You are on page 1of 24

eyh Bedreddn ve Rumeli Gazileri

Sheik Bedreddin And Rumelian Gazis


Selahattin D
zet Osmanl Tarihinde zerinde en ok tartlan konulardan birisi de eyh Bedreddin olaydr. Bunda da en byk pay sahibi, Osmanl kronikleri ve tarihilerinin resm tarih anlayna uygun eserler yazmak zorunda kalmalardr. Bu hareket, Osmanl merkeziyetiliinin kurulmas srecinde ortaya kan toplumsal sorunlar ve merkezka gler ile merkezin g rekabeti sonucunda ortaya kmtr. Bunun sonucu olarak da eyh Bedreddin, merkezka dairede ele alnp, Osmanl kaynaklarnda bir zndk ve asi olarak nakledilmitir. Konuyu resmi devlet ideolojisi ile ele alma gelenei, gnmze kadar devam etmi grlmektedir. Dolaysyla eyh Bedreddin, ierisinden geldii Rumeli Gazileri ailesinin bir rn olarak merkeziyeti devlet politikasnn muhalefetinde kalmtr. Fetret devrinin sosyo-politik kemekelii sonucu, eyh Bedreddin, merkez Osmanl idaresinin merkezka glerine kar yrtt mcadele sonucu idam edilmitir. Anahtar Kelimeler: eyh Bedreddin, Rumeli Gazileri, Osmanl merkeziyetilii, isyan, zndk, merkezka gler, Osmanl kronikleri. Abstract Sheik Bedreddins rebellion was one of the most controversial incidents in the Ottoman Empires history. Bias Ottoman official history writers (the vakanvists) interpreted the rebellion much different than its real causes due to paying respect to the sultan who generously paid their salaries. The rebellion occurred because of emerging tight Ottoman centralization policies. Relationship between the center and the periphery was not constructed on the basis of mutual trust. Suspicion between the center and the governed people often culminated mutinities and in turn, harsh suppression. Bedreddin, in fact, represented respected and honored Rumelian Ghazis but he ended up uprising against the state because he did not fit into the state ideology. After his popular uprising in Rumelia, he was captured and hanged. Keywords: Sheik Bedreddin, Rumelian Gazis, Ottoman centralization, rebelling, infidel, centrifugal powers, Ottoman chroniclies.

Yard.Do.Dr., KS Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Kahramanmara, dogusselahattin@yahoo.com, Tel: 0344-2191199

72

SELAHATTN D

Klasik dnem Osmanl tarihinin problem haline gelmi konularndan biri de eyh Bedreddin ve ona isnat edilen isyan hareketleridir. Genellikle Osmanl vekayinmelerinin, dier bir ifadeyle Osmanl tarihilik anlaynn sevkiyle kaleme alnm kroniklerin, eyh Bedreddini anlalmas g ve iinden klmaz bir sorun haline getirdikleri bir gerektir. Objektif bir tarih yazmaktan ziyade, belli bir hedefe ynelik ve tek bir konjonktre hizmet iin kaleme alnan Osmanl tarih kaynaklarna bakldnda, konuyla ilgili kark, netlii olmayan, birbiriyle elikili bir yn rivayet ve hikye nakilleriyle karlayoruz. Dorudan padiahn emriyle kaleme alnan bu ve benzeri anonim Tevrih-i Al-i Osmanlar, konu zerinde, yazld dnemin resm konjonktrn yanstmaktan teye gitmezler. Mesela bu tr kaynaklarn banda gelen, Oru Bey ve Nernin de kaynak olarak kulland, Akpaazde Tarihinde, eyh Bedreddin ve isyanyla ilgili birbiriyle elien nakiller dikkat ekmektedir:
Gelin! imdiden sonra padiahlk benimdir. Taht benim elimdedir. Sancak isteyen gelsin. Tmar isteyen, subalk isteyen gelsin. Elhasl ne dilei olan varsa gelsin. Ben imdiden sonra huruc ettim. Bu lkede halife benim. Simavna Kadsolu, Musann yannda kazasker iken kendilerine tmar alverdii adamlar dahi yanna geldiler. Amma gelenler grdler ki, bunun iinde hayr yok Beylie kasd etmee ister. Hemen Simavna Kadsolunu tuttular. Serezde bulunan Sultan Mehmede getirdiler.1

Burada, hem eyh Bedreddinin bizzat kendi azndan padiahlk iin ayaklandn bildiren daveti zerine birtakm insanlar geliyorlar, hem de ayn insanlar, eyhi, padiah olmaya kast ediyor diye yakalayp Mehmed elebiye gtryorlar. Bu bilginin tutarsz olduu aktr. Bu ve benzeri Osmanl kaynaklarnn her bir nshasnn, birbirleriyle elikili nakiller ierdiini de belirtelim. Her eyden nce, eyh Bedreddinin ada olarak kendisinden bahseden ana kaynak bulunmaktadr. Bunlar; eyh Bedreddinin torunu Halil b. smailin bizzat yazm olduu Menkb- eyh Bedreddin2, bn Arapah ki bizzat eyh Bedreddinle grmtr3 ve Bizans tarihisi Dukasn eserleridir4. eyh Bedreddinden bahseden dier Osmanl kaynaklar ise bu nden
kpaazde, kpaazde Tarihi, ner. Ali Be, stanbul 1332, s. 90. Halil b. smail, Menakb- eyh Bedreddin, nr. A. Glpnarl-smet Sungurbey, Eti Yaynlar, stanbul 1967. 3 bn Arapah, Ukudun-Nasiha: Takiyddin Efendi, Tabakat- Hanefiyye, no:1609, Veliyddin Efendi Ktphanesi, stanbul; .Yaltkaya, Bedreddin Simav, MEB A, 2. cilt, s. 445. 4 Dukas, Bizans Tarihi, ev. VL. Mirmirolu, stanbul Fetih Dernei Yaynlar, stanbul 1956.
1 2

EYH BEDRETTN VE RUMEL GAZLER

73

faydalanmlardr. Bizans tarihisi Cenevizli Dukas (14001470) ve Dukasn eserini kaynak ald anlalan Osmanl tarihisi krllah, eyh Bedreddinin bir isyan balatm olduundan bahsetmezlerken, sadece Karaburunda peygamberlik iddiasyla ortaya kan Brklce Mustafann isyann ve aslmasn naklederler.5 kpaazde ile Oru Bey ve Nerinin, kpaazdeye dayanarak yazm olduklar kronikler6, hemen hemen ayn ortak kaynaktan, bn Arapahtan yararlandklar anlalmaktadr. Genellikle merkez ynetime dayanarak, eyh Bedreddinin hem din hem de siyasi adan sulu olduu; Brklce Mustafa ve Torlak Kemal isyanlarnn eyh tarafndan organize edildii ve bunlarn kendi ayaklanmasna bir balang olduu kanaati hkimdir. eyh Bedreddinin torunu Halil b. smailin, dedesinin lmnden 45 yl sonra yazm olduu Menakbnmesi, konunun en nemli kaynaklarndan biridir7. Hoca Sadedin Efendi, Takprlzde ve Mustafa Al, konuyla ilgili olarak8 Menakbnmede getii zere; eyh Bedreddinin kendisine isnat edilen suu ilemedii, Brklce Mustafa ve Torlak Kemalin isyanlaryla bir ilgisinin bulunmad ekliyle anlatlr. Bunlara gre eyh Bedreddinin etrafndaki insanlar ve mritleri, haseti ve kindar evresinin ikyeti ve etkisiyle I.Mehmed tarafndan yanl yorumlanmtr. Hlbuki eyh Bedreddin, dneminin makam en yksek limi, nl bir filozof ve mirac, idamyla gerekleen stn yaradll kmil bir insandr. eyh Bedreddinin torunu olmas hasebiyle, Menakbnme yazarnn taraf olduu ve eserini dedesinin savunmas erevesinde kaleme ald, zellikle dedesini rencide edecek rivayetleri gizledii veya farkl ekilde naklettii gerekesiyle, objektiflii pheye aktr. Bunlardan baka, eyh Bedreddinin eserleri de, onun fikr yapsnn zellikleriyle ilgili bilgi veren kaynaklar durumundadr. Varidat hari, bugn elimizde bulunan nshalar itibariyle genellikle slam hukukuna ait olup, stelik bir ksm znikte tamamlanm eserlerinin hibirinde, kendisine isnat edildii
5 Dukas, Bizans Tarihi, s. 67-69; krullah b. ehabeddin, Behett-Tevrih, nr., Nihal Atsz, Trkiye Yaynevi, stanbul 1949, s.60. 6 Oru Bey, Oru Bey Tarihi, haz. Nihal Atsz, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1972, s. 74; Mehmed Ner, Kitab- Cihannma-Ner Tarihi, yaynlayanlar: F.Reit Unat, M.A. Kymen, TTK Basmevi, Ankara 1987, c.II, s.545546. 7 Halil b. smail, Menakb- eyh Bedreddin, nr. A.Glpnarl-.Sungurbey, Eti Yaynlar, stanbul 1967. 8 Hoca Sadedin Efendi, Tact-Tevarih, hz. .Parmakszolu, K.B. Yay., Ankara 1992, c.II, s. 114; Mustafa Al Efendi, Knhl-Ahbr, haz. Ahmet Uur, Mustafa uhadar, Erciyes n. Yay., Kayseri 1997, I.cilt, I.ksm, s. 241-244; Takprlzde, akak- Numaniye ve Zeyilleri Hadaiku-akaik, (Mecd Efendi Tercmesi), nr. Abdlkadir zcan, ar Yay., stanbul 1989, c.I, s. 71-73.

