Ekonomik Yaklam, Cilt : 19, Say : 69, ss.

33-45

TRKYEDE 1980 SONRASI DEVLET SERMAYE LKLER VE PARALI BURJUVAZNN OLUUMU

H. Emrah BER *

zet Cumhuriyetin kurulmasndan sonra, Trkiye milli burjuvazi yaratma ynnde aba harcamtr. Temel ama, ekonomik ilikilerin devlet tarafndan kontrol ve yeni bir burjuvazi yaratlmasdr. Dier taraftan son yllarda, Trkiyede, baz Anadolu ehirlerinin kaynaklk ettii Anadolu sermayesi eklinde nitelenen yeni bir ekonomik giriimcilik biimine tank olunmutur. Baz kiiler bu yeni ekonomik biimi Kalvenizm ve Max Weberin Protestan Ahlak nosyonuna atfta bulunarak anlatmaktadr. Bu bak asna gre, giriimcilerin yatrmlar sadece kendilerine refah/zenginlik salamamakta, ayn zamanda tm toplumun refahna da katkda bulunmaktadr. Bu yeni kapitalistlerin ounluu faaliyetlerine Trk ekonomisinin ve toplumunun dramatik bir sosyo-ekonomik dnm srecine girdii bir zamanda 80lerde veya 90larn banda balamlardr. Bu srete, Turgut zal ekonominin liberalizasyonuna alm ve Anadolulu iadamlarn desteklemitir. Bylece, yeni kapitalistler Trkiye ekonomisi iindeki yerlerini arttrmlar ve zaln dneminde yeni bir snf ortaya kmtr. 28 Kasm srecinden sonra, Adalet ve Kalknma Partisinin muhafazakr kimlii ve liberal ekonomik politikalar yeil sermaye iinde yeni bir balang noktas olmutur. Ksaca, bu yeni kapitalizm trnn ykselii 80lerin bandan sonraki Trk ekonomisinin kresel kapitalist sisteme entegrasyonu ile balantldr. Bu srete yaanan en nemli gelime ise burjuvazinin iinde bir krlma yaanmas ve Trkiyede paral bir burjuvazinin ortaya kmasdr. Anahtar Kelimeler: Milli Burjuvazi, Anadolu Sermayesi, Trk Ekonomisi, Trk Ekonomisinin Liberallemesi, Paral Burjuvazi

Dr., Gazi niversitesi ..B.F. Kamu Ynetimi Blm retim eleman.

34 Abstract

H. EMRAH BER

The State-Capital Relations After 1980 and The Formation of Partial Bourgeoisie in Turkey After the establishment of the republic, Turkey had afforded to create national bourgeoisie. The main aim was to control economical relations and form a new bourgeoisie. In recent years in Turkey a new form of economic entrepreneurship which has called Anatolian capital due to the origins of some Anatolian cities has been witnessed. Some people describe this new economic form by reference to Calvinism and Max Webers Protestant work ethic notion. According to this point of view, the investments of enterpreneurs do not only bring greater prosperity to themselves but also they contribute to the well-being of all society. The majority of these new capitalists started their careers in 80s or early 90s at a time when Turkish economy and society has been entering a dramatic socio-economic transformation process. In this period, certainly Turgut zal tried to liberate the economy and promoted Anatolian businessmen. So, new capitalists consolidated their place in Turkish economy and a new class emerged in zal period. After the November 28 Process, Justice and Development Partys conservatist identity and liberal economic policies were a new starting point in the green capital. In short, the rise of a new kind of capitalism tied up the integration of Turkish economy to global capitalist system since the early 1980s. The most important development of this process are the fraction existed in bourgeoisie and the emerge of a partial bourgeoisie in Turkey. Key Words: National Bourgeoisie, Anatolian Capital, Turkish Economy, Liberalization of Turkish Economy, Partial Bourgeoisie 1980lerde Trkiye kltrel unsurlarn destekledii nemli bir sosyoekonomik deiim srecine girdi. Byk lde Turgut zaln liderliindeki Anavatan Partisi (ANAP) tarafndan yrtlen bu sre Cumhuriyetin bandan beri dozu kimi zaman artrlp kimi zamansa azaltlan devletilik politikalarndan vazgeilmesi anlamna geliyordu. Bu bakmdan 1980den sonra ANAPn izledii neo-liberal iktisat politikalar ile bununla uyumlu olarak devlet yapsnn liberalletirilmesine ynelik giriimler Trkiyede ekonomik ve siyasal alanlarn, daha dorusu bu alanlarda yaanan iktidar ilikilerinin etkileim iinde ve e zamanl olarak dnme uradn gsterir. Sz konusu dnemde zelletirme yoluyla kamu iletmecilii terk edilirken devlet piyasa lehine mdahalecilii brakt. Bunun yannda ithal ikamecilie dayal kalknma stratejisinden vazgeildi; Trk

