Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Frat University Journal of Social Science Cilt: 19, Say: 2, Sayfa: 265-278,

ELAZI-2009

TRK SYAS HAYATINDA MERKEZ SA ZGNN TARH

The History of the Centre-Right Spectrum in Turkish Political Life Hseyin AVUOLU
zet Trkiyede merkez sa izgi Demokrat Parti ile balar. DPden sonra merkez sa izgide yer alan Adalet Partisi, Anavatan Partisi ve Doru Yol Partisinin de DP gibi, siyasi yaamlar boyunca halkn inanlarna, dinine, kltrne, rf ve adetlerine sayg gsterdikleri grlmektedir. Millet iradesinin stnlne inanan merkez sadaki partiler, milliyeti, muhafazakar, demokrat, laik, liberal ve serbest piyasa ekonomisi taraftar olmulardr. almann amac, merkez sadaki partiler arasndaki benzerlikler ile farkllklar ve merkez sa izginin geliimini ortaya koymaktr. Bu balamda, Demokrat Parti, Adalet Partisi, Anavatan Partisi ve Doru Yol Partisi dnemleri incelendi. Bunun yannda, merkez sa partilerTOBB ilikisine, merkez sa partilerin tarikat ve cemaatlerle olan yaknlna ve merkez sa ideolojiyle ilgili deerlendirmelere deinilmitir. Anahtar kelimeler: Merkez sa partiler, Demokrat Parti, merkez sa, Adalet Partisi, Anavatan Partisi, Doru Yol Partisi. Summary In Turkey, the centre right spectrum started with the Democrat Party. It is seen that The Justice Party, the Motherland Party and the True Path Party which take place in the centre right spectrum show respect to the nations beliefs, religion, culture, uses and wonts as the Democrat Party. The centre right parties that believe the superiority of the will of the people stand up for a nationalist, conservative, democrat, secular, liberal and free market economy. The aim of the study is to point out the similarities and the differences between the centre right parties, and the development of the centre right spectrum. In this context, the periods of the Democrat Party, the Justice Party, the Motherland Party and the True Path Party have been examined in detail. Furthermore, the relationship between the centre right parties and the Turkish Union of Chambers and Commodity Exchanges, the closeness of the centre right parties towards the religious sect and community, the evaluations about the centre right ideology have been mentioned. Besides, the study of oral history carried out with the deputies of the Justice Party, the True Path Party and the Motherland Party takes place in this study. Key words: The centre right parties, the Democrat Party, the centre right, the Justice Party, the Motherland Party, the True Path Party.

GR Merkez sa ve dier sa partileri birbirinden ayran nokta arlklara olan uzaklklardr. Merkez sa partiler arlklara tam anlamyla kapal iken; dierleri ise arlklar belli bir oranda kendi bnyelerinde toplayabilen, arlklara daha hogrl partilerdir. Merkez sa her eyi orta yolunda, her eyi dengesinde tutmaktr. Merkez sa partilerin halka yakn olmalar lkemizdeki

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009-19/2

kltrel farkllklar birletirmitir. Merkez sadaki en temel unsurlar, yerli deerlerle evrensel deerler arasnda uyumun salanabilmesi ve halk devlete ve siyasi yaama balayan kprlerin kurulmasdr. (Ster, 2004: 53-62) Trkiyede merkez san ortaya kna baktmzda, merkez san ortaya knn, II. Dnya Sava sonras dnemin artlaryla, ekonomi politikalaryla, Trkiyenin toplumsal yaps ile ilikili olduu grlmektedir. Merkez sa siyaset, toplumun geni kesiminin inan, deer yarglarnn ve hayat biimlerinin siyasi temsili olarak kabul grmektedir. Merkez sa izginin izledii yol, liberal ekonomik politikalarla toplumun inan, deer, hayat biimlerinin modernlemeyle birletirilmesidir. Bu yol, byk bir lde yeni koullara uyum salayarak devam ettirilmitir. DP ve dier merkez sa partiler bir lye kadar benzer bir siyaset anlayn izlediler. ncelikle ekonomik liberalizm, dini hassasiyetler ve milliyetilikten meydana gelen bir merkez sa siyaset anlay olutu. DPnin iktidara gelmesiyle Arapa ezan yasan kaldrmas partiye byk bir avantaj salad. DPden sonra gelen merkez sa partiler DPnin din zerinden elde ettii olumlu ortam yakalamak iin aba sarfettiler. (Mert, 2007: 20-135) Merkez sa partilerde 1946 ruhuna atf vardr. Merkez san en nemli isimlerinden, ayn zamanda DPnin kurucularndan olan Celal Bayar, 1946 ruhunun Atatrk ilkelerini yeniden memleket idaresine hakim klmak ve Atatrk sevgisini ihya etmek olduunu belirtmitir. (Son Havadis, 13 Mays 1985) 1. DEMOKRAT PART ve ADALET PARTS Trkiyede iki kkl siyasi hareket var olmutur Bu iki kkl siyasi hareketten biri Cumhuriyet Halk Partisi, dieri de Demokrat Partide toplanmtr. Demokrat Parti, 7 Ocak 1946da eski CHP milletvekilleri Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl, Refik Koraltan tarafndan kuruldu. Mahmut Celal Bayar, ttihat ve Terakkinin Galip Hocas idi. Atatrkn son Babakan olan Celal Bayar, Ekonomi, mar ve skan Bakan olarak ta grev almt. Adnan Menderes ise 1930da Serbest Cumhuriyet Frkasnn Aydn l Bakanyd. Atatrkn nerisiyle 1931de CHPden Meclise girmiti. (Ycel, 2001: 45) Edebiyat Fakltesi profesr olan Fuat Kprl CHP Kars milletvekili olarak, stiklal Mahkemesi eski savcs, eski Konya Valisi olan Refik Koraltan da CHP Konya milletvekili olarak Meclise girmilerdi. (Apuhan, 2007: 72) DPnin kurucularndan Celal Bayar, Atatrkn en yakn alma arkadalarndand ve Bankasnn fikir babasyd. 14 Mays 1950 seimlerinde CHPnin seimi kaybetmesi, tek parti dneminin yenilgisi anlamna gelirken; DPnin seimi kazanmas ise ok partili yaamnn zaferi anlamna gelmekteydi. (Sarer, 1999: 23) Tek parti dneminde yaanan skntlardan etkilenen kesimler, 1950 seimlerinde CHPye kar cephe aldlar. zellikle kinci Dnya Sava esnasndaki toplumun geni kesiminin yaad zorluklar, Toprak Mahsulleri Vergisi, Varlk Vergisi, Milli Korunma Kanunu ve gvenlik glerinin baz grevlilerinin halka kar uyguladklar basklar CHPye kar bir tepkiye yol at. Ayrca DPnin yurt apnda kurduu ocak-bucak rgtleriyle
266