74

SELAHATTN D

gibi ehlisnnet ve hukukuna kar hibir fikir iermemektedir. eyh Bedreddin zerinde alan btn bilim adamlar da bu konuda birlemilerdir.9 Sz konusu eserler, onun ulema snfndan bir ilim adam olarak kaleme aldklardr. zellikle Edirnede kazasker iken yazd ve muhakemt usul ile ilgili CamiulFusuleyn adl eseri, lmnden sonra bile birka yzyl boyunca Osmanl medreselerinde okutulmutur. Birok yazma nshalar bulunan bu eser, 1300 ylnda Msrda baslmtr.10 Varidata gelince, bu eser zellikle eyh Bedreddinin ilim hayatndan tasavvuf hayatna getikten sonraki dneminde, ierisinde, tasavvufla ilgili yazd en mehur eseridir. El yazmas olarak duran bu eserin birok Trke tercmesi yaplm olup, eitli niversitelerde doktora tezi olarak da allmtr. Bunlardan birisi de Bilal Dindar tarafndan hazrlanm ve yaynlanm olup, burada Varidatn eyh Bedreddine aidiyetinin olduka pheli olduu belirtilmitir.11 Varidat ile dier eserleri arasndaki eliki, onun hem geni lde speklatif yorumlara, dolaysyla baz ideolojik saptrmalara konu olmasnda, hem de ciddi bir tarihsel probleme dnmesinde nemli rol oynam olmaldr. Osmanl merkeziyetiliinin kuvvetli bir ekilde yeniden tesis edilmeye alld bir dnemde, eyh Bedreddinin bir si olduu kadar, zndk ve ilhad sularndan idama mahkum edilmesinde hareket noktas, bu tasavvuf ve felsef eseri olmutur. Ancak Varidtla ilgili olarak, A.Yaar Ocak, eserin btn Osmanl tarihi boyunca, eitli evreler tarafndan bir hayli rabet grdn, zerinde en ok erh ve yorum yaplan bir eser oluverdiini ve dolaysyla orijinalinden ok farkl bir hale gelmi olduunu belirtmitir. Tarihi, nitekim eyh Bedreddinin Varidatnn yle basite bir gzden geirilmesi bile, standart bir kitabn dzeniyle ilgisiz bulunmas, sistemsizlii, konularn rastgele, bir orada bir burada ele aln, byle derleme bir risale olduunu ok ak sergiliyor12 ifadesiyle teyit ederken, nshalar arasndaki tutarszlklar ve konular arasndaki elikilerle de bunu gstermektedir. Bununla birlikte Varidatn eyh Bedreddinin bizzat kaleminden kan bir nshasna henz rastlanmad gibi, ktphanelerde mevcut nshalarn en eskisi 16.yzyldan daha geriye gitmemektedir. Ahmed Cevdet Paa, Varidat iin, Fsusu taklit yoluyla yazlm bir risaledir derken, eserin orijinal olmadn belirtmi olmaktadr. Bursal Mehmed Tahir de eyhe
eyh Bedreddine dair kaynaklarn tahlili iin bkz; A.Yaar Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15.-17.Yzyllar), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 3. bask, Ankara 1997, s. 136-202; Mfid Yksel, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, Bak Yaynlar, stanbul 2002; Necdet Kurdakul, Btn Ynleriyle Bedreddin, stanbul 1977, Dler reklam Yay., s.31-76. 10 efaettin Severcan, eyh Bedreddin Olay, TRKLER, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, s. 267. 11 Sayh Badr al-Din et ses Waridat, ev. Cengiz Ketene, KB Yaynlar, Ankara 1990. 12 A.Y.Ocak, Zndklar ve Mlhidler, s. 189.
9

EYH BEDRETTN VE RUMEL GAZLER

75

yneltilen ithamlarn, Varidat iyi anlayamamaktan kaynaklandna iaret etmektedir.13 talyan Trkolog Michel Balivet, eyh Bedreddin ile ilgili nemli almasnda, Varidatn doktrin bakmndan zgn bir eser olmadn belirtirken;
Varidat okunduunda, eserin doktrin balamnda ierii ok hayal krc grnyor. Ne Dukasn Brklce konusunda szn ettii mal paylam, ne Osmanl vakanvislerin ileri srd sultana kar ak isyan ve mehdilik iddias, ne sapk fikir ve ayinler, ne zel bir Hristiyanseverlik, ne de dinler st bir anlay sz konusu edilir. Olas seleflere ya da an dnce akmlarna yaplan gndermeler de ok azdr14

demek suretiyle, sz konusu eserden dolay eyh Bedreddine yaplan sulamalarn ispattan yoksun olduunu belirmitir. Halil nalck da, eyh Bedreddinin basit bir dervi olmadn, slm hukuku ve din ilimler zerine nemli eserler veren byk bilginler arasnda bulunduunu, daha sonra sufilie geip, bir suf eyh olarak bn Arabyi rnek aldn ve onun Fususul-Hikem adl eserine bir erh yazdn zikretmitir. Hutbelerinden derlenmi ve kendi tasavvuf anlayn yanstan Varidatta vahdeti vcut felsefesi ilenmitir15. Dolaysyla, sz konusu eserden hareketle, eyh Bedreddin ile ilgili kesin bir yargya varmak anakronizimdir. Gerek baz Osmanl kaynaklarnda, gerekse bunlardan esinlenen modern aratrmalarda, genellikle eyh Bedreddinin sahip olduunu syledikleri u fikirlerden hareket ederler:
Tanr dnyay yaratm, insanlara bahetmitir. Erzak, giyecekler, hayvanlar, toprak ve btn mahslleri umumun mterek hakkdr. nsanlar tabiat ve yaradl itibariyle eittir. Birinin servet toplayp biriktirmesiyle, dierlerinin ekmee bile muhta kalmas lahi maksada muhaliftir. Nikhl kadnlar ortaklktan mstesnadr. Bu birlik haricinde kalan her ey insanlarn mterek maldr. Ben senin evinde kendi evim gibi oturabilmeliyim. Sen benim eyam kendi eyan gibi kullanabilmelisin. Emlakimize karlkl tasarruf edebilmeliyiz. Gerek Mslmanlkta gerek Hristiyanlkta ulemann ve papazlarn hatalar ile nice bidatlar ihdas olunmutur. Bunlar kaldrlrsa din bir olur.

13 Bursal M. Tahir, Osmanl Mellifleri, haz: smail zen, Meral Yaynevi, C.I, stanbul 1975, s. 39. 14 Michel Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2002, s. 33, 109. 15 Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (13001600), ev. Ruen Sezer, YKY, stanbul 2003, 3.bs., s. 197.

76

SELAHATTN D

Modern incelemelere ve eitli ideolojik doktrinlere konu olan bu fikirler, eyh Bedreddinin eserlerinde bulunmad gibi, en ok tartlan Varidatta da bu dncelerin hibiri yoktur. Konunun ana kaynaklarndan biri olan Dukasa gre bu fikirler, Brklce Mustafaya aittir.16 Douda Krt aireti reislerinden biri olan dris-i Bitlis, Rumelideki olaylarla ilgili olarak duyduu eitli hikaye ve rivayetleri naklederken, eyhi acmaszca sular. O, eytann ilmi, kendisini nasl dalalete gtrdyse, eyhin de ayn ekilde yoldan ktn anlatr. Ama yukarda belirtilen fikirlerden bahsetmez.17 Nihayet A.Y.Ocak da, eyhin propagandasn yapt eklinde iddia edilen; din fark gzetmeyen, eitliki, paylamc vs. ideolojilerden hibirini kantlayan tarihsel bir delil olmadn ifade eder18. Dolaysyla, eyh Bedreddin, vekayinmelere gre Osmanl tarihinin ilk zndk ve mlhidi olarak gnmze kadar gelmitir. Osmanl merkez ynetimine uygun olarak, eserlerini, dorudan padiahlarn emriyle yazan resm Osmanl tarihileri, eyh Bedreddine ait btn eserlerin tahlilini ve karlatrmalarn yapmak yerine, sadece Varidattaki Batn fikirlerden hareketle, kolay yolu seerek, onu zndk ilan etmilerdir. Bu kararda Ortodoks ulemann da etkisi olmaldr. Onun bir si olduuyla yetinmek istemeyen evreler, eyh Bedreddini idam etmek iin, mlhitlikle sulamak gerei duymu olabilirler. A.Y.Ocak, Varidattan hareketle, eyhin Batn olamayacan belirtirken, onun Huruf olduu zerinde durmu, fakat . Yaltkaya ve A. Glpnarl, Varidatta Huruflie dair herhangi bir ize rastlanmadn ileri srmektedirler.19 Bilindii zere bn Arab ve Mevlana gibi sufi dehalar bata olmak zere, birok mutasavvf, tasavvufi ve felsefi anlaylarndan dolay, medrese orijinli Osmanl ulemas tarafndan iddetli tenkitlere maruz kalmtr. Vahdet-i vcud felsefesinin banisi bn Arab, zellikle Batn yorumlarndan tr kfrle sulanrken, nl Osmanl eyhlislam ve tarihisi Kemalpaazde, bn Arabnin eserlerini onaylayan bir fetva yaynlamak zorunda kalmtr. H. nalck da ulemann, bu tr sufleri zndklkla sulamalarn, Osmanl brokrasisinde banazln zaferi olarak nitelemitir.20 eyh Bedreddinin de bilhassa ahiret ile cisman hair hakkndaki tevil ve yorumlar birok tenkide uramtr. Saray evresine yaknlyla tannan Aziz Mahmud Hday, I.Ahmede yazd tezkirede eyhten; aslm olan ve Allahn gazabna uram birisi ve kendisinin ilhad ettiini, halkn itikadn bozduunu ve isyan ettiini vs. belirtmektedir.
Dukas, a.g.e., 67-69; M.erafettin Yaltkaya, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, haz. Hamit Er, stanbul 1994, Kitabevi Yaynlar, , s. 68. 17 dris-i Bitlis, Het Behit, Farsadan Osmanlcaya terc. Sadi Abdlbaki, Sleymaniye Ktp. Hamidiye Bl., No. 928, Vr.359ab-361ab. 18 A.Y.Ocak, Zndklar ve Mlhidler, s. 172. 19 M.erafettin Yaltkaya, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, s. 8; A.Glpnarl, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, stanbul 1966, Eti Yay., s. 4. 20 Bkz. H.nalck, a.g.e., s. 187.
16

