67

nceleme

Sarkisyann Ermenistan Devlet Bakan seilmesiyle beraber ikili ilikilerin normalletirilmesi srecinde daha olumlu bir ortam olumutur.

nceleme

>

Yrd. Do. Dr. Bar ZDAL

Uluda niversitesi Uluslararas likiler Blm

TRKYE-ERMENSTAN DYALOGU: UZUN BR SRECN BALANGICI MI?

Turkish-Armenian Dialogue: Is this the Beginning of a Long Process?
Abstract As result of the negotiations conducted under Switzerlands arbitration for the last five months and the protocol initialised between Turkey and Armenia on 31 August 2009, mutual relations acquired a new dimension. The first reactions of international actors following the publication of initialised protocols on the establishment of diplomatic relations and improvement of mutual relations, was positive. But soon some reflexive pro/kontra statements have been observed among both countries national public opinions. In this context, the primary aim of this study is to academically analyze the mentioned protocols in terms of the recent historical development process of Turkish-Armenian relations and the recent developments in the international conjuncture.

Ortadou Analiz
Ekim09 Cilt 1 - Say 10

>

>

68

nceleme

Trkiye ve Ermenistan arasnda yaanan iyi komuluk dnemi, Bat kamuoylarnda dile getirildii gibi 1915 olaylarna ilikin Ermeni iddialarndan dolay deil, Azerbaycann Kelbecer Rayonunun 3 Nisan 1993 tarihinde Ermeniler tarafndan uluslararas hukuka aykr bir biimde igali zerine bozulmutur

1 Austos 2009 tarihi gerek Ermeni sorunu zelinde Trk d politikasnn Avrupa Birlii (AB), ABD, BM ve AGT nezdindeki almlar gerekse de Trkiye-Ermenistan ilikileri balamnda bata Gney Kafkasyadaki mevcut dengelere olan etkileri itibaryla son derece nemli bir gndr. Zira bilindii zere sz konusu tarihte, Trkiye, Ermenistan Dileri Bakanlklar ile svire Federal Dileri Bakanl ezamanl olarak bir basn aklamas1 yaymlam ve Trkiye ile Ermenistann Diplomatik likilerin Tesisi Protokol ile kili likilerin Gelitirilmesi Protokoln parafladklarn ve bu balamda i siyasi istiarelerini balatma hususunda mutabakata vardklarn aklamlardr. Bu protokollerin kamuoyuna duyurulmasnn ardndan gelen ilk uluslararas tepkiler2 son derece olumlu olurken, her iki devletin ve Azerbaycann ulusal kamuoylarnda benzer dzeyde olumlu bir tepki alnamamtr. Hatta szkonusu bu devletin kimi politikaclarnn protokole ilikin yapt birtakm refleksif aklamalarn medyaya yansmas sonucunda, ilk etapta yakalanan olumlu hava dalm ve gerek protokollerin ieriine gerekse de uygulanma srecinin baarl olma olaslna ynelik bir kuku olumutur. Ksa bir sre sonra ise konu basn-yaym organlarndaki nceliini ksmen kaybetmi ve yerini daha akademik tartmalara brakmtr. Ancak protokollerin, taraflar arasnda mutabk kalnan alt haftalk i siyasi istiare srecinin son bulaca Ekim ay ortalarna kadar tekrar daha iddetli bir biimde tartlaca da phesizdir. Bu balamda almamzn temel amac, sz konusu protokolleri, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin yakn dnem tarihsel geliim srecini ve uluslararas konjonktrdeki gelimeleri dikkate alarak analiz etmek ve Trkiye-Ermenistan ilikilerinin normallemesi frsat olarak deerlendirdiimiz bu

Giri

srece greli olarak da olsa katk salamaktr. Bu ama dorultusunda almada ncelikle, nmzdeki haftalarda yaanabilecek gelimelere dair bizlere ipular verebileceine inandmz, Trkiye-Ermenistan ve dolaysyla Azerbaycan ilikilerinin yakn tarihine ilikin baz bilgilere genel ve soyut olarak yer verilmitir. Genel Hatlaryla Trkiye-Ermenistan likilerinin Yakn Tarihi 21 Eyll 1991 tarihinde yaplan referandumun ardndan Ermenistan, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB)nden ayrldn aklayarak, bamszln ilan etmi, Trkiye iyi komuluk ilikilerini tesis etmek iin 19 Aralk 1991 tarihinde bu devletin bamszln tanmtr. Trkiye, ekonomik glklerle karlaan Ermenistana insani yardmda (gda, elektrik vb.) bulunmu ve dier lkelerden gnderilen insani yardm malzemelerinin ulatrlmasna imkn tanmtr. Bu sre iinde Trkiye ayrca, 25 Haziran 1992 tarihinde kurulan Karadeniz Ekonomik birlii (KE)ne Ermenistan kurucu ye olarak katlmaya davet etmitir.3 Ancak, ok ksa sren yaanan iyi komuluk dnemi, Bat kamuoylarnda dile getirildii gibi 1915 olaylarna ilikin Ermeni iddialarndan dolay deil, Azerbaycann Kelbecer Rayonunun 3 Nisan 1993 tarihinde Ermeniler tarafndan uluslararas hukuka aykr bir biimde igali zerine bozulmutur. Bu srete Trkiye bir yandan barl tutumunu srdrp, dosta giriim erevesinde Ermenistana igalden vazgeme arsnda bulunmu, dier yandan Azerbaycana diplomatik destek vermek iin Ermenistan ile olan ilikilerini kademeli olarak snrlandrmaya balamtr.4 Ermenistann igalci tavrn srarla srdrmesi zerine ise Trkiye 5 Nisan 1993 tarihinde, 4 Nolu snr tandan balayp 148