Trk Siyasi Hayatnda Merkez Sa

halkla btnlemenin salanmas ve basnn nemli bir blmnn DPyi desteklemesinden dolay, 1950 seimlerinden DP zaferle kt. (Albayrak, 2004: 178, 179) Cumhurbakanlna seilen Celal Bayar, ankayaya kasketlilerle birlikte kmt. 1950 seimlerinde DPnin byk bir oy oranyla iktidara gelmesiyle, toplumun eitli sosyal snflarnn temsilcileri ilk defa Meclise girmilerdi. Bu durum siyasi literatre Beyaz ihtilal diye geti. Fakat DPyi kuran kadro CHPnin iinden ayrlan elitlerden olumaktayd. (Demirtepe, 1991: 11; Demirtepe, 1992: 25, 53) DPnin iktidara gelmesi halk desteiyle olmutur. DPliler nceki siyasi propaganda yntemlerinden farkl olarak, semenin desteini alabilmek iin ky ky dolamlardr (Erolu, 1990: 51). 14 Mays 1950 seimleriyle DP iktidara geldiinde elit kesim Bizi arkllar, kasketliler mi ynetecek? eklinde tepki gstermilerdi. Yassadada yarglanan DPli milletvekillerinden Bahadr Dlgerin eine bir hakim Benim oyumla sokaktaki adamn oyu bir sayldka senin kocan Yassadada daha yatar diyordu. Tek parti dneminin politikac prototipini; harbiye, mlkiye ve hukuk alannda yetien brokrat kkenliler, yazarlar, niversite retim yeleri, toprak aalar ve bu kesimlerin Batl eitim, kltr tarzyla yetimi ocuklar oluturmaktayd. (Demirtepe, 1991: 15) Demokrat kelimesi halk iin yabanc bir kelimeydi. Bundan dolay halk arasnda demokrat yerine demir krat denmiti. DPden Demir Krat partisi olarak bahsedilmekteydi. (Birand, Dndar, apl, 1991: 34; avdar, 2000: 21) Demir Krat halk tarafndan benimsenmiti. DPnin devam olarak kurulan Adalet Partisi ve Doru Yol Partisi Krat amblemini aldlar. ok partili yaama geile birlikte DP, toplumun hassasiyetleri dorultusunda modernleme fikrine bal olarak siyasi temsil yerini belirledi. DP, Cumhuriyet devrimine ynelik dinsel tepkileri, temsil ve bunlar belirtme iddiasyla gndeme getirerek siyasallatrrken, dier taraftan da tepkileri kontrol altna ald. Bu bakmdan DPnin Cumhuriyete ynelik tepkileri sistemin iine ektii ifade edilebilir. DP lider kadrosunun byk bir oranda ortak zellii, yaam tarzlar ve dnyaya bak alar dikkate alndnda Cumhuriyetin kltr devriminin tayclar olmalardr. (Mert, 2007: 20, 21) Celal Bayar Cumhurbakan seilirken, DP liderliine Adnan Menderes gelmiti. Birinci Dnya Sava, Kurtulu Sava ve kinci Dnya Sava sebebiyle ok byk skntlar eken bir millete, Adnan Menderes Her mahallede bir milyoner yaratacaz diyordu. lk kez ekonomik bir slogan DP tarafndan seslendiriliyordu. DPnin zellikle 1950-1957 arasndaki iktidar dnemi, Trkiyede imar ve ina faaliyetlerinin balad dnem olmutur. Kprler, yollar, barajlar, fabrikalar lkenin drt bir yannda kurulmaya baland. DP iktidarnn asl nemi, iktidar dnemindeki yaptklarnda deil, toplumda deiim temellerinin atlmasnda, gelecekle ilgili tartmalarn balamasnda yatmaktadr. (Sarer, 1999: 23) DPnin programn incelediimizde, DPnin temel ideolojisi Batllamak olarak saptanm ve programnda bu amaca ynelik olarak ilkelere yer verilmitir. DP taban geni ve ok farkl kar gruplarnn meydana getirdii bir grnme sahiptir. Byk toprak sahiplerinin nemli bir blm,
267

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009-19/2

ticaret burjuvazisine ek olarak esnaf ve sanatkarlar, nfusun byk bir ounluunu oluturan kk toprak sahipleri DPyi desteklediler. (Demirel, 2004: 25) DPnin ekonomi politikas, liberal ekonomi ilkelerine dayanmakla beraber, zel giriimcilie her eyin stnde nem veren iktisat politikas biimindedir. Konjonktrel olarak devletiliin ar bast bir srete DP eilim olarak liberal ekonomiye geme dncesinde olsa dahi uygulamada bunu gerekletiremedi. Bu duruma teorik bakmdan bir aklama yapabilmek iin karma ekonomi denildi. Uygulamada ise kamu iktisadi teebbslerinin youn yatrm yapt bir sre yaand ve kamudaki istihdam artt. (Hasan Korkmazcan ile yaplan grme, 17 Aralk 2007) Din, inan merkez sa izgide nemli bir unsurdur. DP milletvekillerinden Bahadr Dlgerin belirttii gibi Din, inan olmasa DP, bir komnist partisi telakki edilebilirdi. DPnin 4 zellii vardr. ll derecede milliyeti, ll derecede muhafazakar, ll derecede demokrat ve serbest piyasa taraftar olmasdr. DP siyasi bir hareket olmaktan ziyade insani bir harekettir. DPnin ncelikli hedefi halkn egemenliini salamakt. DP halkn iradesinin demokratik dzen ierisinde egemen olmasn, halkn sz sahibi olmasn istemekteydi. (Mehmet Dlger ile yaplan grme, 17 Nisan 2008) Bu dorultuda, DPli yneticiler, sylemlerinde millet iradesinin stnlne vurgu yapmlardr. 27 Mays 1960 mdahalesi ile balayan dnemde siyasal kurumlarn yeniden tekilatland, toplumsal ve ekonomik hayatn yeni amalara gre planland, yeni oluumlarn da ortaya kt grlmektedir. Bu dnemde, yeni bir Anayasa, yeni bir ekonomik dzenleme ve Trk siyasi yaamna damgasn vuran AP siyasal sahneye kmtr. AP iktidarda, muhalefette kald dnemlerde toplumsal politikalara etkisini srdren bir partidir. (Hasan Korkmazcan ile yaplan grme, 17 Aralk 2007) 27 Mays sonras, APnin, DPnin yerini almasyla Trk siyasi tarihinde yeni bir dnem balad. Bu dnem, sanayileme destekli kalknmann savunulduu, liberal bir ekonomi anlaynn sahiplenildii bir dnemdir. AP, Sleyman Demirel liderliinde, komnizm kart propagandasyla dini elerin sk sk belirtildii bir sylem oluturarak muhafazakar ve taral bir siyasi ortam meydana getirdi. Sleyman Demirel, siyasette var olma nedenini Devleti kyllk ve dinle bartrmak eklinde belirtmektedir. Bu adan Demirel, Adnan Menderese oranla dine daha yakn ve daha sadadr. Artk merkez sada lider Cumhuriyet rejiminin elit kadrosunun iinden deil, mhendislik eitimi alarak kendini ispatlayan bir kyl ocuudur. (Kahraman, 2007: 63) Merkez san en nemli isimlerinden Sleyman Demirelin kiiliinin en nemli zellii, kuvvetli bir hafzaya sahip olmasdr. Gl bir hafzaya sahip olmas kiiliinin en nemli yap talarndandr. Konutuu bir kimseyi unutmas mmkn deildir. (Yalm Erez ile yaplan grme, 2 Haziran 2008; Mehmet Glhan ile yaplan grme, 3 Ekim 2007) Demirel de hafzasnn gcn 150 bin kiiye ismen hitap ederim. Bunlarn byk ounluunu simalarndan
268

