Radyasyon

RADYASYON
Radyasyon, i dnm geiren atomlar tarafndan yaymlanan, bolukta ve madde ierisinde hareket edebilen enerji olarak tanmlanr.
Radyasyonu tanmlamada ana parametre kullanlr. 1-)Enerjisi(dk ve yksek enerjili radyasyon ) 2-)Tr (parack radyasyonu ve elektromanyetik radyasyon) 3-) Kayna (doal ve yapay radyasyon kaynaklar)

Dk enerjili(iyonize olmayan radyasyon) Etkiletii materyal iindeki atomlar yeteri kadar enerjisi olmad iin iyonize edemez ve sadece uyarmakla yetinir Mikrodalgalar, grnr k, radyo dalgalar, kzltesi ve (ok ksa dalga boylular hari olmak zere) mortesi k iyonize olmayan radyasyona rnektir. Yksek enerjili radyasyon(iyonize radyasyon) Atomdan elektron koparabilen dolaysyla atomu iyonize edebilen radyasyon trdr. Bunlar: Alfa, Beta, Gama ve X-Inlardr. Elektromanyetik spektrumu oluturan btn radyasyonlarda enerji, yksz ve ktlesiz fotonlar tarafndan tanmaktadr. Eer iyonize edici elektromanyetik radyasyon ekirdekten yaymlanyorsa gama, yrngeden yaymlanyorsa X-n adn alr.
3

RADYASYON

Parack radyasyon

Elektromanyetik radyasyon

Alfa Beta ntron

Gama X nlar Mor tesi Grnr k Kzl tesi Radyo dalgalar

RADYASYON KAYNAKLARI Yeryzndeki tm canllar ve canszlar havada, suda, toprakta, hatta kendi vcutlar ierisindeki doal radyasyon kaynaklar ve bunlara ek olarak insanlar tarafndan retilen yapay radyasyon kaynaklarnn her gn nmna maruz kalmaktadrlar.

Radyasyon kaynaklarn, doal ve yapay olmak zere, iki snfa ayrabiliriz. Doal radyasyonun bir ksmn uzaydan gelen kozmik nlar oluturur. Bu nlarn byk bir ksm dnya atmosferinden gemeye alrken tutulurlar. Sadece kk bir miktar yerkreye ular. Bir dan tepesinde veya havada yol alan bir uakta bulunan bir kii, deniz seviyesinde bulunan bir kiiden ok daha fazla kozmik na maruz kalr. Bu yzden bir pilot, uu sresi boyunca, deniz seviyesinde alan bir kiinin maruz kald doal radyasyon dzeyinden yaklak 20 kat daha fazla bir radyasyon dozuna maruz kalr. Gnlk yaantmzda, kozmik nlar nedeniyle maruz kaldmz radyasyon dozunun dnya ortalamas 0,39 mSv / yldr. Fosil yaktlar doal ve uzun mrl radyoaktif elementler ierirler. Bu tr elementler yakt iinde iken bir radyasyon tehlikesi yaratmazlar. Ancak fosil yaktlar yakldklarnda bu elementler atmosfere yaylr ve daha sonra topraa dnerek doal radyasyon dzeyinde az da olsa bir arta neden olur. Doada mevcut ksa mrl radyoaktif elementlerin yayd gama nlarnn da katksyla topraktan maruz kaldmz radyasyon dozunun dnya ortalamas 0,46 mSv / yldr.

Vcudumuzda bulunan radyoaktif elementlerden (zelikle Potasyum40 radyoaktif elementinden) dolay da belli bir radyasyon dozuna maruz kalrz. Bir yl boyunca bu ekilde maruz kaldmz i (dhili) radyasyon dozunun dnya ortalamas 0,23 mSv kadardr. Yiyecek, iecek ve teneffs ettiimiz havadan maruz kaldmz dozun dnya ortalamas yaklak 0,25 mSv / yldr. zellikle kabuklu yiyecekler daha fazla radyoaktif madde ierirler ve bu rnleri fazla miktarda tketen insanlar bu ortalamann zerinde bir radyasyon dozu alrlar. Doal radyasyon dzeyini arttran en nemli sebeplerden biri, yer kabuunda yaygn bir ekilde bulunan radyoaktif radyum elementinin (Ra226) bozunmas srasnda salnan radon gazdr. Bu gaz teneffs edildii takdirde akcierlere geici olarak yerleip tm dokularn radyasyona maruz kalmasna neden olabilir. Radon gazndan dolay dnya genelinde maruz kalnan ortalama doz 1,3 mSv / yldr. Radon gaz hari doal radyasyonun salk zerinde zararl bir etkisi grlmez.