EYH BEDRETTN VE RUMEL GAZLER

77

Buna karlk Aziz Mahmud Hday tarikinden mehur Celvet eyhi Bursal smail Hakk, eyhten vgyle sz etmitir.21 Osmanl ulemas ve medrese evreleri, sadece tasavvufa kar deil, tatbik ve akl ilimlerdeki yeniliklere kar da bir tavr almtr. rnein 1767de Ali Paann kitaplarna el konulduu zaman, koleksiyonunda bulunan felsefe, astronomi ve tarih stne yazlm eserlerin ktphanelere konmasn yasaklayan bir fetva kmtr. Bu eilim gnlk yaamda eriat adna yaplan kaba banazlk eylemleriyle gn yzne kmtr.22 Btn bu rnekler, Ortodoks ulemann, Osmanl merkeziyetilii zerinde ne kadar etkili olduunu gstermektedir. Buna ramen, merutiyetle balayan liberal hava ierisinde eserlerini kaleme alan baz Osmanl tarihileri, eyh Bedreddini resm Osmanl tarihilik anlayndan farkl bir ekilde anlatmaya altlar. Mesela, Osmanlnn son vakanvisti Abdurrahman .Efendi ve drt ciltlik bir Osmanl tarihi yazan Ahmed Rasim, isyan ve din d hareketleri, eyh Bedreddinin hayranlarndan Brklce Mustafa ve Torlak Kemale atfederek, eyhin bunlardan masun olduunu zikretmiler; onun lim, fazl ve tasavvuf ehli birisi olduunu, dolaysyla ihtilalci bir karakter tayamayacan belirtmilerdi.23 Ancak resm Osmanl tarihilik gelenei, .H.Uzunarl, .H.Danimend ve zellikle Diyanet leri eski bakan M.. Yaltkayann, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin adyla kaleme ald monografisiyle, Cumhuriyet dneminde de devam etmitir. Geni bir kaynak aratrmas yapmasna ramen, birinci elden kaynak olan eyhin Menakbnmesine ulaamad iin kusurlu saylabilecek eserinde, Osmanl kaynaklarnda getii gibi, eyh Bedreddini si, zndk ve mehdilik iddiasnda bulunan biri olarak gstermek suretiyle, farkl bir gr ortaya koymaktan uzaktr.24 Ancak bu eser, ideolojik evreler bata olmak zere, konuyla ilgilenenlerin balca hareket noktas olmutur. eyh Bedreddin ile ilgili belli bal kaynaklara bakldnda, onun Ortodoks snrlar dnda gsterebilecek kesin ve net bir bilgi yoktur. Ama onun, Osmanl kaynaklarnda bir saltanat davacs olarak tanmlanmas, dier zelliklerini glgede brakm gibidir. Zaten Osmanl merkeziyetilii iin de nemli olan bu idi. Daha sonraki dnemlerde grld gibi, 16.yzyln balarnda, i-Safev Devleti kurulduktan sonra, Osmanl lkesinde mfrit i ve Kzlba propagandalar merkeziyeti-Snn politikaya kar tehlikeli bir hal almaya balaynca, devletin, merkezka gler bata olmak zere, heterodoks eilimlere kar hogrl yaklam deimi, ok sert tedbirler alnmaya balanmtr.
Bilal Dindar, Bedreddin Simav, TDV A, C.V, s. 333. H.nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), s. 188, 207. 23 A.eref Efendi, Devlet-i Aliye-i Osmaniye, I.cilt, stanbul 1315, s. 124; A. Rasim, Resimli ve Harital Osmanl Tarihi, I.cilt, stanbul 1326. 24 .H.Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, TTK Ankara, 1988, s. 364-365; .H.Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, 2.bs., I, stanbul 1971, s. 179-180; .Yaltkaya, a.g.e.
21 22

78

SELAHATTN D

Dolaysyla Hurufilik, i-Kzlbalk vb. Snnlik dndaki cereyanlarn, Osmanl lkesinde varln bir tehlike olarak hissettirmeye balad bir dnemde, kaleme alnan Osmanl tarihlerinde, eyh Bedreddini din d ve tehlikeli bir asi olarak gsterme eilimi rabet grm olmaldr. Dolaysyla, eyh Bedreddin adnn getii hadiseleri anlayabilmek iin, dnemin tarihini bilmek arttr. Bu hareket, esas itibariyle Ankara Savann ardndan Osmanl Devletinin iine dt toplumsal bunalm ortam ve yaratt otorite boluuyla ok sk balantl olduu ortadadr. Yneticisini kaybetmi ve topraklar geici de olsa eitli sebeplerle ellerinden alnm, yamalanm, ekonomik gc yara alm bir devletin ve toplumun iinde bulunduu krizden ok, o devleti yeniden toparlanmasn salamay, dolaysyla siyasal iktidar tekrar ele geirerek hkimiyeti yeniden kurmay hedefleyen birden fazla g ve kar evresinin birbiriyle olan arbedesinin yaratt bir kemeketir. eyh Bedreddinin ban ektii varsaylan olaylar dizini, byle uzun bir arbedenin sonunda Osmanl ynetimini ele geirerek siyasi otoriteyi yeniden kurmakla uraan I.Mehmedin saltanatnn ilk yllarnda Bat Anadoluda balam, Rumeli topraklarnda son bulmutur. Keza Timur istilasndan sonra Anadoludan pek ok Trk topluluklarnn Rumeliye gemesi, buradaki nfus younluunu daha da arttrmtr. Ankara bozgunundan sonra ehzadelerin taht mcadeleleri srasnda Musa elebi, kardei Sleyman ortadan kaldrp Edirneye gelince, kardeinin brokratlarn azledip yerine kendi adamlarn atar. Bu srada eyh Bedreddin, Musa elebinin srar zerine kazaskerlik grevine atanr (1411). Ancak I.Mehmed, kardei Musa elebiyi ortadan kaldrp iktidar devralnca, eyh, dier brokratlar gibi cezalandrlmayp, ilm hviyetine hrmeten ailesi ile birlikte znikte ikamet ettirilir (1413). eyh, znikte iken, Brklce Mustafa, Aydnda binlerce kiiyle isyan edip ayaklanm ve nihayet Bayezid Paa tarafndan bastrlarak, armha gerilip ldrlmtr. syanla ilgili detayl bilgi veren Dukasa gre Sakz rahipleri de dhil blge insanlarnn Dede Sultan diye hitap ettii Brklce Mustafa, din ve dnyev hibir nizam tanmayarak, kadnlar hari her eyin ortak olduunu ilan edip peygamberlik iddias gdyordu.25 Osmanl kroniklerinde de genel olarak Brklce Mustafann peygamberlik iddiasyla ortaya kp isyan ettii kaydedilir. Bu isyandan sonra da eyhin mritlerinden olduu ne srlen Torlak Kemal, Manisa civarnda, Brklce Mustafa gibi, sapk fikirleriyle ifsad ettii iki bine yakn kiiyle dolaarak halk isyana davet etmiti. Bayezid Paa daha sonra Manisada bulunan Torlak Kemal zerine yrd ve onu da yakalayp astrd.26 Osmanl kaynaklar, eyh Bedreddinin Brklce Mustafa ve Torlak
Dukas, a.g.e., s. 67-69. Solakzade Mehmed Hemdemi Efendi, Solakzade Tarihi, Haz., Vahit abuk, Kl. Bk. Yay., Ankara 1989, c.I, s. 60; Ner Tarihi, s. 541-547.
25 26

EYH BEDRETTN VE RUMEL GAZLER

79

Kemalin isyanlarn duyar duymaz znikten kaarak, Kastamonuya Musa elebinin mttefiki sfendiyar Emirine sndn yazarlar. Oradan Balkanlara geer. Dobruca, Silistre ve Zara, oradan, kaynaklarda Aadenizi diye geen bugn Bulgaristanda Deliorman adyla bilinen blgede isyana balar. Onun nihai hedefi darl-guzt Edirneye ulamakt. Menakbnme, Bedreddinin Aadenizine geiini I.Mehmedle grme ve konuma maksadn tadn, ama baz gammazlarn bu hareketi sultana kar bir isyan olarak gsterdiklerini ne srer27. eyh Bedreddinnin getii yerlerdeki sempatizanlar, kazasker iken tmar verdikleri ve iyiliini grenler gittike artarak, eyhin etrafnda byk kitleler oluturmutu. Nihayet eyh ve etrafndakilerin Edirneye doru yrdn haber alan I.Mehmed, veziri Bayezid Paay iki yz askerle birlikte eyh Bedreddin zerine gnderir. Dolaysyla Osmanl kaynaklarna gre, bu blgede isyan hareketi fiilen balam oldu (1416)28. Rivayetlere gre daha isyann ilk safhasnda Brklce ve Torlak Kemalin akbetlerini renen eyhin yanndakilerin ou daldlar. Bayezid Paa da kalan ok az insanla yaplan ksa bir atmadan sonra isyan bastrr ve eyh Bedreddin yakalanarak bu srada Serezde bulunan elebi Mehmedin yanna gnderilir. Yukarda da getii gibi, kpaazde ve Nerye gre eyh, bizzat adamlar tarafndan yakalanp Sultana teslim edilmiti29. I.Mehmed, eyhin ilmine ve suf kiiliine duyduu saygdan dolay onun cezasn ulemann vermesini istedi. Yaplan yarglamada sulamalar ve savunmadan sonra, o srada randan yeni gelmi Snn bir alim olan Molla Haydar, eyhin bata peygamberlik iddias olmak zere, din dnceleri ile ilgili savunmasn beraat iin yeterli bulmu, ancak devlete kar ayaklanma suunu sabit bularak, eran katlinin helal malnn haram olduuna hkmetmiti. kpaazde bata olmak zere birok kaynak, idam fermannn bu ekilde verildiini belirtirler. Bylece Serez pazarnda aslarak idam edilen eyh Bedreddinin mallar, varislerine verildi (1416)30. bn Arapah, Molla Haydarn, sultann basks sonucunda verdii fetvadan sonra, Bedreddinin idam fermann kendisinin mhrlediini ekliyor.31 Bedreddinin malna el konulmamas, onun mlhid olarak deil de, siyasi bir asi olarak yargland anlamna gelir. Nihayet Akpaazade; man ile mi gitdi ve ya imansuz m gitdi? Allah bilr ancak derken32 olayla ilgili rivayetlerin net olmadn
Halil b. smail, Menkb- eyh Bedreddin, s.111. Ali, Knhl-Ahbr, s.244; Het Behit, 361b. 29kpaazde Tarihi, s. 90; Ner Tarihi, s. 545546. 30kpaazdeTarihi, s. 93; Ner Tarihi, I, s.147; Oru Be, s.45; akayk- Numaniye, s. 73; .H.Uzunarl, a.g.e., I, s. 364-365; . Severcan, eyh Bedreddin Olay, s. 267. 31 eyh Bedreddinin yarg safhas iin bkz: Yaar ahin Anl, Osmanl Dneminde ki Dava eyh Bedreddin ve Mithat Paa Davalar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995, s. 8990; M.Balvet, eyh Bedreddin, s. 92. 32 kpaazdeTarihi, s. 154.
27 28

