini aratrnz. Sizi sktrp ezebilir.

104

almalarnzda dikkatinizi eken ve bakm-onarmda zaman kazandrc nemli noktalar not ediniz ve ilgili alanlara da kazalar nleme asndan bu bilgileri aktarnz.

3.13.5. Hidrolik teknisyeni iin genel emniyet kurallar Bir makinann hidrolik devresi zerinde alrken, resim ve zelliklerini gzden geiriniz. Cihazla ilgili elektrik anahtarlarn (Elektrik motorunun ve elektrik kontrol elemanlarnn) ap kapatnz. Merkezi hidrolik sistemden, bakmn yapacanz niteyi izole ediniz, ayrnz. Ayrdnz iaretleyiniz. Hidrolik pompa bir motorla tahrik ediliyorsa, bakma gemeden nce aralarndaki kavramalar sknz. Bylece ani bir alma ile meydana gelebilecek kazalar nlenmi olacaktr. Dey konumdaki silindirlerin yerekimi etkisiyle ve varsa zerindeki ykn etkisiyle aaya hareket edebileceine dikkat ediniz ve hareketi frenlemek iin gerekli tedbirleri alanz. (Takoz vs.). Basn sfrda iken, sistemde kaak, boru ve hortumlarda atlak ve boru balantlarnda geveklik olup olmadn kontrol ediniz. Bu atlaklarn yksek basnta evreye byk zarar vereceini ve kurun gibi delip geebileceini unutmaynz. Btn borularn ularn, valf ve dier elemanlarn giri k azlarn (Port) evreden etkilenmeyecek ve ieriye yabanc maddeyi sokmayacak ekilde szdrmazl salayarak kapatnz. Devredeki elemanlar skerken zerlerine nereden skldklerini belirten iaret koyunuz ve onarmdan sonra tekrar eski yerlerine taktnzdan emin olunuz. Mesela valflerin srgleri yanl taklacak olursa preslerde byk kazalara sebep olabilir. Bir paray skerken ieride bir yayn olduunu biliyorsanz, bunun ani boalma ile kk paralar zerinize frlatacan unutmaynz ve bunun iin gerekli tedbirleri alnz. elemanlarn zerine nereden skldn, bir kroki izerek birbiriyle iliikli paralarn

105

Bakm ve onarmda zehirleyici ve zararl temizleme maddelerini kullanmaynz. Genellikle montaja temizleyiniz. balarken ilgili makinada kullanlan yala o eleman

Yenilenen szdrmazlk elemanlarnn (Conta, o-ringi) devrede kullanlan hidrolik akkanla uyumlu olup olmadndan emin olunuz. Montaj srasnda cvata ve vidalar ar derecede skmaynz. Bu durum hareketli paralarn rahat almasn engelleyecektir. Borularn di alm ksmlarnda atlak olup olmadn aratrnz. Bakm srasnda temizlie dikkat ediniz. Devre elemanlarn ve borularn iini (Emi borusunu) ve pompay sistemde kullanlan temiz hidrolik yala doldurunuz ve havasn alnz.

Bakm ve onarm yaparken, sistemi altrrken retici firmann vermi olduu el kitaplarndaki tavsiyelere uyunuz. yi ayarlanm bir manometre ile btn basn ayar valflerini yeniden ayarlaynz. Tamir ve bakmdan sonra veya sistemi ilk defa altrrken ok dikkatli bir ekilde elemanlar ve sistemi gzden geiriniz. Bakm ve onarm yaparken daima en uygun takmlar kullannz. Hidrolik elemanlar skerken ve takarken, onlara zarar verecek ekilde darbe ve kuvvet kullanmaynz. Balant vidalarn ve birletirme elemanlarn deitirirken uygun llere, basn snrlarna, alma scaklklarna ve emniyet faktrlerine dikkat ediniz.

3.13.6. Filtrelerin bakm ile ilgili tavsiyeler Filtrelerin bakm ile ilgili bir program hazrlayp takip ediniz. Sistemden karlan filtre elemann kontrol ediniz, bozulma sebebini aratrnz. Hidrolik sistemden da szan ya, tekrar alp kullanmaynz. Elemanlar skerken ve takarken temizlie dikkat ediniz. Ya haznesine dardan yabanc madde ve toz girmemesi iin gerekli tedbirleri alnz.

106

Devrede kullanlan yan zelliklerinin retici firmann belirttii deerlerde olup olmadn aratrnz. Filtrenin deime zaman gelince hemen deitiriniz. Temizlenerek kullanlabilen bir filtre ise, temizleyip tekrar kullannz.

3.14. Hidrolik sistemlerde kullanlan standart semboller Hidrolik sistemlerde kullanlan elemanlar fonksiyonlarna uygun olarak standart sembollerle ifde edilirler. Hidrolik devrelerin herkes tarafndan kolaylkla zlebilmesi, arzalarn tespit edilmesi ve elemanlarn herkes tarafndan kolaylkla tannmas iin standart sembollere ihtiya duyulmutur. Bu ihtiyacn sonucu olarak hidrolik devre elemanlar ile ilgili standartlar ISO 1219, DIN 24300 ve TS 1306 ile belirlenmi ve yaynlanmtr. izelge 3.4de hidrolik sistemlerde kullanlan standart semboller gsterilmitir.

107

izelge 3.4. Hidrolik sistemlerde kullanlan standart semboller.

108

izelge 3.4. (Devam) Hidrolik sistemlerde kullanlan standart semboller