Baz blgelerdeki doal radyasyon doz dzeyleri.

YAPAY RADYASYON KAYNAKLARI Tbbi, zirai ve endstriyel amala kullanlan X nlar ve yapay radyoaktif maddeler, nkleer bomba denemeleri sonucu meydana gelen nkleer serpintiler, ok az da olsa nkleer g retiminden salnan radyoaktif maddeler ile baz tketici rnlerinde kullanlan radyoaktif maddeler bilinen balca yapay radyasyon kaynaklardr.

Yapay radyasyon kaynaklarndan maruz kalnan kresel radyasyon dozunun oransal deerleri

Doal ve yapay radyasyon kaynaklarnn kresel radyasyon dozuna oransal katklar

10

ELEKTROMANYETK RADYASYONUN MADDE LE ETKLEM Gama ve X n gibi btn elektromanyetik radyasyonlar birok olayda paracklara benzer davran gsterdii iin, ok kk enerji paketleri anlamna gelmek zere bu radyasyonlarn birim elemanna foton ad verilmitir. Radyasyonun belli bir frekans iin btn paketlerde tanan enerji ayndr ve

denklemi ile ifade edilir.

Fotonlar, iinden getikleri ortamn (maddenin) atomlar ile rastgele yaptklar karlkl etkileimler sonucunda ortama enerji brakarak absorblanabilecei gibi salma da urayabilirler. Elektromanyetik radyasyonun madde ile etkileiminde rol oynayan en nemli olay Fotoelektrik Olay Compton Salm ift oluumu olaylardr.
11

FOTOELEKTRK OLAY

Dk enerjili bir foton genellikle iinden getii ortamdaki atomlarn K veya L yrngesindeki bir elektrona btn enerjisini vererek onu pozitif ykl ekirdein balayc kuvvetinden kurtarr. Darya frlatlan bu elektrona fotoelektron denir. Bu olay neticesinde oluan elektron boluu d yrngedeki baka bir elektron tarafndan

doldurulur ve bu srada X n yaymlanr. 0,5 MeVden daha kk enerjili fotonlarn

ar elementler tarafndan sourulmasnda bu olay olduka nemlidir.

12

Fotoelektrik olay. Bu olay srasnda gelen fotonun enerjisinin bir ksm elektronu bal olduu atomdan koparabilmek iin harcanr, geri kalan ksm ise koparlan elektrona kinetik enerji olarak aktarlr

13

COMPTON SAILIMI Atoma gevek olarak balanm bir d yrnge elektronu, enerjisi kendisine kyasla ok daha byk olan bir fotonla arpmas sonucunda meydana gelen olaya Compton Salmas denir. Elektron ktleli bir parack olduu iin fotonun btn enerjisini absorblamas momentumun korunumu gerei mmkn deildir. Dolaysyla foton, enerjisinin bir ksmn elektrona aktarp salma urayarak yoluna devam eder. Foton ile elektron arasnda oluan a fotonun enerjisine baldr. Gelen fotonun dalgaboyu ile salan fotonun dalgaboyu arasndaki fark

Buradaki h/mc Compton dalgaboyu olarak adlandrlr. Enerjileri 0,5 2,0 MeV arasnda olan fotonlarn hafif elementlerden oluan ortamlar tarafndan sourulmasnda bu olay dierlerine gre daha nemlidir. Yksek enerjili fotonlar enerjileri belirli bir seviyeye dene kadar Compton salmna urarlar bu andan sonra da fotoelektrik olayla absorblanrlar. nk sadece Compton salm ile fotonlar tamamen sourulamazlar.
14

Compton salmas.

15

FT OLUUMU
Eer, fotonun enerjisi yeteri kadar byk ise ve bu foton atom ekirdeinin ok yaknndan geerse, ktlesi olmayan fotonun enerjisinden ekirdek yaknnda ayn anda biri negatif ykl elektron dieri pozitif ykl pozitron olmak zere iki parack yaratlr. Bylece elektromanyetik bir dalgadan madde oluur.

Teorik olarak byle bir ift oluumunun meydana gelebilmesi iin, yukardaki denkleme gre fotonun enerjisinin en az 20.511 = 1,022 MeV olmas gerekir. Foton enerjisinin daha byk olduu durumlarda ise bu enerjinin artakalan ksm elektron ve pozitrona kinetik enerji olarak aktarlr.

16

ift oluumu.