Ortadou Analiz
Ekim09 Cilt 1 - Say 10

>

69

nceleme

Ermenistan ile yaknlama srecinde Trkiye asndan en nemli ve sert tepki Azerbaycandan gelmitir.

Nolu snr tanda son bulan yaklak 325 km.lik Trkiye-Ermenistan kara snrn yani Alican Karayolu Snr Kapsn ve Akyaka Demiryolu Snr Kapsn tek tarafl olarak kapatmtr. Dier bir deyile, Ermenistann blgesel istikrar ve gvenlii tehdit eden ve iyi komuluk ilikilerinin ruhuna aykr tutumlar nedeniyle, Trkiyenin bu lkeyle diplomatik iliki tesis etmesi mmkn olmamtr. Ancak Trkiye, gelien sre iinde blgesel ibirlii ortamnn yaratlmasna yardmc olaca ve blgenin istikrarna katkda bulunaca inancyla ikili ilikilerin normallemesini amalam ve bu balamda

tek tarafl olarak gven artrc nlemler uygulamaya balamtr. Bu erevede Trkiye, iki lke arasndaki sorunlarn almasn ve ilikilerin normalletirilmesini engelleyen unsurlarn aka tartlmas amacyla Dileri Bakanlklar arasnda bir diyalog sreci balatmtr. Bu sre iinde somut admlar olarak da bu lkeye ynelik transit tamacl kolaylatrma5, Erivan ile eitli kentler arasnda dorudan uularn6 gerekletirilmesini salama ve sivil toplum rgtleri arasndaki temaslar destekleme gibi hususlar uygulamaya koymutur. Bu kapsamda Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) tarafndan 13 Nisan 2005 tarihinde bir bildiri yaym-

Ortadou Analiz
Ekim09 Cilt 1 - Say 10

>

70

nceleme

Trkiye-Ermenistan ilikilerin makul bir zaman diliminde normallemesi iin bir ereve sunan iki protokoln analizinde ncelikle vurgulanmas gereken boyut bizce, bu belgelerin Trk d politikasnda bir sredir uygulanan komularla sfr sorun politikas ve proaktif bar diplomasisi ilkelerinin bir uzants olduudur.
lanm7 ve TBMMnin, gerek Trkiyenin gerek Ermenistann karlarnn, asrlar boyunca ayn topraklar zerinde birbirlerine kar hogr ve bar iinde yaam olan Trk ve Ermeni uluslarn bartrmak, onlar sava yllarndan kaynaklanan derin nyarglara tutsak olmaktan kurtarmak ve hogr, dostluk ve ibirliine dayal bir ortak gelecei paylamalarna imkn verecek bir ortam yaratmak olduuna inand belirtilmitir. TBMMde temsil edilen iktidar ve muhalefet partileri tarafndan hazrlanan sz konusu bildiride yer alan, tarihi gereklerin bilimsel aratrmalarla gn na karlmas iin ortak bir komisyon kurulmas nerisi ise Babakan Recep Tayyip Erdoan tarafndan 15 Nisan 2005 tarihinde Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryana gnderilen bir mektupla resmen iletilmitir.8 Trkiye cevapsz kalan giriimin sonrasnda da Ermeni sorununa ynelik olarak bata Viyana Ermeni-Trk Platformu (VAT), Trk-Ermeni Barma Komisyonu (TARC) giriimleriyle birok kez diyalog balatmtr. Ancak maalesef bu giriimler ounlukla Ermenistan tarafnn uzlamaz tutumlar nedeniyle baarsz olmutur.9 Genel olarak bakldnda ise Trkiyenin Ermenistanla iliki kurmaya ynelik att admlar 2007 ylndan itibaren belirgin bir ekilde hz kazanmtr. Bu yln Mart aynda Van Glndeki Akdamar Kilisesi Trkiye tarafndan restore edilmi ve alna dnemin Ermenistan Kltr Bakan Yardmcs Gagik Grciyan bata olmak zere ok sayda brokrat gelmitir. Ayn yl iinde ayrca Erivan-Antalya uak seferleri de Trkiyenin iyi niyet srecinin devam olarak balatlmtr. 2008 yl ise iki lke arasndaki ilikilerin normalletirilmesi iin yeni bir diyalog sreci aray iinde birtakm somut giriimlerde bulunulan yl olmutur. Bu yln ilk aylarnda nce Peynir Diplomasisi10 ardndan da Futbol Diplomasisi balamtr. Daha geni bir ifade ile belirtirsek, ubat 2008de Ermenistanda yaplan seimlerde Serj Sarkisyann Ermenistan Devlet Bakan seilmesinin ardndan, Koaryan dnemine gre ikili ilikilerin normalletirilmesi srecinde daha olumlu bir ortam olumutur. Bu balamda, 2010 Dnya Kupas elemelerinde Trkiye ve Ermenistan A Milli Futbol takmlarnn ayn grupta yer almalar, iki lke diplomatlar tarafndan iyi deerlendirilmi ve 2008 Temmuzunda Ermenistan Devlet Bakan Serj Sarkisyann milli ma Ermenistanda izlemek iin Cumhurbakanmz Abdullah Gl davet etmesi zerine Futbol Diplomasisi balatlmtr. Futbol Diplomasisi uluslararas kamuoyunda olumlu bir gelime olarak alglanrken, milli ma sonras yaanan gelimeler Trk-Ermeni ilikilerinde etkileri almamzn ana konusu olan iki lke arasnda parafe edilen protokollere kadar uzanan farkl almlar gndeme getirmitir. Bu balamda belirtilmesi gereken bir dier husus, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin normalleme srecinin sadece iki lke arasnda yaanan gelimelerden deil, uluslararas konjontrdeki gelimelerden de etkilendiidir. Daha net bir biimde ifade edersek, ABDde Barrack Obamann Bakan seilmesi ile Rusyann Grcistana ynelik 8 Austos 2008 tarihli operasyonundan sonra ortaya kan yeni Kafkaslar jeopolitii, Trkiye ile Ermenistan ortak bir noktaya getirmitir.11 Bylelikle 2008 yl boyunca taraflar arasnda gizli olarak yrtlen yeni diyalog sreci, uluslararas konjontrdeki gelimelerin de etkisiyle 2009 ylnda devam etmitir. Bu yln ilk aynda kamuoyuna yansyan bir gelime olmazken, 22 Nisanda Trkiye ve Ermenistann svirenin arabuluculuunda, ikili ilikilerini normalletirmek; iyi komuluk ve karlkl sayg erevesinde gelitirmek ve bu suretle tm blgede bar, gvenlik ve istikrar ileri gtrmek amacyla youn aba gsterdikleri ve bu sre sonucunda

