Tevgera Kurd

1
Tevgera Kurd di serdema

nuh neha de
Akadimiya Zanistya Yeketya Sovyt Akadimiya Za-
nistya Ermeniya Sovyt; Mosko, di sala 1987 de
Civata Serperestya Derxistin:
M. A. Hesretyan (Serperesty Berpirsiyar)
M. C. Lazerv
S. X. Mugoyan
apxana Nauka, ya bes Bingeh Wjeya Rojhilat.
Werger Dr. M. S. Cuma
Navrok
Psgotin
.................................................................................
3
Dery Yekem
.......................................................................
8
Per Yekem
....................................................................
8
Rapernn Kurdan di psya sedsal
nozdehan de
..............................................................
8
Xebat ji bona Serxwebna Kurdistana Jr di
saln 1820/1840 de
.................................................
14
Tevgera Kurd di qonaxa Cenga Qerim de di
pncyn sedsal nozdehan de
................................
27
Tevgera Kurd di sst hestyn sedsal
nozdehan de
............................................................
35
Tevgera Kurd di bin Rberya Ubeydulah de
........
45
2 Tevgera Kurd di serdema nuh niha de
3
Psgotin
Kurd yek ji kevtirn Miletn rojhilata nzk
navn tte biderkevtin. Kurdan sopn pir diyar di mjwa
herem de dane bihistin; herwehaj prej bigir ew di
tevaya bynn derbasby de hatine bibesdarkirin. Jiber
hebna Ierhenga wan bi ser xwe ve Kurd bi rengek
mezin ve ji bona psvexistina reman di navbera Miletn
Turk, Iran Welatn Ereban de hatine bibesdarkirin.
Di serdema mey niha de pirsiyarya Kurd ji xwe re
giringbneke gewretir dayite biwergirtin. Cewhera v ks
ji alyek di berzbna siyarbna Mily Kurdan de di xe-
bata wan qehremany nebez de ji bona rizgarkirina wan
welat de tte biwnekirin ji aly din de di dujminatya
Rjimn Serdarn Kurdistan de tte biderkevtin, yn ku
wan Kurdistan di navbera xwe de dane veparvekirin, yn
ku ew bi maIn Mil Milet Kurd ve p naytin birnistin.
Di serdema mey neha de -li gora serjimar de- di
rojhilata nzk de bigir 20. melyon Kurd ttin bijyandin.
Ji wan:
10. milyon li Turky de
6. milyon li Iran de
3. milyon li Iraq de
1. milyon li Sury de
Pirsiyarya kurd bes ten li ser rews znetn
Dewletn rojhilata nzk navn de dide bikrkirin,
lbelj herwehaj ew li ser pwendyn di navbera wan
Dewletan de bi xwe j ve dide bikrkirin, herwehaj prej
ew li ser ramyarya Dewletn rojavay j de di v herem
de dide bikrkirin, yn ku ew her her didin bikarkirin, da
ku ew tevgera kurdan ji bona armancn xwey impiryal
bidin bikarann, prej ew ber biyekkirina hzn Kurdan
ji bona xebata wan dadwery rizgarkirin didin bikelem-
kirin.
Li mjwa Kurd kevnar herwehaj ya di sedsaln
navn de j bi rengek pir km ve l hatye bigerandin,
evayaj bi xwe j ve bi pileyek berz ve li ser lgerandina
mjwa Kurd de di demn tn de dide bikrkirin. Lbel
di dema mey niha de divn lgerandinn pir bi nerx ve ji
bona rengn taybet gist ji psvena pwendyn
Civak Abr di Kurdistan de btin bixwendekarkirin.
Jimarn pir lgerandinan li ser mjwa Kurd de di
serdema nuh niha de bi rengek bastir ve li nik me, li
Yekitya Sovyt de herwehaj li derve de hatine
biapkirin. Lbel besek mezin ji van karn daw tev
5
lnerna wan yekal j li ser mjwa Milet Kurd de
herwehaj prej encamkirineke zanisty rast li ser
pkhatina Civak, Siyas Reh de li Kurdistan de ne
hatye bikirin, hjbtir ew lgerandinn han bi
destkaryn gewre ve di rasty bynn mjw de bi
diyar ve ttin binsankirin. Ev encamkrinn han ji
siyaseta Mry van Dewletn herem ttin biderkevtin,
yn ku ew hebna serbixwey Mily Kurd pwistya bi
prnistina maIeyn wan Mil didin binaynkirin.