17

RADYOAKTF BOZUNMA Radyoaktif bozunma heran gerelebilecek bir sretir. Fazla enerjisi bulunan bir ekirdein elementer veya elektromanyetik paracklar yayma yoluyla deiime uramasdr. Ne zaman daha stabil bir nkloide dnecei kesin olarak bilinemez. Bu, daha ziyade olaslk hesaplar ve ortalama bozunma hzlar ile saptanr. BOZUNMA SABT ( ) inde N kadar radyoaktif atom bulunan bir rnekte t zaman boyunca ortalama bozunma hz Ndir. N / t = N , radyonkloid bozunma sabitidir. Her radyonkloid iin bozunma hz sabittir, yani ona zgdr. Is, basn ve kimyasal olaylardan etkilenmez. Radyoaktif bozunmaya urayan atomlarn belirli bir fraksiyonunun birim zaman boyunca bozunma miktarn gsterir. nn birimi zaman -1 dir. Yani = 0,01 saniye ise ortalama olarak 1 saniyede atomlarn %1i bozunmaya uruyor demektir. Eitlikteki eksi iareti atom saysnn zamana kar azaldn belirtmek iindir.
18

BOZUNMA FAKTR (Decay Factor: DF) Zaman getike N saydaki radyoaktif atomlar azalmaya devam eder. rnein 1000 atomu bulunan bir radyonkloidin s 0,1 ise 1 s sonra 900 atom, 1 s daha sonra 810 atom kalr. Bylece sfra doru yaklarlar, ancak hibir zaman tam sfr olmazlar. B u durum matematiksel olarak aadaki formlle hesaplanr:

19

YARI MR (t1/2) Daha nce de belirtildii gibi radyoaktif bozunma, bir rnekteki radyoaktivitenin belirli bir zamanda sabit bir fraksiyonunun kaybolmasdr. Fiziksel yar mr ise radyonkloidin balangtaki atom saysnn ya da aktivite dzeyinin %50sine inmesi

iin geen sredir (tp). Yar mr ile bozunma sabiti arasndaki iliki aadaki ekilde
gsterilir:

20

ORTALAMA YAAM SRES

Radyoaktif atomlarn bozunma hzlar birbirinden ok farkldr. Kimi ok hzl bozunma gsterirken, bazlar ok uzun srede bozunur. Bir nkloidin ortalama yaam sresi () kendine zg olup, bozunma sabiti () ile ilikilidir.

Bu formlde de grld gibi ortalama yaam sresi yar mrden biraz daha

uzundur. Bu kavram zellikle radyasyon dozimetre lmlerinde nemlidir.

21

BYOLOJK YARI MR (tb)

Bir maddenin yarsnn, normal eliminasyon yollaryla vcuttan atlmas iin geen sreye biyolojik yar mr denir. Bu, bir maddenin stabil ve radyoaktif hali iin ayndr, deimez. EFEKTF YARI MR (te)
Fiziksel ve biyolojik yar mr gz nnde bulundurulduunda doku tarafndan absorbe edilen radyasyon miktarn belirler.

22

AKTVTE

Bir radyonkloidin aktivitesi birim zaman bana bozulan atom saysn gsterir.

Aktivite de atom saysndaki azalmay gsterdiinden bozunma forml ile ifade edilir. Radyoaktivite birimi Becquerel olup (Bq) 1 saniyede 1 disentegrasyon gsteren

bozunma hzdr. Dier bir aktivite birimi de Curiedir (Ci). 1 Ci 1 saniyede 3,71010
disentegrasyon gsteren radyoaktivite miktardr.

23

Spesifik Aktivite

Bir radyoaktif rnek, ilgili radyoaktif maddenin stabil izotoplarn da ierebilir. rnein iinde yot131 bulunan bir tpte stabil bir izotop olan yot127 de bulunabilir. Bu gibi durumlara, yani bir radyoaktif maddenin stabil izotoplarnn ayn

ortamda bulunmas durumunda bu stabil izotoplara tayc ad verilir. Eer rnekte

stabil izotop yoksa rnein taycsz olduu sylenir. Radyonkloidler retim yntemlerine gre taycl veya taycsz olabilir.

Belirli bir hacimde bulunan radyoaktivitenin bu hacmin tmne olan oranna spesifik aktivite ad verilir. Ci/g birimi ile gsterilir. Pek ok durumda spesifik aktivitenin yksek olmas istenir. Bylece orta derecede aktivite ieren ve miktar ok az olan bir radyoaktif element hastaya herhangi bir farmakolojik etki olmadan verilebilir.