Trk Siyasi Hayatnda Merkez Sa

da, seslerinden de tanrm szleriyle belirtmitir. (Kazdal, 1999: 26) Sleyman Demirelin Trk siyasi yaamna getirdii farkl yaklam, taban siyasetindeki baarsdr. Demirel delegelerle, semenlerle temaslarda ok baarl olmutur. (Mehmet Yazar ile yaplan grme, 18 Aralk 2007) Bu noktada, Menderes dnemiyle Demirel dnemini karlatralm. Menderes dnemi, byk bir oranda Trkiyede sanayilemenin alt yaplarnn atld bir dnemdi. Bu dnemde biraz da ithal ikamesine dayal sanayilemeye aba harcand. Bu dnem ithal ikamesine dayal planl ekonomiye gei dnemiydi. Demirel dneminde ikinci be yllk planla birlikte Trkiyede ilk kez ciddi bir biimde sanayileme modeli uygulanmtr. Aslnda Menderes dnemi, kalknmann Trk insanna maledildii, Demirel dnemi ise kalknmann sanayilemeyle mmkn olacann anlald dnemdir. (Mehmet Yazar ile yaplan grme, 18 Aralk 2007) Menderes-Demirel politikas ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda Topyekn kalknma politikasdr. (Gkberk Ergenekon ile yaplan sylei, 1985: 12) Siyasi istikrarn olduu bir ortamda, ekonomide nemli kararlarn alnmas ve uygulanmas mmknd. Menderes iktidar Trkiyeye nemli bir tecrbe yaatmt. Ekonomik kalknmann birinci koulu, siyasi istikrar, gl iktidard. Menderesten sonra ikinci nemli kalknma dalgas 1965-1971 yllar arasnda Demirel iktidar dneminde yaanmt. Ereli Demir elik, Keban Baraj ve Boaz Kprs gibi nemli yatrmlara imza atlmt. Bu dnemde Trkiyede enflasyon %5, kalknma hz %7 idi. Bu kalknma hz Japonyadan sonra petrol lkeleri dnda, dnyann ikinci yksek kalknma hzyd. Bu dnemde Trkiye, artan nfusuna ramen kendi yiyeceini ve giyeceini karlayan az sayda lkelerden biri durumundayd. Cumhuriyet dneminde 7 adet lkemizde su bendi bulunurken, Barajlar kral olarak adlandrlan Sleyman Demirelin iktidarnda, baraj says 73e karken, 56 yeni barajn da projelendirilip inaatna geilmiti. (Sarer, 1999: 16) 27 Mays sonrasnda DP kitlesi APde topland. DP ve APnin hedefinde insan vardr. DP ve AP sosyal devletin kavgasn yapmtr. DP ve AP halkn inanlarna, dinine, rf ve adetlerine sayg gstermitir. DP direnme hareketi, ayaa kalkma hareketidir. Bu hareketin arkasnda halk vardr. DP gibi AP de sosyal refah devletini gerekletirmeye koyulmutur. Medeniyetin olanaklarnn lkenin en cra kesine kadar gtren APnin bu konuda anlay ehirde ne varsa kyde ve kasabada da o olacaktr eklindedir. (Sleyman Demirel ile yaplan sylei, 1987: 2) DP dneminden balayarak, merkez sa politikalar ar san eletirileriyle karlat. Fakat sa kesimin, merkez dnda partilemesi 27 Maystan sonra oldu. 1970lere doru ar milliyetilik MHP ats altnda, dinci sa ise MNP ve MSP ats altnda rgtlendi. Bu durum sa siyaset anlaynn merkezin dna kmas anlamna gelmekteydi. Sa siyaset anlaynn merkezin dna kmas, merkez san politikalarnda skntlara neden oldu. Bu dnemde Trkiyede merkez san destek alaca liberal, ehirli, lml bir toplumsal yap yoktu. Bundan tr de merkez sa ile dier sa partiler arasnda toplumsal destek asndan belirgin bir fark
269

