Blm 6: Transistrl ykselteler

A- TRANSSTRL YKSELTELER DC LE POLARMA YNTEMLER Giri: Kk genlikli (zayf) elektrik sinyallerini glendirmek iin kullanlan devrelere ykselte denir. Mikrofon, anten, teyp okuyucu kafas, pikap inesi vb.'den gelen zayf sinyaller transistrl ya da entegreli ykseltelerle glendirilir. Ykselte, "mikrofon, teyp kafas vb." elemanlardan gelen elektrik sinyallerini bytyorsa bu tip devrelere daha ok "anfi, amplifikatr" ad verilir. Ses sinyallerini ykselten devreler, "nykselte, src, g kat" gibi devrelerden oluur. nykselte (preamplifikatr) kat, mikrofon, teyp kafas gibi elemanlardan gelen mikroVolt ila miliVolt dzeyindeki zayf sinyalleri genlik (gerilim) bakmndan ykselterek src katna verir. Src kat bu sinyalleri bir miktar daha ykselterek g katna gnderir. Bu blmde transistrlerle yaplan ses frekans (16 Hz-16 kHz aras frekanslara sahip sinyaller) ykselte devrelerinin yaps, zellikleri ve almas hakknda temel bilgiler verilecektir. Polarma (n gerilimleme) kavram Daha nceki konularda (diyotlar, transistrler) grdmz gibi polarma, yar iletkenlerden yaplm devre elemanlarnn istenilen noktada almas iin gereken DC gerilim anlamna gelmektedir. rnein silisyumdan yaplm 1N4001 kodlu dorultma diyotunun iletime geirilebilmesi iin en az 0,6-0,7 Volt'luk polarma geriliminin uygulanmas gerekmektedir. Ayn ekilde ykselte devrelerinde kullanlan transistrlerin beyz ular, "direnler" kullanlarak DC ile polarize edilir. Devrede kullanlan transistrn polarma akm ve geriliminin deeri, devrenin alma zelliine gre deiir. Transistrl devrelerde polarma ilemi eitli biimlerde yaplr. Her yntemin kendine gre zellikleri vardr. "Dengeleme, almaya hazr hale getirme" anlamna gelen polarma ilemi, ykseltecin giriine AC zellikli sinyal uygulanmadan nce DC besleme kullanlarak transistrn istenilen noktada altrlmas amacyla yaplr. Girie AC zellikli sinyaller uygulanmadan nce ykselte devresinin ektii akmlara "bota alma, skunet, quiscent" akmlar ad verilir. Transistrler scakla duyarl bir elemandr. Ortam scaklnn ar deiimi, transistrn b akm kazanc, UBE gerilimi ve IC akmnn deimesine neden olur. Yani devrenin dengesi bozulur. Transistrl ykselte devrelerinde DC polarma yntemleri a- Basit (sabit, seri) polarma Uygulanmas kolay olan bir polarma eididir. Ykseltete kullanlan transistrn beyz
140

ucunu beslemede kullanlan RB direnci UCC + Ucc kaynana seri olarak balandndan devre Basit seri polarma olarak da adlandrlr. polarma RC Basit polarmada, scaklk artlarnda direnci RB ykselte alma noktas ar derecede UC deimektedir. O nedenle, basit polarmal Uk NPN ykselteler, oda scaklnda, dk kollektr akm ve gerilimine sahip basit (hassas olmayan, amatr amal) devrelerde Cgiri kullanlmaktadr. T ekil 6.1'de verilen devrede grld gibi Ugiri beyz ucuna balanm olan diren, transistrn giriine DC akm salar. RB zerinden beyze gelen akmn deerine gre C ucundan E ucuna belli bir akm geii olur. Beyze uygulanan akm ekil 6.1: Basit polarmal ykselte devresi ayn zamanda transistrn C ucundaki gerilimin (UC) deimesini de salar. B ucuna DC akm verilmedii zaman ise C-E aras diren ok yksek olur. Bundan dolay devreye uygulanan UCC geriliminin tamam C-E arasnda der. rnein UCC = 12 V ise, UC gerilimi de 12 V olur. Beyz (B) ucuna verilen akm arttka C-E aras diren azalacandan UC gerilimi dmeye balar. Polarma direncinden (RB) geen akm, IB = (UCC-UBE)/RB denklemiyle bulunur. (Silisyumdan yaplm transistrlerde UBE = 0,6-0,7 Volt olarak kabul edilir.) Baz hesaplamalarda UBE deeri kk olduundan ihmal edilebilir. Bu durumda, IB = UCC/RB eklinde yazlabilir. Devrede kollektrden geen akm, IC = b.IB ile bulunur. C-E ular arasnda den gerilim ise, UC = UCC-IC.RC ile hesaplanr. rnek UCC = 12 V. RC = 6 KW . b = 200. a) ICmax = ?. (Transistr doyum noktasnda altnda kollektrden geen akm). b) IBO = ? (Girie sinyal uygulanmadan nceki beyz akm). c) RB = ? zm a) ICmax = UCC/RC = 12/6000 = 0,002 A = 2 mA. ICO = ICmax/2 = 1 mA. Hatrlatma: Ykselte hesaplarnda giri sinyali yokken transistrn kollektrndeki gerilimin UCC/2 deerinde olmas gereklidir. b) IBO = ICO/b = 1/200 = 0,005 mA. Transistrn beyz-emiter aras diren deeri (RBE) yok saylrsa, c) RB = UCC/IBO = 12/0,005 = 2400.000 W = 2400 KW olur.
141

Eer, tranistrn B-E ekleminin direncini ihmal etmeyip, UBE gerilim dmn 0,6 V olarak kabul edersek: RB = (UCC-UBE)/IBO = (12-0,6)/0,005 = 2280.000 W = 2280 KW olarak bulunur.
Hesaplamalarn yapl eklinin aklanmas: Transistrl ykseltelerin alabilmesi iin, girie hi sinyal uygulanmazken, transistrn C ayanda UCC/2 kadar bir gerilimin olmas gereklidir. Bu gerilimin oluabilmesi iin ise transistrn B ucuna balanan RB veya kollektre balanan RC direncinin deeri hesaplamalarla belirlenir. Eer hesaplamalar yanl yaplp uygun olmayan direnler balanacak olursa, k sinyalleri hatal (distorsiyonlu) olur.

Verilen rnekte besleme gerilimi 12 Volt'ttur. O halde transistrn UC gerilimi 6 Volt olmaldr. Kollektr direnci RC = 6 KW olarak seildiine gre, transistr tam iletken olduu anda devreden UCCnin geirebilecei maksimum akm, ICmax = UCC/RC denklemine gre 2 mA olarak saptanr. Devrenin dengeli olabilmesi iin UC geriliminin 6 V olmas gerektiini belirtmitik. Bu deerden yola karak URC zerinde den geriliminin de 6 V olaca anlalr. Giri sinyali yokken UC geriliminin 6 V olabilmesi iin ICO akmnn ICO = ICmax /2 denklemine gre 1 mA olmas gerektii ortaya kar. b = IC/IB olduuna gre buradan IBnin denklemi yazlrsa, IB = IC/b = ICO/b = 1/200 = 0,005 mA bulunur. Devrenin besleme gerilimi 12 Volt, transistrn beyz akm 0,005 mA olmas gerektiine gre beyz direnci RB = UCC-UBE)/IBO denklemini kullanarak 2280 KW olarak bulunur. rnek ekil 6.1'de verilen basit polarmal ykselte devresinde, UCC = 15 V, UBE = 0,7 V, b = 80, RC = 5 KW (5000 W ) RB = 500 KW (500.000 W ) olduuna gre, a) URB, b) IB , c) IC, d) URC, e) UC deerlerini bulunuz. zm a) UCC = URB+UBE denkleminden URB ekilirse, URB = UCC-UBE = 15 - 0,7 = 14,3 V. b) IB = URB/RB = 14,3/500000 = 28,6 mA. c) IC = b.IB = 80.28,6 = 2,288 mA. d) URC = IC.RC = 2,288.10-3.5.10-3 = 11,44 V. e) UCC=URC+UC denkleminden UC ekilirse, UC=UCC-URC=15-11,44 = 3,56 V bulunur b- Transistrn emiter ayana "diren ve kondansatr" bal basit polarma (emiteri dengelenmi polarma) ekil 6.2'de grld gibi kollektr akmnn kararlln salamak iin emiter ayana seri bir diren eklenir. Bu diren RB direnci zerinden gelen DC akmlarn ar artmasna kar geri besleme yapar. Yani beyz akmnn fazla artmasn engeller. RE direncine paralel bal CE kondansatr AC zellikli akmlar RE'den deil kendi zerinden geirerek ykselte kazancn ve alma noktasn sabit tutmaya yarar. CEye
142

dekuplaj (by-pass) kondansatr ad verilir. Devre alrken kollektr akm artacak olursa emitere bal olan REnin zerinde den gerilim de artar. Oluan gerilim "otomatik" olarak beyzden gelen akm azaltr. Buna negatif geri besleme denir. Emiter ayana RE direnci eklenerek yaplan polarma ynteminde giri devresinin denklemi Kirchoff (Kirof) gerilim yasasndan yararlanarak, UCC = IB.RB+UBE+(IB+IC).RE eklinde yazlabilir. IC = b.IB olduundan, UCC=IB.RB+UBE+(IB+b B).RE eklinde de ifade .I edilebilir. Buradan beyz akmnn denklemi karlacak olursa, IB = (UCC-UBE)/[RB+(b+1).RE] bulunur. UBE ihmal edilirse, IB = UCC/RB+(b+1).RE yazlabilir.