24

RADYASYON BRMLER 1-) RADYOAKTVTE DDET BRM Kri (Ci): Eer 1 sn de disintegrasyona (paralanmaya) urayan ekirdek says 3.7x 1010 tane ise aktivite 1 Cidir (Kri)

Yeni birimlere gre (System international (SI) ) Bq (Bequerel): 1 sn de disintegrasyona urayan ekirdek says 1 tane ise aktivite 1 bqdir Ci = 3,7 x 1010 (Bq) 1 mCi = 3,7 x 107 Bq 1 mCi = 37 megabecqueral 1 Ci =37 kilobecqueral
1

25

2) RADYASYON ENERJ BRM

eV (elektron volt): Bir elektronun vakum ierisinde ve 1 voltluk potansiyel farkna

sahip bir elektriksel alann etkisi ile hzlandrldnda kazand kinetik enerjidir. 1 eV= 1.6 x10 -19 joule

3-) RADYASYON DDET BRM Rntgen/h (R/h): X ve gama n kaynann 1 metre uzanda yarattklar radyasyon iddetine denir. Gray/sn (Gy/sn)
Yeni birimlere gore(System international (SI) )

1 R/h=2.425 Gy/sn 4-) RADYASYON ALAN DDET BRM Coloumb/kg/sn (C/kg/sn):Birim alanda maruz kalnan radyasyon miktardr
26

5-) IINLAMA BRM Rntgen : Normal artlar altnda ( 0 Cde, 760 mmHg basn altnda) 1 cm3 havada 1 elektrostatik birim iyonizasyon deiiklii yapan X veya nm miktardr. Rntgen toplam salm ler ve radyasyon hzndan bamszdr Sadece havadaki iyonizasyonu gsterir.

Coulumbs = 1 m3 havada 1 elektrostatik birim iyonizasyon deiiklii yapan X veya nm miktardr. (C/kg)
Yeni birimlere gore(System international (SI) )

1 R= 0,58 x 10-4 C/kg

27

6-) FZK(ABSORBSYON) DOZ MKTARI RAD(radyasyon absorbsiyon doz): Herhangi bir maddenin 1 gr mnda 100 erglik enerji depolanmasn ifade eder

GRAY: Inlanan maddenin 1 kgna 1 joulelk enerji veren radyasyon miktardr. Birim ktle bana depolanan enerjinin lsdr.

1 RAD=100 erg/g (1 rad=0.01 Gy=1 centigray cGy) 1 Gy =1 joule/kg ( 1 Gray=100 rad )

28

7-) BYOLOJK DOZ BRM Radyasyonun canl dokularda sourulan miktardr Rem:Bir rntgenlik gama veya X nnn meydana getirdii biyolojik etkiyi yapan radyasyon miktardr. Sivert (Sv ) : 1 Sv=1 joule /kg
Yeni birimlere gore(System international (SI) )

1 REM= 0.01 Sv =1 cSv 1 SVERT= 100 REM

29

BRM TERM DNM ESK Curie (Ci) ; 3.7x1010 paralanma / 1 saniye YEN Becquerel (Bq); 1 paralanma/1 saniye 1Ci=3.7x1010 Bq 1 Ci=37GBq 1C/kg=3876 R1R=2.58x10-4 C/kg

AKTVTE

IINLANMA DOZU

Rntgen (R) ; normal hava artlarnda (00C ve 760 mm Hg basnc) havann 1kg'nda 2.58x10-4 Coulomb'luk elektrik yk deerinde (+) ve (-) iyonlar oluturan X veya g radyasyonu miktardr.

Coulomb / kilogram (C/kg) ; normal hava artlarnda havann 1 kg'nda 1 Coulomb'luk elektrik yk deerinde (+) ve (-) iyonlar oluturan X veya g radyasyonu miktardr.

SOURULMU DOZ

radiation oz (rad); nlanan maddenin 1 kg'nda 10-2 Joule'lk enerji sourulmas meydana getiren herhangi bir radyasyon miktardr. rntgen equivalent man (); 1 Rntgenlik X veya g n ile ayn biyolojik etkiyi oluturan herhangi bir radyasyon miktardr. rem=(rad)x(WR)*

Gray (Gy) ; nlanan maddenin 1 kg'nda 1 Joule'lk enerji sourulmas meydana getiren herhangi bir radyasyon miktardr. Sievert (Sv) ; 1 Gy'lik X ve g n ile ayn biyolojik etkiyi meydana getiren herhangi bir radyasyon miktardr. Sv= (Gy)x(WR)*

1Gy=100rad 1rad=0.01 Gy

1Sv=100 rem 1rem=0.01Sv

DOZ EDEER

30