Ortadou Analiz
Ekim09 Cilt 1 - Say 10

>

71

nceleme
kapsaml bir ereve zerinde mutabk kalarak, bir yol haritas belirledikleri aklanmtr.12 Sz konusu aklama, bata ABD ve AB olmak zere uluslararas kamuoyu tarafndan memnuniyetle karlanrken, gerek Trk gerekse Ermeni basnnda ve i kamuoylarnda farkl yorumlar yer almtr. Ancak asl tartma, taraflarn mutabk kaldklarn akladklar yol haritasnn, baz basn yayn organlarnca yaymlanmas ile balamtr. Zira, resmi olarak aklanmamasna ramen be maddeden13 oluan yol haritasnda, Kars Anlamasnn tannmas, snr kaplarnn n artsz bir biimde almas ve Dalk Karaba igaline atfta bulunulmamas Trkiye, Ermenistan14 ve Azerbaycanda farkl alardan benzer tepkilere neden olmutur. Bu srete Trkiye asndan en nemli ve sert tepki ise Azerbaycandan gelmi ve ilikiler gerilmitir. Protokollerin Aklanma Srecinin Genel Hatlaryla Deerlendirilmesi almamzn banda belirttiimiz zere svirenin arabuluculuunda yaklak be aydr yrtlen grmeler sonucunda 31 Austos 2009 tarihinde Trkiye ve Ermenistan arasnda parafe edilen protokoller ile iki lke ilikileri yeni bir boyut kazanmtr. Bu balamda bizce ortak aklamann yapld tarih, gerek Ermeni sorunu zelinde Trk d politikasnn AB, ABD, BM ve AGT nezdindeki almlar15 gerekse Trkiye-Ermenistan ilikileri balamnda bata Gney Kafkasyadaki mevcut dengelere olan etkileri itibaryla son derece nemli bir gndr. Zira Michael Thumannn belirttii gibi, TrkErmeni aklamas tarihi cesaretin bir belgesidir. (ve)eer grmeler planlanan zaman dilimi iinde gerekleirse, bunun Gney Kafkasyada devrimden geri kalr bir taraf yoktur.16 Ancak, Trkiye ve Ermenistan arasnda gnmz itibaryla ilikileri normalletirme srecini aklama boyutuna ulatrmak kolay olmamtr. Zira, bilindii zere svirenin arabuluculuunda grmelerini srdren Trk ve Ermeni diplomatlar yaklak be aydr protokoln nasl yazlacan ve aklanacan mzakere etmitir. Yaanan bu srecin en temel nedeni ise hi phesiz 22 Nisan 2009 tarihinde aklanan yol haritasna gelen tepkilerdir. Dier bir deyile, protokoller aslnda 22 Nisanda yani ABD Kongresi asndan kritik nemdeki 24 Nisann arifesinde tamamlanm, aradan geen be aylk srede ise iki lke diplomatlar protokol aklama metninin nasl yazlacan mzakere etmitir.17 Bu balamda vurgulanmas gereken dier bir nemli husus da Trkiyenin 22 Nisan 2009 tarihli aklama ncesinde ve sonrasnda Azerbaycan ile olan ilikilerinde yaad sorunlar bir daha yaamamak iin son derece dikkatli davrand ve her gelimeden Baky haberdar ettiidir. Ayrca, daha sonradan basna yansd zere, Babakan Tayyip Erdoan 28 Austosta Azerbaycan Cumhurbakan lham Aliyev`i arayp son gelimeleri aktarm ve ertesi gn Dileri Mstear Bykeli Feridun Sinirliolu ve Mstear Yardmcs Bykeli nal evikzde Bakye giderek ilgili makamlara ayrntl bilgi vermitir.18 Dileri Bakan Ahmet Davutolu da 31 Austos 2009 tarihinde ge saatlerde, Ermenistan Dileri Bakan ile yapt ortak aklamann hemen sonrasnda, bir haber kanalnn sorularn yantlarken, srecin her aamasnda Azerbaycann karlarnn gzetileceini, bu noktada Ermenistan snrnn almasnn sz konusu olmadn ifade etmitir.19 Belirttiimiz bilgilerden de anlalaca zere; Trkiyenin, Ermenistan ile olan ilikilerini normalletirme srecinde, Azerbaycana yeterince bilgi aktarmadan atlacak admlarn, dost ve karde iki lke arasndaki ilikileri kopma noktasna kadar getirebilecei gereini ksa sre iinde idrak etmesi sonucunda da Bakden gelen ilk tepkiler mutedil ve itidalli olmutur. Bu sre hakknda belirtilmesi gereken ilgin bir dier husus ise protokollerin aklanma tarihine ilikindir. Zira, protokollerde ngrlen alt haftalk i siyasi istiarelerin biti tarihi birka adan psikolojik eik oluturmaktadr. lk olarak, sz konusu sre bilindii zere 13 Ekimde, yani 14 Ekimde Bursada Trkiye ile Ermenistan milli takmlar arasnda 2010 Dnya Kupas eleme grubunda oynanacak futbol mandan bir gn nce dolmaktadr. Bylelikle, Ermenistan Cumhurbakan Serj Sarkisyann Trkiyeye milli ma iin ancak snrn almas veya bunun eiinde