Hin ji karn Nivskarn Ewropa Rojava li ser
mjwa serdema nuh nemaze dema niha de btir hatine
birawestandin; tevlivj de ew ligel daxwazn zanistya
mjw nuh de naytin bilihevkirin. Tev ku ew bi rengek
bazirgan j ve hatine bidann, her her ew pistgirtina
rawestandina siyasy Dewletn Rojavay di Rojhilata
nzk navn de didin bigirtin, yn ku wan bi diyar ve pir
destann gewre bi ser Gel Kurd ve dane biann.
weha lgerandinn mjwa serdema nuh nehay
Gel Kurd hj beramber bi pir kelemn mezin ve ttin
bikirin, yn ku ew divtin ji ber w btin bihilann. Jiber
v yek pskeskirina lgerandineke gisty lihevhat di
mjwa Milet Kurd de di serdema nuh niha de bi
niyazmendyek ve ji daxwazn serdema nuh bi xwe ve
tte biderkevtin.
Ev lgerandina zanisty ber xebata bi hev re ji
Karnasan di ber Kurd de, yn ku ew di Frgeha Rojhilat
de didin bikarkirin, ya ku ew bi Akadimya Zanistya
Yekitya Komarn Sosyalisty Sovyt (Y.K.S.S.) ve bi
Frgeha Rojhilata Akadimya Zanisty Komara Erminya
Sosyalisty Sovyt ve tte vegirdan, h gmanek li ser
binerxbna zanist siyasy ji v Nivsta han re nahle
bte bihistin ev ne bi lihevhatinek ve tte biderkevtin,
ku karek bi v reng han ve di cara ps de ji bal
Karnasn Sovyt de di war Kurdan de tte biaIirandin.
Li Yekitya Sovyt de pir cih ttin bidtin, yn ku ew di
warn Kurd de li ser mjw, wje, zinistya ziman
zanistya reh de didin bikarkirin. Karnasn Sovyt di
warn Kurd de bi besdarbneke hja ve di lgerandin
lkolandinn mjy de didin bikarkirin. Heger ku ne ji kar
barn wan bi nerx ba, d ev kar di nava destn me de
tte bidtin, d me ew nikarba bida bikirin.
Koma Nivskaran ji bona v nivsta han tevaya
aly mjwa v dema lgerandin li berxwe de nedane
bidann; jiber ku ber Iirehbna v lgerandin r p nade
bidan; herwehaj prej berzbna piley zanisty ji bona
pir alyan di v war han de hj nihatye biderkevtin;
lbel hj ew li bende gerandinn tn de avdry didin
bikirin.
Danervan bi xurt ve li ser yek deqeke mjy de
dane bigrdan, bi rast j ve ew bi xwe ve bi giringtirn al
ve tte biderkevtin, lbelj hjbtir ew her tist dide
bidiyarkirin.
v lgerandina han swey gisty tevgera Kurd dide
bieskerekirin. Ev tevgera Kurd, carcaran ji Rnistvann
Kurd li Erminya Rojava de, di wan Wilayetan de mna
Siwas, Erzerom, Wan, Bedls, hd. besek j b.
Armanca v lgerandin ilobna pkhatin psvena
xebata Kurd ji bona azady maIeyn demokras,
herwehaj qonaxn pkhatna xebata nestmany rizgar-
kirin, idyolocya tevger bern wy siyas, prabnn
sazmend partyn siyas, guhertina pwendyn hzn
civaky n di nava civaka Kurd de, herwehaj wnekirina
v li ser xebat de ji bona maIeyn mily demokras tte
bidtin.
7
Ev kar han alkarya Merov dide bikirin, ku
Merov nrnek bikaribe li ser xebata qehremany Gel
Kurd de beramber Serdarya Bgan ji bona sexwebna
mil rizgarkirin bide biavtin, ya ku ew hj nihatye
bipaynkirin.
Nivskar bi tevaya alyn xebata azadya Kurd p
ttin birnistin, ya ku ew ne ji hem alyan de mna hev
hatye biderxistin, l ew bihvdarn, ku bi v reng j han
ve d ev lgerandina han bi alkar ve bte biderkevtin, da
ku yekek ji kmanyn zanistya Sovyt de di warn
Kurd de bte bihilann, herwehaj d ev kar han j mna
bingehek xurt ji bona lgerandinn din di tevaya mjwa
Kurd de bte bidann.