Trkiyede 1980 Sonras Devlet-Sermaye likileri ve Paral Burjuvazinin Oluumu

35

liras konvertbl hle getirildi; dviz kontrol kaldrld; azaltlrken ihracat tevik edildi.

ithalat kstlamalar

Ekonomi politikalar asndan yaama geirilen bu karar deiikliinin Anavatan Partisi ile balamad aktr. Trk ekonomisinin uluslararas kapitalizmle ilikisi bakmndan liberal ekonomik politikalarn uygulanmasn ieren 24 Ocak 1980 kararlarnn nemli bir milat tekil ettii grlr. Ancak asl nem tayan nokta, 12 Eyll asker darbesini gerekletiren inisiyatifin de 24 Ocak kararlarnn ierdii neo-liberal politikalar uygulama konusunda kararllk gstermesidir (Boratav, 2005: 74-75). Buradan hareketle 80lerle beraber yaanan deiim dalgasnn yalnzca lkenin i dinamikleriyle ilgili olmadn grmek gerekir. Trk ekonomisi ve siyasetinde yaanan gelimeler, 1980lerde balayan ve 1990larda gc iyice artan kreselleme srecinden ayr tutulamaz. Dolaysyla sz konusu politikalar bir bakma Trkiyenin kreselleme srecine entegre olmasnn sonucu olarak grlmelidir. Ayn zaman diliminde gelimi kapitalist lkelerde yaanan strateji deiimi ve neo-liberalizmin ykseliinin Trkiyeye de yansd aktr. Gerekten de ngiltere ve ABD bata olmak zere gelimi lkelerin byk ounda 1970lerde yaanan byk ekonomik krizin ardndan devletin ekonomi alanndaki roln minimize etmeyi hedefleyen yaklamlar g kazanr. Buna karlk uluslararas sermaye kurulular, glerini neredeyse ulus-devletlerin egemenliklerini zayflatacak lde artrrlar. Aada ayrntl olarak deineceimiz gibi Trkiyede burjuvazinin devletten koparak karlarn uluslararas kapitalizme eklemlenmesinde bu yndeki ibirlii kanallarnn almasnn byk etkisi vardr. Nitekim darbe ncesi bir figr olan ve gemite Mill Selamet Partisi (MSP) ile ilikisi bulunan ve son grevi Devlet Planlama Tekilat Mstear sfatyla sabk babakan Sleyman Demirelin brokratln yapmak olan zaln asker ynetim tarafndan da benimsenmesinde muhtemelen izleyecei politikalarn iaretini alan i dnyasnn etkisi vardr. Bu dnemde iadamlar uluslararas ibirliinin kendileri iin devleti politikalardan daha fazla yararl olabileceini fark etmi ve asker ynetime bu ynde politikalar izleyeceinin gvencesini veren zalla ilgili olumlu sinyaller gndermilerdir. rnein Vehbi Ko, asker ynetimin lideri Kenan Evrene bir mektup yazarak ekonomi ynetimi iin aka zal tavsiye etmitir (Boratav, 2005: 63-64). zal politikalarnn belki dorudan amac deil, ama sonucu sermaye snfnn hem kendi iinde hem de devletle ilikileri balamnda bir krlma yaamasdr. Bilindii gibi Trkiyede burjuvazi varl byk lde devlete borludur. ttihat ve Terakki Partisi tarafndan nveleri atlan ve Cumhuriyet ynetimince de byk lde tevars edilen mill ekonomi politikalar siyasal