+ Ucc RB Cgiri Ugiri

UC

RC Ck Uk
UCE

T NPN

RE

CE

ekil 6.2: Transistrn emiter ayana RE direnci ve CE kondansatr balanm basit polarmal ykselte devresi

Ykseltecin k devresi iin Kirchoff'un gerilim yasas uygulanrsa, UCE = UCC-[IC.RC+(IB + IC).RE ] yazlr. IB akm kk olduundan ihmal edilebilir. Bu durumda denklem, UCE = UCC - (IC.RC + IC.RE) olur. Kollektr ile ase arasndaki gerilim ise, UC=UCC-IC.RC ya da UC=UCE+UE ile hesaplanr. URE gerilimi, URE = IE.RE = (IB+IC).RE ile bulunur. Beyz ile ase arasndaki UB gerilimi, UB=UBE+URE ile hesaplanr. Transistrl ykselte devrelerinde beyze seri balanan kondansatrn (Cgiri, Cin) grevleri
I- Giri sinyallerinin uyguland ksma seri balanan kondansatr devrenin almasn salayan besleme kaynann (UCC), ykseltilmek istenen sinyalleri veren kaynan (mikrofon vb.) zerinden akm geirmesini engeller. yleki, girie bir mikrofon balysa ve Cgiri kullanlmamsa UCCden gelen akm mikrofon zerinden geebilir. Bu ise mikrofonun alma dzenini bozar. II- Giriten gelen sinyallerin sadece belli bir blm ykseltece geer. ok dk frekansl sinyallere kar C yksek diren gstereceinden bu sinyaller transistrn beyzine ulaamaz. Yani, beyze balanan C'nin grevi u ekilde de aklanabilir: C sayesinde DC sinyallerin etkisi bastrlm olur.
143

III- Girie C balanmad taktirde ykseltilecek sinyalleri reten elemann (mikrofon, teyp kafas, sinyal jeneratr vb.) diren deeri transistrn B-E ular arasna bal olan polarma direnciyle paralel bal durum arz edeceinden B-E aras diren deeri der. Bu ise devrenin knda UCC/2 deerinden daha yksek bir gerilim olumasna yol aar ve k sinyalleri bozulur.

Hatrlatma: Kondansatrler DC akmlar zerlerinden geirmezler. Sadece dolana kadar akm ekerler. AC akm ise kondansatrden kolayca geer. AC sinyalin uyguland bir kondansatr besleme gerilimine sadece "bir miktar" diren gsterir. Bu diren XC olarak tanmlanr. XC'nin deeri elemana uygulanan sinyalin frekansna bal olarak deiir. yleki, bir kondansatrn direncini hesaplamada kullanlan denklem: XC=1/2.p.f.C [W ]'dur. Burada kondansatre uygulanan akm DC olarak kabul edersek, DC'nin frekans deeri "0" olduundan C'nin kapasitif reaktans (XC) deeri sonsuz ohm kar. te yandan kondansatre uygulanan sinyal salnml yani frekansl olduunda ise XC deeri azalmaya balar. Yani, sinyalin frekans deeri ykseldike denklemde grlecei zere XC deeri azalr. c- Otomatik (geri beslemeli) polarma ekil 6.3'de verilen devrede bulunan RB direnci "beyz polarma akmn" ve "DC negatif geri beslemeyi" salar. Yksek deerli giri sinyallerinde beyz akm ve buna bal olarak kollektr akm artar. Kollektr akmnn artmas R C ularndaki gerilimi arttrrken transistrn CE ular arasndaki gerilimin (UC) dmesine neden olur. UC gerilimi dnce ise Bye giden DC polarma akm otomatik olarak azalm olur.
100 nF Cgiri Ugiri 12 V + Ucc RC 10 K
UC

RB 100 K NPN

Uk

T BC237

Giri sinyali azaldnda, IC akm azalr, UC gerilimi ykselir ve beyze giden DC polarma akm da eski seviyesine doru artar. Beyz akmnn artmas kollektr akmn otomatik olarak bir miktar arttrr. UC gerilimi alma noktasna yakn bir yere ykselir. Bylece ykselen ve alalan giri sinyallerinde devre, kararlln kendi kendine ayarlar. Bu polarma yntemi giri sinyalinin zayf olduu, kazancn sabit tutulmak istendii basit ykselte devrelerinde kullanlr. Otomatik polarmada hesaplamalarn yapl Giri devresinin denklemi: UCC = (IB+IC).RC+IB.RB+UBE. IC akm IB cinsinden yazlrsa: UCC = (IB+b.IB).RC+IB.RB+UBE elde edilir. Bu denklemden IB akm ekilirse: (UCC-UBE) denklemi bulunur. IB = [RB+(b + 1).RC]
144

ekil 6.3: Otomatik polarmal ykselte devresi

rnek: b = 80, UBE = 0,7 V ICO = 4 mA UCC = 12 V a) UC =? b) RC =? c) IB =? d) RB =? e) URC =? zm a) UC = UCC/2 = 6 V b) RC = (UCC-UC)/ICO = (12-6)/0,004 = 1500 W c) IB = ICO/b = 4/80 = 0,05 mA d) RB = (UCC-UBE)/IB = (12-0,7)/0,05 = 226 000 W = 226 KW . e) URC = ICO.RC = ( B).RC = (80.0,00005).1500 = 6 V. b.I d- deal (tam kararl, birleik) polarma + Ucc En ok kullanlan polarma biimidir. Beyz 12 V RC polarmas gerilim blc iki direnle salanr. RB1 1K Devrede kullanlan RB1'e polarma direnci, Ck 33 K RB2'ye ise stabilizasyon (kararllk) direnci 100 nF UC denir. NPN Uk 100 nF Emiterdeki RE direncine paralel bal CE AC187 kondansatr dekuplaj (AC zellikli sinyalleri BD135 T aseye aktarc) grevi yapar. Cgiri Devrede kullanlan transistrn scakl RB2 arttnda I C akm b.IB deeri kadar artar. Ugiri 10 K ICnin artmas RE'de den gerilimi arttrr. RB2 zerinde den gerilim sabit olduundan RE CE URE'nin artmas IB akmnn azalmasna neden olur. Yani RE zerinde oluan URE gerilimi IB ekil 6.4: deal polarmal ykselte devresi akmnn fazla artmasn engeller. (Bu engellemeye "negatif geri besleme denir.) Beyz akmnn azalmas durumunda ise IC akm da b.IB kadar azalr. Bylece devre kararl hale gelir. deal polarmal ykseltelerde akm, gerilim, diren hesaplamalar Bu tip polarmal ykseltelerin hesaplanmasnda Thevenin (Tevenin) tarafndan bulunan denklemler kullanlr.
RB2 zerinde oluan gerilim Thevenin teoremine gre yazlacak olursa, polarma direnlerinden geen akmn denklemi, 270 W 47 mF

Ipol = UCC/(RB1+RB2) yazlabilir. RB2'de oluan gerilimin deeri, UTH = URB2 = Ipol.RB2 = (UCC/RB1+RB2).RB2 denklemi kar.
G kayna ksa devre gibi dnlrse (devrenin art ucu aseye balanrsa) RB1 ve RB2 direnleri paralel duruma geer (RB1//RB2). Bu yaklama gre RTH diren deerinin denklemi yazlacak olursa,

RTH = RB1.RB2/RB1+RB2 bulunur.