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009-19/2

yoktu. Bu sebeple, 1970li yllarda kurulan Milliyeti Cephe Hkmetleri yalnzca TBMMde kurulan birliktelik olarak deil, ideolojik birliktelik olarak deerlendirilmelidir. (Mert, 2007: 47, 48) Bu dnemde MSP ve MHP, AP ile pratikte ibirlii yaptlar fakat teorik olarak savunduklar grler asndan AP kitlesinin dalmasna neden oldular. 1970li yllarda meydana gelen olumsuz gelimeler, 12 Mart 1971 Askeri Muhtrasyla beraber Trk siyasi yaamn olumsuz bir biimde etkilemiti. Demokratik Partinin Adalet Partisinden kopuu ile ortaya kan merkez sadaki zlme, sada yer alan MNP, MHP gibi siyasi partileri n plana kard. APdeki blnmenin sebebi APnin kurulu yllarndaki ilkelerden sapmalarn olmasyd. AP, DPnin devam bir partiydi. Fakat sonradan DPnin felsefesi, kadrolar, hatralar ikinci plana atlmas, blnmeye neden oldu. Demokratik Parti, toplumsal deerlerin korunmasnda ve eitim alannda APden daha muhafazakar bir kimlikteydi. (Hasan Korkmazcan ile yaplan grme, 17 Aralk 2007) CHP, DP ve AP hizmet fikrini benimsemilerdir. Fakat, DP ve APnin, CHPden biraz daha fazla hizmet fikrini gelitirdikleri grlmektedir. DP ve AP hem tarada hem de ehirde benimsenmi ve destek bulmulardr. Fakat AP, 1973 ve 1977 seimlerinde ehirlerde semen desteini yitirmitir. AP byyen, ehirleen Trkiyeye ayak uyduramamtr. (Ergder, 1987: 7) DP 1950, 1954 ve 1957 seimlerinde ehirlerden destek grmt. ehirler, 1965 ve 1969 seimlerinde APye, 1973ten itibaren CHPye, 12 Eyllden sonra da ANAPa oy vermitir. 1977 seim sonular, APnin krsal blge partisi olma zelliini belirginletirmitir. (Akyol, 1986: 5) DP ve AP toplumun geni kesimlerinden destek almlardr. APye ehirlerde destek 1973 ve 1977de azalmtr. DP ve AP milletvekillerinin mesleki dalmlarn incelediimizde, iki partinin tavan arasnda da ok nemli farklarn olmad grlmektedir. DP ve APde avukatlarn n srada yer ald grlmektedir. DPde bu oran %16.1 iken, APde bu oran %23.1dir. ki parti milletvekillerinin mesleki kkenlerinin dalmlar arasndaki en nemli fark, mhendis ve tccarlarda grlmektedir. DPde mhendislerin oran %2.7 iken, APde bu oran %11.5tir. DPde tccarlarn oran %8.5 iken, APde ise bu oran %3.7dir. (CDTA, 1985: 26832716) DP ve APnin merkez san en nemli partileri olmalarnn nedeni, halkn nabzn ok iyi tutmu olmalardr. Halkn ihtiyalarna gre, politika anlay takip edilmitir. (Mehmet Dlger ile yaplan grme, 17 Nisan 2008) DP ve AP toplumun geni kesimlerinden destek almtr. DP ve APnin kitleleri harekete geirebilme gc, ideolojik olmaktan ziyade Trkiyenin toplumsal yapsndandr. (Sakallolu, 1995: 16) DP ve APnin Trk siyasi yaamna en byk katks partilemede olmutur. DP ve AP kitlesi, her zaman tabandan tavana kadar birbirlerine kar sevgi, sayg, ballk ve dayanma iinde olmulardr. Bunda parti liderlerinin kiilikleri etkilidir. zellikle AP, bir brokrat ve teknokrat kadronun oluumuna ok byk katk salamtr. (Yank, 10-16 ubat 1986: 20) AP
270

Trk Siyasi Hayatnda Merkez Sa

kadrolar, partiye gnlden bal kalmtr. Bu ballk ve gnl birlii APnin baarsnda ok nemli bir rol oynamtr. Bu kadroyu oluturan kiiler AP iktidarlar dneminde, devlet kademelerinde genellikle ayn grevleri stlenmiler ve bundan dolay da alanlarnda uzlamlardr. AP, Trkiyeye kalc eserler brakmasnn yan sra demokraside bir denge unsuru olmutur. Fakat AP batl anlamda liberal bir parti kimliine ulaamamtr. (Yanknn Gr, 1986: 50) AP kadrolarnn partiye gnlden bal olmalarnda, Sleyman Demirelin rol byktr. lk kyl Babakan olarak adlandrlan Sleyman Demirel, halkn byk bir kesimince sevilmi, saylmtr. Bu noktada, DP ile APyi karlatralm. stn Ergderin belirttii gibi, APde DPye oranla yerel kkenleri gl olan insanlarn says daha fazladr. Ayrca APde DPye gre, daha az asker ve brokrat kkenli kiiler bulunmaktayd. Anadolunun yoksul ya da orta dzeydeki ailelerin ocuklarnn siyasete girmeleri DP ile balad ve AP dneminde de daha da fazlalat. Siyasete atlan bu kiiler, tek parti dneminin uygulamalarn tepki duyarak bymlerdi. Bundan dolay da biraz daha dindar ve muhafazakar tutum iinde oldular. Sleyman Demirel ve Turgut zal ky kkenli ailelerin ocuklarydlar ve genliklerinin byk bir blm tek parti dneminde gemiti. (Demirtepe, 1991: 15) DP, zellikle 1950lilerin sonuna doru CHPye kar tutumunu sertletirmi ve basklar da arttrmt. AP ise muhalefete kar DPye oranla daha msamahal bir politika izlemitir. 27 Mays sonras DPli yneticilerin yaadklarn yaamamak iin byle bir politikay AP yneticileri uygun grmlerdir. Ayrca AP, DP gibi muhalifleri sindirme yoluna gitmemitir. (Demirel, 2005: ss. 551-553) DPde, Tahkikat Komisyonunun kurulmas gibi Yassadaya sebebiyet verici krlmalar olmutur. AP dneminde ise tek bir antidemokratik yasa karlmamtr. (Hsamettin Cindoruk ile yaplan grme, 28 Mart 2007) 2. ANAVATAN PARTS ve DORU YOL PARTS 12 Eyll sonrasnda tm siyasi partiler kapatld ve politikaclara yasaklar getirildi. Siyasi partilerin kurulmasna izin verildikten sonra balayan siyasi srete Turgut zal liderliinde kurulan ANAP merkez sada yerini ald. Merkez sa izgide Adnan Menderes ve Sleyman Demirelden sonra ANAP lideri Turgut zal yerini almtr. Demokrat Parti ve Adnan Menderes, merkez san siyasi bir kltdr. Bunun nedeni ise Menderesin halk iktidara tamasdr. Merkez san liderleri Menderesin referansndan byk bir oranda yararlanmlardr. 12 Eyllden sonra ANAP lideri Turgut zaln izledii izgi, Adnan Menderesin vizyonunu sahiplenme zerinedir. ANAP lideri Turgut zal Benim iki gmleim var, biri bayramlk dieri idamlk (http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=26197 05.01.2009) szyle kendisini Menderes ile zdeletirmitir. 23 Haziran 1983te DP-AP izgisinin devam olarak DYP kuruldu. 6 Eyll 1987de siyasi yasaklarn kalkmasndan sonra Sleyman Demirel DYPnin genel bakanlna
271

