OSMANLI SAZ SLUBU RESMLERNDE EJDER KONOGRFS

Dr. Banu Mahir (Topkap Saray Mzesi Uzman)

Saz slubu tanmlamas,16. yzyl Osmanl sanatna damgasn vurmu, eitli sanat kollarna uygulanm bir bezeme slubunu aklayan bir terim olarak,1983 ylndan beri yaplan aratrmalarla Sanat Tarihi termilojisine yerlemi bulunmaktadr. Bu slubu yaratan saray nakkalarnn resimleri, ana motifler olarak kvrk haneri yapraklar, hatayi ad altnda toplanan farkl stilize bitkileri ve tomurcuklar ilemitir. Ad geen motifler arasna ise, periler, ejder, chi-lin (ejder-at), simurg (zmrdanka kuu) gibi mitolojik, efsanevi yaratklar ile, arslan, panter, fil gibi orman hayvanlar, sln gibi orman kular yerletirmitir (Mahir 1987:123-140). Bu motif dnyasn ele alan saz slubu resimlerindeki ejderlerin ve bu resimlerden esinlenerek eitli eya ve objelerin zerine ilenmi bezemelerdeki ejderlerin ikonogrofisinin de olabilecei konusuna k tutmak, bu makalemizin amac olacaktr. Bilindii gibi, Trk sanatnda ejder ikonografisi, ilk kez Dr. Emel Esin tarafndan ele alnmtr. Seluklu sanatnda ejder tasvirinin Trk ikonografisindeki kklerini belirlemeyi amalayan makalesiyle Dr. Emel Esin, sonraki sanat tarihilerine nemli bilgiler aktarmtr. (Esin 1969: 163-182) Anadolu Seluklu sanatndaki ejder tasvirleri, Prof Dr. Gnl ney tarafndan toplanm (ney 1969: 171-192), slam dnyas ve Uzak Dou tasavvurundaki ejderler arasndaki fark ise, bu kitaptaki makalelerin armaan edildii deerli sanat tarihi Prof. Dr. Gner nal ortaya koymutur (nal 1971: 153-181). Saz slubundaki ejder resimleri ile, slubun etkiledii bezemelerdeki ejderlerin ikonogrofisine gemeden nce, Trk sanatna Asya kltrlerinin etkileriyle giren bu motifin, Asya kltr evresi ierisindeki konumunu ve anlamn tekrarlamak istiyorum. Saz kelimesinin 14. yzyl Trkesinde "bke, sk ve girift, arslan yata orman" anlamn tamasn (Mahir 1987: 126) destekleyici, ormanda yaayan bir efsanevi yaratk kimliindeki ejder, slam sanat eserlerinde tasvir edilen doast varlklar arasnda nemli bir yer igal eder. Eski trke metinlerde "bke" ve "evren" olarak adlandrlan ejder, Asya'nn dousunda yaam Trk kavimlerinde "Luu" veya "nek" diye tanmlanrd. Hem su kaynaklarn, yamur bulutlarn temsil eder, hem de astroloji ile sk bir ba ierisinde yer alrd. Drt ynn hayvan eklinde simegeler ile gsterildii in ve Uygur kosmolojisinde dounun, baharn, mavi ve yeile denk gelen gk renginin ve aacn simgesi"Kk-Luu" idi. Mevsim dnemlerinde yer ve gk "luu"lar iin ayinler yaplrd. ift ejder motifi de, kosmik bir timsal olarak, hem mezar talarnda yer alr, hem de h simgesi olarak kullanlrd. Dr. Emel Esin'in verdii bu bilgilerden Araplarda da "evren"in eski Trklerdeki tasavvurunun sd ve "nihang" adyla, Osmanl metinlerine kadar geldii "nihang"n takvim iareti olarak Uygurlarn "Lu"suna denk dt anlalr (Esn 1979: 48-49.; Esin 1969: 174). Bu efsanevi yarata, daha sonralar, Araplar "Tannin", Moollar "Moghur", ranllar ise "Ejdeha" veya "Ejderha" deilerdir. (na 1971: 154.) 6. yzyldan itibaren Trk kltr evresinde kullanlan ejder motifinin kimlii Uzak Do kltrlerindeki ejder tasavvuruna ok yakndr. Uygurlarn "Luu" dedikleri ejdere, inliler "Lung" adn verirler. in kosmolojisinde de ejderler gkyzn, topra zenginlii ve