RTH deeri bulunduktan sonra,
145

IB = (UTH-UBE)/[RTH+(b+1).RE] elde edilir.

IB akm bulunduktan sonra, IC = b.IB denklemiyle IC bulunur.

UC UCC-IC.(RC + RE). ve UC = UCC - IC.RC yazlabilir. UB = UBE+URE. ICdoyum = ICsat = UCC/(RC+RE) denklemleri kullanlarak istenilenler bulunabilir. Transistrl ykseltelerde geri besleme (feed back)
Geri besleme ilemi ykseltelerin dengeli ve istenilen kazan deerinde almasn ya da osilatr olarak grev yapmasn salamak iin uygulanr. Bir ykselte devresinin kndan alnan sinyalin kk bir ksm ekil 6.5'de grld gibi ters evrilerek devrenin giriine uygulanrsa, girie uygulanan sinyal azalr. Dolaysyla k sinyali de zayflar. Buna negatif geri besleme denir. ktan alnan sinyalin Giri k Ykselte bir ksm ekil + + 6.6'da Daha kk Giri Negatif geri Daha kk grld gibi k k besleme Negatif geri besleme "ayn ynl" ekil 6.5: Transistrl ykseltelerde negatif geri besleme olarak girie uygulandnda ise k sinyali Giri k daha fazla +- + Ykselte + + byr. Buna ise + pozitif geri Daha byk Pozitif geri Daha byk Giri k k besleme ad besleme Pozitif geri besleme verilir. ekil 6.6: Transistrl ykseltelerde pozitif geri besleme Emiteri ase ykselte devrelerinde transistrn emiter ayana balanan direnle yaplan geri beslemeye seri ya da negatif geri besleme denir. (ekil 6.2 ve 6.4'e baknz.) Burada kullanlan RE direnci, IE ve IB akmnn ar ykselmesini engeller. yleki: RE'den geen akm bydke zerinde den URE gerilimi ykselir. Bu da beyz tetikleme akmnn azalmasna yol aar. IB azalnca IC de azalr. Transistrl ykseltelerde beyz polarma direncinin st ucunun, transistrn kollektrne balanmasyla yaplan geri beslemeye ise paralel geri besleme (ya da otomatik polarma) denir. (ekil 6.3'e baknz.) Bu uygulamada, beyz akmnn artmas transistrn iletkenliini arttrr. Ardndan C-E aras diren klr, C'nin aseye gre gerilimi (UC) der, ve beyze giden polarma gerilimi azalacandan IB der. IB akmnn dmesi ise UC gerilimini ykseltir.
+ - + + - + + + + + +

B- TRANSSTRL YKSELTELERN BALANTI EKLLERNE GRE SINIFLANDIRILARAK NCELENMES Transistrler deiik biimde balanarak eitli zelliklere sahip ykselteler yaplabilmektedir. imdi bu devreleri inceleyelim a- Emiteri ortak bal (emiteri ase, CE tipi, common emitter) ykselteler Uygulamada kullanlan ykseltelerin yaklak % 90' emiteri ortak bal tiptedir. Bu
146

tip devre oluturulurken direnlerin + Ucc deerleri yle hesaplanr ki, girie sinyal 12 V RC gelmezken transistrn kollektr RB1 1K ayann aseye gre olan geriliminin 100 nF 33 K (UC), UCC geriliminin yars deerde UC + (UC = UCC/2) olmas salanr. NPN Uk 100 nF Girie uygulanan AC zellikli sinyal, AC187 pozitif ve negatif ynl olmak zere iki BD135 T paradan oluur. Cgiri imdi bu sinyallerin nasl RB2 ykseltildiini inceleyelim: ekil 6.7'de Ugiri 10 K grld gibi pozitif ynl giri sinyali 0,5 Vt-t beyz ucuna uygulandnda beyz 5 kHz RE CE tetiklenme akm artar. Buna bal olarak ekil 6.7: Emiteri ase ykselte devresi IC akm ykselir. IC ykselirken UC gerilimi sfra doru azalr. Giri sinyali negatif olduunda ise Uk UC Ugiri IB akm azalr. IB'nin azalmas IC'yi de azaltr. IC azalnca UC gerilimi UCC maksimum deere doru ykselir. U C= 2 (a) Grld zere, emiteri ase ykseltelerde giri sinyalindeki UCC deime kta ters ynl ve genlik UC bakmndan bym olarak 2 (b) karmza kar. ka balanan hoparlrden geen akm giri UCC sinyaline benzediinden, UC 2 mikrofondan gelen zayf ses sinyalleri (c) glendirilmi olur. ekil 6.8: Transistrl ykseltelerde UC geriliminin deerine gre k sinyallerinde Emiteri ase ykseltelerde k ortaya kan bozulmalar (distorsiyon) sinyali giriin tersi olduundan, bunlara eviren ( i n v e r t i n g ) ykselte de denir.
Daha zet bir anlatmla, transistrn C ucunda bulunan UCC/2 deerindeki gerilim, girie uygulanan sinyale gre sfr ile maksimum gerilim arasnda deierek AC zellikli ve glenmi bir sinyal oluturmaktadr.

Devrede: I- RB polarma direnci yanllkla byk seilirse beyz polarma akm azalr ve transistrn kollektr ucunda aseye gre oluan gerilim temel kurala uymayarak UCC/2'den byk olur. Bu durumda girie AC sinsoidale benzer bir sinyal uygulandnda negatif ynl sinyaller tam olarak oluur ancak pozitif alternanslarn ekli bozulur. Yani pozitif alternanslarda krplma olur. (ekil 6.8-b'ye baknz.) II- RB polarma direnci yanllkla kk seilirse beyz polarma akm artar ve transistrn kollektr ucunda aseye gre oluan gerilim temel kurala uymayarak UCC/2'den kk olur. Bu durumda girie AC sinsoidale benzer bir sinyal uygulandnda pozitif ynl sinyal tam olarak oluur ancak negatif alternanslarn ekli bozulur. Yani negatif alternanslarda krplma olur. (ekil 6.8-c'ye baknz.)
147

270 W

47 mF

Emiteri ortak bal ykseltelerin baz teknik zellikleri I- Giri empedanslar orta deerdedir (500 W -10000 W ). II- k empedanslar byktr (10000 W -50000 W ). III- Gerilim kazanlar byktr. IV- Akm kazanlar 1'den byktr. V- G kazanlar ok yksektir. VI- Faz deitirme (evirme, inverting) yaparlar. Yani giri sinyali ile k sinyali arasnda 180'lik faz fark vardr. VII- st frekans snrlar dktr.

b- Beyzi ortak (beyzi ase, CB tipi, common base) bal ykselteler ekil 6.9'da grld gibi giri sinyali pozitif olduunda transistr kesime doru gider. Transistrn C-E ular arasndaki diren arttndan kollektr ucundaki gerilim (sinyal) pozitif ynde ykselir. Giri sinyali negatif olduunda transistrn iletkenlii artar. k sinyali negatif ynde azalr. 12 V + Ucc Beyzi ortak bal ykseltelerin baz teknik zellikleri
RC 10 K
Ck

Cgiri 100 nF

BC237

Ugiri RB I- Giri empedanslar ok RE kktr (200 W -500 W ). 10 K 100 K II- k empedanslar CB=10 mF yksektir (50 KW -1,5 MW ). ekil 6.9: NPN transistrl beyzi ase ykselte devresi III- Gerilim kazanlar yksektir. IV- Orta derecede g kazanlar vardr. V- a akm kazanlar 1'den kktr. VI- st frekans snr yksektir. O nedenle yksek frekansl devrelerde bu tip balant ok kullanlrlar. VII- Faz deitirme (evirme) yapmazlar.

100 nF

Uk

c- Kollektr ortak bal (CC tipi, common collector) ykselteler Devrede transistrn kollektr ucu CC kondansatr ile AC bakmdan aseye balanmtr. CC'ye dekuplaj ya da by-pass (artma) kondansatr ad verilir. Giri sinyalinin pozitif alternansnda IB akm artar. IB akmnn artmas IC ve IE akmlarn ykseltir. RE zerinde oluan gerilim pozitif ynde ykselir. Giri sinyalinin negatif alternansnda IB akm azalr. IB akmnn azalmas IC ve IE
148

akmlarn drr. RE zerinde oluan gerilim negatif ynde der.

RB 1 MW Cgiri

Cc

+ 12 V Ucc

Ykseltete k sinyali emiterden alndndan, bu ykseltelere emiter izleyici de denir.