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009-19/2

seildi. Bylece, Trkiyede ilk kez siyaset sahnesinde iki byk merkez sa parti yer almaktayd. 1983 seimlerine giremeyen DYP, merkez san lideri olabilmek iin iktidar partisi olan ANAP ile mcadele etmitir. Bundan dolay merkez sada oylar blnmtr. ki parti arasndaki farklara deinmeden nce Sleyman Demirel ile Turgut zal arasndaki ilikiye ve iki lider arasndaki farkllklara deinelim. Sleyman Demirel ile Turgut zal arasndaki yaknlk ok eskiye dayanmaktadr. Turgut zal, Sleyman Demirele aabey diye hitap etmekteydi. Turgut zal 1966da DPTnin bana getiren Sleyman Demirel idi. zal, Demirel sayesinde 1979da Babakanlk Mstear olmutu. (Kahraman, 2007: 94-96; Altu, 1993: 69-76; Nahit Mentee ile yaplan grme, 17 Aralk 2007) Demirel-zal arasndaabi-karde ilikisi bulunmaktayd. 12 Eyll sonrasnda Turgut zal, Ulusu Hkmetinde Babakan Yardmcs olarak grev almt. Siyasi partilerin kurulmasna izin verildii dnemde, Sleyman Demirel, Turgut zaln Byk Trkiye Partisine girmesini istemiti. zal ise ayr bir parti (ANAP) kurmutu. Bylece, Demirel ile zal arasndaki yollar ayrlm oldu. (Donat, 1987: 331-333; Akyol, 1985: 6) Sleyman Demirel Nurcu, Turgut zal ise Nakibendi evrelerinde yetimi, kk yalardan itibaren bu evrelerde dini eitim grmlerdir. (akr, 1994: 12) Demirelin, zala oranla devlet ilerini daha ciddiye aldn syleyebiliriz. zal, olaylara bir i adam gzyle bakarken, Demirel ise bir devlet adam gznden bakmtr. (Cansen, 1989: 4) Ayrca Demirel, davran ve konumalarnda devlet ciddiyetini n planda tutmutur. zal ise devlet ciddiyetiyle badamayacak grntler vermi, ortla birlikleri denetledii grlmtr. (Melih, 1989: 22) Turgut zal tutum ve davranlaryla eski politikac tipinin tam tersi bir grnm sergilemitir. (Demirtepe, 1991: 11) ANAP 12 Eylln rn bir parti olduu iin, hibir zaman 12 Eyll ve getirdiini eletirmezken, DYP demokratikleme, sivilleme kavramlaryla 12 Eylle sert tenkitlerde bulunmutur. DYP, DP-AP izgisini devam olduunu belirtirken ve 1946 ruhuna vurgu yaparken, ANAP lideri Turgut zal ise ANAPn 1980 sonrasnn yeni partisi olduunu belirtmekteydi. (Turgut zal ile yaplan sylei, 1986: 22) DP ve AP halka dayal, halk tarafndan rgtlenmi hareketlerdi. ANAPta byle bir durum sz konusu deildi. ANAPn nemli isimlerinden Hasan Korkmazcana gre, ANAP 1980 sonrasnn siyasi boluundan yararlanarak yukardan ina edilmi bir partidir. ANAP, kitlelere mal olmu bir parti hviyetini hibir zaman kazanamad ve partiye halkn katlm da snrl oldu. Yoksa, tek bana 2 dnem iktidara gelen bir partinin, sonraki 2 dnemde yok olup gitmesi sz konusu olamazd. ki partiyi muhafazakarlk acsndan deerlendirdiimizde, ANAPta muhafazakarlk ayr bir hizip olarak varolmutur. DYPde de muhafazakar eilimli kiiler yer almaktayd. Fakat bu kiiler DYPde ayr bir klik olarak, zel bir talep ierisinde deillerdi. Deiik eilimler sentez haline getirilmiti. ANAPn DP ve APden fark budur. DP ve APde muhafazakarlar ayr bir klik olarak zel bir talep ierisinde deillerdi.
272

Trk Siyasi Hayatnda Merkez Sa

ANAPn muhafazakar kimlii asndan en nemli gl, drt farkl siyasal eilimli yapya sahip olmasdr. ANAPn siyasi kadrosu yalnzca eski AP deil, MSP ve MHP kkenli kiilerden olumaktayd. zellikle ANAP, gerekletirdii eitim politikas ve brokrasideki kadrolamasyla muhafazakarln toplumun bnyesinde artmasna katk salamtr. (Hasan Korkmazcan ile yaplan grme, 17 Aralk 2007) ANAP lideri Turgut zal, 4 eilimi alrken Japonyadaki iktidar partisinden esinlenmiti. zaln dncesi, btn eilimleri parti ierisinde toplayarak, muhalefetin parti iinde yaplmasn salamakt. (Ekrem Ceyhun ile yaplan grme, 23 Mays 2007) 4 eilim, znde uzlamaya dayal, parti iinde farkl seslerden yana, blc deil birletirici zellikleri sahipti. ANAPn en nemli aralarndan biri olan 4 eilimle, AP, MHP, MSP ve CHP oylarnn ANAPta toplanmas amalanmtr. (Sakallolu, 1996: 1251) Bu noktada, iki partinin ekonomi politikalarna deineceiz. ANAP zal formasyonundan gelen bir yaklamla daha ok ekonomi arlklyd. ANAPta ekonomi kkenli, alannda uzman, deneyimli yneticilerin says fazlayd. ANAP serbest piyasa ekonomisini savunurken, DYP karma ekonomi teziyle gitmitir. (Mehmet Yazar ile yaplan grme, 18 Aralk 2007) DYP, ncl AP gibi ithalata dayanan, daha ok kk iletmeleri destekleyen bir ekonomi politikasn izlerken, ANAP ise byk iletmelere, ihracata ynelik global bir ekonomi politikasn benimsemitir. (Ergil, 1986: 15) DYPnin ithal ikameci modelinden, ihracata dayal ekonomi modeline zal dneminde geilmitir. (Yayla, 2005: 587) 1979 ylnda ihracat 2.3 milyar dolar iken, 1988de ANAP iktidarnda 11.7 milyar dolara kmt. Ayrca 1979da ihracatn yaklak %60n tarm rnleri olutururken, 1988de ise bu oran %20ye dmt. Sanayi rnlerinin ihracattaki pay %72nin stne kmt. (Zrcher, 2003: 429) DYP-ANAP arasndaki en nemli farklardan biri de dayandklar tabanlardr. DYP, 1946dan bu yana gelen bir felsefenin devam olan bir partidir. 1980 sonrasnda ANAP bu felsefenin ehirli kesimini, DYP ise ayn felsefenin kyl kesimini elde etmitir. (Bedrettin Dalan ile yaplan sylei, 1993: 16) DYP ve ANAPn %10 barajn atklar seim sonular incelendiinde, DYPnin krsal kesimde ANAPn ise ehirlerde daha gl olduu grlmektedir. DYP oylar tarm sektrnn gelimi olduu illerde yksek iken; ANAP oylar ise sanayi, ticaret ve hizmet sektrnn gelitii illerde daha fazladr. Ersin Kalaycolunun Trkiyede Kktenci Sa Partiler ve Semen Tercihleri adl almasna dayanak olan sonularda, DYP kendini alt ya da yoksul gren sosyo ekonomik statden destek alrken; ANAPn ise kendini orta-st sosyo ekonomik statde grenlerden destek ald grlmektedir. (Tosun, 1999: 243-271) 1989 ylnda nterstrateji tarafndan yaplan aratrmada, ANAP tabannn DYPye oranla biraz daha sada olduu sonucu kmtr. (Tercman, 30 Ekim 1989) DYP ve ANAPn tavanna, 1987, 1991 ve 1995 seimlerinde Meclise giren DYP ve ANAP milletvekillerinin mesleki kkenlerinin dalmlarna baktmzda, en nemli farklln, ifti orannn ANAPa gre DYPde daha fazla
273

