Makine Teorisi II Dnem devi Makinelerde ktle dengelenmesi

Fatih TYSZ 2006010612071

24.05.2011

Makinelerde Ktle Dengelenmesi

Yksek devir saylar dolaysyla modern makinelerde dengelenmemi ufak ktleler bile nemli atalet kuvvetlerinin domasna yol aarlar. Bu atalet kuvvetleri makinelerde istenmeyen titreimlere sebebiyet verirler. Hareketli uzuvlar, tayc gvdeleri ve pim balantlarn zorlayarak kopmaya iterler. Dengeleme bu arzalara yol almamas asndan nem arz eder. deal halde ktle dengelenmesi ile eriilmek istenen sonu hareketli uzuvlarn atalet kuvvetlerinin bilekesinin ve bir noktaya nazaran momentlerinin bilekesinin sfr olmasdr. Atalet kuvvetlerinin bilekesinin sfr olmas iin hareketli uzuvlardan ibaret sistemin arlk merkezinin uzayda sabit kalmas yeterlidir. Alnacak tedbirlerle bu sonuca ulalabilmesine karn atalet kuvvetlerinin momentlerinin bilekesinin sfr olmas yani atalet kuvvetleri momentlerinin dengelenmesi sonucuna ou kez tam olarak ulalamaz. DAlembert prensibine gre hareket esnasnda doan atalet kuvvetleri ile makine gvdesinin hareketli uzuvlara tatbik ettii tepki kuvvetlerinin ve bir noktaya gre momentlerinin bilekeleri dengenin gerek art olarak sfr olmak zorundadr. Bu sonucu atalet kuvvetlerinin aynen gvdeye intikal etmesi eklinde de ifade edebiliriz ve eitli yataklardan gvdeye intikal eden kuvvetlerin bilekesinin hareketli uzuvlarn atalet kuvvetlerinin bilekesine bir noktaya gre momentlerinin de atalet kuvvetlerinin bu noktaya gre momentlerine eit olduunu syleyebiliriz. zet olarak ktle dengelenmesi problemi u iki hususu ihtiva eder: 1- Hareketli makine uzuvlarnn atalet kuvvetlerinin ve atalet kuvvetlerinin momentlerinin hesab, bunlardan dolay makine gvdesi zerinden temele intikal eden kuvvet ve momentlerin hesab. 2- Temele intikal eden bu kuvvetlerin ve momentlerin tamamen veya ksmet bertaraf edilmesinin nlemleri. Makinelerde ktle dengelenmesi problemleri rotorlarn dengelenmesi ve periyodik evrimli mekanizmalarn dengelenmesi olarak iki guruba ayrlp incelenebilir.

2 Fatih Tysz 2006010612071

1. Rotorlarn Dengelenmesi
Rotor, muylulardan yataklanm dnel cisimlerdir. Dengesizlik, rotora etki eden istenmeyen merkezka kuvvetlere etki olarak rotoru tayan yataklara istenmeyen tepki kuvveti ve titreim hareketi iletildii, rotorda ise istenmeyen eilme gerilmelerinin olutuu durumdur. Dengeleme, rotordaki dengesizliin istenmeyen durumlarn altna indirgenebilmesi ilemidir. Rijit Rotor, Seilen herhangi iki dzlemde yaplan dengeleme ile dengesizlii dzeltebilen ve bu dzeltmeyi mteakiben en byk alma hzna kadar dengesizlii belirlenen dengesizlik snrlarn amayan rotorlardr. Dengesizliin nedenleri -Rotordaki deformasyon ve kmeler -malat hatalar/toleranslar -Montaj hatalar/toleranslar -Rotor malzemesinin homojen olmamas -Simetrik olmayan ekil ve geometri -Dokum hatalar -Rotordaki delikler, saplamalar, kamalar -Rotorun terazilenmemi olmas -Yatak boluklar

Dengesizlik -Rotorda dengesizlik olmas halinde rotorda istenmeyen merkezka kuvvetler oluur. -stenmeyen merkezka kuvvetlerin yn rotor donu hzna bal olarak dner. -Merkezka kuvvetlerin iddeti dengesizlik ktlesinin deerine, eksenden kakla ve dnme hzna baldr. -Rotorda dengesizlik olmas halinde rotorda eilme gerilmeleri ve yataklarda iddeti sabit ve yn rotorla birlikte dnen yatak reaksiyonlar oluur. Dengesizliin yol at durumlar -Titreim -Grlt -Ar deformasyon -Ar gerilmeler -Ar yatak reaksiyonlar -Anma -Yorulma -G ve verim kayb -Hzda dzgnszlk (dalgalanma)
3 Fatih Tysz 2006010612071

1.1 Statik Dengesizlik

Merkezi asal eksen ile mil ekseninin akk olmayp paralel olduu durumdur. Bu tip dengesizlikte rotorda eilme gerilmeleri ve yataklarda iddeti sabit ve yn rotorla birlikte dnen yatak reaksiyonlar oluur. Statik dengesizlik tek bir dzlemde dengeleme yaplarak giderilebilir. Bunun iin merkezi asal eksenini mil ekseni zerine drecek ekilde rotorun uygun bir noktasna tek bir dengeleme ktlesi asmak yeterlidir.