36

H. EMRAH BER

rejimin kontrolnde olacak bir mill burjuvazinin varln da beraberinde getirmitir (Bura, 1995: 67). Mill burjuvazi, faaliyetlerini byk lde devletle kurduu ilikiler araclyla yrten, tevik, kredi ve destek gibi kamu kaynaklarndan yararlanan bir grnm izer. Ancak burjuvaziye salanan bu imkn ve imtiyazlar karsnda devlete kar birtakm grev ve sorumluluklar verilir. Bu balamda burjuvaziden beklenen grev, siyasal rejimin genel politikalarna aykr bir tutum sergilememesi ve bir muhalefet unsuru olarak ortaya kmamasdr. Bir bakma tarihsel olarak toplumsal devrimleri ynlendiren burjuvazinin ayn trden bir rol stlenmesi bunu kendi eline alm olan devlet tarafndan engellenmeye allacaktr. Bunun yannda ekonomik adan gl bir muhalefet odann olumas engellenecek, ekonomik kalknmann her zaman dorudan devlet eliyle olmasa da devlet kontrolnde yrtlmesi salanm olacaktr. Bu noktada mill kavramnn dorudan etnik kkene, yani Trkle, din unsuruna ve hatta uyruklua karlk gelmedii aka ifade edilmelidir. Burada mill nitelemesiyle lke karlar dorultusunda hareket eden, daha dorusu yalnzca kiisel karlarnn peinde komayan, bunun yannda lkesine ynelik birtakm sorumluluklarnn bulunduunun farknda olan bir sermaye snf betimlenir. Yani rejimin haklara deil grevlere vurgu yapan yurtta perspektifiyle rtr ekilde, karlaryla haklarnn peine dmekten ok sorumluluklarnn grevini yerine getirmeye alan bir snf sz konusudur. Ancak burada temel bir elikinin bulunduu sylenebilir. Tarihsel deneyim burjuvazinin bir milleti olmadn, bunun sermayenin mantna aykr olduunu gstermitir. Dnyann hemen her yerinde burjuva snf, kendi karlarn en st dzeyde temsil edecek bir iktidar yaplanmasn tercih eder ve destekler. Dier taraftan devletilik politikalar burjuvazinin karlarn zorunlu olarak dorudan devlete balar. Tm kaynaklarn devletin gdmnde olduu, iktisad ve ticar kurallarn devlet tarafndan belirlendii ve devletin srece sk sk mdahale ettii bir ekonomi anlaynda iadamlar kanlmaz olarak devletle iyi ilikiler kurmak zorundadrlar. Kald ki Cumhuriyetin ilk yllarnda lkenin ihtiya duyduu yatrmlar yapacak belirli bir sermaye birikimine sahip burjuvazinin olmad grlr. O halde mill burjuvazi bizatihi devletin kendisi tarafndan yaratlan, dolaysyla varln dorudan devlete borlu olan bir kesime karlk gelir. lerleyen srete devletin ekonomi zerindeki rol devam ettike devletle sermaye kesimi arasnda kurulan bamllk ilikisi de aynen srecektir. Devlet, kendi kontrolnde ekillenen mill burjuvazi modeli dnda rgtlenecek alternatif ekonomik glerin nn keser. rnein merkez yerlerde rgtlenen mill burjuvazi modeli karsnda tara kkenli gl ekonomik oluumlara izin verilmez. alar Keyderin saptad gibi tarada rgtl bir tccar snf, 20ler boyunca kendilerine sunulan bu nisp imknlarn da etkisiyle

Trkiyede 1980 Sonras Devlet-Sermaye likileri ve Paral Burjuvazinin Oluumu

37

bymeye balam, ancak 30lardan sonra rejimin devletilik anlaynn radikallemesiyle bu byme durmutur (Keyder, t.siz: 57-58den aktaran Mardin, 2002: 229). Tara kkenli zenginliin liberalizasyon srecinden sonra kazand grnme ileride deineceiz. Kald ki snrl i pazar ortamnda devlet en byk alc ve kamu ihaleleri vastasyla da en byk iveren konumundadr. Dolaysyla iadamlar kendi faaliyetlerini srdrrken ister istemez devlete baml bir grnm sergilerler. Bu durum, aslnda sermayenin konjonktre gre hareket eden doas gerei bir davrantr (Keyder, 1979: 121). Nitekim 1929 ekonomik bunalmnn zellikle dnya piyasalarnda ortaya kard koullar, sermaye asndan devletle bu tr bir iblmn veya devlete bamll yalnzca Trkiyede deil dnyann pek ok yerinde zorunlu klmtr. Ancak Batl lkelerde gl bir kapitalist snfn bulunmas, bu ibirliinin nispeten snrl kalmasn ve burjuvazinin zgl varln srdrebilmesini salamtr. Oysa Trkiyede devletin ekonomi zerindeki kontroln 80lere dek devam ettirmesi bu trden bamsz bir snfn oluumunu engellemitir. Bu balamda Trkiyede izlenen devletilik politikalar ile mill burjuvazi yaratma giriimleri, anlam ve ilevleri bakmndan birbirleri ile btnlk arz ederler. Dolaysyla gerek i gerekse d konjonktrden kaynaklanan koullar, burjuvazinin amaland zere mill nitelik kazanmasn kolaylatrc bir etki yaratmtr. Burada asl sorun burjuvazinin snfsal karlarnn deimesi, baka bir ifadeyle sermayenin rnein uluslararas kapitalist dinamiklerle ibirliinin kendisi iin daha yararl olacan dnmesi, Marxist terminolojiyle ifade edilecek olursa komprador bir nitelik kazanmasyla ortaya kar. Bu durum, devlet ile burjuvazi arasndaki ittifakn dalmasna yol aacak ve uluslararas mekanizmalarn devreye girmesiyle devletin ekonomi alanndaki gc zayflayacaktr. Bunun yannda burjuvazinin devletten zerklemesi, snfsal karlarn savunma asndan devletle mcadele etmesi, hatta dier muhalif unsurlarla ibirlii yapmas sonucunu douracaktr. Bylesi bir durumla karlamamak iin devletin izleyebilecei iki yol bulunur. Devlet srekli uluslararas kapitalizmin deniz ar lkelere yaylmasn nleyecek krizlerin kmasn umamayacana gre ya mill burjuvazinin yabanc sermayeyle ibirliini nleyici tedbirler alacak ya da bu ibirliklerinin ynlendirilmesi de dhil olmak zere sermayenin tm hareketlerini gzetiminde bulunacaktr. Nitekim zellikle 1980lerden itibaren Trk ekonomisinin uluslararas kapitalist sisteme tam anlamyla entegre olmas ve devletiliin yerini liberalizme brakmas devlet ile sermaye arasnda teden beri sregelen ittifak zayflatmtr. Devletin ekonomi alanndaki etkinliinin azalmas, bu alann temel aktrleri durumuna gelen iadamlarnn siyasal otoritenin genel eilimlerine aykr bir sylem