BC237 100 nF C 100 nF

k Uk Kollektr ortak bal ykseltelerin baz RE teknik zellikleri 1 KW Ugiri I- Giri empedanslar byktr (5KW -1,5 MW ). II- k empedanslar kktr (10 W -500 W ). III- Gerilim kazanlar 1'den biraz kktr ekil 6.10: NPN transistrl kollektr (0,9 dolaynda). ase ykselte devreleri IV- Faz deitirme yapmazlar. V- Yksek empedansl k olan bir devreyi dk empedans girii olan bir devreye balamak iin (yani empedans uygunlatrc olarak) kullanlrlar.

C- TRANSSTRL YKSELTELERN POLARMA DURUMUNA GRE SINIFLANDIRILARAK NCELENMES Transistrlerin beyzine uygulanan polarma akmnn deerine gre C'den E'ye geirdikleri akmn deeri deimektedir. Polarma akmn ayarlama ilemi ise direnlerle yaplabilmektedir. Polarma akmndan dolay ortaya kan alma ekilleri ve ktan alnan sinyallerin durumu anlatmlarda kolaylk olmas bakmndan A, AB, B, C biiminde snflandrlmtr. a- A snf alan ykselteler A snf altrlan ykseltelerde ykseltilmek istenen AC zellikli sinyal yokken dahi kollektrden emitere bir akm geii (ICO) vardr. Yani, devrenin A tipi alabilmesi iin giri sinyali yokken dahi kollektrden belli bir akmn geirilmesi zorunluluktur. Bu sayede transistrn kollektr ucundaki gerilimin U CC /2 deerinde olmas salanabilmektedir.
149

RB1 33 K Cgiri 100 nF Ugiri

0,5 Vt-t 5 kHz

RC 1K

6V

+ Ucc

Uk NPN T RB2 10 K
AC187 BD135

RE 270 W

ekil 6.11: A snf alan ykselte devresi

Ykseltecin A snf olarak altrlmas esnasnda srekli bir IC akmnn gemesi +IC verimi drc bir etkendir. Dolaysyla A IB4 snf alan ykseltelerin verimi % 2025 dolayndadr. IB3 ekil 6.11'de verilen ema, ekil 6.12 ve 6.13-a'da grld gibi Q1 noktasnda alr. Bu noktada alan ykseltete IB2 Q1 ktan alnan sinyal, girie uygulanan sinyalin ayns olur. O nedenle bu ykseltelerin iletim as 360'dir. Q2 IB1 A tipi alan ykselteler kalitenin UC IB0 UCE fazla nemli olmad ve gcn 1-2 Watt olduu nykseltelerde (preanfi), src Q3 Q -IC 4 katlarnda vb. kullanlr. ekil 6.12: Ykseltelerin alma noktalarnn yk dorusu zerinde gsterilii b- AB snf alan ykselteler A ve B tipi ykseltelerin zelliklerini tayan ykselte eididir. Bu tip k Giri ykseltelerde beyzden alma sinyali sinyali noktas ve kollektrden geen + + + Q1 A akm A tipi almaya (a) gre daha azdr. ekil 6.14'de grld gibi transistrn beyz akmnn biraz azaltlp devrenin alma noktas Q2 noktasna doru indirilirse (ekil 6.12) ykseltecin knda "pozitif alternanslar" tam olarak oluamaz. (ekil 6.13-b.) Q2 Q3 Q4
(b) (c) (d)

UCC/2

+ + +

AB B C

ekil 6.13: Ykseltelerin A, AB, B, C snf almalarnda ktan alnan sinyallerin biimleri

ekil 6.14'de verilen AB snf ykselte devresinde, giriten pozitif sinyal geldiinde ykseltecin kollektrnden belli bir akm geer ve negatif sinyal oluur. Giriten negatif sinyal geldiinde ise kollektrden az bir akm geii olur. te bu tip almaya AB tipi alma denir. AB tipi almada ktan alnan sinyalin as 90 ila 180 arasnda deiir. c- B snf alan ykselteler B snf almada beyz polarma akm RB1 direnci sklerek sfr (0) yaplr. Bundan dolay transistrn alma noktas Q3'e gelir. (ekil 6.12). Bu durumda girie uygulanan sinyalin pozitif alternanslarnda kollektrden akm geer. Negatif giri alternanslarnda ise, kolektrden hi akm gemez. Sonuta kta sadece negatif alternanslar oluur. (ekil 6.13-c'ye baknz).
150

6V

+ Ucc + Ucc Cgiri 100 nF RC 5,6 K

6V

RC RB1 100 K NPN Cgiri 100 nF Ugiri

0,5 Vt-t 5 kHz

5,6 K Uk
AC187 BD135

Uk
AC187 BD135

T RB2 2,2 K

270 W

0,5 Vt-t 5 kHz

2,2 K

ekil 6.14: AB snf alan ykselte devresi

ekil 6.15: B snf alan ykselte devresi

ekil 6.15'de verilen B tipi ykseltelerin iletim as 180dir. Baka bir deyile kollektr akm beyze sinyal uygulanmad srece "0" Amper'dir. B tipi altrlan devrelerin verimi % 40-60 dolayndadr. AB ve B snf alan anfiler, push-pull (it-ek) tip ykseltelerde vb. kullanlr. d- C snf alan ykselteler Ykselte devresinin polarma direnleri ekil 6.16'da grld gibi az miktarda ters polarmaya maruz braklrsa alma noktas Q4 noktasna kayar. (ekil 6.12). Giriten uygulanan pozitif sinyalin sadece bir blmnde iletim sz konusu olur. Negatif giri sinyallerinde ise kollektr akm sfrdr. Transistrn iletim as 90 ya da daha da az olduundan, elde edilen k sinyali byk bir distorsiyona (bozulma) urar. (ekil 6.13-d.) te bu yzden C snf ykselteler ses frekans sinyallerinin ykseltilmesinde deil radyo frekans ykseltelerinin (verici k katlar, tank devresi vb.) yapmnda kullanlr.
-1 V 5 V +Ucc

270 W 10 K T RB1 5,6 K Uk

AC187 BD135

RE

Ugiri

T RB2

RE

RC

Cgiri 100 nF Ugiri

2 Vt-t 5 kHz

2,2 K

ekil 6.16: C snf alan ykselte devresi

Transistrl ykseltelerin gerilim ve g bakmndan snflandrlarak incelenmesi a- Giri sinyalini gerilim bakmndan ykselten devreler Zayf sinyalleri gerilim bakmndan ykselten devrelerdir. Bunu rnekleme yoluyla aklayacak olursak: 1 mV genlikli AC sinyal, 10 mVolt'luk bir sinyal haline getirilmise gerilim asndan ykseltme sz konusudur. Bu tip devreler giri sinyalini akm bakmnda da bir miktar ykseltir. Ancak elde edilen k ile hoparlr vb. gibi alclar altrmak mmkn deildir. (Yani araya g ykselteci eklediimizde alcy altrabiliriz.)
151