T=w2(m.r)
Diskin arlk merkezinin milin ekseninden uzakl r, milin asal hz ise w olsun. Mil dzgn dnd takdirde, diskin atalet kuvveti merkezka kuvvetinden ibaret olur. Mr byklne dengesizlik ad verilir. Mil ile birlikte w asal hzyla dnen T merkezka kuvveti etkisiyle u sonular doar, 1- Mil eilir, dnme srasnda bu eilmi biim deimez ve bir noktadaki gerilme sabit kalr. 2- Byklkleri sabit, dorultular deien dolaysyla yatay ve dey bileenleri harmonik olarak deien yatak tepki kuvvetleri doar. Atalet kuvvetinin bilekesi sfr, momenti sfr olmadndan sistem statik olarak dengelenmi dinamik olarak dengelenmemitir. Gerekten mbrb=mr olduundan m ve mb ktlelerinin ktle merkezi dnme ekseni zerinde bulunur. Bu iki ktleden ibaret sistemin Izx arpm atalet momenti ise sfr deildir. Bu mil dnd takdirde mil elastik ise belirli bir eilmeye de urar i dengeleme sz konusu olmaz- dinamik d tesirler 2 denklemi ile verilen bykle sahip olup dengeleme sonucu ortadan kaldrlamam vaziyettedirler. Ancak dengeleme olmamas haline gre iddetleri olduka azalmtr. Pratikte ancak rotor ksa ve dnme hz nispeten kk ise yani sonuta kalacak yatak kuvvetleri tehlikeler boyutlara erimiyorsa statik dengeleme ile yetilinebilir.

4 Fatih Tysz 2006010612071

1.2 Dinamik Dengesizlik

En az iki dzlemde dengeleme yaplarak giderilebilen dengesizlik trdr. Dinamik dengeleme, seilen en az iki dengeleme dzlemde dengeleme ktleleri asarak/kararak yaplr. Merkezi asal eksen ile mil ekseninin akk olmayp paralel olduu durumdur.

L ve R dengeleme dzlemleri seildikten sonra dengesizlie sahip disklerden her seferinde yalnz bir tanesi gz nne alnarak vektrel dengeleme byklkleri tayin edilir. Btn dengesizlikler iin ayn ilemler yapldktan sonra L ve R dzleminde dengeleme bykleri bulunmu olacaktr.
5 Fatih Tysz 2006010612071

6 Fatih Tysz 2006010612071

rnek: Alttaki ekilde grlen rotor L ve R dengeleme dzlemlerinde dnme ekseninden 60 mm uzakla dengeleme ktleleri asarak dengelenmek isteniliyor. Dengelemede kullanlacak dengeleme ktlelerini ve acsal konumlarn hesaplaynz. m1=50 kg; m2=40 kg; m3=30 kg; m4=60 kg e1=0,5 mm; e2=0,8 mm; e3=0,6 mm; e4=0,8 mm

7 Fatih Tysz 2006010612071

Sonu olarak, rotorlarda ktle dengelenmesi arlk merkezlerinin dnme ekseni zerine getirilmesi ve dnme ekseninin bir asal ekseni olmasnn salanmas esasna dayanr.

Dengeleme standartlar Terminoloji Standard TS 2843 Titreim ve ok-Dengeleme- Terimler ve Tarifler Dengeleme le lgili Tavsiye Edilen Kalite spesifikasyonu standard TS 2576 Dner Rijit Elemanlarn Balans Nitelii Dengeleme Makineleri ile ilgili Standartlar TS 2873 Titreim ve ok-Dengeleme Makineleri- Tanmlama ve Deerlendirme TS 2844 Titreim ve ok-Yerinde Dengeleme Cihaz- Tanmlama ve Deerlendirme
8 Fatih Tysz 2006010612071