38

H. EMRAH BER

gelitirebilmelerine neden olmutur. O gne dein siyasal mcadele alanna hi kmayan iadamlar kendi siyasal karlarn koruyabilmek adna daha aktif roller stlenmilerdir. Ayn zaman diliminde karlalan bir dier olgu, ou Anadolu kentlerinde rgtlenmi durumda bulunan yeil burjuvazinin liberal ekonomik politikalar ile muhafazakr siyasetilerin kendilerine verdii desteklerden yararlanarak bu alann yeni oyuncular olarak sahneye kmasdr. Bu srete her iki farkl iadam grubu, siyasal iktidarla olduu kadar birbirleriyle de mcadele iinde olmutur. Buradan hareketle zalist politikalarn balangta ngrlemeyen en nemli sonularndan bir dierinin de burjuvazinin farkl modellerinin ortaya kmas olduu sylenebilir. Bu srete ncelikle devletle en batan beri yakn ilikiler iinde bulunan mill burjuvazi modelinin devletten giderek bamszlatna dikkat ekilmelidir. 24 Ocak kararlaryla nveleri atlan ve ANAP iktidaryla srekli klnan liberalizasyon sreci, zellikle Trk lirasnn dolar karsnda devale edilmesinden sonra ihracat imknlarn artrr. O gne dek ounlukla devletin gdmnde olan snrl i pazarda faaliyet gsteren iadamlar kendilerini bekleyen yeni frsat kaplarnn farkna varrlar. Devalasyon yannda vergi indirimleri gibi ihracat tevik edici yntemlere bavurulmas sayesinde henz 80lerin ortalarnda reel ihracat dolar baznda % 19.7 ve % 12.5 artmtr (Kse ve Yeldan, 1998: 50). Bunun yannda d pazarlara almann iadamlar iin byk lde zorunluluk hlini aldn da kaydetmek gerekir. thalat nndeki kstlamalarn kaldrlmas Trkiyeyi yabanc kapitalistler iin verimli bir pazar haline getirmitir. Dolaysyla yabanc irketlerle ibirliine giderek ya da kendi bana ihracat imknlar aramak byk sermayenin varln srdrmesinin koullarndan birisi olmutur. Ayn ekilde Trkiyenin Avrupa Birliine girme abalar sermayedarlarn d pazarlara almalarn salayan bir etmen olarak belirmitir. Burada u noktann altn izmek gerekir: zellikle 1980lerden itibaren Trk ekonomisinin uluslararas kapitalist sisteme tam anlamyla entegre olmas ve devletiliin yerini liberalizme brakmas devlet ile sermaye arasnda teden beri sregelen ittifak zayflatmtr. rnein 1980lere kadar devlet iadamlarn faaliyetlerinde destekleyen balca g durumundayken bu tarihten sonra eski TSAD bakanlarndan birinin ifadesiyle kendilerine kstek olmaya balamtr (Alpay, 1991). Ekonomizmin toplumun temellerine yerletii bu srete ticaretin, yani para kazanmann nne geen kurallar ile ilkeler eletirilmi, bunlarn kaldrlmas ynnde aba harcanmtr. Bu bakmdan devletiliin temelinde normatif dzenlemeler ve tzel kurallar bulunurken Trkiyede izlenen liberal politikalar, mmkn olduunca az kural ve dzenleme nclnden hareket eder. Bu adan 80 sonrasnda yaanan toplumsal deiimin temelinde ekonomizm vardr. Yani ekonomi toplumsal ilikilerin temeline