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009-19/2

olduudur. ifti orannn dier partilere kyasla DYPde daha fazla olmas, partinin geleneksel krsal tabanyla ilikilidir. (Tosun, 1996: 32-34) ANAP ehirler partisidir. ANAP, turizmde, ekonomide, kltrde, sanatta gelimi olan ehirlere uygun bir politika anlayn izlemitir. Bu politikalardan yarar salayan toplum kesimleri ANAP desteklemilerdir. Ayrca Turgut zaln genel bakanl dneminde, ANAPta siyasi katlm kanallar, zellikle yeni nesillere DYPden daha fazla ak olmutur. (Akyol, 1987: 10) ki partinin taban arasndaki farkn daha belirgin olduunu syleyebiliriz. ANAP ehirlerden, DYP ise krsal kesimden daha fazla destek almtr. DYPye zellikle zor gnlerinde en byk destek kyl kesimden gelmitir. Bunun nedeni, kyl ile en scak ilikiyi kuran DYPnin IV. Genel Bakan Sleyman Demirele (oban Sl) duyulan vefadr. DYP-ANAP arasndaki bu taban fark, partilerin politikalarna da yansmt. 1980-1989 arasnda tarm rnlerinin fiyat 14 kat, girdi fiyatlar da 22 kat artmt. iftinin satn alma gc bu dnemde %40 aan oranlarda gerilemiti. ifti kesimi ANAP iktidar dneminde ok zor durumdayd. ifti, 1974te Bursada yaplan mitingten sonra ilk tepkisini, 7 Eyll 1989 gn Manisa Sultan Camii Meydannda 1000e yakn traktrn katlmyla yapt mitingte gsterdi. (Tercman, 7 ve 8 Eyll 1989) DYP, iktidar olduu dnemlerde parti tabann oluturan krsal kesime, itiye, kylye ynelik destekler salanmtr. 1994 yl iin aklanan taban fiyatlar ve almlar iin iftiye yaklak 100 trilyon lira ayrlmt. Budayda %114leri bulan fiyat artlar iftiyi sevindirmiti. 1995 seimleri ncesinde gbre sbvansiyonu %30dan %50ye kartlrken, Ziraat Bankas da 18 trilyon liralk ucuz faizli hayvanclk kredisi vermiti. (Milliyet, 10 Eyll 1994, Sabah, 21 Ekim 1995) Kentte ne varsa kyde de olacaktr sz DP-AP-DYP izgisinin en nemli sloganlarndan biriydi. DYPnin krsal kesimin sorunlarnn zmne ncelik vermesi, partinin sloganlarna da yansmt. (Dvarc, 1996: 48) nce Turgut zaln vefat, ardndan da Sleyman Demirelin Cumhurbakanl merkez sa siyasetin krlma noktasdr. Trkiyede 1950den gnmze iktisat politikalar deimiti. 1950 sonras iktisat politikalarnda tarm sektr nemli bir paya sahipti. Tarma nemli kaynaklar ayrlmt. 1980 sonrasnda ise tarm yatrmlar azalmaya balamtr. 1970lerde Trkiye nfusunun %70i kylerdeydi. 1990larda ise nfusun %60 kentlerdeydi. ifti ve kyl 1980 sonrasnda siyasetteki arln, 1980 ncesine kyasla kaybetmiti. Bu etkenlerin dnda en nemli faktrlerden biri de Sleyman Demirelin Cumhurbakanl sonrasnda DYP ve ANAP liderlerinin birbirlerini siyasetten silmek iin izledikleri siyaset anlaydr. Bu siyaset anlay, merkez sada nemli bir gerilemeye neden olmutu. DYP ve ANAPn oy oranlarnn azalmasnda, yolsuzluk, yozlama, gvensizlik gibi etkenlerin nemli bir pay olmutur. (Rfat Serdarolu ile yaplan grme, 3 Nisan 2008) 3 Kasm 2002 ve 22 Temmuz 2007 seimlerinde AKP tek bana iktidara geldi. AKP ile
274

Trk Siyasi Hayatnda Merkez Sa

ilgili yaplan deerlendirmelerden biri, AKPnin milli gr izgisini reddederek, DP, ANAP izgisinde bir parti olduudur. AKP, milli gr dnda meru bir kimlik olarak kendini muhafazakar demokrat olarak tanmlamaktadr. AKP yneticilerinin slamc gemilerini ortadan kaldrmak iin rettikleri muhafazakar demokrat kimlik, parti iindekileri ve dndakileri tatmin edememitir. AKP ile ilgili olarak muhafazakar demokrat dnda slami Parti, slamc Parti, Siyasal slam Partisi, lml islam, Mslman Demokrat, demokrat, Merkez Sa Parti gibi farkl tanmlamalar yaplmaktadr. AKP yneticilerinin kimlik konusunda yapt farkl aklamalar, partinin kimlik konusunda belirsizlik ve bir arayta olduklarn gstermektedir. Bu balamda AKPnin kimlik araylarnn devam ettii sylenebilir. (Safi, 2007; 294-313) Merkez sa izginin tarihinde, TOBB-merkez sa partiler ilikisine, merkez sa partilerin tarikat ve cemaatlerle olan balantsna da deinmek gerekmektedir. TOBB ile merkez sa partiler arasnda yakn bir ilikinin olduu grlmektedir. AP lideri Sleyman Demirelin tek bana iktidara geldii 1965 ylndan Mehmet Yazarn TOBB Bakanlna (27 Mays 1979) kadar geen srede Odalar Birlii ynetimi, AP yneticileri tarafndan belirlenmitir. Bu durum 1966dan 1980ne kadar Odalar Birliinde Demirelin hakimiyetinin bir gstergesidir. (smet Sezgin ile yaplan grme, 15 Nisan 2008) Demirel, TOBBun seim listelerini kendisi hazrlamt ve bu seim listeleri, hem iverenler hem de blgeler iin olduka nemli dengeler gzetilerek yaplmt. (Snmez, 1987: 168; Gler, 1996: 139) Mehmet Yazarn TOBB Bakanlndan nce merkez sa partiler Odalar Birliine hakim iken; Yazar ve Yalm Erezin TOBB Bakanlklar dneminde Odalar Birlii siyasi iktidarlar zerinde bir bask grubu olmutur. zeyir Avunduk, Hayri Terziolu, Ahmet Dall, Mehmet Yazar, Ersin Faralyal, Ali Cokun, Yalm Erez gibi TOBB Bakanlarnn yan sra TOBB ynetim kurulu yeleri, oda bakanlar ve mensuplar da merkez sa partilerden siyasete atlmlardr. (Yalm Erez ile yaplan grme, 2 Haziran 2008) Merkez sa izginin siyaset anlaynda tarikat gerei gz ard edilemez. Trk siyasi hayatnda tarikatlar, 1980 ncesinde AP ve MSPnin yannda yer aldlar. Nurcular, Sleymanclar ve Nakiler APyi desteklerken, dier kk gruplar MSPnin yannda yer aldlar. (etinkaya, 1994: 5) 1980 ncesi parlamentosunda APden Sleymanclarn lideri Kemal Kaar, Ali Ak, Hsn Ylmaz milletvekiliydiler. erafettin Peker ise APnin Antalya senatryd. 1977-1980 APden TBMMde din adam kkenli 23 milletvekili ve senatr bulunmaktayd. DYP milletvekili smail Amasyal Sleymanclarn nde gelen isimlerindendir. (Donat, 1994: 10) Nurcular AP izgisine yakn olmulardr. Nurcularn Mehmet Kutlularn liderliindeki Yeni Asya grubu DP-AP-DYP izgisini desteklemitir. En gl temsilcisi DYP Manisa milletvekili Rza Akaldr. Mehmet Kutlular da Biz kiilere deil, misyona balyz. nce Menderesti, sonra Demirel oldu, imdi de iller szleriyle desteini belirtmitir. (Milliyet, 15 Aralk 1994) Siyasetilerin tarikatlarla ilikisi ilk kez ANAP dneminde su yzne kmtr. (Demirtepe, 1992:
275