270 W

RB2

RE

Gerilim ykseltelerinin baz zellikleri I- Giri devresi direnci (empedans) kktr (200 W -2000 W ). Bu sayede devre kk gerilimli sinyallerle de alabilir. II- k direnci (empedans) ise 10 KW -500 KW aras deerde olup geni bir alan kapsamaktadr. zetlersek, gerilim ykselteleri gerilim kumandal olarak alan devrelerdir ve kk boyutludur. Giri sinyali, mikrofon, teyp okuyucu kafas, pikap kafas, anten gibi kaynaklardan alnr. Ad geen sinyal retelerinin verdii zayf iaretler gerilim ykselteci devresi tarafndan bytldkten sonra g ykselteci devresine gnderilir. G ykselteci kat ise hoparlrleri besler. A snf gerilim ykselteleri giri sinyalinin dalga formunu (biimini) bozmadan ykseltecek ekilde polarize edilirler. alma noktas yk dorusunun tam ortasnda seilir. Yani, girite hi bir sinyal olmasa bile, kollektrden srekli olarak I CO akm geer. A snf alan nykseltelerde ok kk genlikli giri sinyallerinin ykseltilmesi istenirken, grlt (parazit, distorsiyon) miktarnn da az olmas istenir. nykseltelerde grlt oluursa bu grlt dier katlar tarafndan da ykseltileceinden verimli bir devre oluturulamaz. nykselte olarak kullanlan A snf ykseltelerde grlt kaynaklarn drt blmde inceleyebiliriz. 1- D manyetik alanlarn yaratt grltler: Floresant lamba, motor vb. gibi endktif zellikli alclarn oluturduu grltler (parazitik sinyaller), nykselte giriine ulaacak olursa, bunlar nykselte tarafndan byltlr. Sonuta hoparlrden kula rahatsz eden czrtlar duyulur. D manyetik alanlarn oluturduu Ucc grltler ekil 6.17'de grld gibi, girie Blendajl balanan elemanlarn irtibatlarnn blendajl RC kablo RB1 (rgl) kablo ile yaplmasyla nlenebilir. U 2- DC bileenlerin oluturduu grltler: + T DC beyz polarma gerilimi sabit deilse, k Ugiri sinyalinin genlii srekli olarak azalr ya da RB2 + oalr. Bu ise k sinyalinin distorsiyonlu RE olmasna neden olur. DC bileenlerin oluturduu grltler ekil 6.17: Blendajl kabloyla (parazitik sinyaller), besleme ucu ile ase arasna grltlerin (parazit) nlenmesi kondansatr balanarak giderilir. Kondansatrler AC sinyallere kar iletken olduundan DC besleme gerilimine karan AC zellikli sinyaller kondansatr tarafndan aseye aktarlr. 3- Yklenmeden dolay oluan grltler: nykseltece giri yk olarak balanan "mikrofon, teyp kafas, pikap kristali vb. gibi" elemanlarn herbirinin empedanslar birbirinden farkldr. Eer giri yk empedansyla nykseltecin giri empedans uygun deilse k sinyalinde distorsiyon (bozulma, ekil deitirme) olur. Yklenmeden dolay ortaya kan grltleri yok etmek iin giri yknn empedansyla
152

Cgiri

Ck

nykseltecin giri empedansnn eit olmas salanr. 4- Geri besleme sinyallerinden dolay oluan grltler: Ykseltelerde giri sinyaline bal olarak IB akm deiir. IB'nin deimesi ise IC ve IE akmlarn deitirir. Ykselte devresinde transistrn emiter ayanda RE direnci bal ise IE akmndan dolay RE zerinde URE gerilimi der. Beyz akmnn geiini zorlatracak ynde olan URE gerilimi, IB akm zerinde "azaltc" etki yapar. (Buna negatif geri besleme ad verilir). RE zerinde oluan URE geriliminin IB akmn azaltmas IC ve IE akmlarnn da azalmasna neden olur. IE'nin azalmas RE zerinde oluan URE geriliminin de azalmasna yol aar. URE azalnca IB akm tekrar eski dzeyine doru ykselmeye balar. Sonu olarak, RE direnci zerinde oluan URE gerilimi IB akmnn ar derecede deime gstermesini engelleyici rol stlenir. RE direncinin AC zellikli sinyaller karsnda grev yapmasn engellemek iin bu elemana paralel olarak kondansatr balanr. Bu sayede, dirence gelen AC zellikli sinyaller kondansatr tarafndan aseye aktarlr. Dirence paralel olarak balanan kondansatre "dekuplaj kondansatr" ad verilir. b- Giri sinyalini "g" bakmndan ykselten devreler (g katlar) Girie uygulanan sinyali hem gerilim hem de akm bakmndan ykselten devrelere g ykselteci denir. G ykselteleri akm kumandal olarak alan + Ucc devrelerdir. Yani bunlarn giriine 12 V 1K uygulanan sinyallerin akm deerinin T2 R3 "gerilim ykseltelerinden daha BD137 yksek" olmas gerekir. 1N4001 Durumu daha anlalr hale R4 4,7 W 1N4001 getirecek olursak, gerilim ykselteci 100 mF 1 mA'lik sinyalle alabilirken, g Ck ykselteci 10 mA'lik giri akmyla 4,7 W R1 R5 56 K alr. BC237 Cgiri Ykseltme ilemi yapan T3 transistrler byk akm BD138 T1 tadklarndan, alma srasnda 10 mF R2 snrlar. Isnn datlmas iin ise Ugiri 10 K soutucu plakalar kullanlr.
ekil 6.18: AB tipi alan g ykselteci

G ykseltelerine ilikin rnek devre AB tipi alan g ykselteci: ekil 6.18'de verilen ykselte devresine eklenmi olan diyotlar sayesinde BD137 transistrnn beyzine uygulanan polarma geriliminde 0,6+0,6 = 1,2 Volt'luk ykselme olur. BD137'nin polarma geriliminin ykselmesi bu elemann beyzinden geen akm ykseltir ve T2 transistrnn C-E ular arasndan geen akm artar. Bu akmn 4,7 W 'luk R5 direncinde oluturduu gerilim nedeniyle 56 KW 'luk diren zerinden polarma alan BC237 iletime geer. BC237 iletime geince BD138 PNP
153

8W

Uk

transistr (-) polarma alarak srlr. Grld zere devreye eklenen iki diyot g transistrlerinin akmlarn arttrmaktadr. Yaplan bu ilem, devrenin AB tipi almasn salar. Devrenin AB tipinde almas distorsiyonlar (cross over, gei bozulmas) nler. Transistrl ykseltelerde katlar aras kuplaj (balant) ekilleri Zayf sinyaller transistrl ykselteler tarafndan glendirilir. Bir transistrl ykselte, sinyalleri yeterince ykseltemezse, ikinci bir devre (kat) ilavesi yaplr. Bu duruma kaskat (arka arkaya) balama denir. Ykselte devrelerinde bir katn ykselttii sinyaller dier kata eitli biimlerde aktarlr. Sinyal aktarma esnasnda kullanlan her devrenin kendine gre iyi-kt yanlar vardr. imdi bu balama (kuplaj) yntemlerini srasyla inceleyelim. a- Diren-kapasite (R-C) kuplajl ykselteler: ekil 6.19'da verilen ykselte devresinde katlar aras irtibat kondansatr (Ckuplaj) ile salanmtr. C'nin grevi, birinci kattaki AC sinyalleri ikinci kata aktarmaktr. R-C kuplajda ykseltme "frekansa" bamldr. Yani, frekans deitike kondansatrn diren deeri de deitiinden geen sinyallerin oran deiir. te yandan katlarn alma noktalar, kondansatr (C) sayesinde birbirinden etkilenmez.
+Ucc
12 V

+Ucc 12 V 33 K 100 nF Ugiri T

BC237 Mini empedans trafosu

33 K 100 nF Ugiri 10 K
BC237

100 nF

10 mF
BC237

Ckuplaj

T1

T2 270 W

10 K 270 W

10 K 1K 47 mF

ekil 6.19: Diren kapasite kuplajl ykselte devresi

ekil 6.20: Transformatr kuplajl ykselte devresi

b- Transformatr kuplajl ykselteler: ekil 6.20'de verilen ykselte devresinde katlar aras balant "empedans trafosu" ile salanr. Bu uygulamada trafo her iki kat birbirinden elektriksel olarak ayrr (yaltr). Transformatr kuplajl ykseltelerin olumsuz yanlar: Band genilikleri snrldr. Ses frekansl devrelerde kullanlan kuplaj trafolarnn doyuma girmesi nedeniyle verim der. Bunu engellemek iin ise yksek kaliteli kuplaj trafosu gerekir. Transformatr kuplajl ykseltelerin iyi yanlar: Empedans farkl olan iki devre birbirine balanabilir. Ykseltelerin "alma noktalar" birbirinden etkilenmez.
154

100 W

1K

33 K

1K Uk

Uk

c- Direkt kuplajl ykselteler: ekil 6.21'de verilen direkt kuplajl ykselte devresinde katlar aras balant "bir iletken tel parasyla" yaplr. Bu yntem R-C kuplaja benzer. Sadece arada kuplaj kondansatr yoktur. Direkt kuplajl ykseltelerin olumsuz yan: Transistrlerin alma noktas birbirine bamldr. Direkt kuplajl ykseltelerin olumlu yan: Kuplaj frekansa bal deildir. DC gerilimler de ykseltilebilir. Transistrl ykseltelerin kararl almasn salamada kullanlan baz yntemler