Trkiyede 1980 Sonras Devlet-Sermaye likileri ve Paral Burjuvazinin Oluumu

39

yerletirilir, siyasal sorunlarn zmnn dorudan ekonomiyle balantl olduu dnlr. Bu nedenle her trden ekonomik gelimeyi engelleyecei dnlen biimsel-prosedrel dzenlemelere kar klarak kendiliinden iledii savunulan piyasa mekanizmasna gven duyulmas istenir. te yandan zal zamannda dier pek ok alandaki deiim gibi devletle iadamlar arasndaki iliki yeni bir eilim kazanmtr (lkin, 1993: 193-194); kendisi de bir sre zel sektr deneyimi yaam olan zal, i evreleri ile olduka scak ilikiler ierisine girip i dnyasndan pek ok kiiyi partisine almtr (Bali, 1998: 31). Dolaysyla siyasal iktidar o gne dek kendisini belirgin bir ekilde stnde konumlad sermaye evreleri ile daha yakn ve nispeten eit bir iliki kurmaya balamtr. 80lerde glenen burjuvazinin ikinci halkasn slami sermaye, yeil sermaye veya Anadolu kaplanlar ad verilen sermaye grubu oluturur (Demir, Acar ve Toprak, 2004: 170). Sz konusu irketler, ticar ve hukuksal balamda, iletme byklkleri, faaliyet alanlar ve irket trleri gibi konular bakmndan birbirlerinden ayrlrlar. rnein bu irketlerin bir ksm dorudan tarikat ve cemaatlerin kontrolnde hareket etmekte dier bir ksm ise sermayesi ok geni bir tabana yaylm ok ortakl iletmelerden olumaktadr (Can, 1997: 59). Ancak burada bizim iin asl nem tayan kesim Anadoluda yerleik dindar veya muhafazakr iadamlarnn sahibi bulunduu ticari iletmelerdir. Bu kategoriye giren irketleri dinsel temelli dier modellerden ayran balca zellik, iktisad rasyonalitenin gereklerine uygun ekilde kr elde etmenin birincil ama olmas ve krn toplumsal ya da dinsel deil kiisel amalarla kullanlmasdr. ounluu aile iletmesi grnmnde olan bu irketler, rettikleri mal ve hizmetleri, serbest piyasa koullarnda sadece belirli bir grubun yelerine deil, ok daha geni kitlelere ulatrmay amalamaktadr. Trk ekonomisinin kresellemeye, dolaysyla uluslararas kapitalizme eklemlenme sreci yalnzca zaten belirli bir sermaye byklne sahip olan iadamlarn deil bunlarn yannda o zamana dek tarann kstl imknlaryla yetinmi bir dier kitleyi de bu frsattan yararlanmaya itmitir. Bu balamda, teden beri Anadoluda belirli lekte ticar ya da sna faaliyet gsteren eraf, liberalizasyon srecinin sunduu imknlardan yararlanarak sermayelerini bytmeleri ile ortaya kmtr. Bu srete yerel lekli kk ve orta boylu pek ok iletme, kimi zaman aldklar teviklerin de etkisiyle, sermayelerini byterek ulusal apta faaliyet gstermeye balamlardr. Burada alt izilmesi gereken nokta, taradaki erafn byk sermaye sahibi kimliiyle ortaya kmasnda siyasal iktidarn destekleyici tutumunun byk bir etkisinin bulunmasdr. Turgut zaln

40

H. EMRAH BER

ekonomik adan liberal tutumunun siyasal adan muhafazakr tavryla birlemesi slam sermayenin nn aan bir etmen olmutur. Buna karlk zaln tevik edici etkisine ramen bu irketlerin bymelerinde asl etkili olan unsurun uluslararas ibirlii kanallarnn almas ve piyasa ekonomisinin yaygnlamasnn olduu bir kez daha belirtilmelidir. Devletin ekonomi zerindeki rolnn azalmas, uluslararas dzlemde yeni ekonomik g odaklaryla ilikiye giren ve karlarn yerel iktidarn tesinde kapitalist mekanizmalara balayan sermayedarlarn iini kolaylatrmtr. Sz konusu irketlerin byk ounluu d pazarlara da almakta ve kstl i pazar imknlar gz nnde tutulduunda zaten aslnda ihracat yaptka gelimektedirler (ni, 1997: 743). Bunlarn ou hizmet sektrnde retim ve ticaret sektrlerinde younlamtr. Nitekim faaliyet alanlar ve rn eitleri asndan incelendiinde bu irketlerle laik karakterli dier irketler arasnda bir fark bulunmaz. Asl fark, ticar faaliyetlerde deil, irketlerin sahiplerinin dinsel kimliklerine skca sarlmalarnda ortaya kmaktadr (Kuran, 2002: 109). rnein Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei (MSAD) yelii, slm kimlie sahip kldnn en nemli gstergelerinden birisidir (ni ve Trem, 2001: 100). Bu Dernee yeliin yaratt aidiyet duygusu, slm dininin kardelik duygusundan beslenir. Bunun yannda bir btnn paras anlamnda aynlk vurgusu ve gven unsuru, MSAD iin olduka nem tamaktadr. Bunun en belirgin rneklerinden biri, MSADa yelik iin bavuran bir iadamna en az iki MSAD yesinin kefil olmasnn zorunlu tutulmasdr. Yukarda deindiimiz gibi MSADn hzl bir byme eiliminde olmas ve yeler arasnda gl bir network kurulmas, kkenini slmdan bulan gven ve karlkl destek anlaynn gstergesidir (Bura, 2002: 192193). Dier taraftan rgtllk iadamlarnn kendi karlarn korumak iin olduka ilevsel bir ara grntsndedir (zdemir, 2006: 114). Bu adan rgtl bir yap ierisinde iadamlar yalnzca kendi ilerinde bir dayanma ve ibirlii a kurmakla yetinmezler bunun yannda siyasal iktidar karsnda daha gl bir aktr olarak mcadele etme imkn bulurlar. Bu ekilde 1980 sonras srete kresellemenin ve merkez sa iktidarlar tarafndan izlenen neo-liberal ekonomi politikalarnn etkisiyle varln devletten bamszlatrm bir burjuvazinin doduunu ortaya koyduk. Bunlardan ilki mill burjuvazi modelinin evrilmesiyle ortaya kan, eskiden beri devletle yakn ilikiler iinde bulunan ve bu adan rejimin deerlerini iselletirmi burjuvazi. Dieri ise tara kkenli bir sermaye hareketliliinin sonunda beliren slam sermaye. En batan beri sylediimiz gibi bu trden bir burjuvazinin ortaya k, devletilik politikalarndan vazgeilmesiyle yakndan ilgilidir. Zira Cumhuriyet dneminde izlenen devletilik politikalar yalnzca hzl kalknma amacna hizmet etmez; ayrca