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009-19/2

145) ANAP lideri Turgut zal, Nakibendiliin skenderpaa cemaatine balyd ve bu cemaatin ilk modern toplumsal rgtlenme giriimlerinden lim Yayma Vakfnn kurucularndand. (Bora, 2005: 593) Sleymanclar ve Nurcular 1980 ncesi APye destek verirlerken, Turgut zal ile birlikte ANAPa da yaknlk gstermilerdir. (Yn, 11 Eyll 1994: 27, 28) 1983 ve 1987 genel seimlerinde ANAP destekleyen Nurcular, Sleymanclar ve Nakiler 1990da DYPye yaklatlar. Fakat, Nakiler, Fethullah Hoca cemaati, Nurcularn bir kolu ve Kadiriler 1991 seimlerinde ANAP desteklediler. (etinkaya, 1994: 7) SONU Merkez sa partiler, ekonomide zel mlkiyeti, sosyo-kltrel alanda milli kltr savunmulardr. (Gner, 1985: 13) Dini eitimin yaygn duruma getirilmesi, dini bilgilerle ilgili yaynlarn tevik edilmesi, cami saysnn oaltlmas, hukuken yasak olan tarikatlarn almalarndaki basknn hafifletilmesi, slami tonun ar bast milliyetiliin DPden bu zamana kadar iktidarda bulunan merkez sa partilerin tabann isteklerine gre uygulad politikalar olarak benimsenmitir. (zder, 2006: 87, 88) Trkiyedeki merkez sa siyasetin daha ok liberal bir muhafazakar gelenei takip ettii grlmektedir. Serbest Frkadan DP ve APye uzanan izgide liberal-muhafazakar kesimin ynetici kadro ile toplumsal taban arasndaki fark, ynetici grubun batllamasna karn, tabann slami deerlere daha sk balanmasdr. (Mert, 2007: 21) zellikle ANAPn ynetici kadrosunun dinsel tabana yaknlat, Milli gr kkenli AKP ile de bu durumun en st noktaya ulat grlmektedir. Merkez sada, Menderes-Demirel-zal izgisini dikkate aldmzda, Adnan Menderes, tek parti ynetiminin asker-sivil elit brokratlarna kar kasketlilerin, arkllarn temsilcisiydi. Sleyman Demirel iktidarnda ekonomide byk kalknma yaanmtr. Demirel, Trkiyenin en byk ina ve imar dnemine damgasn vurmu liderdir. Turgut zal ise merkez sa arkllardan, kasketlilerden ehirli, modern izgiye tamtr. zal merkez sa izgiyi yerellikten, kresel snrlara karm bir liderdir. (Sarer, 1999: 21) DPden balayarak merkez sa partiler ounlukla toplumun alt gruplarndan oy aldlar. DPnin srekli ezilenlerden, kyllerden, APnin de fakir kesimden sz ettikleri grlmektedir. Merkez sa politikalarn arkasndaki destek kltrel nedenlerin yannda ekonomik byme politikalarnn etkisiyle olutu. Ekonomik byme politikalar krsal alana da birok vaatlerde bulundu. DPden itibaren merkez sa partiler kyl kesime zenginlik, ehre g gibi vaatlerde bulundular. Merkez sa siyasal gelenek byk lde poplizmden beslendi. (Mert, 2007: 44, 45) Merkez sada yer alan siyasi partiler, herkesin daha refah iinde olduu, toplumun tm kesimlerinin insanca yaad bir hayat dzeninin saland bir sosyal dzenin araynda oldular. Barajlar, yollar yapmak, fabrikalar amak merkez san siyaset anlaynda nemli bir yer tutmaktadr. Byk Trkiye sloganyla AP ve Sleyman Demirel bunun en iyi rneidir. AP dndaki dier merkez sa partilerin de bu alanlarda ok byk ina
276