80

SELAHATTN D

yanstmaktadr. Menakbnmenin syledikleri zere, eyhin bir zndk ve mlhit olarak eran deil de, devlete isyan suundan rfen idam edildii konusunda, gerek .H.Uzunarl, H.nalck, A.Y.Ocak, gibi modern tarihiler, gerekse hukukular hemfikirdirler33. Menakbnmeye gre Brklce ve Torlak Kemalin entrikalar ona mal edilir. Ayn zamanda eyhin Aydnelindeki iki isyanla ilgisi olmad da belirtilir. Ona gre eyhin ok fazla dostu olmas, fkh ve tasavvuf konularndaki kabiliyetinin kskanlmas, padiahla talip olmakla sulanmasna neden olmutu. Takprlzde, Solakzde, Hoca Sadedin Efendi de ayn fikirdedir. Nihayet M.Balvet de almasnn sonunda, aslnda bedreddinin siyasi tavrnn bile kesinlikle tespit edilemediini, 1416 isyan ona mal edilse de, bunun bir varsaymdan teye gemediini belirtmitir.34 Dolaysyla, eyh Bedreddinin din ve siyasi fikirlerinden dolay yarglanp idam edildii kesinlik kazanmad halde, baz Osmanl kaynaklar bata olmak zere, modern almalarda da kesin ve net hkmlere varlm olmas, tarihin saptrlp, konunun, ideolojik maksatlara alet edildii durumunu ortaya karmaktadr. Osmanl kaynaklar, kendisine mensup olduklar noktasnda hemfikir olduklar Brklce Mustafa ve Torlak Kemal, eyh Bedreddinden nce ayr zamanlarda ve farkl yerlerde, Bat Anadoluda isyan etmilerdi. Burada Brklce Mustafa, Torlak Kemal ve eyh Bedreddin, isyan hareketini ayn anda balatmayp, biri dierinden sonra isyan balatmalar, isyann planl ve organize bir hareket olmadn gstermektedir. Oysa ortak hareket etmi olsalard, Osmanl kuvvetlerini blm olacaklar ve galibiyete daha kolay ulaabileceklerdi. Dolaysyla isyan hareketi konusunda, bu nokta da akllarda soru iareti brakmaktadr. Dolaysyla eyh Bedreddinin bir asi olarak isyan hareketine nclk ettii grleri de tarihi delillerden mahrumdur. stelik kazaskerlii srasnda kendilerine tmar verilip I.Mehmed tarafndan geri alnan hemen btn tmar sahipleri, Rumeli gazileri, Osmanl fetihleri srasnda topraklarna el konulan yerel Hristiyan feodalleri ve dier merkezka kuvvetlerin eyh Bedreddinin etrafnda toplanm olmas bir isyandan ziyade, I.Mehmedi endielendiren bir durumun ortaya km olmasyla izah edilebilir. Dolaysyla nesrlen isyan, byk kesimiyle imtiyazlar ellerinden giden Mslman sipahilerin, Rumeli gazilerinin ve Hristiyan feodallerin karlarna hizmet eden bir ayaklanma olarak bilinmelidir. H.nalck ve Mustafa Akda da; kendi de bir gazi ailesine mensup bulunan eyh Bedreddine isnat edilen isyannn snr boylarndaki gazilerle, tmarl sipahilerle yakndan ilgisi bulunduunu tehis etmilerdir. Keza eyhin,
.H.Uzunarl, a.g.e., s. 365; A.Y.Ocak, Zndklar ve Mlhidler, s. 176; Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Birey ve Toplum Yay., Ankara 1985, 2.bs., s. 127; Y.. Anl, a.g.e., s. 90. 34 M.Balivet, Tasavvuf ve syan, s. 119.
33

EYH BEDRETTN VE RUMEL GAZLER

81

Yldrm Bayezidin merkeziyeti politikasna kar kan Timurun yanda ve Anadolu ve zellikle Rumelideki merkezka glerin temsilcisi olan Musa elebinin kazaskeri olmas, dolayl olarak kendisini bu isyann iine ekmitir.35 Osmanl kaynaklarndaki eyh Bedreddin hareketinin getii Balkan yarmadas, VI. yzyldan balayarak Trk kavimlerinin gelip yerletii bir yurt olmutu. Balkan kelimesi dahi, sra da, dalk anlamna gelen Trke bir szcktr. Anadoludan Mslman Trklerin gelip Balkanlara yerlemesi, ilk defa 1261de Moollardan kap Bizansa snan Seluk Sultan .Keykavusla gereklemitir. Kuzeyden gelen Trkler, Hristiyanl kabul edip Slavlatklar halde, gneyden gelenler, kendi din ve kltrlerini saklamay baarmlardr. Mool takibatndan kaan Sar Saltuk, 3040 Trkmen obas ile birlikte .Keykavusun yanna gelmi ve Bizans saray tarafndan Dobrucaya yerletirilmilerdi (1263)36. Bunlar Gagauz ad ile gnmze kadar gelmilerdir. Osmanl Devletinin kuruluunda gazilerin stn rol zerinde duran nl tarihi P.Wittek, Gagauzlarn menelerinin, Bizansa snan .Keykavusun halk olduunu belirtmitir37. Dil aratrmalar, Gagauzlarn Anadolu lehesini konutuklarn ortaya koymutur. Ksaca, Deliorman ve Varnadan Tunaya kadar giden blge, daha Osmanllardan nce gerek bir Trk yerleim alan olmutur. Anadoludan Balkanlara gelip yerlemi ilk Mslman velisi olan Sar Saltuk, byk nfuzlu bir Trkmen gazisi olarak, yerli unsurlarn da sempatisini kazanm ve ismi etrafnda menkbeler tremitir. Kardei II. Bayezid ile girdii saltanat mcadelesi iin kendisine destek arayan ehzade Cem, ilk frsatta merkezi otoriteye kskn olan Rumeli gazilerinin desteini arkasna almak iin, gazilerin merkezi olan Edirneye gitmitir. Cemin emriyle Ebul-Hayr Rum tarafndan, Sar Saltuka ait btn gaza ve cihad rivayetleri toplatlarak (1473 1480), Rumeli Trklerinin byk destan, Saltuknme ad ile gnmze kadar gelmitir. Bu byk destanda Sar Saltuk, Balkanlar slma ve Trklere aan byk bir veli-gazi rolndedir.38
35 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, Cem Yaynevi, stanbul 1977, C.1, s. 347; H.nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (13001600), s. 13. 36 Yazczade Ali, Tarih-i l-i Seluk, Topkap Saray Revan Kk ktp., nr. 1391, s. 465 468, vr.133a. Ayrca Sar Saltuk ve gazilerinin Dobruca ve nevahisindeki faaliyetleri ve Gagauzlarn Keykavustan geldii konusunda bkz: P. Wittek, Ankara Bozgunundan stanbulun zaptna, ev: H.nalck, Belleten, VII/27, 1943, s.562; H.nalck, Trkler ve Balkanlar, Balkanlar Dergisi, OBV, Eren Yay., stanbul 1993, s. 10; F.Smer, Osmanl Devletinin Kuruluu ile lgili Baz Meseleler zerinde Aratrmalar, Trk Dnyas Tarih Dergisi, C.9, S.51, stanbul 1991, s. 4. 37 Yazijioglu Ali on The Christian Turks of The Dobruja by Paul Wittek, Reprinted From The BSOAS, 1952, XV/3, s. 668; Ayrca Gagauzlarla ilgili olarak bk. Kemal Karpat, Gagavuzlarn Tarihi Menei zerine ve Folklorundan Paralar, TFKB I, Ankara 1976. 38 Kemal Yce, Saltuk-nmede Tarih Din ve Efsanev Unsurlar, Kltr Bak. Yay., Ankara

82

SELAHATTN D

Sar Saltuk, Anadolu Trklerine, aralarndaki kran krana sava brakp Balkanlarda kfirlerle gaza etmelerini tler. Ona gre gaza, en byk ibadettir. Battalnme, Danimendnme gibi halk kahramanlk destanlar, Saltuknmede, Balkan folkloruyla, Hristiyan ve mrik geleneklerden alnma bir yn ge ierir. Bazen Sar Saltuku bir Hristiyan azizinden ayrt etmek gtr. Sar Saltukun hareket ss Dobruca, btn Osmanl dnemi boyunca Trkmen airetleriyle serhat gazilerinin ve dervilerinin faaliyet gsterdii ve merkez devlete kar sk sk isyan karttklar merkez olarak kalmtr. Dobruca-Deliorman, 15.yzylda da byleydi. te eyh Bedreddinin de hareket ettii gzergh, Seluklulardan beri Trkmen gazilerinin yaad bu blgelerdir. Ondan nce, Trkmen eyhi Sar Saltuk, Dobruca ve havalisinde Trkmen obalaryla birlikte faaliyet halinde bulunmu, blgedeki Hristiyan ve Trk unsurlarnn gnllerini fethederek mterek bir aziz olmu idi. Dolaysyla eyh Bedreddinin, bu heterojen blgedeki yerli ve Mslman halklarn gnllerini fethetmi olmas, yeni bir olay deildi. 1484te Sultan II. Bayezid, Bodan seferine karken Dobrucaya geldiinde, Babadanda bulunan Sar Saltukun kabri zerinde bir trbe yaptrm, vakflar adam, bylece Rumeli gazilerinin gnln almak istemitir. 16.yzylda da Kanuni Sultan Sleyman, Moha seferine kmadan nce onun makamn ziyaret etmi, onu ve beraberindeki gazileri methedip dua etmitir39. Babada kasabas, yzyllarca, Batya alan seferlerde, gazi, yrk ve aknclarn hareket ss olmutur. Ama yllar sonra, medrese kkenli ulemadan eyhlislam Ebusuud Efendi, Sar Saltukla ilgili fetvasnda, onun Hristiyan bir papaz olduunu ne srmtr.40 Bugn ykk trbesi, ken imparatorluun hazin bir simgesi gibi terkedilmi durmaktadr. Bylece hem eyh Bedreddin hem de Sar Saltuk, aa yukar ayn blgede, merkez glerin karsnda kalmak noktasnda, ayn ortak kaderi paylam gibiler. Sar Saltuktan sonra, Osmanllardan nce, Karesi ve Aydnoullar gibi sahil beylikleri gazi liderlerinden Hac lbeyi ve Gazi Umur Bey, Rumelide gaza faaliyetleri balatm idi. zellikle Gazi Umur Bey, 300 gemiyi bulan donanmas ile zmirden Balkanlarn her tarafna aknlar rgtlemeyi baard. Bu arada Trkmenlerin yaad Dobrucaya kadar gitmitir. Gazi Umur Bey ehit olduunda, Osmanllar Kareside yerlemiler idi. O da, adna kerametler izafe edilen bir veli-gazi olmutur. Daha sonra Osmanllar, Anadolu gazilerini Balkanlara sevkeden balca hareket ss halini ald. Hac lbeyi ve Orhan Gazinin olu Sleyman Paa bata olmak zere Anadoludan gelen birok gazi lideri, Osmanllarn himayesinde Balkan ftuhatnda nemli hizmetlerde
1987, s. 38, 94. Kemalpaazde, Tevrih-i l-i Osman, haz. erafettin Turan, II.defter, TTK 1991, 2.bs., s. 102-103. 40 Tayip Oki, Sar Saltuka Ait Bir Fetva, AFD, I/1, Ankara 1952, s.4858.
39