dnceyi ifade ederler. Gkyz ejderi, rzgara ve yamurlara hayat verirken, yeryz ejderi de, topran ve rmaklarnn yaratcsdr. Ayrca yol gstericisi olan dnce ejderi ile, yeryzn kuatan drt denizi simgeleyen drt ejder vardr. (Arseven tarihsiz: 25-28). Uygur ve in sanatnda su ve bolluk simgesi olan ejder, ylan ve timsaha yakn bir hayvann trl hayvanlar ile birletirilmesinden olumu olarak canlandrlrd. lkbahar ve yaz mevsimelerinde gkte uar, sonbaharda ise, timsah ve su ylan gibi, sulara ve yeraltna saklanrd. ok kere aa motifi ile birlikte ele alnr ve uan bir efsanevi hayvan olmas sebebiyle, ejderin srtna binerek gkte umak tasarm ilenirdi (Esin 1969 : res. 2, 4-6, 30, 32). Ouz boyundan olan Seluklu Trkleri de, doal olarak Trk merkezlerinin kltrel etkisine girmilerdir. in'de ve Orta Asya Trk sanatnda olduu gibi, Seluklularda da, kanatl, boynuzlu, pullu ve ayakl, profilden ilerleyen durumda ilenen ejder motifi Uygurlarda "Luu" denilen ejder tipinin devamdr (Esin 1969: 176). Anadolu Seluklu ve Beylikler dnemi sanatnda ta kabartmalarda, madeni kap tokmaklarna, ahap kap bezemelerinde, ini ve keramiklerde (Ta kabartmalar, ini keramikler, ahap ve maden eserlerdeki ejderler iin bkz. nder 1966; gel 1966: 90 ; nder 1976: 12-16.; ney 1978; Erhinsoy 1978a; Erginsoy 1978b; Meinecke 1989: 54-58.) ilenmi ejder motifinin kayna, Prof. Dr. Gnl ney tarafndan da teyit edildii gibi, daha ok Asya ve Uzak Dou sanatlarna dayanr (ney 1969: 171-192). Trklerin n Asya'ya yayldklar 10. yzyl ile 12. yzyl arasna tarihlenen zaman diliminden nce yazlm slam kaynaklarnda ise, ejder koskocaman, dehetli grne sahip, byk bal ve parldayan gzl, ok dili, nne geleni yutmaya hazr ak azl ylan gibi bir hayvan olarak anlatlmtr (nal 1971: 154-156). Prof. Dr. Gner nal'n Ortaa slam edebiyat ve baz szlklerden derleyip verdii bu ejder tasavvuru, n Asya'nn en eski kltrlerinden Smerlerin Glgam destannda anlatlan ldrlmesi byk kahramanlk saylan, ormann bekisi, ahmerdan "Humbaba"y da anmsatr gibidir (Glgam 1973). Bilindii gibi, Moollarn n Asya'y aknlaryla slam resmi Asya ve Uzak Dou'nun dorm diliyle tanmtr. zellikle, 14. yzyl ilk yarsndan itibaren resimlenmeye balanan Firdevsi ahnamesi minyatrlerderinde (res. 1 ) grdmz ejderler, Arap kaynaklarnda anlatlan korkunluklarn korumalarna ramen biim olarak Asya ve Uzak Dou sanatlarnda izlenilen ejder tipini segilerler. Oysa, 1010'da eserni tamamlayan Firdevsi ahnamesi'nde ejderi anlatrken, onun kanatlarndan, boynuzundan sz etmez. Nizami Hamse'sinin Heft Peyker blmnde ise, bir adm daha atlarak, Behram Gur'un mcadele ettii ejder, kanatl ve ayakl olarak anlatlr. Acaib'l Mahlukat'da veya zoolojik risale Nuzaht 'l Kulub'da da ejderlerin kanatlar ve boynuzundan hi sz edilmez, ancak biimlendirme kanatl ve boynuzludur. Biimlendirmeye yansyan bu etki, kukusuz Mool aknlar dnda, 8. yzyldan balayarak slam dnyasnn Uzak Dou'yu tanmas ve zellikle 13. yzyl sonu ve 14. yzyl balarnda ran ile in arasnda kurulmu sk ilikiler olmaldr (Titler 1981: 6). Mool hakimiyetinin ilk yllarna tarihlenen ve Vihara'daki (Sultaniye yaknnda) kazlarda bir budist tapnma odasnda bulunan in ejderleri rneklerine benzeyen ejder kabartmas, bu etkileri yanstan bir baka eserdir (Curotula 1982: 71-88; Rawson 1984 : 146). 