Trkiyede 1980 Sonras Devlet-Sermaye likileri ve Paral Burjuvazinin Oluumu

41

devlete toplum ve lke zerinde tam bir kontrol salama imkn verir. Oysa ekonomi alanndaki politika deiiklii devletten bamsz bir iadam kliinin olumasn beraberinde getirmitir. Bu durum, mill burjuvazi modelinin ortadan kalkmasna neden olmakta ve evrensel anlamda bir burjuva snfnn douuna zemin hazrlamaktadr. Ancak bu snfn yaps ve karlar bakmndan yekpare bir btn tekil etmediinin, hatta tam tersine iki grubun youn bir kar atmas yaadnn alt izilmelidir. Bu adan 1980 sonras srete devletilikten vazgeilmesi ve dolaysyla devletin toplum, ekonomi ve siyaset zerindeki g ve etkinliinin azalmas bu boluu dolduracak yeni aktrleri retmi; ancak bu aktrlerin hepsi birbirlerinden rol almaya almlardr. slm sermayenin zellikle 28 ubat srecinin yaratt etkiler nedeniyle 2000lerin banda ksa bir duraklama yaadktan sonra tekrar gcn toplamasnda 3 Kasm 2002 tarihinde yaplan seimlerden AKPnin galibiyetle ayrlmasnn byk pay vardr. slmc gelenekten bir lider kadrosuna sahip olan, ancak bu kimlii sahiplenmeyerek kendisini muhafazakr demokrat olarak niteleyen AKP iin byk sermaye yerine Anadolu sermayesi ile ibirlii yapmak daha makul bir zm olarak grnmtr. Zaten bata Babakan Erdoan ve Maliye Bakan Unaktan olmak zere pek ok AKP yneticisi slm sermaye ile ticari balara sahip olduu biliniyor. Hatta daha ileriye gidilerek AKPnin gerek 2002 gerekse 2007 seimlerinde kazand baarlarn nemli nedenlerinden biri olarak Anadolu Sermayesinin kendisine verdii destek gsterilebilir. 2002 Kasm aynda yaplan seimlerden sonra iktidara gelen AKP hkmetinin lkenin byk burjuvazisini temsil eden TSAD ile dnem dnem ciddi gr ayrlna dt ve her iki kanadn birbirlerini sulayan aklamalar yapabildikleri grlmtr. Oysa daha nce de deindiimiz TSAD, geleneksel olarak iktidarda bulunan sa partilerle daima iyi iliki iinde olmutur. AKP ile yaanan atma durumu, rejimin deerlerini iselletirmi Trk Sanayici ve adamlar Dernei (TSAD) yelerinin slmc gemie sahip AKPye gvensizlik duymalar ile izah edilebilir. TSAD evresinde toplanan byk sermayenin snfsal karlar, devletle olan ilikilerini iyi srdrmelerine bal olmutur. Nitekim TSAD, lkede demokrasiyi kesintiye uratan asker darbe dnemlerinde rejimi koruma amacyla hareket ettiklerini syleyen askerlere destek vermitir. TSADn AKP hkmetine ynelik muhalefeti, uygulanan ekonomi politikalarnn baarszl ya da kendileri iin zararl olmasndan deil, laiklik ve kadrolama gibi rejimle ilgili siyasal sorunlardan kaynaklanmaktadr (Cemal, 2006a: 2006b). Bu balamda en batan beri kendi kimliklerini Batl bir ereveye yerletiren TSAD yelerini rahatsz eden asl hususun hkmetin muhafazakr veya daha doru bir nitelemeyle slm kimlii olduu sylenebilir (Koru, 2006). Ancak bu gvensizlik aslnda iki tarafldr. Bata