Ortadou Analiz
Ekim09 Cilt 1 - Say 10

>

72

nceleme

Genel olarak belirttiimiz bu alt komisyonlardan en nemlisi hi phesiz tarihi boyut alt komisyonudur. Protokoln ilgili hkmlerinde belirtildii zere, ilikilerin tarihsel boyutunu ele alacak olan bu komisyonda Ermeni, Trk, svireli ve ayrca dier uluslararas uzmanlar da yer alacaktr.

olunmas halinde gideceine ilikin art20 yerine getirilmi olacaktr. siyasi istiarelerin biti tarihine ilikin ikinci nemli boyut ise 13 Ekim tarihinin Kars Anlamasnn 88. yldnm olmasdr. Bu nedenle Ermenistann zmnen Trkiye snrnn kabul anlamna gelen protokol srecini, Trkiyenin kuruluu asndan ok anlaml olan bu tarihte bitirmemek iin bir-iki gn nce ilan etmesi muhtemeldir.21 siyasi istiarelerin biti tarihine ilikin son husus ise srecin, 7-9 Ekim tarihleri arasnda Kiinevde yaplacak olan Bamsz Devletler Topluluu Zirvesinden sonra bitecek olmasdr. Bu planlama ile sz konusu Zirve srasnda gerekleecek olan AliyevSarkisyan grmesinde Azerbaycana ynelik olas siyasi bir basknn da nne geilmitir.22 Trkiye-Ermenistan Protokollerin Analizi almamzn iinde birok yerde belirttiimiz zere svirenin arabuluculuunda yaklak be aydr yrtlen grmeler sonucunda 31 Austos 2009 tarihinde Trkiye ve Ermenistan arasnda iki protokol parafe edilmitir. Bu Protokollerden ilki, Ermenistan ile Trkiye arasnda diplomatik ilikilerin kurulmas hakkndadr. kili likilerin Gelitirilmesi baln tayan ikinci protokol ise taraflar arasnda hangi alanlarda ibirlii yaplacan belirlemektedir. Bu ikinci protokoln sonuna bir de ibu protokoln uygulanma takvimini ve unsurlarn gsteren bir liste eklenmitir. Trkiye-Ermenistan ilikilerin makul bir zaman diliminde normallemesi iin bir ereve sunan iki protokoln analizinde ncelikle vurgulanmas gereken boyut bizce, bu belgelerin Trk d politikasnda bir sredir uygulanan komularla sfr sorun politikas ve proaktif bar diplomasisi ilkelerinin bir uzants olduudur. Zira, aada protokollerde yer alan hususlar ayrnt-