EYH BEDRETTN VE RUMEL GAZLER

83

bulundular. Bu arada Bedreddini .Keykavusun soyundan geldiini ne srenler de olmutur. Keza eyh Bedreddin, birtakm tarihi kaynaklara gre, Simavna kads srail b. Abdlazizin oludur. Bu yzden Osmanl tarihlerinde, Simavna Kadsolu diye gemitir. Mesela Takprlzdeye gre Kad srail, Seluklu hanedanndan bir vezirin soyundandr.41 Menakbnme de, srailin babas Abdlazizi fisebilillah gaza eden ve Mevlana Celaleddin Rumye intisap eden bir mridi olarak gsterir42. Bylece Menakbnme, eyh Bedreddini Mevlev dairesi iinde gsterirken, Seluklu ynetimiyle de ilikilendirmi olmaktadr. Menakbnme, Bedreddinin bu havalide iyi karlanm olduunu gstermek suretiyle, onun Seluklu hanedanna mensubiyeti fikrini de desteklemi olmaktadr. eyh Bedreddin, vaktiyle kazasker iken, bu blgede ok iyi bir izlenim brakm olmaldr. Bu vesileyle de eyh, hedeflerini, Osmanl ncesi bir gelenee dayandrarak, hem halk zerinde sosyo-politik bir meruiyet kazanm olacak, hem de o sre iinde, nefret edilen Osmanl ynetiminden farkl olarak gsterilmeye allm olacak ki bu da muhtemeldir. Menakbnmede, Filibeden Eski Zaraya ve Silistreden Varnaya ve Tuna azlarna kadar Bulgaristann ve Tuna blgesi ky eridi, Aadenizi (Deliorman), Dobruca adlar sk sk geer. Oralarda ok eitli nedenlerle eyhin dncelerine ak olabilecek, onun ansn ve etkisini sonradan koruyabilecek ok eitli nfus guruplar bulunuyordu: Gazi uc beyleri; Bedreddinin ailesiyle ok eski balar olan, Bulgaristanda byk mlk sahibi ve Bektailii benimsemi olan Mihaloullar gibi Osmanl saraynda kapkullarnn iktidarndan yana olmayan Musa elebi taraftarlar, Kumanlarn soyundan gelen kuzey Trkleri, yar efsanev Sar Saltukun yoldalar olan Hristiyanlam Gagauzlar, Bedreddinin atas Seluklu sultan zzeddinin askerlerinin torunlar, Demir Baba gibi nemli tekkelerin evresinde Bektailii benimsemi Deliorman kylleri vb. Buralar daha sonra Bektaliin gzde alan konumuna gelecektir. O zaman srecindeki darl-harp olan Rumeli topraklarnda, btn toplumsal erdemler gaza lksyle uyumluydu. Merkezi otoritenin, Snn mezhep, medrese kelam, yapay bir edebi dille yazlm saray edebiyat ve eriat hukukundan oluan ileri uygarl, snr blgelerinde yerini, aykr dini tarikatlar, tasavvuf, alplk ykleri, menkbe edebiyat ve rf hukuku ile belirginlik kazanan gazilerin ve dervilerin halk kltrne brakyordu. Snr toplumu hem hogrl hem karmak idi. Ortak tarihsel, asker, din ve sosyal deneyim, Balkan yerli halklaryla Mslman gazileri bir araya getirmitir. Osmann gazileriyle ibirlii yapan Rum beyi Mihal Gazi ve Bizans ordusunda paral asker olarak grev yapan Trkopoller (gaziler), bu deneyim srecinin rnekleridir. Daha sonra Osmanllar, Mslman Anadolu ile Hristiyan Balkanlar zerinde
41 42

Takprlzde, akayk- Numaniye, s.50. Halil b. smail, Menakbnme-i eyh Bedreddin, s. 67.

84

SELAHATTN D

imparatorluklarn kuracaklardr. Osmanl dnemi boyunca Hristiyanlarla Mslmanlarn, birbirlerinin ermilerini, kutsal gnlerini ve greneklerini kabul ettiklerine dair birok rnek vardr. Bazen bu etkileim pagan dnemine kadar uzanr. zellikle Balkanlarda, hem Hristiyan hem de Mslmanlar tarafndan takdis edilip sayg gsterilen mterek azizler oktur.43 Gazilerin Rumelideki faaliyetleri ve zelliklerinden ilk defa Dstrnme-i Enver ve Saltuknme gibi gazavatnmeler bahsetmitir. Gaziler, slm dininin fedaileri olan uc savalardr ve bu uurda komular olan kfirlere kar gaza yapmakla mkelleftirler. Bilindii zere ilk defa P.Wittekin, Osmanl Devletinin temel yapsnn gaza denilen dini bir ilkeyle, gaziler denilen bir rgt zerine kurulduu esas zerinde ekillenen gazi tezi, ilim evreleri tarafndan byk kabul grmtr. P.Wittek, bu tezinde, Orhan Bey camiinin kap-st yaztndaki: Sultanul-guzt gazi bin el-gazi ibaresine dayanr. Bu gazavatnmelerin kahramanlar birer gazidir. Zamanla hepsi de Osmanlnn mal olmutur. Uclarda iman savalar olarak kfirlere kl alp gaza yaparlar. Bazlar ehid olur, isimleri etrafnda eitli efsaneler trer. Bapheus savanda, Osman Gazinin gaza arsna Anadolu Beyliklerinden, ganimet, din karizma ve eref peinde koan birok gazi, arya cevap vermi ve gl Bizans ordusu malup edilmiti44. kpaazdenin Rum Gazileri dedii zmrelerin, dier guruplardan farkl olduklar anlalmaktadr. kpaazde, bazlarna gazi derken, Alpleri, Trkmen beylerini gazi saymamtr. Gazilerin sosyal hayat artlar ve dnya grleri, Anadolu Abdallarna daha yakndr. Mttefikleri ve mcadeleleri ile de merkezi Snni idareye daha uzak olduu iin, dier sosyal guruplarla kaynap heterojen bir karm olabiliyorlard. Bitinyadaki nisb otonomileri gnlerinin aksine olarak, frsat bulduklar zaman Osmanlya kar muhalefet ediyorlard. Gaza ile cihad kelimeleri arasndaki anlam fark zerinde duranlar da vardr45. Gaza, darl-harp topraklarda yaplan mcadeledir. Buna gre Balkanlar, darl-harp idi. Gaziliin, banaz ve sert yanlarnn sanldndan daha hogrl ve yumuak olduu, istimlet politikasyla belirginlemitir. Dier sosyal zmrelere gre Gazilerdeki slam izgiler daha net ve belirgindir. Dolaysyla eyh Bedreddinin de ierisinden km olduu bu toplum, mahiyeti itibariyle dier merkezka kuvvetlerinden ayrlr.
Bkz. Erik Cornell, Bosna Bektalii zerine, Alev Kimlii, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, ev: Bilge Kurt Torun, stanbul 1999, s.16; F. Babinger-F.Kprl, Anadoluda slmiyet, haz: Mehmet Kanar, nsan yay., stanbul 1996. s. 27-30; C.Kafadar, Between Two Worlds The Construction of The Ottoman State, Univ. of California Press, s. 74, 115. 44 H.nalck, Bafeus Sava, Stten stanbula derleyen: Mehmet z, mge Kitabevi, Ankara 2000, s.330. 45 inasi Tekin, Trk Dnyasnda Gaza ve Cihat Kavramlar zerinde Dnceler, Tarih ve Toplum, XIX/109, Ankara1993.
43

EYH BEDRETTN VE RUMEL GAZLER

85

Geimini, ganimet, mal yamas ve fetihlerle temin eden bir zmre iin gazilik bir ekonomik faaliyet olarak grlmektedir. zellikle fetret dneminde gaza faaliyetlerin bir sre dumura uramas, Rumelide nemli miktardaki gen nfusun isiz ve babo kalmas demekti. Ayrca Timurun istilasndan sonra da birok ger oba ve kabile, Rumeliye akn ederek buradaki nfus younluunu arttrmlar idi46. te btn bu topluluklar bir umut olarak eyh Bedreddinin etrafnda toplanmlard. Bu da elbette merkez otoriteyi endielendirecektir. I.Bayezidin icraatlarna bakldnda, nceki Osmanl hkmdarlarndan farkl olduu grlmektedir. Politikas, gazi geleneinden ziyade merkeziyeti bir imparatorluk vasf tamaktadr. Nibolu zaferinden sonra, Dou Anadoluya sefer dzenlerken, ordularndan biri de stanbulu kuatmt. Bu arada Suriyeyi fethetmeyi tasarlad bile sylenmektedir. Gerekten de Bayezid, daha o zamandan bir imparatorluk kurmu gibiydi. Ancak Timur felaketi sonras Osmanlnn birok paraya blnmesi, devlet yapsnn henz son derece istikrarsz olduu ve imparatorluk lksnn henz kk salmadn gstermektedir. Bayezidin tasarlad gibi bir imparatorluk, cretkr bir ihtirasn ham hayalinden ibaretti. I.Bayezid, hem i, hem de d politikasnda gazi geleneklerini terk etmi ve slma doru tek ynl bir eilim gstermeye balamt. Artk sayca ok fazla ve ok gl olan ulema, yalnzca sultan Yksek slamn daha ince alkanlk, zevk ve sanatlarna yneltmekle kalmam, ayn zamanda devletin rgtlenmesi konusundaki grlerini de ona kabul ettirmeyi baarmt. Devlet rgtn, byk bir hzla ve varolan koullar hie sayara, eski slam gelenekleri uyarnca biimlendirmeye alyorlard. Hepsinden nemlisi de, ulemann, sultana kendi d politika anlayn kabul ettirmesiydi ki, bu politika doal olarak kendi manevi yurtlar olan yksek slam lkelerine dnkt. Keza, Kahireye bir elilik heyeti gndererek Halifeden, Rum Sultanl tevcihini istemitir47. Timur ile atmaya ve Ankara felaketine yol aan da ite bu oldu. Zaferden sonra Timurun tutumu ok ilginti. Anadoluda aylarca kalmasna ramen, buray devletine katmay hi dnmedi; sadece Bayezidin kendisine balam olduu gazi beyliklerini, yeniden kurmay hedef ald. Geri kalan Osmanl topraklarna ise dokunmad. Yalnzca Franklarn elinde olan zmiri fethetti. Bundan sonra geri ekildi. Timurun davran, slam kamuoyuna, Anadoluya mdahalesinin sadece Osmanllara asli grevlerini yani artk vazgemeye baladklar Gazi lksn hatrlatmak iin yapm olduunu ispatlamay amalayan bir gsteridir. Kendisi de, bir gaziye yarar biimde
M. Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, c. 1, s. 344-347; S.Divitiolu, Osmanl Beyliinin Kuruluu, Eren Yaynlar, stanbul 1996, s. 45; Ernst Werner, Byk Bir Devletin Douu Osmanllar, ev:Ylmaz ner, Alan Yaynclk, stanbul 1988, s. 34, 50; Taner Timur, Osmanl Toplumsal Dzeni, mge Ktbv, Ankara 1994, 3. bs., s. 121-127. 47 P.Wittek, Ankara Bozgunundan stanbulun Zaptna (14021453), Belleten, VII/27, 1943, s. 563.
46