14. yzyl sonlarnda, Barlas Trklerinden Timur'un ran'a ve Irak'a yaylmasndan sonra da, ran ile in arasndaki karlkl ilikilerin devam ettii grlr. Timuriler Semerkant, Herat, Tebriz ve iraz'da hakimiyet kurmular ve Timur'un olu ahruh, yeeni skender Sultan ve torunu Ulu Bey dnemlerinde in'e ait hereye kar byk ilgi uyanmtr (Rawson 1984 : 146-147). Ming imparatorluklar ile Timuriler arasnda eitli eliler gidip gelmiler ve erken

15. yzylda ran'da in sluplarna kar ikinci bir ilgi dnemi uyanmtr. Timur dnemi sanatnn rnleri arasndaki ejder bal madeni amdanlar, ejder kulplu yeim fincanlar, madeni marapalar, Topkap Saray Hazine koleksiyonunda bulunan Ulu Bey'e ait ahap ekmece zerindeki ejder kabartmas ve ejder dekorlu 15. yzyl keramikleri de, Timur sanatnda ejderin nasl sevilerek kabul edilmi ve bezeme motifi olduunu gstermektedir (Grube 1989: 175-208; Lentz-Lowry 1989). 1410 ylnda iraz'da hazrlanm olan ve halen Londra British Library'de korunan skender Sultan Antolojisi'nin sayfa kenar sslemeleri arasndaki bir ejder resmi de (res. 2) ylankavi ve balk srt gibi

15. yzyl ortalarndan itibaren Fars blgesi ve Bat ran nceleri Karakoyunlu daha sonra Akkoyunlu Trkmenlerinin hakimiyetine girmitir. Bu dnemlerde hazrland dnlen ok eitli izim, desen, minyatr, hat rnekleri stanbul Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan ve son yllarda Akkoyunlu Sultan Yakub Bey'in mhrlerine rastlanmas sebebiyle Yakub bey Albmleri olarak anlan albmler (H. 2153 ve H. 2160 numaral) ile, 18. yzyl sonlarnda stanbul'da yaam Prusyal diplomat Diez'in koleksiyonuna ait olup, halen Berlin'de Preussischer Kulturbesitz Staatsbibliothek'de korunan albmlerde yer alrlar. Bu malzeme arasndaki 14.-158. yzyllarda yaplm Celayiri, Timuri ve Trkmen dnemine ait fra ve mrekkep almalar arasnda da ylankavi bedenli, balksrt gibi pullu, sakall, favorili, tek boynuzlu ve srt izgisi kaln belirtilmi ejder resimleri izlenir. (Albmlerdeki bu ejder resimleri, Herat ve Tebriz'den istanbul'a uzanan bir resim slubunun da gstergesi olarak (Grube 1969 : 85-109) yorumlanmtr.) Bu resimlerdeki ejderler birbirini delerek girift bir grnt veren iri yaprak ve hatayi denilen iek formlar arasnda eitli efsanevi yaratklar ve orman hayvanlaryla birlikte betimlenmitir (res. 3) ran'da Akkoyunlu egemenlii 1501'de Safeviler tarafndan yklarak, ah smail'in ynetimine gemitir. Bu arada Osmanllar da Anadolu'da glenerek devlet kurmular, 1324'de Bursa'y almlar, Balkanlar'da kontrol salamlar ve 1453'de stanbul'u fethederek byk bir mparatorluun ekirdeini oluturmulardr. Osmanl Sultan I. Selim'in (1512-1520) Safevilere kar kazand 1514'deki aldran zaferinden sonra, ran ile Osmanl dnyas arasnda bir kpr kurulmu, gerek srgn gelen ranl sanatlarla, gerek ele geirilen sanat rnlerinin etkisiyle Osmanl sanatna da, Uzak Dou motiflerinin yorumlar girebilmitir. Bunlar arasndaki ejder resimleri, Osmanl saz slubundaki rnekleriyle yeni bir senteze kavumutur. rneklerini Saray albmlerinde grdmz ran'da 14. - 15. yzyllarda Celayiri, Timuri ve trkmen dnemlerinde srm