42

H. EMRAH BER

babakan Recep Tayyip Erdoan olmak zere AKP ynetimi, zaman zaman TSAD yelerini hedef alan sert aklamalar yapabilmektedir. Erdoan, birok kereler, TSAD evresinde bulunan iadamlarn kendi karlarn lke karlarna ramen korumakla sulamtr. 1 Ayn srete AKP ile MSAD arasnda ise olduka yakn ilikiler yaand, yeil sermayenin AKP tarafndan himaye edildii, buna karlk bu gruplar tarafndan AKPye mal destek sunulduu sylenebilir (Rubin, 1995: 12-13). MSADn dzenli olarak yaymlad ekonomik raporlarda srekli olarak lke ekonomisinin olumlu bir seyir izledii savunulmakta; bu gelimeler AKP hkmetinin icraat sresinde att olumlu admlara balanmaktadr (MSAD, 2006). AKP ynetimi de slm sermayeyi destekleyici davranlar sergilemekten kanmamaktadr. Hatta yeil sermayenin son dnemde yeniden glenmesinin ve nemli bir siyasal ve ekonomik bir g merkezi olarak ortaya kmasnn ardnda AKP ile kurulan bu ilikinin olduunu iddia etmek yanl olmayacaktr. Bu balamda Ahmet nselin kltrel olarak muhafazakr, siyasal adan milliyeti ve otoriteryan ama ekonomik adan liberal yeni orta snfn temsili asndan AKPyi iktidara tayan 3 Kasm 2002 seimlerinin nemli bir milat olduu eklindeki ifadesi olduka anlamldr (nsel, 2003: 293). AKP, kk ve orta lekli firmalarn ihtiya duyduu retimde art, ekonomik stabilite ve byme gibi hedeflere ulama ynnde aba harcayacann gvencesini vermitir (nsel, 2003: 298). Bylece AKP ile yeil sermaye karlarn dorudan birbirlerine eklemlemilerdir. zall yllarda izlenen politikalar youn bir ekonomizmin rn olarak kt. Ekonomizmin ngrd ekilde lkenin kar karya bulunduu tm toplumsal ve siyasal sorunlarn zm ekonomik gstergelerin iyiletirilmesine baland. Burjuvazinin gl bir aktr olarak belirmesi, aslnda ekonominin bu denli nem kazanmasyla yakndan ilgilidir. Ancak burada asl sorun burjuvazi iinde yalnzca ekonomik adan deil ayn zamanda kltrel ve siyasal adan da farkllam kliklerin belirmesi. Bu ayrm slamc kkenli AKPnin st ste iki sefer tek bana iktidara gelmesiyle daha belirgin bir grnm kazand. Sa iktidarlarla teden beri iyi ilikiler iinde olagelmi TSAD evresinin AKP iktidarna kar olduka tereddtl hareket etmesi ve bu gvensizliin tersine bir bak asyla iktidar tarafndan da paylalmas bu adan alk olunmayan bir durum. Buna karlk slam sermayenin rgtl gc MSAD hkmete neredeyse koulsuz bir destek veriyor. atma noktalar ise genellikle siyasal konulardan oluuyor. TSAD
1 Bu konuda baz haberler iin bkz. Murat Yetkin (2006), Erdoan-TSAD Gerilim Byyor, Radikal, 22 Aralk 2005; Babakan TSAD eletirdi, Sabah, 6 Nisan 2006; Erdoandan TSADa: Bandaki Nezaketsiz, Radikal, 7 Nisan 2006.