l olarak ele alrken de belirteceimiz zere, sz konusu belgeler sadece Trkiye-Ermenistan ilikilerini deil, blgesel istikrara bir katk salama misyonunu da iermektedir. Hatrlanaca zere belirttiimiz bu misyon, taraf devletlerce yaymlanan ortak basn aklamasnda da ikili ilikilerin normallemesi blgedeki bara ve istikrara katk salayacaktr ifadesi ile yer almtr. Diplomatik likilerin Kurulmas Hakknda Protokoln Analizi: On iki paragraftan oluan bir sayfalk protokol metninin hemen banda, e zamanl olarak yaymlanan kili likilerin Gelitirilmesi Hakkndaki protokole atfta bulunularak, bu iki dzenlemenin bir btn olduu vurgusu yaplmtr. Benzer bir vurgu ibu protokoln 11. paragrafnda ve ikinci protokoln son ksmnda da yer almtr. Protokoln 2 ve 3. paragrafnda ise uluslararas hukuk (Birlemi Milletler Kurucu Andlamas, Helsinki Nihai Senedi ve Yeni Bir Avrupa in Paris art) kapsamndaki ykmllklere atfta bulunularak, her iki devletin de: ikili ve uluslararas ilikilerinde, eitlik, egemenlik, dier lkelerin i ilerine mdahale etmeme, toprak btnl ve snrlarn dokunulmazl ilkelerine saygl olacaklar ve bu ilkelere sayg gsterilmesini salayacaklar ynndeki taahhtlerini teyit ettikleri aklanmtr. Aktardmz ilkeler Ermenistan asndan deerlendirildiinde, bu lkenin zmnen Trkiye ve Azerbaycan ile olan mevcut snrlar tand grlmektedir. Dier bir deyile belirtirsek Ermenistan, Dalk Karaba sorununa ilikin olarak bata BMde alnm olan kararlarda vurgulanan Azerbaycann toprak btnln st rtl olarak da olsa kabul etmitir. Benzer bir yorum protokoln 4. paragrafnda

Ortadou Analiz
Ekim09 Cilt 1 - Say 10

>

73

nceleme
yer alan ilkeler iin de yaplabilir. Zira ilgili blmde yer alan, g kullanmndan ya da g kullanma tehdidinden imtina etme, anlamazlklarn bar yollardan zm, insan haklarnn ve temel zgrlklerin korunmasnda kararl olma ilkeleri, taraflarn zmnen de olsa kabul ettii mevcut snrlarn tannmas hususunu glendirmektedir. Dier bir deyile taraflar, snr sorunlar bata olmak zere aralarndaki ve blge genelindeki sorunlar (Dalk Karaba uyumazl da bu kapsamda deerlendirilebilir) BM Kurucu Andlamasnn 6. Blmnde belirtilen barl yntemlerle (yani haksz sava fiiline bavurmadan) zme konusunda zmnen mutabk kalmtr. Analiz ettiimiz protokoln kamuoylar tarafndan en ok n plana karlan hkmlerinin banda ise phesiz 5. paragrafta yer alan dzenlemeler gelmektedir. nk bu dzenlemeler ile Trkiye ve Ermenistan aralarndaki mevcut snr uluslararas hukukun ilgili anlamalarnda tarif edildii ekliyle karlkl olarak tandklarn aklamlardr. Metinden de anlald zere, bu dzenleme ile taraflar yukarda yorumladmz protokoln nceki paragraflarna oranla daha ak bir biimde mevcut snrlar tandklarn beyan etmitir. Ancak, yine de metinde 1921 tarihli Kars Anlamasnn ismen belirtilmemi olmas bir soyutluk yaratmaktadr. Bu tarz bir diplomatik dil kullanlmasnn gerekesi bizce, Sarkisyan ynetimine Ermenistan kamuoyundan ve diasporadan gelecek tepkilerin ksmen de olsa engellenmek istenmesidir. Fakat kullanlan diplomatik ifadelere ramen, mevcut snrlarn karlkl olarak tannd hkmnn protokolde yer almas hi phesiz Trkiye iin olumlu bir kazanmdr.23 Kamuoylarnda yank bulan hkmlerden bir dieri ise 6. paragrafta yer alan, taraf devletlerin ortak snrn almas hususunda aldklar karar olmutur. Alnan bu karar ise phesiz Ermenistan iin olumlu bir kazanmdr. Ancak, bu balamda unutulmamas gereken husus, snr kaplarnn almasnn gerek ikinci protokolde gerekse bu protokoln ekinde yer alan takvim itibaryla baz n artlara yani bir srece balanddr. Daha geni bir ifade ile belirtirsek taraf devletler ikinci protokoln yrrle girmesinden itibaren 2 ay iinde ortak snrn almas hususunda anlamtr. Protokollerin yrrle girmesi iin ise iki devletin ulusal parlamentolarnn onay gerekmektedir. Dier yandan Trkiyenin izledii politika, bir yandan Ermenistanla ilikilerinin normallemesi salamak, dier yandan da Dalk Karaba uyumazlnn zm srecinde etkili olabilecek aktrlere arda bulunarak lke arasnda yaanan sorunlarn birbirleri ile ilintili bir biimde zmn salamaktr.24 Snr kaplarnn almas konusunda belirtilmesi gereken son husus ise ayn protokoln 10. paragrafnda atfta bulunulan 1961 tarihli Viyana Diplomatik likiler Szlemesidir. Zira, Trkiye ve Ermenistan, bu Protokoln yrrle girdii tarihten itibaren diplomatik iliki kurulma ve karlkl olarak diplomatik temsilcilik ama hususunda anlamtr. Bizce, diplomatik ilikilerin tesisi karar ayn zamanda taraf devletlerin mevcut snrlar ve snr kaplarnn almasn kabul ettiklerinin de bir teyidi niteliindedir. Protokoln 7, 8 ve 9. paragraflarnda yer alan ilkeler ise iyi komuluk ilikilerinin ruhu iinde deerlendirilebilir. Ancak taraflarn, terr, iddet ve arln knanmasn, desteklenmemesini ve bu konularda ibirlii iinde olacaklarn taahht etmeleri, ksa vadede gereklemeleri zor olsa bile bir iyi niyet temennisi eklinde deerlendirilmelidir. yi komuluk ilikileri ruhu kapsamnda Trkiye tarafndan deerlendirilen dier bir unsur ise Erivann uluslararas kamuoyunda soykrm iddialarnn tannmasna devlet olarak destek vermemesidir. Bu hususun Ermenistan tarafndan uygulanmasnn ancak ksa bir sre iinde ikili ilikilerin normallemesi ile mmkn olaca aktr.25 Genel olarak bakldnda, iki lkenin ilikilerinin artk ortak kar, uyum ve iyi niyet zemininde olduunu aklamalar da gerek yaymladklar ortak basn aklamasndaki gerekse ikinci protokoldeki ilkeleri glendirici bir zellik tamaktadr. kili likilerin Gelitirilmesi Hakkndaki Protokoln Analizi: Eki ile birlikte sayfa-