olan bu ejder formu, Osmanl saz slubu resimlerine, Tebriz'den 16. yzyl balarnda (Sultan I. Selim'in Tebriz seferinden sonra) Anadolu'ya (Amasya'ya) srgn gnderilmi, ad kaytlarda ve Osmanl kaynak eserlerinde "ah Kulu" olarak geen ranl sanatya yaktrlan yapraklar arasnda hareket halinde, mcadele eden, yryen ejderler ile ulamtr (Mahir 1986: 113-130). Haneri yapraklarn sarmal ekilde evreledii ve yapraklarn 15. yzyl rneklerinde olduu gibi, birbirini delerek girift bir grnt yaratt bu resimlerdeki ejderhalarn kkeni, hi kukusuz kayna Asya'ya ve Uzak Dou'ya dayanan ejder tasavvurudur. in sanat motifleri arasnda da, ejder, gllk ve erdemlilik perisi olarak kabul edilir. Ayn zamanda deiimin ve yaamn ruhudur. lkbaharda gklere kar ve sonbaharda kendisi sularn derinliklerine gizler. Sonbahar noktas olan 21 Eyll'de kendini amura bular ve bir sonraki ilkbaharda, iekleri ve yapraklar etrafa saarak yeniden uyanr, doa glerinin geri

dnn haber verir. Hayat verici yamurlar ve frtnalarla tm doann kendini yeniledii ilkbaharn ve doal nemliliin retici gcnn simgesidir. Hayrl bir varlk izlenimini veren bu zellikleriyle in ejderi, ortaa mitolojisindeki ve Arap kaynaklarndaki canavar tipli ejderlerden ayrlr. in'de jeolojik zamanlarda yaam, uan sorizenlerin, dinazorlarn ananesini devam ettirdii de sylenir. Kuzey in'de bulunan fosil kalntlar ejder kemiklerine benzetilir ve fildilerine de, in dilinde ejder dii ad verilir. in sanat motifleri arasnda, daha nce de belirtmi oluumuz "Lung". "Chiao" ve "Kei" olarak ayr ejder tasavvuru vardr. En otantii olan "ug", dokuz ayr hayvann birleimidir. Devenin ba, geyiin boynuzlar, tavann gzleri, inein kulaklar, ylann boynu, kurbaann karn, baln pullar, atmacann penesi ve kaplann avu iinden oluur.Aznn iki yannda favorileri, enesi altnda sakal vardr. "Chiao" ise, bataklklarda ve inlerde yaayan yer ejderine denir. Kafas ve boynu daha kktr, boynuzu yoktur, bedeni ylankavidir. "Kuuei" de, ejderin en ilkel tipidir. Porselenlere, anlara, gonglara, kemanlara, mezartalarna, ta antlara, dam saaklarna, kpr tahtalarna, Buda tahtlarna, kllara ve hapishane kaplarna oyulur veya ilenir. Genel olarak koruma ve emniyet ambledir. Be trnakls mparator gcn simgeler (Williams 1978: 132141). Ejderin in sanat motifi olarak bu ekilde tasviri, Osmanl saz slubundaki ejder resimlerinin kompozisyon tipleriyle ifade edebilecekleri anlamlara olduka uymaktadr. New York Metropolitan Museum of Art'da bulunan "Amel-i ah Kulu ala tarik elmek" atfn tayan, grdmz ejder resminde olduu gibi (Yayn iin bkz. Grube 1962a: Lev, CXXO res.1; Grube 1962b:.223 res. 17b; Welch 1972: res.2; Rogers 1985: 22 res.3; Mahir 1986: res.2.) tasvir edilen ejderler, genelde "lung" titpinde kanatl, tek boynuzlu, sakall, favorili ve ylankavi bedenlidir. Peneleri ounlukla be trnakl olup, haneri yapraklar kavrarlar. Baka bir rnei oluturan stanbul niversitesi Ktphanesindeki 16. yzyl ortalarnda hazrlanm bir albmde yer alan bir dier ejder resminde olduu gibi (res.3), hatayi ve yaprak demetleri, ou kez ejderlerin bedenine sarmal eklinde dolanmtr. (Yayn iin bkz. aman 1983: 147 E. 63; Mahir 1986: 125 res. 6; Atl 1986: res.8; Atl 1987 : no. 49e; Rogers - Ward 1988: no: 53f; Schtze 1988: no. 55f.) Massachusetts Fogg Art Museum'a Cary Welch koleksiyonundan gelen bir dier resimde (Yayn iin bkz. Welch 1978:. 