12 V

+ Ucc

10 K 100 K T1 T2
Kuplaj yapan tel

2,2 K Uk 4,7 mF
BC237

4,7 mF Ugiri

BC237

10 K

270 W

1K

ekil 6.21: Direkt kuplajl ykselte

a- Emiter ayana diren (RE) balayarak kararllk salama Emiteri ase ykselte devrelerinde transistrn E ucuna balanan diren, beyz akmnn artmasna kar koyar. Bu ilem u ekilde olur: IB akm artnca IC akm da artar. IB ve IC akmlarnn artmas RE direnci zerinde den gerilimi ykseltir. RE zerinde den URE geriliminin ykselmesi IB akmn azaltc etki yapar. IB'nin azalmas ise IC'yi azaltr. Bu yntem ykseltelerde polarma konusunda incelenmitir. (ekil 6.2 ve 6.4'e baknz.) b- Otomatik polarma ile kararllk salama Emiteri ase ykselte devresinde beyz akm "kollektr" ucundan alnarak otomatik polarma yaplr. Bu yntemde herhangi bir nedenle I B akm ykselirse, transistrn iletkenlii artar. Bunun sonucunda ise transistrn C ayann aseye gre olan gerilimi der. C ucundaki UC geriliminin + dmesi beyze giden IB akmn da azaltarak devrenin kararl Ucc hale gemesini salar. Bu yntem ykseltelerde polarma konusunda incelenmitir. (ekil 6.3'e baknz.) RB1 R
C

c- Isya duyarl elemanlarla (PTC ya da NTC) kararll salama Ykseltelerin polarma akm devresine balanan termistrle (NTC) beyz akmnn ar artmas engellenir. Transistr snnca NTC sdan etkilenir ve aseye doru geirdii akm artar. Bu ise transistrn beyz polarma akmn azaltr. d- Diyot ile kararll salama Ykseltelerdeki g transistrleri snnca yaknda bulunan diyotlar da snr. Diyotlarn snmas bu elemanlarn zerinde den gerilimlerin 0,6-0,7 V seviyelerinden 0,3-0,4 V
155

Ugiri

Uk

-T NTC

ekil 6.22: Ykseltelerde sya duyarl elemanlarla kararll salama

seviyelerine inmesine yol aar. Polarma gerilimlerinin dmesi ise beyz ve kollektr akmlarn drerek transistrlerden geen akmlar azaltr. Darlington balantl ykselteler T1 transistrnn akm kazanc b1, T2 transistrnn kazanc b2 ise, devrenin toplam akm kazanc btoplam = b1.b2 olur. rnein T1'in b akm kazanc 50, T2'nin b akm kazanc 80 ise darlington balantnn toplam kazanc bt = b1.b2 = 4000 olur. Grld gibi iki transistr darlington balandklarnda ok byk akm kazanc sz konusu olur. Darlington balantl ykselteler akm kazancnn byk ve giri empedansnn yksek olmas istenen yerlerde kullanlr. ekil 6.24'de darlington balantl ykselte devresi rnei verilmitir.
100 K 100 nF
T1
BC237 Diyotlar

RB1

Ucc

Uk
+

Ugiri

ekil 6.23: Ykseltelerde diyot ile kararll salama

+ Ucc
12 V

BC237

T2

100 mF U k

100 K Ugiri 100 W 270 W

Faz tersleyici (parafaz, phase inverter) ykselteler ekil 6.24: Darlington balantl ykselte Push-pull (it-ek) ilkesine gre alan amplifikatrlerin kndan dzgn (distorsiyonsuz) ve en yksek gc alabilmek iin, devrede kullanlan transistrlerin beyz ularna, genlikleri eit, ancak birbirlerinden 180 faz farkl iki sinyal uygulanmaldr. te birbirinden 180 faz farkl sinyaller elde etmek iin yaplm olan ykseltelere parafaz ykselteler ad verilmektedir. Uygulamada faz tersleyici devreleri eitli biimlerde retilmektedir.

Faz tersleyici ykselte eitleri a- Tek transistrl faz tersleyici ykselteler ekil 6.25'de verilen devrede transistrnn emiter ve kollektr ularndan alnan sinyaller birbirine 180 faz farkldr. Devrenin giriine pozitif sinyal uygulandnda transistrn iletkenlii artar ve kollektrn gerilimi (A noktas) negatif ynde azalr. te yandan RE direncinde oluan gerilim ise pozitif
156

ynde ykselir. Devrenin giriine negatif sinyal uygulandnda transistr kesime gideceinden A noktasnda pozitif ynde ykselen, B noktasnda negatif ynde azalan bir gerilim oluur.

1K 33 K 1 mF A

+ Ucc 12 V RC 100 nF T
Uk1
+ -

BC237 b- Transformatrl faz tersleyici 100 nF ykselteler B Uk2 10 K ekil 6.26'da verilen devrede TR1 faz tersleyici ara trafosudur. Bu trafo 2,2 K 1 K RE hem faz evirme hem de kuplaj eleman olarak grev yapmaktadr. TR2 ise k trafosudur. Devrede ekil 6.25: Tek transistrl faz kullanlan TR1'in sekonderi orta ulu tersleyici ykselte devresi olarak sarlmtr. Sekonder sargnn st ve alt ucunda elde edilen sinyaller birbirine 180 faz farkldr. TR1 trafosunun primer A sargsna src kattan sinsoidal biimli bir sinyal R1 k T1 geldiini kabul edelim. Bu N1 durumda TR1'in sekonderinde zt polariteli iki sinyal oluur. N2 Giri TR1'in A noktasnda RE HP T2 R2 oluan sinyalin polaritesinin TR1 TR2 pozitif, B noktasnda oluan +Ucc B sinyalin polaritesinin ise negatif olmas durumunda T1 +Ucc kesimde kalrken, T2 iletime ekil 6.26: Transformatrl faz geer. tersleyici ykselte devresi Sekonder sarmnda oluan gerilimlerin polariteleri deitiinde ise T1 iletime, T2 kesime gider. T1 ve T2'nin srayla iletim kesim olmas sayesinde TR2 trafosunun primerindeki N1 ve N2 sarmlarndan srayla zt ynl akmlar dolar. TR2'den geen akmlarn srekli olarak yn deitirmesi, bu trafonun sekonderinde giri sinyaline benzer k sinyali oluturur. Transformatrl faz tersleyiciler plaket zerinde ok yer kaplar. Ayrca trafolarn ses frekanslarna kar gsterdii karakteristik kt olduundan gnmzde kullanm alanndan kalkmtr. Sadece eski tip devrelerde karmza karlar.

G ykselteleri Girilerine uygulanan sinyalleri "akm" bakmndan ykselten devrelerdir. Bu devreler anfilerin k kat olarak grev yaparlar. Ykseltelerin g katlar gzle bakldnda
157

2,2 K

hemen belli olur. Zira, k katnda kullanlan transistrler byk gvdeli ve alminyum soutuculudur. G ykseltelerinin eitleri a- Push-pull (it-ek) ilkesine gre alan g ykselteleri ekil 6.27'de verilen devrenin giriine +Ucc sinsoidal eklinde bir sinyal uygulandnda, k TR1 trafosunun sekonder T1 sarmnn kenar ularnda A birbirinin tersi polaritede iki AC sinyal oluur. N1 N3 TR1 trafosunda oluan gerilimlerin ilk anda ekil Giri N2 6.27'de gsterilen HP polaritelerde olduunu B varsayalm. Bu durumda A TR2 TR1 T2 noktasnda pozitif, B noktasnda negatif sinyal olacaktr. ekil 6.27: NPN transistr ve transformatrl A noktasndaki pozitif push-pull g ykselteci devresi sinyal T1'i srerek TR2'nin primerinin N1 bobininden deiken akm geirir. B noktasndaki negatif sinyal ise T 2'yi kesimde tutar. T1'in TR2 trafosunun N1 bobininden geirdii deiken akm N3 sarmnda deiken bir akm oluturur. A ve B noktalarnn polariteleri yn deitirdiinde ise T2 iletime, T1 kesime gider. T2'nin iletime gemesi TR2'nin N2 bobininden deiken bir akm geirir. N2'den geen akm N1'den geen akma gre 180 zt ynl olduundan N3 sarmnda oluan akm bir ncekinin 180 tersi polaritede olur. Sonu olarak TR 1 trafosu giriine uygulanan sinyal yn deitike T1 ve T 2 transistrlerinin srayla iletim-kesim olmasn salar. Yani, bir alternansn yarsn, T1 transistrnden geen akm, dier yarsn ise T2 transistrnden geen akm oluturur. Push-pull tipi g ykselte devreleri genellikle ses frekans sinyallerinin ykseltilmesinde kullanlr. ekil 6.27'de almas anlatlan push-pull tipi g ykselte devresi A snf alan bir devredir. A snf alan push-pull tipi g ykselte devrelerinde kta oluan sinyal bir miktar distorsiyonlu (% 4-5 orannda) olmaktadr. Bunun nedeni, devrede kullanlan transistrlerin "beyzlerine" gelen sinyalin voltaj deeri 0,6-0,7 Volt olduktan sonra iletime gemeleridir. Bu distorsiyon nedeniyle A snf alan push-pull tipi ykseltelerin verimi % 50 dolaynda olmaktadr. ok yksek gl k gc istenilen push-pull sistemli ykselteler ise B snf altrlr. B snf alan ykseltelerin verimi ise yaklak % 78 olmaktadr.
158