Trk Siyasi Hayatnda Merkez Sa

faaliyetlerine giritikleri grlmektedir. (Safi, 2007: 214) Byk Trkiye slogan, DP dneminin Nurlu ufuklar slogannn bir devamdr. (avdar, 1985: 2092) Merkez sada yer alan partilerin, ortak zelliklerinden n plana kan iki noktayla ilgili olarak unlar belirtebiliriz: * Merkez sa partilerin izledikleri siyasi anlay liberal ekonomik politikalar, toplumun inan ve deerlerine sayg ve milliyetilikten olumaktadr. * Merkez sa partilerin elde ettikleri baarlarn byk bir oranda liderlere bal olduu grlmektedir. KAYNAKLAR
Rportajlar Ekrem Ceyhun ile yaplan grme, 23 Mays 2007. Hasan Korkmazcan ile yaplan grme, 17 Aralk 2007. Hsamettin Cindoruk ile yaplan grme, 28 Mart 2007. smet Sezgin ile yaplan grme, 15 Nisan 2008. Mehmet Dlger ile yaplan grme, 17 Nisan 2008. Mehmet Glhan ile yaplan grme, 3 Ekim 2007. Mehmet Yazar ile yaplan grme, 18 Aralk 2007. Nahit Mentee ile yaplan grme, 17 Aralk 2007. Rfat Serdarolu ile yaplan grme, 3 Nisan 2008. Yalm Erez ile yaplan grme, 2 Haziran 2008. Kitaplar ve Makaleler AKYOL, Taha. (1985) Objektif Demirel ve zal, Tercman, 7 Eyll 1985, s. 6. AKYOL, Taha. (1986). Sandktan kan Mesaj Seim Sonularnn Sosyolojik Analizi, Tercman, (Yaz Dizisi: 1-6 Ekim 1986), s. 5. AKYOL, Taha. (1987). ANAP ve DYP, Tercman, 24 Temmuz 1987, s. 10. ALBAYRAK, Mustafa. (2004). Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Phoenix Yaynevi, Ankara. ALTU, Kurtul. (1993). Demokrasinin Yaral Yllar, Tekin Yaynevi, stanbul. APUHAN, Recep kr. (2007). 27 Maystan Yassada Mahkemelerine Menderes Resmi Tarihi Deitirecek Gerekler, Tima Yaynlar, stanbul. Bedrettin Dalan ile yaplan sylei. (1993). Nokta, 23-29 Mays 1993, Say: 22, s. 16. BRAND, Mehmet Ali, DNDAR, Can, APLI, Blent. (1991). Demirkrat Bir Demokrasinin Douu, Milliyet Yaynlar, stanbul. BORA, Tanl. (2005). Turgut zal, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Liberalizm, Cilt: 7, letiim Yaynlar, stanbul, s. 593. CANSEN, Ege. (1989). Oyunun Kural Demirel ve zal, Hrriyet, 4 Haziran 1989, s. 4. AKIR, Ruen. (1994). iller Takiyye mi Yapyor?, Milliyet, 12 Aralk 1994, s. 12. AVDAR, Tevfik. (1985). Adalet Partisi, CDTA, Cilt: 8, letiim Yaynlar, stanbul, 2092. AVDAR, Tevfik. (2000). Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1950-1995), mge Kitabevi, Ankara. ETNKAYA, Hikmet. (1994). Politika Gnl Tarikat emberi, Cumhuriyet, 5/1/1994, s. 5. ETNKAYA, Hikmet. (1994). Politika Gnl DYP ve Fethullah Hoca, Cumhuriyet, 4/2/1994, s. 7. DEMREL, Tanel. (2004). Adalet Partisi deoloji ve Politika, letiim Yaynlar, stanbul. DEMREL, Tanel. (2005). Adalet Partisi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Liberalizm, Cilt: 7, letiim Yaynlar, stanbul, 2005, ss. 551-553. 277

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009-19/2 DEMRTEPE, lk. (1991). Politikaclarmzn Rntgeni, Milliyet, (19-26 Ekim 1991). DEMRTEPE, lk. (1992). Fraktan T-Shirte, Ylmaz Yaynlar, stanbul. DONAT, Yavuz. (1987). Yavuz Donatn Vitrininden 3 zall Yllar 1983-1987, Bilgi Yay. Ankara. DONAT, Yavuz. (1994). Din ve Siyaset, Milliyet, 14 Aralk 1994, s. 10. ERGL, Dou. (1986). DYPnin Seim ans ANAPn Baarsna Bal, Yank, 23-29 Haziran 1986, Say: 795, s. 15. ERGDER, stn. (1987). Siyaset Sosyolojisi Bakmndan Seim Analizi, Tercman, (Yaz Dizisi: 512 Aralk 1987), s. 7. EROUL, Cem. (1990). Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, mge Kitabevi, Ankara. Gkberk Ergenekon ile yaplan sylei. (1985). Yank, 21-27 Ekim 1985, Say: 760, s. 12. GNER, Agah Oktay. (1985). San Siyasi Stratejisi, Yank, 14-20 Ekim 1985, Say: 759, s. 13. KAHRAMAN, Hasan Blent. (2007). Trk Sa ve AKP, Agora Kitapl, stanbul. KAZDALI, Celal. (1999). Demirelin Liderlik Srlar, Beyaz Yaynlar, stanbul. MELH, Hayri. (1989). ahsi Tutumlarnda ve Devlet daresinde Demirel-zal Karlatrmas, Doru Sz, Temmuz 1989, Yl: 14, Say: 161, s. 22. MERT, Nuray. (2007). Merkez San Ksa Tarihi, Selis Kitaplar, stanbul. SAF, smail. (2007). Trkiyede Muhafazakar Siyaset ve Yeni Araylar, Lotus Yaynevi, Ankara. SAKALLIOLU, mit Cizre. (1995). illerin Doru Yolu: Otoriter Poplizm, Milliyet, 28 Kasm 1995, s. 16. SAKALLIOLU, mit Cizre. (1996). 1983-1994: Siyasal Parti Toparafyas, CDTA, Cilt: 15, letiim Yaynlar, stanbul, s. 1251. SARIER, lker. (1999). Zaferden Hezimete, Sabah, (Yaz Dizisi: 21-24 Nisan 1999) SNMEZ, Mustafa. (1987). Krk Haramiler: Trkiyede Holdingler, Gzlem yaynclk, stanbul. Sleyman Demirel ile yaplan sylei. (1987). Tercman, (Yaz Dizisi:11-14 ubat 1987), s. 2. STER, akir. (2004). Merkez Sada Tapu Kavgas, Maviaa Yaynclk, stanbul. TOSUN, Tanju, TOSUN, Glgn. (1996). Parlamenter Demokrasiden Parlamenter Brokrasiye Geiin yks, Sosyal Demokrat Deiim, Temmuz-Austos 1996, ss. 32-34. TOSUN, Tanju. (1999). Trk Parti Sisteminde Merkez Sa ve Merkez Solda Paralanma, Boyut Kitaplar, stanbul. Turgut zal ile yaplan sylei. (1986). Nokta, 31 Austos 1986, Yl: 4, Say: 34, s. 22. Yanknn Gr. (1986). AP Gerei, Yank, 10-16 ubat 1986, Say: 776, s. 50. YAYLA, Atilla (2005). zal, zal Reformlar ve Liberalizm, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Liberalizm, Cilt: 7, letiim Yaynlar, stanbul, s. 587. YCEL, M. Serhan. (2001). Demokrat Parti, lke Kitaplar, stanbul. ZRCHER, Eric Jan, (2003). Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul. Tezler DIVARCI, brahim, (1996). Trkiyede Siyasi Parti deolojisi ve Sosyal Kken likileri (DYP rnek Olay zerine Bir nceleme), Seluk niversitesi S.B.E., (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya. GLER, Filiz Demirci. (1996) Trkiyenin Yakn Siyasetinde Bir rnek Olay: Adalet Partisi, A.. S.B.E., Ankara. ZDER, Ferruh. (2006). 1980 Sonrasnda Trkiyede Muhafazakar Kimliin Geliimi ve Siyasal Partiler, DE S.B.E., (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir. http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=26197 (05.01.2009)

278