427 res.4; Welch-Dickson 1981: 231 res.280) grld gibi, hzla ilerleyen ve hareket halindeki bu ejderler, orman yani saz ierisinde, baharn uyann, doann yeniden diriliini in tasavvuruna uygun olarak mjdeler gibi grnrler. Yine Los Angeles Countr Museum of Art'a Edwin Binney koleksiyonundan gemi olan bir resimde (Bu resmin benzeri Sotheby's 1991, cat no: 171'de yaymlanmtr. Ayrca ckz. Binney 1979: no: 10,. 18-19; Denny 1983: 112 res. 16) grlen (res. 4) haneri yapraklara ylan gibi dolanm ejderler iin de, in tasavvurundaki yer ejderi tasarm geerlidir. Orman konusunu artran mcadele halindeki ejder kompozisyonlarnda Washington Freer Gallery of Art'da korunan arslan ile chi-lin mcadelesiyle, bir kuu yutmaya alan hareket halindeki ejderi tasvir eden resimde de (Washington D.C freer Gallery of Art, Acc. No:48, 17, yayn iin bkz. Mahir 1986:121, dipnot:27, res.9.) yine ayn formda srt izgisi kaln ekilmi, kanatl, peneleriyle hatayi yaprak demetini kavrayan, tek boynuzlu, favorili ve sakall bir ejder grlr (res. 5) Daha ge bir tarihe ait olmas muhtemel olan Topkap Saray Mzesi Ktphanesindeki, H. 2147 numaral albmdeki bulunan, baka bir hatayi ve yaprak arasndaki ejder ile arslan mcadelesi resmi ise, sk ve girift orman konusunun yanstld ve ejderin biimlendiriliinde Uzak Dou tasavvurunun yaatld aka grlen baka bir almadr. (Grube 1962a: Lev, CXLVI res. 38; Grube1962b: 225 res. 18. Atl 1987: no.45d; Rogers-Ward 1988: no.50d; Shtze 1988: no: 52; The Splendour 1988-89: No:16)

Saz slubundaki resimlerden clevand Museum of Art'da korunan ve frasnn yetkinliiyle ressam ah Kulu'ya ait olabileceini dndmz haner yapraklar ve hatayi demetleri arasna ustaca yerletirilmi ejder ile zmrdanka kuu resmi ise (Martin 1912: Lev.271(B); Khnel 1923:40 lev. 98;Sakisian 1945 LXXXVI: 231-232 Lev. IIE; Grube 1962a: lev. CXXVII res. 6a; Grube 1962b: 221 res. 14; Grube 1982: 198 res. 191; denny 1983: 103 res. 1; Graf von Bothmer 1985: 54 no. 1/14) ise, orman konusu iinde bize, asya mitolojisinden bir Trk masalnn konusunu sunar. Gnmzde Anadolu masallarnda da paraleline rastlanan ejder ile anka kuu mcadelesi konusunu bir Orta Asya masalna balamak mmkndr. Ejderha ve zmrdanka kuu savan, Trk mitolojisinde varolan Er-Ttk Destan ierisindeki bir masalda ilenmitir. Bu masalda ad geen kara ku, zmrdanka kuudur. Zmrdanka kuunun n Asya mitolojisinde de nemli bir yeri vardr. (n Asya mitolojisinde de kklerine ylan sarlm ve tepesine ik anzu kuu tnemi mukaddes aa, Gney sibirya ve Orta Asya mitolojisindeki, kkleri ylan ve ejderle btnlemi ve tepesine ift bal kartal (yahut bit ift kartal) tnemi hayat aacyla kartrlr. Bkz. Erdem 1990: 78 ve dipnot 53.) Araplar bu kua "Naka" derler. Trkler kuun Farsa ve Arapa adn birletirerek "Zmrdanka" olarak adlandrmlardr. Ayn kua ran mitolojisi "Simurg" veya "sireng", hint mitolojisi ise, "Garauda" adn verirdi. Bu kuun Kaf veya Elburz dalarnda oturduu efsanelerde anlatlr, tyn ele geirenlerin byk srra ve lmszle eriecekleri ileri srlrd (gel 1971: 108).