2. Periyodik evrimli Mekanizmalarn Dengelenmesi

Mekanizmalarn elemanlarna etki eden dinamik kuvvetler (atalet kuvvetleri) mekanizmann 1 numaral eleman olarak kabul edilen sabit elemana etki eden bileke sarsma kuvveti ve sarsma momentini oluturur. Mekanizmann 1 numaral sabit elemanna etki eden sarsma kuvveti ve sarsma momenti, mekanizmann bal olduu zeminde titreim, elemanlarda yorulma, mesnetlerde ar yatak reaksiyonlar, mekanizmann devrilmesi vb. olumsuz sonulara yol aabilir. Makinelerde sarsma kuvveti ve sarsma momentinin ortaya kard olumsuz sonulardan korunmak iin mekanizmann bal olduu zemine etki eden sarsma kuvveti ve sarsma momentinin dengelenmesi makine mhendisliinin nemli problemlerinden biridir. Baz mekanizmalarda sadece sarsma kuvvetinin, bazlarnda sadece sarsma momentinin, bazlarnda ise hem sarsma kuvveti hem de sarsma momentinin dengelenmesi gereklilii ortaya kar. 2.1 Drt ubuk Mekanizmasnda Ktle Dengelenmesi Drt ubuk mekanizmasnda sadece sarsma kuvvetini yok ederek ksmi dengeleme yapabilmek iin kars arlk ekleme esasna dayal bir yntem uygulanmaktadr. Bu yntemde, mekanizmann 3 numaral yzer elemannn ktlesi bu elemann iki ucuna yerletirilmi iki ktle seklinde modellenir. Bu modelleme yaplrken dinamik edeerlik artlar korunur. Bu durumda 3 numaral elemann ktlesi bu eleman 2 ve 4 numaral elemanlara balayan mafsallara datlm olmaktadr. Dinamik edeerliin salanmas iin aadaki koullarn salanmas gereklidir:

m3 = m32+m34 m32 x h32 = m34 x h34 m32 x h322+m34 x h342 = I3

Burada, h32 ve h34; m32 ve m34 ktlelerinin 3 numaral elemann ktle merkezine uzaklklardr.

9 Fatih Tysz 2006010612071

Drt ubuk mekanizmasndaki sarsma kuvveti ve sarsma momentinin tam dengelenmesi iin kullanlan bir yntem mekanizmann arlk merkezini durgun klma ilkesine dayanr. Bu yntemde, drt ubuk mekanizmasndaki hareket eden ubuun arlk merkezi mekanizmann arlk merkezi olarak tanmlanr. ekilde grlen mekanizmann arlk -1 merkezi rG = M mirGi dir. Tam dengeleme koullarndan grld gibi mekanizmann arlk merkezini durgun yapabilmek iin mekanizmaya ait 3 elemandan her hangi birinin arlk merkezinin konumu ve ktlesi keyfi olarak belirlenir, dier iki elemann arlk merkezlerinin konumu ve ktleleri ise elde edilen denklemlerden hesaplanr. Arlk merkezi durgun olan mekanizmalar brakld her konumda hareketsiz kalabilen mekanizmalardr. Yani, mekanizmann arlk merkezi durgun olduu iin bu tr mekanizmalar kendi haline brakldnda elemanlarnn arlnn etkisi altnda hareket etmezler. 2.2 Krank Biyel Mekanizmasnn Ktle Dengelenmesi Krank biyel mekanizmasna etki eden sarsma kuvvetlerini bulmak iin ncelikle ivme analizi yaplmas gerekir.

Krankn ktlesi m2, m2R2w = m22Rw eitlii uyarnca ayn merkezka kuvveti oluturarak dinamik edeerlik salayacak ekilde A noktasndaki m22 edeer ktlesine dntrlmtr. Bu durumda, edeer krank-biyel mekanizmasnda 2 ve 4 numaral elemanlarn ktleleri 3 numaral biyelin edeer ktleleri de eklenerek bulunan A ve B noktalarndaki m2 ve m4 ktleleri ile modellenmitir. m2 ve m4 ktleleri m2 = m22+m32 m4 = m34 +m4 Eitlikleri ile hesaplanr. Mekanizmaya etki eden sarsma kuvveti fs = fc + fp eitlii uyarnca fc ve fp atalet kuvvetlerinin vektrel toplam alnarak hesaplanr. fc ve fp atalet kuvvetlerinin her ikisi de O2 noktasndan getii iin bileke sarsma kuvveti fs de O2 noktasndan gemektedir.
10 Fatih Tysz 2006010612071