Ortadou Analiz
Ekim09 Cilt 1 - Say 10

>

74

nceleme
dan oluan bu protokol bir btn olarak analiz edildiinde; birinci protokolde yer alan hkmleri aklayc ve srecin ileyiini belirleyici dzenlemeleri barndrd grlmektedir. Bu balamda ikinci protokolde yer alan birok hususu, birinci protokol analiz ederken incelediimiz iin, almamzn bu ksmnda sadece, taraflarca zerinde mutabakata varlan unsurlar irdelenecektir. kinci protokol itibaryla taraflarn mutabakata vardklar ilk husus, ortak snrn ibu protokoln yrrle girmesinden sonra iki ay iinde alacak olmasdr.26 Trkiye ve Ermenistann mutabakata vardklar ikinci husus ise iki lke arasnda karlkl bir gven ortamnn olumas iin ibirlii yaplacak alanlarn tespiti edilmesidir. birlii yaplaca belirtilen alanlar yledir: Dileri Bakanlklar arasnda dzenli olarak siyasi mzakerelerin yrtlmesi; ilikilerin tarihi boyutu hakknda bir diyalogun tesis edilmesi; iki lke arasndaki mevcut tama, iletiim ve enerji altyapsnn ve alarnn en iyi ekilde kullanlmas ve bunun iin gerekli nlemlerin alnmas; taraflar arasndaki ibirliini glendirecek ikili yasal erevenin gelitirilmesi; bilim ve eitim alanlarnda ibirlii yaplmas ayrca bu kapsamda renci ve uzman deiimi ile ortak kltr projelerinin balatlmas; ticaret, turizm ve ekonomik ibirliinin gelitirilmesi iin somut admlarn atlmas; evre konularnda diyalogun kurulmas ve ibirliinin glendirilmesi. Taraflarn mutabakata vardklar nc hususu ise yukarda ismen belirttiimiz ibirlii alanlarndaki taahhtlerin uygulanmasn salamak iin bir hkmetler aras komisyon ile 7 alt komisyonun kurulmas olmutur. Sz konusu komisyon ile alt komisyonlarn alma usullerinin ise iki lke Dileri Bakanlarnn bakanln yapacaklar bir alma grubu tarafndan saptanaca belirtilmitir. kinci protokole ekli takvimdeyse alma grubunun, bu protokoln yrrle girmesini izleyen gnden itibaren 2 ay iinde oluturulaca aklanmtr. alma grubunun tespit edecei kurallarnsa, protokoln yrrle girmesini izleyen 3 ay iinde Bakanlar seviyesinde onaylanaca kararlatrlmtr. Hkmetler aras komisyonun da alma kurallarnn kabul edilmesinin hemen ardndan ilk toplantsn gerekletirecei, alt komisyonlarn ise bu tarihten itibaren en ge 1 ay iinde almalarna balayacaklar aklanmtr. Genel olarak belirttiimiz bu alt komisyonlardan en nemlisi hi phesiz tarihi boyut alt komisyonudur. Protokoln ilgili hkmlerinde belirtildii zere, ilikilerin tarihsel boyutunu ele alacak olan bu komisyonda Ermeni, Trk, svireli ve ayrca dier uluslararas uzmanlar da yer alacaktr. Komisyonun amac ise yledir; mevcut sorunlarn tanmlanmas iin tarihi kaytlarn ve arivlerin tarafsz ve bilimsel bir biimde incelenmesini de ierecek iki toplum arasnda karlkl olarak gvenin salanmas amacyla diyalogun tahsisini kurmak. Tarihi boyut alt komisyonunun kurulmas kararnn alnmas tabi ki Trkiye iin bir kazanmdr. Zira bilindii zere Ermenistan, Trkiye tarafndan ilk olarak 2005den yaplan ve zaman zaman yinelenen tarihiler ortak komisyonu kurulmas nerilerini yantsz brakmtr. Ancak, emekli Bykeli mer Engin Ltemin de vurgulad gibi, hem Trkler hem de Ermeniler iin duygusal ynn ar basmas karsnda alt komisyonun etkili bir ekilde almasnn ve zellikle uygulanabilir nerilerde bulunmasnn gayet g olaca imdiden sylenebilir. Ayrca, alt komisyonun kurulduktan sonra da baz lke parlamentolarnn veya uluslararas kurulularn soykrm iddialarn kabul eden kararlar almas hem alt komisyonun almalarn baltalayacak hem de kurulmas istenilen karlkl gvenden uzaklalmasna neden olacaktr.27 Sonu olarak Trkiye ile Ermenistan arasnda balayan diplomatik protokol sreci ayn zamanda iki lke ilikilerinde yeni bir dneme iaret etmektedir. Dier yandan bu ilikilerin, iki toplum arasnda var olan nyarglarn ve tarihi olaylarn etkisi altnda gelime gstermek zorunda kalmas ise srecin zorluuna ve belirsizliine iaret etmektedir.