Er-Ttk masalnda da, kara kuun tnedii aa, hayat aacdr. Aacn altnda beki olarak bir ylan bulunur. Masalda bu ylana "Acra", yani "Ejderha" denilir. Destanda yer altnda bandan geen olaylarn anlatld Er-Ttk, destannn bir yerinde hayat aacndaki yuvasnda yavrulam olan kara kuun yavrularn her yl yiyen ejderhay ldrr. Anne ku geri dnp, Er-Ttk' aacn yannda grnce, hemen yutar. Ancak, yavrularndan gerei renince, yuttuu adam tkrr ve hayat aacndan ald hayat verici gcyle, yeniden gen bir insan yapar. Er-Ttk kutan kendisini yeryzne gtrmesini rica eder ve kuun srtna biner. Yola koyulurlar, ancak yar yolda kuun yiyecei biter. Er-Ttk de, kendi etlerini ve gzn kua yedirir. Yeryzne vardklarnda, ku onu yeniden yutup, tkrerek, taze bir insan haline getirir. Bylece Er-Ttk de, memleketine ve karsna kavuur (Boratav 1965; gel 1971 : 541, 546). Bu masalda ilendii gibi, ylan yani ejderha ve kara ku, yani zmrdanka kuu, yavrularn yenmesi olayndan tr karlkl savam halinde tasavvur edilmilerdir. Saray albmlerindeki, zellikle Yakub Bey albmlerindeki 14. - 15. yzyl Timuri ve Trkmen dnemi fra resimlerinde de ayn konunun ska ele alndn ve bu konu yanstlrken ormann elerinin daha gereki bir resim slubuyla ilendiine tank olmaktayz (res. 6). Bu albm resimlerindeki ejderleri gruplandrarak alm olan talyan sanat tarihi Giovanni Curatola'nn da, konunun Er-Ttk masalyla ilgisine iaret etmi olmas, bu savmz desteklemektedir (Curatola 1989: 90-91). Clevalan'daki saz slubundaki ejder ve anka kuu savam resminde de, yine, in tasavvurundaki balk srt gibi pullu deriye sahip, tek boynuzlu, kanatl, be trnakl peneleri olan bir ejder ile karlamaktayz (res. 7). Bu konu Uzak Dou sanatnda da byk bir neme sahiptir. in Edebiyatnda da, ejder ile zmrdanka bir ok karlatrmalarn kaynadr. in sanatnda bu ku tyl kularn imparatoru olarak tasavvur edilir. Gvercinin boaz, ylann boynu ve baln kuyruundan meydana geldiine inanlr. Oniki kanatl olarak dnlr,

artk yllarda on kanatl olur, her zaman arkasnda kk kular grlr. Hayrl bir efsanevi kutur (Williams 1978: 323). Biim olarak slam sanatnda tasviri, in inancndaki betimleniine uymaktadr. Topkap Saray ktphanesindeki H. 2165 numaral Osmanl albmnde, bir sayfa kenarnda (y.59b) altnn tonlaryla Er-Ttk masalnn uzants olan ejder ile anka kuunun yavrularnn yenmesi sahnesini bir altn fra sslemesi (halkar) olarak izliyoruz. 16. yzyln OsmanlSafevi kkenli sanatlarna maledilebilecek olan bu alma da (res. 8), bize bu motiflerin sevilen bir bezeme konusu olduunu dndrmektedir. Bu konu ylesine ok sevilmitir ki, Osmanl saz slubunun eitli sanat kollarna uygulanna bile yansmtr. Kanuni Sultan Sleyman'n (1520-1566) yataan (TSM 2/3776) konunun kuyumculuk sanatnda iledii en gzel rneklerden biridir. (Sarre ve Martin 1912: no. 248; Kanuni 1958: nr.69; Mayer 1962: 19 ; Pope 1964-65: lev. 1424 D; ycel 1964-5; Kseolu 1980: IV/6; aman 1983: E. 85; Atl 1987: no. 86; Kseolu 1987: 1 ev.82; Rogers-Ward 1988; no. 83; Schtze 1988: no. 84; The Splendour 