b- Simetrik g ykselteleri (Ara ve k trafosu olmayan push-pull tipi ykselteler) ekil 6.28'de verilen devrede grld gibi birbirine simetrik olarak balanm, farkl tipte iki transistrn oluturduu Cgiri Giri ykselte eididir. + I1 Devrenin giriine sinsoidal biimli bir UCC 1 sinyal uygulandnda, sinyalin pozitif T1 HP alternansnda T1 iletime geerken, T 2 Ck kesimde kalr. T1'in iletimde olduu sre + boyunca UCC1'den gelen akm hoparlr k zerinden I1 akmn dolatrr. Giri sinyalinin polaritesi negatif UCC I2 2 olduunda T2 iletime geerken, T1 kesimde kalr. T2'in iletimde olduu sre boyunca T2 UCC2'den gelen akm hoparlr zerinden I2 akmn dolatrr. ekil 6.28: Simetrik g ykselteci Grld zere giri sinyalinin polaritesi deitike hoparlr besleyen "rete" de deimektedir. te bu yap, devrenin "simetrik g ykselteci olarak anlmasna neden olmaktadr. YKSELTELERDE SES (VOLUME) TON (TINI) VE BALANS (DENGE) KONTROL DEVRELER a- Ses (volume) kontrol devreleri Ykseltecin giriine uygulanan sinyalin iddetinin deitirilmesiyle ses kontrolu yaplabilir. Ykseltelerde yaplan volm kontrolunda mutlaka "logaritmik" zellikli potansiyometreler kullanlmaldr. ekil 6.29'da ses frekans ykselteci devrelerinde ses kontrolunun yapl yntemine ilikin devre rnei verilmitir.

R1

R2

R3

R4 C3

+Ucc

T1

P
Ses (volume) kontrol potu

T2

Uk

b- Ton kontrol devreleri kontrolunun yapl Ykseltelerde ton (tn) kontrolunu anlayabilmek iin "bobin, diren, kondansatr" gibi elemanlar kullanlarak yaplan pasif tip frekans filtrelerinin alma mantn anlamak gerekmektedir.
Pasif frekans filtreleri (sinyal ayrclar)
Filtreler, istenmeyen frekanslarn bastrlmas ya da zayflatlmas iin kullanlan devrelerdir. Ses frekans filtrelerinin kullanm alanlar: Ekolayzrlar, mikserler, kaliteli hoparlr kolonlar, tweeter'l hoparlrler vb. Frekans szme ya da seme devreleri, "pasif filtreler" ve "aktif filtreler" olmak zere iki ksmda incelenir. Pasif filtrelerin yapsnda bobin, diren ve kondansatrler mevcuttur. Bu
159

ekil 6.29: Ykseltelerde ses

elemanlar frekans seicilii yaparken, sinyallerin bir miktar zayflamasna neden olurlar. Aktif filtrelerin yapsnda ise ilave olarak "ykselte devreleri" mevcuttur. Aktif filtrelerde ykselte olmas nedeniyle kondansatr, bobin ve direnlerde kaybolan g telafi edilebilmektedir. Pasif ses frekans filtrelerinin eitleri I- Alak frekanslar geirici pasif filtreler (low pass filter): Sadece alak frekanslar geirirler. II- Yksek frekanslar geirici pasif filtreler (high pass filter): Sadece yksek frekanslar geirirler. III- Band (istenilen frekanslar) geirici pasif filtreler: Sadece istenilen frekans aralndaki sinyalleri geirip dierlerini bastrrlar. IV- Band durdurucu (istenilen frekanslar bastran) pasif filtreler: Sadece istenilen frekans aralndaki sinyalleri durdurup, dier sinyallerin tamamn ka aktarrlar. Basit yapl pasif filtreler I- R-C ile yaplan alak frekanslar geiren pasif filtreler: Bu devre sadece alak frekanslar geirir. Yksek frekanslar aseye verir. Frekans ykseldike kondansatrn kapasitif reaktans klr. nk XC = 1/ 2.p.f.C [W ]'dur. Reaktansn klmesi sinyallerin dier ykselte katna gemesini engeller. ekil 6.30'da R-C'li alak frekanslar ka ulatran (geiren) pasif filtre verilmitir. k k k R C L Giri R

Giri

ekil 6.30: R-C'li alak frekanslar geiren filtre

ekil 6.31: R-L'li alak frekanslar geiren filtre

Giri

C Giri R

II- R-L ile yaplan alak frekanslar geiren pasif filtreler: Bu filtrede kullanlan bobinin endktif reaktans XL=2.p.f.L denklemine gre frekans ykseldike byr. Bu nedenle yksek frekansl sinyaller bobinden geemez. ekil 6.31'de R-L'li alak frekanslar ka ulatran (geiren) pasif filtre verilmitir.

ekil 6.32: R-C'li yksek frekanslar geiren filtre

ekil 6.33: R-L'li yksek frekanslar geiren filtre

III- R-C ile yaplan yksek frekanslar geiren pasif filtreler: Dk frekanslarda kondansatrn kapasitif reaktans byk olduundan alak frekansl sinyaller dier kata geemez. ekil 6.32'de R-C'li yksek frekanslar ka ulatran (geiren) pasif filtre verilmitir. IV- R-L ile yaplan yksek frekanslar geiren pasif filtreler: Alak frekansl sinyallerde bobinin endktif reaktans kk olduundan sadece yksek frekansl iaretler dier kata geebilir. ekil 6.33'de R-L'li yksek frekanslar ka ulatran (geiren) pasif filtre verilmitir.
160

Ykseltelerde kullanlan ton (tn, bas-tiz) kontrol devrelerinin eitleri nsan kula 16 Hz ila 16 kHz arasndaki frekanslara sahip sesleri alglayabilmektedir. Bu seslerden dk frekansl sesler bas, yksek frekansl sesler tiz sesleri oluturur. yi kalite ykseltelerde bas ve tiz sesleri istenilen oranda ka aktarabilen filtre devreleri vardr. I- Tizlik (ses inceltme, treble) ayarlayc filtre devreleri Yksek frekansl elektrik sinyalleri, hoparlrden "tiz" seslerin kmasn salamaktadr. yleki, yksek frekansl sinyallerde akmn yn deitirme hz daha fazla olduundan, hoparlrn esnek membran (kon, diyafram) da ok hzl titremektedir. Membran ise havay hzl titretirdiinden kulak zarmz da buna gre titremekte ve biz yksek frekansl sinyalleri tiz olarak alglamaktayz. Tizlik ayarlayc basit devrelerin esas R-C filtrelerle yksek frekanslar "almak" ve dk frekanslar "bastrmaktr". ekil 6.34'de verilen devrede P potunun deeri deitirildike "filtrenin" diren deeri deimekte ve buna R1 C1 bal olarak da ka R1 C1 giden sinyallerin frekans ayarlanmaktadr. P P P potunun orta ucu yukar doru kaydrldnda ka giden yksek frekansl sinyal miktar C2 R2 C2 R2 artar. P potunun orta ucu aaya doru kaydrldnda ka ekil 6.35: Bas ayarlayc ekil 6.34: Tizlik ayarlayc giden yksek frekansl ses frekans filtre devresi ses frekans filtre devresi sinyal miktar azalr.
Giri Giri

II- Bas (ses kalnlatrma, bass) ayarlayc filtre devreleri Alak frekansl elektrik sinyalleri hoparlrden "bas" seslerin kmasn salamaktadr. yleki, alak frekansl sinyallerde akmn yn deitirme hz daha yava olduundan, hoparlrn esnek membran da az titremektedir. Membran havay yava titretirdiinden kulak zarmz da buna gre titremekte ve biz alak frekansl sinyalleri bas olarak alglamaktayz. Bas ayarlayc basit devrelerin esas da R-C filtrelerdir. ekil 6.35'de verilen devrede P potunun deeri ile oynanarak elektriksel sinyallerin alak frekansl olanlarnn ka gitmesi salanmaktadr. III- Bas-tiz ayarlayc filtre devreleri Bu tip devreler, "bas" ve "tiz" kontrol ekil 6.36:Bas-tiz ayarlayc devrelerinin birleiminden oluur. (ekolayzer) devresi rnei
161

Uygulamada kullanlan ses sistemlerinde ok deiik tiplerde bas-tiz kontrol devreleri karmza kmaktadr. ekil 6.37'da verilen devrede P1 ve P2 potansiyometrelerinin deeri deitirilerek tiz ve bas sesler istenilen oranda ka aktarlabilir. Devrede kullanlan C 2 kondansatr kk kapasiteli olduundan sadece yksek frekansl (tiz) sinyallere kar dk diren gsterir. P1 potansiyometresinin deeri deitirildike C2 kondansatrnn geirdii sinyallerin ka ulama miktar deiir. P 2 potansiyometresinin deeri deitirildike ise ka giden alak frekansl sinyallerin oran deimektedir.