Trkiyede 1980 Sonras Devlet-Sermaye likileri ve Paral Burjuvazinin Oluumu

43

hkmetle ilgili kukularn laiklik ve rejimin korunmas gibi subjektif ama Trk siyaseti iin teden beri kritik kavramlar etrafnda younlatrrken hkmet kendisine i dnyasndan gelen muhalefeti ekonomik ayrcalklarn ellerinden alnm olmasyla izah ediyor. AKPnin ekonomi alannda izledii politikalarn aslnda i dnyas iin olduka elverili olduu dnldnde iktidar ile burjuvazinin bir kanad arasndaki sorunun farkl bir boyuta sahip olduu anlalabilir. TSAD evresinin kreselleme karsnda tm olumlu tutumlarna ramen brokratik modernleme anlaynn temel parametrelerini iselletirmi olduu sylenebilir. Bu adan AKP iktidarnn Batllam burjuvazinin yaam tarzlarnda somutlaan deerlerine kar bir tehdit olarak algland aktr. Dolaysyla burada atma dinamiklerini reten temel etmenlerin ekonomik deil kltrel olduu grlr. Hi kukusuz tam tersine bir ekilde MSAD evresinin AKPye eklemlenmesinde de benzeri bir korumac igdnn etkisi vardr. Sz konusu krlma 1980 sonrasnda hkim olduunu sylediimiz ekonomizmin ierdii eksikleri gstermesi bakmndan anlam tayor. te yandan AKPnin 22 Temmuz 2007 seimlerinde kazand baarnn bile TSAD evresinin kendisine duyduu gvensizlii gidermeye yetmedii grlyor. Bu durum burjuvazinin bir kanad ile siyasal iktidar arasndaki mesafenin giderek alaca eklinde yorumlanabilir. Bu iki unsur arasndaki mcadele ve slam burjuvazinin de bunlar arasnda konjonktrel koullara gre mevzilenmesi Trkiyedeki siyasal ilikilerin genel gidiatn belirleyecek. Bu blnmenin Trkiyeye muhtemel en olumlu yansmas ise ekonomik ve toplumsal iktidarlar arasnda farkllamasnn demokratikleme imkann artracak olmas. Ancak bunun iin ncelikle her kesimin demokrasiyi iselletirmesi anti-demokratik eilimlere destek vermemesi gerekiyor.

44 Kaynaklar

H. EMRAH BER

BAL, Rifat N. (1998), adamlar ve Siyaset Pragmatik Bir Ak Hikayesi , Birikim, say 114, 31-37. Babakan TSAD eletirdi, Sabah, 6 Nisan 2006. BORATAV, Korkut (2005), 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm, 2. Bask, mge Kitabevi Yay., Ankara. BORATAV, Korkut, Kse, Ahmet Haim ve Erin Yeldan vd. (2000), Globalization, Distribution and Social Policy: Turkey, 1980-1998, CEPA Working Paper Series, New School University, New York. BURA, Aye (1995), Devlet ve adamlar, letiim Yay., stanbul. BURA, Aye (2002), Labour, Capital, and Religion: Harmony and Conflict among the Constituency of Political Islam in Turkey, Middle Eastern Studies, vol. 38, no. 2, 187-204. CAN, Kemal (1997), Yeil Sermaye Laik Sisteme Ne Yapt?, Birikim, no. 99, 59-65. CEMAL, Hasan (2006-a), AKP ve Dnyas, Milliyet, 26 Temmuz 2006. CEMAL, Hasan (2006-b) AKP ve Dnyas (2): Erdoana Mesajlar, Milliyet, 27 Temmuz 2006. DEMIR, mer, ACAR, Mustafa ve TOPRAK, Metin (2004), Anatolian Tigers or Islamic Capital: Prospects and Challenges, Middle Eastern Studies, vol. 40, no.6, 166-188. Erdoandan TSADa: Bandaki Nezaketsiz, Radikal, 7 Nisan 2006. LKN, Selim (1993), Businessmen : Democratic Stability, Turkey and The West : Changing Political and Cultural Identities, ed. M. Heper vd., I.B.Tauris, London & New York,177-198. NSEL, Ahmet (2003), AKP and Normalizing Democracy in Turkey, South Atlantic Quarterly, vol. 102, no. 2/3, 293-308. KEYDER, alar (1979), Emperyalizm, Azgelimilik ve Trkiye, Birikim Yay., stanbul. KEYDER, alar (t.siz), The Definition of a Periphical Economy: Turkey 19231931, Doktora Tezi, The University of California, Berkeley. KURAN, Timur (2002), slmn Ekonomik Yzleri, letiim Yay., stanbul.

Trkiyede 1980 Sonras Devlet-Sermaye likileri ve Paral Burjuvazinin Oluumu

45

MARDN, erif (2002), Trkiye Bir Ekonomik Kodun Dnm, Trk Modernlemesi: Makaleler 4, der. M.Trkne,T.nder, 11. Bask, letiim Yay., stanbul, 195-238. MSAD (2006), 2006 Ekonomik Grnm Raporu, stanbul. N, Ziya (1997), The Political Economy of Islamic Resurgence in Turkey: The Rise of Welfare Party in Perspective, Third World Quarterly, vol. 18, no. 4, 743-766. N, Ziya ve TREM, Umut (2001), Business, Globalization and Democracy: A Comparative Analysis of Two Turkish Business Associations, Turkish Studies, vol. 21, no. 2, 94-120. ZDEMR, ennur (2006), MSAD: Anadolu Sermayesinin Dnm ve Trk Modernlemesinin Derinlemesi, Vadi Yay., Ankara. RUBIN, Michael (1995), Green Money, Islamist Politics in Turkey, Middle East Quarterly, 12-23. YETKN, Murat (2005), Erdoan-TSAD Gerilim Byyor, Radikal, 22 Aralk 2005.