Di koma v kar han de (Tevgera Kurd di Serdema Nuh
Niha de) tde ttin bibesdarkirin:
M. A. Hesretyan (Bes Kurd Turky)
C. C. Cell (Bes I)
O. I. Cigalina (Bes Kurd Iran)
M. C. Lazarv (Bes II-III)
S. X. Mugoyan (Bes Kurd Iraq)
Danervan Navnsanan A. G. Bagirov
Danervan Navnivstan L. A. Acoyva
'HUv\r<HNHP
Per Yekem
Rapernn Kurdan di psya sedsal nozdehan de
Di destpkirina sedsaln nozdehan de Kurdistan
tey bigota, ku ew belk du car hatye biperekirin. Ji
aly Derve de ew di navbera Sahyarya Osman
Sahnsahya Iran de hatib biparvekirin, yn ku ew ji
alyn xwe j de ber bi heriIandin ve dihatin birakisandin
ew hd hd ber bi jrdestya abr, lesker siyaseta
Dewletn Rojavay rusya ve dihatin bikevtin. ji aly
Hundur de ew di navbera Mrnesnyn Derebegy de
dihatin veparvekirin, yn ku ew di pla sedsaln navn de
hatibn bipeydakirin di nava wan de mna Baban,
Bahdnan, Botan, Hekar Mrnesnyn din dihatin
bidtin. Di nava wan de hergav sr ceng dihate
bivkevtin; jiber v yek j ve snorn di navbera wan de
her her di tengbn Iirehbn de dihatin biderkevtin.
Tev ku j baban, Soran Bahdnan ji Pasetya Begdad j
dihatin bijimartin, lbel di rastya rasty de pwendyn
wan ligel Pasetya Begdad de pir bi lawaz ve dihate
9
biderkevtin; jiber ku Mrnesnyn Kurdan bes bi tenha
ve di demn ceng ser de ji Pasa re hin komn lesker
didane bipskeskirin, herwehaj di navbera demek
demek de wan nedidane bijibrakirin, ku ew diyaryn bi
nerx ve jre bidin birkirin beramber vanj ji Berpirsiya-
rn Kurd ps bacn Dewlet nedihatin bisitendin.
Serdarya Derebege di nava wan de bi ser xwe ve dihate
biderkevtinb, herwehaj gewrebna bac bsan, reng
danna wan, rya komkirina wan li gora kIa Derebege de
dihate bikirin.
Ji dawya sedsaln hestdehan de Mrnesnya baban
jiber gewrebna cih erd wy sitratc mna girka
pwendy di navbera Patsahya Begdad Iran de date
bidestpkirin, da ku ew roleke jhat di jna siyasy
Patsahya Begdad de bide bibiyarkirin. Di destpka
sedsal nozdehan de bajar Sulmany bi Navnya
Mrnesnya Baban ve hate biderkevtin, ya ku tde di sala
1812 de nzka 4 hezar Kes dihatin bipeydakirin pist
hest salan 10 hezar Kes tde dihatin bijyandin. Di dawya
sedsal hestdehan de Serdarya baban di encam pevnn
hundur de bi rengek pir mezin ve hate bilawazkirin. V
destdirjyn Wnern Sah Sultan di kar barn
hundury Mrnesny de date bihsankirin.
Di sala 1803 de Ebdul-Rehman Pasa bi Mr baban ve
hate bikirin. Ev bi gavn kar ve ji bona xurtkirina
Serdarya xwe Iirehkirina erdn Mrnesnya xwe phate
birabn. Tev ku gavn bidij ji bal Patsah Begdad j de
Ebdul-Rehman Pasa di demeke kurt de rewsa xwey
hundur dikarb bida bixurtkirin ew li Hevalbend
Parzvann derve ji navbera Mrnesnn Kurdn Hemsa
Snordas, herwehaj li nik Wnern Sah de li Kermansah
de destn xwe bide bigerandin. Pir bi jrbn hostay ve
w nobna pwendyn di navbera Selteneta Osman
Sahnsah Iran de ji xwe re date bikarann w di sala
1806 de xwe tev li lesker Serdar Kermansah Mohemed
Al Mrze de date bikirin, y ku ew beramber Fermandar
Begdad Al Pasa hate birabn. Qonaxa hat ji Serdarya
Ebdul-Rehman Pasa bi ser cengn li dhevd de li ser
tuxbn Mrnesnya w de di navbera hzn Fermandarn
Begdad yn Wner Sah de tte binsankirin.
Di sala 1810 de bynn li Patsahya Begdad de li
kara Mir Kurd de didatin bilstin, gava ku Serdar dawy
Patsahy Kuk Sulman dilbijandina cihbn ji xwe re
date biderxistin, ku ev bi hoy rakirina Ierman ve li ser de
hate bikirin. Weha Ebdul-Rehman Pasa ks neIer ji xwe
re date biwergirtin w bi 20 hezar Servann hzn Kuk
Sulman dane bitarmarkirin w ew date biavtin.