86

SELAHATTN D

zmiri fethetmekle, btn Mslman dnyasnn onayn kazanmay umuyordu. Bylece Osmanl Devleti, bir gazi devleti olarak sahip olduu itibar sayesinde kurtulmu oluyordu.48 Bayezidin dnd merkeziyeti imparatorluu, torunu Fatih gerekletirecektir. Osmanl merkeziyetiliin temel talarndan biri olan kul sistemi, I.Bayezid devrinde tam bir gelime gstermiti. Tahrir defterlerinde bu devre kadar inen kaytlar, onun imparatorluun her tarafnda yalnz yksek idarasker makamlar deil, tmarlar da kullara verdiini gstermektedir. Bu radikal hareket, gaza evrelerinin duygularn aksettiren anonim tarihlerde tepkiyle karlanmtr49. Fetihlerin ykn omuzlayan gaziler, heterodoks snr kltrne ait iken, Osmanl idaresi, devleti kurumlatrrken, Ortodoks elemanlar hkim klmaya almtr. I.Bayezidin emrindeki gazi komutanlar, Ankara savanda sava meydann terk ederek, sultan yalnz brakmlard. Yannda bir avu yenieri ve Balkan Hristiyan vassal kalnca, akbeti hsranla sonulanm idi. Gaziler, Osmanl hanedanna kar gelecek kadar gl deillerdi, bu yzden eyh Bedreddini adeta bir mehdi (kurtarc) olarak grdler. I.Bayezid, henz olgunlamakta olan Osmanl Devletini yerel, basit bir u beyliinden slam imparatorluklarnn dini, hukuk ve asker pratikleriyle daha uyumlu bir devlete dntrmek yolunda adm atan ilk hkmdar oldu. Yine Bayezidin saltanat sresi, Snn slmn ve klasik slm kltrnn; merkezletirme politikasnn yardmyla gittike glendii bir dnem olmutur. Keza sultanlk unvann da ilk defa Yldrm Bayezid kullanm idi. ncekilerin unvan bey idi. Ancak 1402 Ankara bozgunu toplumsal ve politik bir kargaa ve tepki a balatmtr. te eyh Bedreddin hareketi, byle bir toplumsal ve politik zamanda ortaya kmtr. Mustafa Akdan da zerinde durduu gibi, Osmanlya bakentlik yapm iki ehrin, darl-guzt Edirne ile darl-ulema Bursann rekabeti, merkezi otorite ile merkezka kuvvetlerin mcadelesi ile ezamanl olarak btn Osmanl tarihi boyunca srmtr50. Fatih, stanbulu bakent yaptnda, bir yerde ihtilafl bu iki zt gc, bir arada tutmay dnmtr. Ancak, gaziliin sembol olan Edirnenin bakent yaplmas istei, hibir zaman snmemitir. nk servetlerini ve varlklarn Rumelinin fethine ve gazaya borlu olan gaziler iin, Edirnenin baehir olarak kalmas ve padiahn srekli olarak burada yani ilerinde oturmas hayati bir zarurettir. II. Murad, btn muhalefetleri ve siyasi zorluklar yenerek kesinlikle Edirnede yerletikten sonra baehre istikrar vermek, bir tek bakent ve hkmet oluturarak, devlet idaresini merkeziletirmek iin, bu ikileme son vermitir.
P.Wittek, Osmanl mparatorluunun Douu, ev: Fatmagl Berktay, Kaynak Yay., Ankara 1985, s. 60. 49 H.nalck, Osmanl mparatorluu, Klasik a (13001600) s. 83. 50 M.Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, s. 377.
48

EYH BEDRETTN VE RUMEL GAZLER

87

Gaziler, stanbulun fethinden sonra balayan kuvvetli merkeziyeti politikaya kar memnuniyetsizliklerini ifade etmekten kanmamlard. Fatih, Belgrad kalesinin zapt iin son bir saldr emri verdiinde gaziler; eer Belgrad fethedilirse bir ifti gibi toprak srmek zorunda kalacaz diyerek, merkez devlet politikasnn kendilerini ikinci snf toplum statsne atacann farknda idiler51. Cem Sultan, kardeiyle saltanat mcadelesine baladnda, gazilerin desteini almak iin Rumeliye kmt. Kendisinin emriyle derlenen Saltuknmede, veli-gazi Sar Saltuk, stanbulu bakent yapan sultana; kfirleri defetmek ve dmanlar yenmek istiyorsanz Edirneyi merkez yapmalsnz demek suretiyle, gazilerin Edirneye olan zlemlerini ifade etmitir. Dnya bir yzk, Rumeli yzn mhr ve Edirne de bu mhrn ortasdr. Kim Rumeliye sahip olmak isterse, Edirneyi merkez yapmaldr. Edirne, Rumelinin kutsal topradr. Ryasnda stanbulun anahtarlarn Fatihe veren Sar Saltuk, bu anahtarlar Edirnede saklamasn ve gazilerin kutsal ehrini ihmal etmemesini istemitir. Yine Saltuknmede; stanbulun, rvet, entrika, eitli pisliklerle kirlenmi kozmopolit bir ehir olduunu belirtmek suretiyle Edirnenin bakent olamaya layk saf bir gazi ehri olduunu gstermek istemitir. Saltuknmeyi derleyenin rapor ettiine gre, Cem, tahta karsa gazilerin dayana Edirneyi merkez yapp orada oturacan sz vermiti. Gazilere gre Cem, sultan olursa bir politika deiiklii olacak ve eski eref ve gleri de iade edilecekti. Ancak, II. Bayezidi tahta karan kapkullar ve dier Ortodoks gler, anahtar bir rol yklenmiler ve bundan byle gaziler, Osmanl politikasnda asla, nemli bir rol oynamamlard. Bu kapkulu temelli bir idarenin stnlnn damgalanmas olmutur.52 mparatorluun son zamanlarna kadar, bakentin stanbuldan uzaklatrlaca fikri, sultanlarn, taknlk yapan yenierilere kar sembolik bir tehdit olarak unutulmamtr. Nihayet Rumelide domu birisi olarak, Mustafa Kemalin milli mcadele yllarnda, meclisten ald gazi nvann kullanmas, stanbula ramen Ankaray Trkiyenin bakenti olarak semesi, Osmanl politik dzeninden ilikisini koparmak zere nihai bir sembol olarak dnyoruz. Cemal Kafadarn ok yerinde tespit ettii gibi, Cem Sultandan, bakentin Ankara seilmesine kadar ki gelen olaylar dizisi, Osmanl merkeziyetiliine kar anlaml bir muhalefetin devamdr. 15.yzylda bu muhalefet, ilk defa eyh Bedreddin adyla, Rumeli gazi muhitinden gelmitir. Edirneyi s edinen Musa elebi, Rumelideki gazilerin desteini alrken, Bursay merkez edinen elebi Mehmed, Ortodoks ulemann ve Anadoludaki dier beylerin desteini almtr. Dolaysyla Musa elebinin kazaskeri olan eyh Bedreddin de Rumelideki gaziler bata olmak zere dier merkezka unsurlarn manevi temsilcisi sfatyla n plana karken, merkez otorite ve
51 52

Cemal Kafadar, Between Two Worlds, s. 147. Bk.Cemal Kafadar, Between Two Worlds, s. 148.