1988: no. 121; Soliman 1990: no. 80; Ayn bezemeye sahip, kukusuz ayn ustann eseri olan bir baka yataan Rayad'da eyh El-Ard koleksiyonunda bulunmaktadr. Bkz. The Age of Sultan Sleyman 1990: no. 50.) Srtnda Saray Kuyumcusu Ahmed Tekel'nn imzasn tar ve 933 (1526-27) tarihini veren Sultan I. Sleyman'n yceltici szleri ieren bir kitabesi vardr. Kabzas fildii ve kademeli olarak mastika ince kvrmdal ve hatayi motifleriyle sslenerek zerine altn kvrmdal, hatayi ve in bulutlar yerletirilmitir. Tek azl ve kaln srtldr. Ayn tarzda kademeli, oyma bezemeli altn bal vardr. Yabann st ksm ise, her iki yznde de yksek kabartma mcadele halinde ejder ve zmrdanka kuu figrleriyle ssldr. (res.9). Gllk, erdemllik simgesi ejder ile lmszlk simgesi zmrdankann krali bir eser olan bu yataanda karlkl ele alnmas, Uzak Dou ve Asya kkenli bu ikonografinin nasl Osmanl dnyasna kadar uzandn gstermesi ve asya mitolojilerinin nasl Anadolu'ya ulams olduunu gstermesi bakmndan nem tamaktadr. Topkap Saray Arz Odasnda bulunan Sultan II. Mehmed (1596-1603) iin hazrlanm olan tahtn ( 1972: 20-22; 1976: 47-48) saz slubundaki lake tavan sslemeleri arasnda da, bir madalyon ierisinde ejder ile anka kuunun karlkl tasvir edilmi olmas da, yine ayn ikonografinin bir hkmdar tahtna uygulannn baka bir rneidir. Osmanl saz slubunun en deerli kalemii almas olan bu sslemeler Kemal 'n mdrl esnasnda yaplan restarosyan almalarnda rokoko slubundaki naklar altndan ortaya karlmtr. Beik tonoz eklindeki tavana sahip tahtn bu orijinal sslemleri, tavann alt ksm bordrnde paftalar halinde yazlm yirmialt msralk iirden renildii gibi, 1597-98 tarihlerine aittir. Hatayiler, haneri yapraklar, rozet tipinde iekler ve rumilerin dallarnn spiralimsi kvrmlar izerek oluturduklar kompozisyon arasnda, tahtn kuzey ve gney tavanlarnn ortasna, bir madalyon ierisinde ejderha ve zmrdanka kuunun savam sahnesi ilenmitir (res. 10 ab). Bu madolyonun etraf da, yine haneri yapraklarla bezelidir. Gerek yataan ve gerek tahtn beik toz rts zerinde bu efsanevi yaratklara yer verilii, bize Asya mitolojisiin alar boyu kltrlerdeki srekliliini gsterdii gibi, bu yaratklarn tadklar hkmdarlara layk g ve erdemlilik vasflarnn da dikkate alndn dndrmektedir (Topkap Saray Mzesindeki 2/3775 bumaral klcn kn v bala da ejder bezemelidir. Saz slubunun erken rneklerinde grlen ejder motifinin kullanld eserler arasnda, ba ejder biimi kulplu marapalar da anmak gerekir. Kukusuz, bunun en karakteristik rnei TSM Hazinesinde bulunan gvdesi necefli altn matapadr (2/8. yayn iin bkz. Kseolu-Rogers 1987: no.52) Timuri marapa formunun Osmanl Saraynda 16.

yzyl ikinci yarsnda da srdrldn gsteren bir eser olarak nem atr. Kulbu, az ksmna birletii yerde ejder formu alr. Bu rnekleri daha da oaltmak mmkndr.) . Sonu olarak, Osmanl saz slubundaki ejder resimlerinde ve bezeme slubu olarak saz slubunda rastladmz ejder tasvirlerinde ran zerinden Anadolu'ya ulam bulunan Asya ve Uzak Dou ikonografisi hakimdir, diyebiliriz.