Ortadou Analiz
Ekim09 Cilt 1 - Say 10

>

75

2 3 4

5 6

7 8

10

11 12

13

14 15

16 17 18 19 20 21 22 23

24

25 26 27

Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi Bakanlk Aklamalar No: 153, 31 Austos 2009, Trkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Dileri Bakanlklar ile svire Federal Dileri Bakanlnn Ortak Basn Aklamas, http://www.mfa.gov.tr/no_-153-turkiye-cumhuriyeti-ve-ermenistan-cumhuriyeti-disisleribakanliklari-ile.tr.mfa (e.t. 02.09.2009) Uluslararas basn yaym organlarnda yer alan ilk tepkilere toplu halde bak iin iin bkz., Yaknlama Dnya Basnnda, Cumhuriyet, 1 Eyll 2009. Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi, Trkiye-Ermenistan Siyasi likileri, http://www.mfa. gov.tr/turkiye-ermenistan-siyasi-iliskileri.tr.mfa (e.t.05.09.2009) Dalk Karaba sorununun tarihsel geliimi hakknda ayrntl bilgi iin bkz.; Bar zdal, Dalk Karaba Sorununun zmnde Karada Modeli Uygulanabilir Mi?, I. Uluslararas Sosyal Bilimciler Kongresi: SSCB Sonras Trk Cumhuriyetlerinde Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Deiim, 18-21 Eyll 2006 zmit/Trkiye, Uluslararas Kongre, Cilt 1, 2007, ss. 716-734; nc lkelerden Ermenistana ve Ermenistandan nc lkelere Trkiye zerinden yaplan karayolu tamacl zerinde herhangi bir kstlama bulunmamaktadr. zel bir Trk havayolu irketi olan Fly Air ile Ermenistan havayollar irketi Armavia, Erivan-stanbul-Erivan gzergahnda dzenli charter seferleri gerekletirmektedirler. Ermenistana sefer yapan uluslararas havayolu irketlerine ait uaklar da Trk hava sahasn kullanabilmektedirler. Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Tarafndan Yaymlanan Bildiri http://www.mfa.gov.tr/turkiye-buyuk-millet-meclisi-tarafindan-yayimlanan-bildiri.tr.mfa (e.t. 05.09.2009) Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi Bakanlk Aklamalar No: 62, 15 Nisan 2005, Babakan Sayn Recep Tayyip Erdoann Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryana Gnderdii Mektup hk., http:// www.mfa.gov.tr/no_62---15-nisan-2005_-basbakan-sayin-recep-tayyip-erdogan_in-ermenistan-devlet-baskanirobert-kocaryan_a-gonderdigi-mektup-hk_.tr.mfa (e.t. 05.09.2009) Trkiye 28-29 Haziran 2004 tarihleri arasnda stanbulda dzenlenen NATO Zirvesine, Ermenistan ile ilikilerini gelitirmek amacyla Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryan davet etmitir. Koaryan ise Zirve ncesinde yapt bir aklamada, Ermenistann Trkiye olmadan da geliebileceini dile getirerek, diyalog abalarna kar tavrn aka ortaya koymu ve bylelikle daveti reddetmitir. Dnemin Ermenistan Dileri Bakan Oskanyan ise Trkiyenin tarihilerin ortak almas nerisinin dayana bulunmadn iddia ederek, tarihilerin syleyeceklerini ok nce sylediini savunmu ve bylelikle tarihi gereklerin aydnlatlmas ynnde atlan bu giriimi geri evirmitir. Karsta yaplan bir fuara katlan Trkiye, Grcistan ve Ermenistandan peynir reticilerinin balatt Kafkas peyniri projesi Trkiye ve Ermenistan snrnn almasna ynelik tartmalar yeniden balatm ve bu sebeple medya tarafndan Peynir Diplomasisi olarak adlandrlmtr. Mustafa Aydn, Azerbaycan, Trkiye-Ermenistan Anlamasnn Neresinde?, TEPAV Politika Notu, Eyll 2009, s. 2 Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi Bakanlk Aklamalar No: 56, 22 Nisan 2009, Trkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Dileri Bakanlklar ile svire Federal Dileri Bakanlnn Ortak Aklamas, http://www.mfa.gov.tr/no_-56_-22-nisan-2009_-turkiye-ermenistan-iliskileri-hk_.tr.mfa (e.t. 05.09.2009) Basn yayn organlarna yansyan gayri resmi yol haritas yledir: 1- Ermenistan, Kars Anlamasn tanyacak. 