Di sal tn tan 1813 de tev li nobnn pevnan
de di navbera Mr Kurd Serdar nuh Iraq Ebdula Pasa
de ji alyek de di navbera w Wner Kermansah de ji
aly din de v Serdar Kurd bi jrbn jhatya xwe ve
dikarb snor Mrnesnya Baban bi rengek pir mezin
ve bide biIirehkirin Seradrya xwe bide buxurtkirin.
Di pist mirina Ebdul-Rehman de di sala 1813 de
Law wy mezin Mahmud Pasa bi Mr Baban ve hate
bikirin, lbel w nikarb li ber Mrnesny de ji
destdirjya nava wy xweser ji bal Iran Begda de bida
bidan; herwehaj prej saln Serdarya Mehmud Pasa di
pla jhatbna karn kolonya Ingilz de li Iraq Iran de
dihatin bikevtin.
Di navna sedsal nozdehan de Mrnesnya Baban
hate birxandin ew bi carek ve hate binabdkirin.
Wisaj Mrnesnyn Behdnan Soran hemsayn Baban
resewan wan j ji ya Baban ne bi bastir ve dihate
11
biderkevtin.
Mrnesnya Behdnan, ya ku ew li jor Musil de
dihate bikevtin, ji mj de hatib bipkhatin, herwehaj ew
j di nava snor Patsahya Begdad de dihate bikevtin.
Qesra Mr li bajar sereky Mrnesny Emady b.
Weha Diplomasy Ingilizy Zanevan B. Liyard ew bi
"kilta Kurdistan" ve didate binavkirin.
Behdna yekek ji Mrnesnyn Kurdan b, ya ku
ew pir him ji aly mil ve himj ji aly oldary ve bi
tevlihev ve dihate biderkevtin. Wisa li kleka Kurdn
Musulman de Yezdyn Kurd, herwehaj Asur, Ermen,
Cihu Wnern Geln din dihatin bijyandin.
Di bin rewsa cengn hundury no de Behdnan
prg sedsal nozdehan dihate bikirin, di van ceng han
de bi rengek jhat ve Serdarn Begdad Musulman tde
dihatin bibesdarkirin.
Ji sala 1808 de tan sala 1825 de Zubr Pasa li
Mrnesny serdar dida bikirin, y ku w bi jrbn
hostetya xwe ve xwe ji hem dilbijandinn serdary date
bidrkirin, herwehaj li gora prnistinn Hemdemn
Zubr Pasa de ew him bi jrbn hsbn ve himj li
gelj de bi sertbn areserkirina dijwaryan ve dihate
binsankirin.
Pist mirina Zubr Pasa Mrnesnya Behdnan di
zneteke kevtileIty tj de di navbera Mran Beg, Sed
Beg, Musa Beg Ismal Beg de xwe didate bidtin, yn ku
wan ji xwe re daxwaza maIey nav Mr didane
bidaxwazkirin. Belam seid Beg pist hevalbendtya
Ismal Beg jre ew hate biserkevtin ew bi Serdar bi
serxwe ve hate bikirin.
Siwarkirina mil Ierhengy Milet Kurd di
Mrnesnya Botan de, ya ku ew li rojavay Behdnan
Hekar de dihate bikevtin, btir bi lehevkir ve dihate
biderkevtin bajar Cezr bi navnya Mrnesny ve
dihate biderkevtin, herwehaj li Mrnesnya Botan de
Malbata Mrn Kurdan ji Bavikn Ezzan didane
biserdarkirin.
Mrnesn di navbera sedsaln heItdehan
hestdehan de di zneta heriIandin de dihate bijyandin
ew di destpkirina sedsal nozdehan de ji nve careke din
hate bivejandin; evj gava ku di sala 1821 de Bedirxan Beg
serdarya Mrnesny bi destn xwe ve date bixistin.
Erdn Mrnesnya Hekar bi kohustan ve dihate
vederkevtin ew li jr Gola Wan li bilindaya kanyn
em Zab Mezin de dihate bikevtin, ji jor rojava
hindamn Mrnesnya Wan Xosab ew didan
bisnorkirin. Bajar Colamerg bi navnya Mrnesny ve
dihate biderkevtin. Herwehaj di nava bajr de Keleheke
pir sengn dihate didtin, wisaj di nava bajr de j pir
mizgeIt, dibustan avanyn gistyn din dihatin bipeyda-
kirin.