C1

C2 Tiz

R1 Bas P2 C5 C4 C6

Giri

P1

C3

R2

ekil 6.37: Bas-tiz ayarlama yapabilen ses frekans kontrol devresi

Giri1

Ses balans (dengeleme, balance) kontrol devreleri: Balans potu bulunduu konuma gre girilerden birini aseleyerek, yani, giri sinyalini eksiye vererek zayflatr. Bu sayede, stereo kl olan bir radyo/teypte balans kontrol potuyla sa ya da sol hoparlrden kan sesin iddeti ayarlanabilir. ekil 6.38'de balans kontrol devresinin yapsna ilikin basit ema verilmitir.

Giri2
ekil 6.38: Ykseltelerde balans kontrolunun yapl

Hi-fi (high fidelity) ykselteler ve dzenleri Bir ortamdaki sesin aslna uygun olarak kayt edilmesi, ykseltilmesi ve dinleyiciye ulatrlmasn salayan devrelere HI-FI ykselte denir. ekil 6.39'da HI-FI zellikli ykselte devresinin blok diyagram verilmitir. Baka bir deyile, insan kulann duyabilecei seslerin tmn ayn seviyede distorsiyonsuz (parazitsiz) olarak veren devrelere HI-FI ykselte denir. Alman DIN 45500 standardna gre saptanan deerlerle HI-FI, insan kulana geree en yakn biimde ses ve mziin ulatrlmasna yneliktir. HI-FI szc "yksek sadakat" anlamna gelir.
Alak seviye n ykselte 10 mV Giri Yksek seviye Yksek seviye G ykselteci 10 Volt Gerilim kazanc x 1 Hoparlr

Gerilim Gerilim ykselteci ykselteci Gerilim Gerilim 100 mV 10 V kazanc x 10 1 V Gerilim kazanc x 10 kazanc x 10 ekil 6.39: HI-FI ykseltelerin blok emas 162

k2

k1

Balans (denge) potu

Hi-fi ykseltelerin baz zellikleri I- Grlt ve vnlama dzeyi ok dktr. II- k sinyallerindeki distorsiyon % 1 dolayndadr. III- Ykselte, giriine balanacak teyp, radyo, mikrofon gibi aralarn zelliine gre empedans uygunlatrc devrelerine sahiptir. IV- Anfinin k sinyalini kalnlatrabilmek ya da inceltebilmek iin ekolayzr devreleri vardr. V- HI-FI ykselteler, mono, stereo ve kuadro olabilmektedir. Ykseltelerde ses yayn sistemleri Ses ve mzik yaynlar mono (monofonik, tek kanall), stereo (stereofonik, iki kanall) ya da kuadro (quadrofonik, drt kanall) olarak yaplabilmektedir.
Teyp kafas

Mikrofon

Ykselte

Hoparlr

Ykselte

Hoparlr

Dinleyici ekil 6.42: Mono seslendirme sistemi

ekil 6.40: Mono kayt sistemi

ekil 6.41: Mono teybin yaps

I- Mono (tek yollu) ses sistemi: Tek yollu yayn yapar. Seste derinlik yoktur. Eski model ya da dk kaliteli cihazlarda karmza kar. ekil 6.40'da tek mikrofonlu (mono) kayt sistemi, ekil 6.41'de mono teybin yaps ve ekil 6.42'de mono seslendirme sisteminin dzeni gsterilmitir. II- Stereo (steryo, iki yollu) ses sistemi: ki yollu yayn yapar. Ses kalitesi monodan daha iyidir. Ykselte Kayt esnasnda Sahne iki mikrofon kullanlr. Stereo ses sistemleri iki Mikrofon kinci Birinci hoparlrn mono ykseltici hoparlrn yayn alan yayn alan birletirilerek yaplmaktadr. Dinleyici Mikrofon ekil 6.43'de Ykselte stereo ses kayt ekil 6.43: Stereo kayt sistemi ekil 6.44: Stereo seslendirme sistemi sistemi ve ekil 6.44'de stereo seslendirme dzeni gsterilmitir. III- Kuadro (quadro, drt yollu) ses yayn sistemi: Drt yollu yayn yapar. Stereo cihazdan drt kanall yayn yaptrabilmek iin dzenleyici, stereodan kuadroya dntrc
163 Hoparlr Hoparlr

opamp'l devreler kullanlr. (rnein oto radyo/ teyplerinde drt hoparlrl yayn sisteminde, iki adet anfi ve kuadroya dntrc devreden yararlanlmaktadr.) Bu uygulamaya yapay kuadrofonik sistem denir. Gerek kuadrofonik sistemde kayt drt mikrofonla yaplr. Bu yntem uygulandnda hoparlrler dinleyiciye ok daha geree ok yakn ses verirler. Gerek kuadrofonik kayt ve datm sistemleri yksek kaliteli cihazlarda karmza kmaktadr. ekil 6.45'de kuadro seslendirme sistemi gsterilmitir.

Sahne

Dinleyici

ekil 6.45: Kuadro seslendirme sistemi

Transistrl ve entegreli ykselteleri verimli kullanabilmek iin zen gsterilmesi gereken noktalar

a-Hoparlr besleme kablolar en az 0,75 mm, en ok 2,5 mm kesitinde olmaldr. b-Hoparlrden nlama sesleri (akustik geri besleme) duyuluyorsa: I- Hoparlrlerle mikrofonlarn kar karya olmas nlenmelidir. II- Hoparlrler belirli ykseklik ve alarla dinleyiciye ynlendirilmelidir. Yani, hoparlrn yayd seslerin direkt olarak mikrofonlara ulamas engellenmelidir. III- Mikrofonlarn ses alan ksmlarna sngerden yaplm "boneler" mutlaka taklmaldr. IV- Mikrofon ve hoparlrler birbirinden mmkn olduu kadar uzak tutulmaldr. c- Anfinin metal gvdesi ok iyi topraklanmaldr. d- Kullanlmayan mikrofonlar kapal (off) olmaldr. e- Hoparlr ve mikrofonlar taklmadan ykselte altrlmamaldr. f- Kullanlan hoparlrlerin toplam empedans ile anfinin k empedans birbirine eit ya da yakn dzeyde olmaldr. ekil 6.49: yi kalite anfi (ykselte) g- Ykseltecin elektronik devresinin korunmasnda uygun amperajl sigorta kullanlmaldr. h- Ykseltecin kolayca soumas iin hava akm olabilecek biimde yerletirme yaplmaldr. Kapal mekanlar devre elemanlarnn ar snmasna yol aarak arzaya neden olurlar. - Hoparlrden istenmeyen harici sesler (telsiz ya da radyo yaynlar) duyuluyorsa: I- Ykselte besleme fiinin prize giri ular ters evrilmelidir. II- Hoparlr tesisat da, ekranl olarak tanmlanan blendajl (rgl, koaksiyel, iie yerleik) kabloyla yaplmaldr. III- Ykseltece yaplm olan topraklama tesisat gzden geirilmelidir.

Sorular 1- Ykseltelerde basit polarmay ekil izerek anlatnz. 2- Ykseltelerde A snf alma nedir? Aklaynz. 3- Darlington balama ne amala yaplr? Aklaynz. 4- Emiteri ase, ideal polarmal ykselte devresini izerek, girie sinsoidal zellikli sinyal uygulanmas durumunda devrenin almasn anlatnz. 5- Faz tersleyiciler hakknda bilgi veriniz. 6- Ses yayn sistemleri hakknda bilgi veriniz. 7- Otomatik polarmal emiteri ase ykselte devresini izerek zelliklerini yaznz. 8- HI-FI ykseltelerin zelliklerini yaznz.
164