88

SELAHATTN D

Ortodoks unsurlarn temsil ettii Mehmed elebi, kardeinden sonra eyh Bedreddinle mcadele etmek zorunda kalmtr. eyh Bedreddin ad, gazi kltr ynyle de anlamldr. Bizzat torunu Halil b. smailin menakbnamesi dhil, eyh Bedreddinden bahseden btn Osmanl kaynaklar, babas, Simavna kads srail b. Abdlaziz, bir Osmanl gazi lideri ve ayn zamanda kad olduunu, I.Murad zamannda Edirnenin fethinden birka yl nce Meri nehrinin batsnda bulunan Dimetokann ele geirilmesiyle birlikte, yaknlarndaki Simavna kalesini zaptettiini, sonra da buraya bizzat komutan ve kad tayin edildiini ittifakla yazarlar.53 Menakbnme, Dimetokann gazi reislerinden Hac lbeyi tarafndan fethedildiini sylediine gre, eyhin babasnn onun maiyetindeki emirlerden biri olduu tahmin edilebilir. Buradan hareketle Hac lbeyiyi eyh Bedreddinin babas olarak kabul edenler de vardr.54 Hac lbeyi, Seyyid Ali Sultan (Kzl Sultan) olarak rivayetlere ve menkbelere konu olmu bir veli-gazidir. Hac lbeyi, Dimetokada Sar Saltuktan daha ziyade dervilii ve gazilii ahsnda birletirmitir.55 Gazi dervilerin ak ve hogrl ideolojisi, Anadoluda Konya Seluklular bnyesinde bir slam-Hristiyan uzlamas yaratmay baaran gl ahsiyetler tarafndan 13.yy.dan itibaren yaylmt. Mevlev tarikatnn lideri Mevlana, Bekta hareketinin lideri Hac Bekta Veli, Anadoluda bulunduu dnemde Trk tasavvuf hareketine damgasn vuran bn Arab, bu ahsiyetler arasndadr. Aile tarafndan Mevlanaya, tasavvuf adan bn Arabye, ierisinden kt gazi muhiti vastasyla da Bektailerle kaynam eyh Bedreddin, evlad- fatihan neslinin ilk kuak Trkleri, ya da Balkanlarn unutulmu Mslmanlar arasnda ele alnmaldr. Bir gazi ile Hristiyan bir annenin olu olan Bedreddin, Ortaan sonlarnda Balkanlarn barnda kurulmakta olan Trk-Osmanl dnyasnda nemli bir rol oynamasn salayacak, birok miras kimliinde barndryordu. Sonuta Bedreddinin babas, en ileri uc blgesinde, Rumeliye ilk geenler arasnda savaan bir Trkmen gazisiydi. O.aik Gkyay, Simavnann kk bir kale olduu, burada bir kadnn grevlendirilmesinin sz konusu olamayaca grnden hareketle, eyhin babasnn kad diye bilinmesinin sebebini, Osmanlca gazi ile kad kelimelerinin yazlta birbirine ok benzemesi, dolaysyla bir yanl okuma sonucu meydana geldiini ne srmtr ki gzard edilecek bir fikir deildir.56 Zaten Osmanl tarihinde fkh tahsili alm, baka bir kad-gazi rnei yoktur. Trkler, kuaklardr Anadoluda gayri mslim yerli halkla i ie yaarken,
Bk. Halil b. smail, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin Menakb, s. 1112. Sencer Divitiolu, Osmanl Beyliinin Kuruluu, Eren Yay., stanbul 1996, s. 48. 55 C.Kafadar, Between Two Worlds, s. 116. 56 O.aik Gkyay, eyh Bedreddinin Babas Kad m idi?, Tarih ve Toplum, 2, 1984, s. 1618.
53 54

EYH BEDRETTN VE RUMEL GAZLER

89

gaziler karlarn yerli halkn iinden seiyor ve onlardan gelen dnmelerle, zellikle sava genlerle saflarn geniletiyorlard57. Annesi, babas tarafndan zaptedilen Simavna kalesinin Bizansl komutannn kz olduu, babasnn, Melek adn alp Mslman olan bu kzla evlendii rivayet ediliyor. te Bedreddin, bu evlilikte Simavna kalesinde domutur58. Zaten Trkler, Anadoluya ilk geldiklerinde de nfusa daha youn olan yerli unsurlard ve bunlarla bir arada yaamak zorundaydlar. Bedreddinin ailesi ierisinde Hristiyan kkenli yelerin varl, onun hem bu dine bak asnda, hem de dnce yapsnn renkli bir kiilikle btnlemesinde etkili olmu olmaldr. Bylece eyh Bedreddin, Musa elebinin kazaskeri iken, gazilere tmar datrken, gayri mslim topluma da ayn cmertlii gstermesinde bu yaknln rol olmaldr. Bir gazi ocuu olarak eyh Bedreddinin her dinin mensuplaryla ayn mesafede yaklamyla, Y.Bayezidin ocuklarna, Mehmed, Mustafa, sa, Musa, Sleyman gibi her dinin temsilcilerinin adlarn koymas, bir tesadften ziyade, o devrin insanlarna ve hatta sultann sarayna hkim olan umumi bir cereyann yansmasndan baka bir ey olamayaca kanaatindeyiz. Zira tasavvufta, Musa, sa ve Muhammed, ayn ilahi gerein elileridir. Bedreddin, genliinde snr boylarnda gazilere kadlk yapmtr. Sonra Musa elebi dneminde, uc gazilerinin beyi Mihaloluyla birlikte, yeni merkezka rejimin balca destekilerinin safnda kalverdi. O, uc gazilerine lkenin i blgelerinde tmar verilmesini salayarak uclarla merkezi devlet arasndaki eski anlamazla son vermek istemitir. I.Mehmed, 1413te Musa elebiyi bertaraf edip Bedreddini znike srnce yandalarnn tmarlarn ellerinden almtr. eyh Bedreddinden nce de Anadoluda, bn Arab, Mevlna ve Yunus Emre gibi byk mutasavvflar, din ve etnik ayrm gzetmeksizin, Anadoluda yaayan ehirli, konarger her kesime, Mslman, Hristiyan, Yahudi vs. her dinden topluluklara ayn seviyede hitap etmilerdi. Mevlnann, Tatar amanistleri dhil, her dinden mritleri vard. O, Konyada iken stanbulda haberletii papaz dostlar vard. Mevlna yle seslenmekteydi:
Yetmi iki millet srrn bizden dinler. Biz, bir perde ile yzlerce ses karan bir neyiz (13.yzyl). Ayn yzylda bn Arab: Bir zamanlar benim dinimden olmad iin komumu sulardm. Ama imdi kalbim btn biimlere ak: o artk ceylanlar iin bir ayr, keiler iin bir manastr, putlar iin bir mabet, hac iin bir Kbe, Tevrat levhalar ve Kuran kitabdr. Ben ak dinini vazediyorum ve hangi yne ynelirse ynelsin bu din benim dinim ve imanmdr. Yine ayn dnemde Yunus Emre de kendine has sade slbuyla: Gkyznde sa ile, Tur danda
57 58

P.Wittek, Osmanl mparatorluunun Douu, s. 40. Mfid Yksel, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, Bak yaynlar, stanbul 2002, s.18.

90

SELAHATTN D

Musa ile / Elimdeki asa ile araym Mevlam seni

derken, ayn hogryle ve tasavvuf bak asyla semav dini kucaklyordu.59 Anadolunun her tarafna yaylm ve Rumeliye de glerle tanm olan bu serbest fikirler, eyh Bedreddinin de dnce dnyasn etkilemi, onun tasavvuf kiiliini ekillendirmitir. Zira eyh Bedreddin, eserlerine erh yazd bn Arabnin ekolnden giden bir vahdet-i Vcudu idi. Ayrca Bedreddinin dedesi, hem gazi hem de bir Mevlev idi.60 Ksaca, eyh Bedreddinin Bat Anadoluda ve Balkanlarda, her din ve kesimden hayranlar ve sempatizanlarnn bulunmas onun asi ya da din d olduundan deil, bilakis ierisinden kt evrenin ve ald tasavvufi eitimin bir sonucudur. ems-i Tebriz ile tanmasndan sonra Mevlanann geirdii ruh inklb onu nasl tasavvufa ynelttiyse, eyh Bedreddin de eyh Hseyin Ahlat ile tanmasndan sonra ayn ruhsal srece gemitir. Dolaysyla her ikisinin eserlerindeki Batn zellikler, her ikisinin eyhleri olan mistiklerin, ran orijinli olmasndan kaynaklanmaktadr. Menakbnmeye gre de eyh Hseyin Ahlat, Bedreddini, balants olduu Tebrize gndermi idi.61 Ayrca kaynaklarda adlar geen ve kimlikleri tespit edilemeyen, Brklce Mustafa ve Torlak Kemal gibi nesep ve mezhebi kark asilerin, eyh Bedreddinin hayranlar arasnda grlmesi, eyhin din ve siyasi grn aklamak iin bir delil olamaz. nk Mevlna da putperest ve heterodoks ayrm yapmamt. Hatta eserlerinde, amanist Moollar vc ifadeler vardr. Mevlanann olduu gibi, eyh Bedreddinin faal olduu dnemde, gerek Bat Anadoluda ve gerek Balkanlarda gayri mslimler yannda heterodoks zmreler de youn olarak yaamaktayd. Bunlarn ekserisi zaten Osmanl merkeziyetiliine muhalifti. Onun hretinin de tpk Mevlna gibi, Anadolu kysndaki adalara yaylmas ve baz papaz ve rahiplerin kendisiyle iliki kurup Mslman olmas, iddia edildii gibi, bir isyan hazrl olduuna yeterli bir sebep olamaz. Mslman, Hristiyan ve Yahudilerin heterodoks yorumlu dinsosyal tabann, ayn hayat zlemini, eyh Bedreddin gibi geni yelpazeli ve serbest dnceli gazi-velilerin yannda bulmalar tarihi gelimelere daha ok uymaktadr. Bununla birlikte muhtedi kkenli olduklar ileri srlen Brklce Mustafa ile Torlak Kemalin, Bogomilizm ya da Katharizm gibi bozulmu Hristiyan ya da Yahudi kkenli Mslmanlardan olmalar, geldikleri dini-sosyal taban da bir yerde gzler nne sermektedir. Bunlarn temsil ettii Mslmanln Snni bir Mslmanlk olmadna gre, heterodoksiye mensup
Bkz. M.Balivet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, Yaynlar, s. 1, 28 Bk. Halil b. smail, Menakbnme, s. 13, 92; M.Balvet, Tasavvuf ve syan, s.112; H.nalck, Osmanl mparatorluu, s. 197; A.Y.Ocak, Zndklar ve Mlhidler, s.159. 61 Bu tartmalar iin bk. A.Y.Ocak, Zndklar ve Mlhidler, s. 149; M. Yksel, Simavna Kadsolu, s. 123; M.Balivet, Tasavvuf ve syan, s. 4648.
59 60