2- ki lke arasndaki snr kaplar alacak ve ticaret iin gerekli ekonomik anlamalar tamamlanacak. 3- ki lke nce Tiflis bykelilerini karlkl akredite edecek, daha sonra Ankara ve Erivanda bykelilik alacak. 4- Yol haritasnn uygulanmasna ynelik Meclis onay gerektiren anlamalar TBMMne gelecek. 5- Soykrm iddialarnn ele alnaca tarih komisyonuna nc lkeler de katlabilecek. Ermenistan kamuoyundaki tepkilerin bazlar iin bkz.: Ermeni Basnnda Srecin Yanks, http://www.bbc. co.uk:80/turkish/news/story/2009/04/090423_armenia_press.shtml (e.t. 05.09.2009) Paralel bir yorum olarak Bronwen Maddoxda, 2 Eyll 2009 tarihinde Timesda yaymlanan yazsnda; Trkiye ve Ermenistan arasndaki grmelerin ABDnde etki douracan ve AB-Trkiye ilikilerinde de gerilimi azaltacan savunmutur. Bronwen Maddox, Turkey and Armenia sidestep 94-year-old massacre for tentative peace, http:// www.timesonline.co.uk/tol/comment/columnists/bronwen_maddox/article6817772.ece (e.t. 04.09.2009) Michael Thumann, Erdoans Revolution im Kaukasus, Die Zeit, 4 Eyll 2009, http://www.zeit.de/online/2009/37/ tuerkei-armenien (e.t. 05.09.2009) Murat Yetkin, Be Aylk etin Pazarlk, Radikal, 2 Eyll 2009. Babakan Erdoan Azerbaycan Cumhurbakan Aliyev le Telefonla Grt, ANKA, 29 Austos 2009. Aktaran; Sinan Oan, Ermenistan Alm Tam Gaz Devam Ediyor: Trkiye Ermenistan likilerinde Perde Arkas Gelimeler, http://www.turksam.org/tr/a1769.html (e.t. 05.09.2009) Sarkisyan Israrl: Maa Gitmem in Snrlar Almal, Ankara Haber Ajans, 31 Austos 2009. Yetkin, loc. cit. Ibid. Paralel mahiyette bir yorum yapan Sedat Lainerde; Trkiyenin, bu dzenleme ile Ermenistandan istedii 3 nemli narttan birini aldn vurgulamaktadr. Bkz.; Sedat Lainer, Ermenistan-Trkiye Protokolleri: Kim Taviz Veriyor? http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=1042 (e.t. 10.09.2009) Bilindii zere, uluslararas kulislerde Aliyev ve Sarkisyann 7-9 Ekim tarihleri arasnda Kiinevde yaplacak olan Bamsz Devletler Zirvesinde zm yolunu aacak bir forml aklamalar ihtimalinden sz edilmektedir. Nitekim, Rus basnna 7 Eyll 2009 tarihinde deme veren Azerbaycan Dileri Szcs Elhan Poluhov, igal edilen Dalk Karaba dndaki blgelerin kontrol karlnda, Ermenistanla kapal tm ulam yollarn aacaklarn sylemi ve iki halk arasndaki gvenin tesisi iin de ciddi almalar yaplacan vurgulamtr. Azerbaycandan da Karaba Alm, Radikal, 8 Eyll 2009. Paralel mahiyette bir yorum iin bkz.; Kamer Kasm, Trkiye ve Ermenistan Arasndaki Protokollerin Analizi, http:// www.usak.org.tr/makale.asp?id=1036 (e.t. 10.09.2009) Ortak snrn almas konusu almann bir st balnda analiz edildii iin burada tekrar irdelenmemitir. mer Engin Ltem, Protokollerin erii (2) AVM, 8 Eyll 2009, http://www.idizayn.com:80/avim/bultentekli. php?haberid=9022 (e.t. 10.09.2009)

nceleme

DPNOTLAR

Ortadou Analiz
Ekim09 Cilt 1 - Say 10