m2 ktlesinin oluturduu merkezka kuvveti dengelemek zere 2 numaral kranka m2D dengeleme ktlesi aslmtr. 2 numaral kranka aslan m2D dengeleme ktlesinin oluturduu merkezka kuvvet fc kuvvetini tmyle dengelemekte ancak fp sarsma kuvvetini dengeleyememektedir. Bu nedenle, kranka aslan m2D dengeleme ktlesi krank biyel mekanizmasndaki dnen ktlelerden kaynaklanan atalet kuvveti olan fc kuvvetini dengelemekte ancak, pistona etki eden fp kuvveti dengelenememektedir. Sonu olarak, mekanizmadaki sarsma kuvveti ksmen dengelenebilmektedir. Yaplan ksmi dengelemede sarsma momenti de dengelenememitir. fp sarsma kuvvetinin bir ksmn dengeleyebilmek iin kranka aslan dengeleme ktlesi m2D = m2( R/RD)+km4 olarak seilebilir. Bu durumda, dengeleme ktlesinin oluturaca merkezka kuvvet hem fc sarsma kuvvetini tmyle dengelemekte hem de fp sarsma kuvvetinin bir ksmn dengelemektedir. Fp sarsma kuvvetini dengeleyebilmek iin m2D dengeleme ktlesi gereinden byk seildii (knn gereinden byk seilmesi ) halinde oluturulan dengeleyici merkezka kuvvetin yatay dorultudaki bileeni fp kuvvetini dengelerken dey bileeni yeni bir sarsma kuvveti oluturacaktr. knn gereinden byk seilmesi halinde fp kuvveti dengelense bile fpye dik ynde f = fDsinQ2 iddetinde dey ynde, dengelenmemi yeni bir sarsma kuvveti olumaktadr. Bu durum, bir sarsma kuvvetini yok ederken yok edilen kuvvete dik dorultuda baka bir sarsma kuvveti oluturmak anlamna gelir. Bu etki gz nne alnarak, knn en iyi ksmi dengelemeyi mmkn klacak deeri optimizasyon teknikleri kullanlarak belirlenir.

11 Fatih Tysz 2006010612071

2.3 ten Yanmal Motorlarn Dengelenmesi ten yanmal motorlar genellikle krank biyel mekanizmas kullanlan, dnen ve gidip gelen ktlelerin olduu makinelerdir. ten yanmal motorlarda konfor, gvenilirlik ve gvenlik nedenleriyle sarsma kuvvetleri ve sarsma momentlerinin dengelenmesine ihtiya duyulur. Tek silindirli iten yanmal motorlarda sarsma kuvvetleri ve sarsma momentlerinin dengelenmesi krank biyel mekanizmasnn dengelenmesinde kullanlan yntemler kullanlarak yaplr. Ancak, birden ok silindirli motorlarda sarsma kuvvetleri ve sarsma momentlerinin dengelenmesi, silindirlerin asal konumlar uygun ekilde seerek ya da Lancaster Mekanizmas gibi karmak dengeleme dzenekleri kullanarak yaplr. Krank biyel mekanizmasnda dnen ktlelerden kaynaklanan sarsma kuvveti kranka kars arlk asarak dengelenebilir. Gidip gelen ktlelerden kaynaklanan fp sarsma kuvvetinin ksmen dengelenebilmektedir. Birden ok silindirli motorlardaki gidip gelen ktlelerden kaynaklanan fp sarsma kuvvetlerinin ve bu kuvvetlerin oluturduu sarsma momentlerinin krank gzlerine ait bal asal konumlar deitirilerek dengelenebilir. 2.4 Drt Silindirli Sra Motorlarn Dengelenmesi Bilindii gibi iten yanmal motorlarda bir is evrimi emme, sktrma, genleme ve egzoz olarak drt asamadan oluur. ten yanmal motorlar iki veya drt zamanl olabilir. ki zamanl motorlarda bir is evrimi krankn bir tam devrinde tamamlanr. .ki zamanl motorlarda her bir zaman iin is evriminin (90 krank as) harcanr. Drt zamanl motorlarda ise bir is evrimi krankn iki tam devrinde tamamlanr. Drt zamanl motorlarda her bir zaman iin i evriminin (180 krank as) harcanr. ten yanmal motorlarda silindirlerin ateleme sras dengelemeden daha ok dzgn bir k torku elde etmek amacna ynelik olarak belirlenir. Ayn silindir saysna sahip motorlarda farkl krank tasarmlar kullanlabilir. Dengelenmemi bileke ikincil sarsma kuvvetinin deeri

Fs = m4Rw2(4R/Lcos2Q1)
Dengelenmemi bileke ikincil sarsma momentinin deeri ise

M = m4Rw2(6aR/L cos2Q1)
eitliklerinden hesaplanabilir.

12 Fatih Tysz 2006010612071

kincil sarsma kuvvetini dengelemek iin kullanlan Lancaster Mekanizmas

Kaynaklar: Prof. Dr. Fatih M. Botsal Makine teorisi II Mekanizmalarn Dengelenmesi, Seluk ni. 2009 Prof. Dr. Fuat Pasin Makine dinamii, .T. 1984

13 Fatih Tysz 2006010612071