EYH BEDRETTN VE RUMEL GAZLER

91

bir yorumu yansttklar kesindir62. Brklce ve Torlak Kemalin etrafna toplananlar, ekserisi, Kalender dervileri (Torlaklar) olduu gibi, geri kalanlar da Fetret dneminin rahatszlklarn sonuna kadar yaayan ve Osmanl siyasal iktidarnn gittike glenen Snn ve devleti tavrna kar kmak isteyen gebe Trkmen ve kyl kesimi olmaldr. eyh Bedreddinin etrafna toplananlarn ise ounluu gaziler ve st tabakadan insanlard. eyh Bedreddinden sonra Balkanlarda ve Trakyada, Bedreddinler (Simavenler)63 adyla, daha sonra Anadoludan Rumeliye gnderilen eitli Trkmen airetlerin etkisiyle, Alevi-Kzlba inan ve erknyla kaynam, bugn heterodoks ideolojinin badatrmac (senkretik) vasf dolaysyla, Bektalik ierisinde yer bulmu bir zmre meydana gelmitir. Bedreddinler ile kurulma srecinde olan Bektaler arasndaki benzerlikler, zellikle bir ortak paydada, ideolojik yaknlklar ve merkez iktidara kar ortak bir muhalefette birlemektedirler. Bununla birlikte, payitaht konumunu stanbula kaptran Edirnenin uzun sre gazi ruhuna sahip imparatorluk kart bir mekn olma niteliini korumas, kent surlar iinde Bedreddinlerin varln srdrmesine katkda bulunmu olmaldr. Menakbnme ayn zamanda Bedreddinler ile Bektaler arasnda gei noktas saylabilecek Dimetokadan sz etmektedir. Bektalii yeniden rgtleyen Balm Sultan, burada domutu ve bu tarikatn en nemli tekkesi, Seyyid Gazi tekkesi (Kzl Deli) yaknda bulunuyordu. Yukarda da bahsedilen Seyyid Gazinin, Bedreddinin babas srailin yolda Hac lbeyi olduunu dnenler de vardr.64 Osmanl Sultanlar, evrelerine geni taraftar guruplar toplayan popler eyhlerden daima phelendiler. Sultanlar, bu gibi popler eyhleri, ya bertaraf etmee veya vakf tahsisleri yoluyla kontrol altnda tutmaya altlar. Osmanl tarihinde, etrafna eyh Bedreddin kadar ok, heterojen ve kalabalk kitleler toplayan baka bir rnek yoktur. Snr toplumundaki heterojenlik, heterodoksluk, deikenlik ve hareketlilik, kendisini ran kltr etkisindeki i blgelerden ayrlmaktadr. 17.yzyln banda Snn eyh Aziz Mahmud Hdayinin Bedreddin aleyhinde verdii fetvann nedeni, zamanndaki Bedreddinlerin Kzlbalarla zde saylmalar ve devletin her tarafnda Bedreddinin davasn yaymaya almalardr. Hday, sultana bu hareketi bastrmasn ve tekilere uyar olsun diye eyhlerinden birinin idam edilmesini tavsiye etmitir65.

A.Y.Ocak, Zndklar ve Mlhidler, s. 184. Bk. A.Y.Ocak, Zndklar ve Mlhidler, s. 198199; M.Yksel, Simavna Kadsolu, s. 135 145. 64 Bk. M.Balvet, Tasavvuf ve syan, s. 101, 117. 65 H.nalck, Osmanl mparatorluu, s. 198; .Yaltkaya, Bedreddin Simav, MEB A, 2.cilt, s. 445.
62 63

92

SELAHATTN D

Sonu olarak, Balkanlarda geni bir hayran kitlesini bulunan ve bu kitlenin ounluunun merkezka izgisinde olmas, ayrca eyh Bedreddinin Rumeli gazi evresindeki nfuzu, Fetret devrinden kalan btn przleri ortadan kaldrarak, tam teekkll bir merkeziyeti devlet kurmak isteyen I.Mehmed iin potansiyel bir tehlike idi. Dolaysyla btn bu nedenler gz nne alndnda, I.Mehmedin, merkez otorite iin ciddi bir tehlike tekil eden eyhi ortadan kaldrmas, gayet tabii idi. Nihayet, Brklce Mustafa ve Torlak Kemal isyanlarnn bastrlmasndan sonra, sz konusu asilerin kt akbetlerini rendikten sonra, vaktiyle kazasker iken, resm grevi gerei de olsa bu asilerle mnasebette bulunmu olmas, srann kendisine gelmi olduunu dndrm olacak ki, eyh Bedreddin, bana buyruk hareket ederek znikten ayrlp Rumeliye gemitir. eyhin bu hareketi ve Rumeli gzergahnda, yukarda zikredilen yerlerde etrafna insan kitlesinin toplanmas, I.Mehmed iin uygun bir frsat dourmutu. Bylece, eyh Bedreddinin idam sebebi olarak, onun temsil ettii merkezka kuvvetlerin, merkez otorite ile olan mcadelesi olarak kabul edilmesinin daha doru olaca kanaatindeyiz. Bununla beraber, tarihlerimizdeki eyh Bedreddin olay, devletin, gazi kltrnden imparatorluk srecine geii srasnda yaanan sanclarn ilk ciddi rneidir. Dolaysyla eyh Bedreddin, ierisinden kt toplum, hareket ve faaliyetleri, mttefik ve mcadelesi ile uzlatrmac kiilii, onun bir zndk ve asi olarak ilan edilmekten ziyade, tam bir gazi kimlii ierisinde incelenmesi, tarihi hadiselerin akna daha uygun olacaktr.

EYH BEDRETTN VE RUMEL GAZLER

93

Kaynaka Ali Efendi, Mustafa; Knhl-Ahbr, (hz. A.Uur, M.uhadar), I.cilt, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri 1997. Ali, Yazczde; Tarih- Al- Seluk, Topkap Saray, stanbul. Akda, Mustafa; Trkiyenin ktisad Ve tima Tarihi, I.Cilt, Cem Yaynlar, stanbul 1977. Akpaazade, Akpaazde Tarihi, Nr. Ali Be, stanbul 1332. Anl, Y. ahin; Osmanl Dneminde ki Dava eyh Bedreddin Ve Mithat Paa Davalar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995. Babinger, Franz-Kprl, F.; Anadoluda slmiyet, (hz. M.Kanar), nsan Yaynlar,stanbul 1996. Balvet, Michel; eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, , Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2004. Bursal Mehmed Tahir; Osmanl Mellifleri, I, (hz. .zen), Meral Yaynevi, stanbul 1975. Cornell, Eric; Bosna Bektailii zerine, Alev Kimlii, (ev. Bilge K. Torun), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999. Danimend, .Hmi; zahl Osmanl Tarihi Kronolijisi, stanbul 1971. Dindar, Bilal; Bedreddin Simav, TDV A, C.V. Dindar, Bilal; Sayh al-Badr al-Din et-ses Waridat, (ev. C.etene), KB Yaynlar, Ankara 1990. Divitiolu, Sencer; Osmanl Beyliinin Kuruluu, Eren Yaynlar, stanbul 1996. Dukas; Bizans Tarihi, (ev. VL. Mirmirolu), Fetih Denei Yaynlar, stanbul 1956. Glpnarl, Abdlbaki; Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, Eti Yaynlar, stanbul 1996. Gkyay, O.ahin; eyh Bedreddinin Babas Kad M di, Tarih ve Toplum, 2, 1984. Halil b.smail, Menkb- eyh Bedreddin, hz. A.Glpnarl, stanbul 1967, Eti Yaynlar. Hoca Saadeddin Efendi; Tact-Tevrih, hz.. Parmakszolu, II, KB yaynlar, Ankara 1992. bn Arapah; Ukudun-Nasiha, Takyddin Efendi, Tabakt- Hanefiye, no:1609, Veliyddin Efendi Ktp. stanbul. drisi-i Bitlisi; Het Behit, (trc. S. Abdlbaki), Sleymaniye Ktphanesi, stanbul. nalck, Halil; Osmanl mparatorluu Klasik a (13001600), (ev. R.Sezer), 3.bask, stanbul 2003. nalck, Halil; Trkler ve Balkanlar, Balkanlar Dergisi, stanbul 1993. nalck, Halil; Bafeus Sava, Stten stanbula, (der. M.z), mge Ktb., Ankara 2000. Kafadar, Cemal; Between Two Worlds The Costruction of The Ottoman State, California niversal Press. Karpat, Kemal; Gagauzlarn Tarihi Menei zerine ve Folklorundan Paralar, TFKB, I, Ankara 1976. Kemalpaazade; Tevrih-i Al-i Osman, (hz. .Turan), II. defter, TTK, Ankara 1991. Kurdakul, Mehmet; Btn Ynleriyle eyh Bedreddin, Dler Reklam Yaynlar, stanbul 1977. Mumcu, Ahmet; Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1985. Neri, Mehmed; Ner Tarihi, (yay. M.A. Kymen), II, TTK Basmevi, Ankara 1987. Ocak, A.Yaar; Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15.-17.Yzyllar), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, (3.bask), Ankara 1997. Ocak, A.Yaar; Osmanl mparatorluunda Marjinal Suflik Kalenderler, TTK, Ankara 1992. Oki, Tayip; Sar Saltuka Ait Bir Fetva, AFD, Ankara, I/1.

94

SELAHATTN D

Oru Bey; Oru Bey Tarihi, (hz. N.Atsz), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1972 Rasim, Ahmed; Resimli ve Harital Osmanl Tarihi, I, stanbul 1326. Severcan, efaettin; eyh Bedreddin Olay, TRKLER, C. 9, Ankara 2002. Solakzade, M.Hemdemi; Solakzde Tarihi, (hz. V.abuk), I, KB yaynlar, Ankara 1989. Smer, Faruk; Osmanl Devletinin Kuruluu le lgili Baz Meseleler zerine Aratrmalar, Trk Dnyas Tarih Dergisi, C.9, S.51, stanbul 1991. eref Efendi, Abdurrahman; Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, I, stanbul 1315. krullah b. ehabeddin; Behett-Tevrih, (nr. N.Atsz), Trkiye Yay, stanbul 1949. Takprlzade, akayk- Numaniye ve Zeyilleri Hadaiku-akaik, (Mecdi M.Efendi Tercmesi-nr. A.zcan), ar Yaynlar, stanbul 1989. Tekin, inasi; Trk Dnyasnda Gaza ve Cihat Kavramlar zerine Dnceler, Tarih ve Toplum, XIX/109, Ankara, Ocak 1993. Timur, Taner; Osmanl Toplumsal Dzeni, Ankara 1994. Uzunarl, .Hakk; Osmanl Tarihi, I, TTK Yaynlar, Ankara 1988. Yaltkaya, erafettin; Bedreddin Simav, MEB A, C. 2. Yaltkaya, erafettin; Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, (hz. H.Er), stanbul 1994. Yksel, Mfid; Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, Bak Yaynlar, stanbul 2002. Yce, Kemal; Saltuk-nmede Tarihi Din ve Efsanev Unsurlar, KB Yaynlar, Ankara 1987. Werner, Ernst; Byk Bir Devletin Douu Osmanllar, (ev. Y.ner), Alan Yaynlar, stanbul 1988. Wittek, Paul; Osmanl mparatorluunun Douu, (ev. F.Berktay), Kaynak Yaynlar, Ankara 1985. Wittek, Paul; Yazijiolu Ali On The Christian Turks of The Dobruja, BSOAS, stanbul 1952. Wittek, Paul; Ankara Bozgunundan stanbulun Zaptna (14021453), (ev. H.nalck), Belleten, VII/27.

You might also like