Mrn Kurdn Hekar ji Bavik Sambo dihatin
vedakevtin. Xelkn Kurd di Mrnesny de ji Yekityeke
siry mezin dihatin bipkhatin, yn ku ew ji komn
serbixwe ve dihatin bidurustkirin, herwehaj di nava wan
de j ji bona Miletn din j cih dihate peydakirin; jiber di
hin devern Mrnesny de Dapersn, Tiyar, Tob hinn
din dihatin bijyandin. Xelk di koka xwe de ji Asur
Ermenyan dihatin bidakevtin.
Serdarya Mrn Hekaryan di destpkirina sedsal
nozdehan de bi diyar ve xurttir Iirehtir dihate
biderkevtin; jiber ku hzn lesker Turk di bin Rberya
Wan Pasa de di nv duwem de ji sedsal hestdehan de bi
13
pir hrsn lesker ve dij hin ji Serdarn Kurdn jor
Hekar hate birabn. Ji v rews zneta han Mr Hekar
ks ji xwe re date biwergirtin, ku ew wan Esran jrdest
serdarya xwe bide bikirin. Di destpkirina sedsal
nozdehan de tevaya heremn Moksa -Moks- bi serdarya
Mr Hekar ve hatin vegirdan. Herwehaj li gora hin ji
kanyan de Mr Hekar di psya sedsal nozdehan de
dikarb hzeke ekdary zor bas ji il hezar Servanan
bide bipkann.
Lbel Serdarn Iran her her dixwestin, ku ew
desthilatya xwe li ser Serdarn Hekar de bidin bizalkirin,
evaya li nik Dund Sah Iran Ebas Mrzay Serdar
Ezirbcan de pir bi rengek eskere ve hate bidiyarkirin,
gava ku wna Esra Kurdy mezin Blim bi rex xwe ve
date bikisandin w ew bi dij Mr Hekar ve date
birakirin. Pist v Mr Hekar MusteIa Pasa bi near ve
bi zalbna Sah Iran ve p hate birnistin.
Lbel Mrnesnya Soran li rojhilat Behdnan jor
Mrnesnya Hekar de dihate vekevtin ew di sala 1787
de Rewanduz bi navnya Soran ve hate bikirin.
Di v Mrnesinya han de saln ps ji sedsal
nozdehan de bi cengn hundur ve dihatin binsankirin,
nemaze gava ku hinan ji Xwestvann Serdary daxwaza
yarmety ji Mr baban dane bikirin hinn din daxwaza
alkary ji Mr Behdnan dane bikirin.
Weha bi v reng han ve Kurdistan tan sy
sedsal nozdehan di nava Zemndarn derebegy bik de
dihate biperekirin, ya ku tde ser ceng li ser desthilaty
de di nava Serdaran de dihatin bivkevtin. Weha ew alyn
westay qels hd hd dihatin bijibrkin. Di v pla han
de desthilatya Istenbol li ser Kurdan de bes bi nav ve
dihate biderkevtin; lbel kra Serdarn Begdad li ser
wan de dihate bibtirkirin: ew j bi bikaranna siyaseta
Osmany kevin ve di destdirjkirin de, di vxistina
gelacy de di grkirina berbery de di nava Derebegan
de bi armanca wergirtina desthilaty bi carek ve di nava
Mrnesnyan de destdirjkirina di nava kar barn
wan hundur de dihate biderkevtin. Li ser encam v yek
de hzn yekgirty xurt bery Mrn Soran Baban hatin
biperekirin. V yeka han j guhpdana Serdarn Mrn
xurtn Soran Baban ber bi xwe ve date birakisandin;
jibervj ve wan ber xwe ber bi yekkirina Zemndarn
Kurd ve di Dewleteke Derbeg de di bin desthilatya xwe
de dane bivedan.
Xebat ji bona Serxwebna
Kurdistana Jr di saln 1820/1840
Sinceqn Rewanduz, Kerkuk, Hewlr, Koyesinceq
Herr tev de di Eyala Sehrezor de dihatin bikevtin, yn
ku ew bi Waly Begdad ve dihatin vegirdan.
Di Sinceqa Rewanduz de bi rengek bingeh ve
Esrn Kurdy Svsor, Bedsan Pewendok dihatin
bijyandin. Lbel Esra Pewendok cihek serek ji xwe re
didate biwergirtin ew ji 12 Bavikan dihate bipkhatin.
Di saln 1820/1830 de Mr Mohemed pir jr,
jhat bi desthilat ve serdar li Sinceq de ji bona nava
destn xwe date biwergirtin. Hzeke lesker jre pir bi
pwist ve dihate biderkevtin, Jiber ku pevnn pir tj di
navbera Merevn w de li ser daxwaza serdary de dihatin
bivkevtin. Jiber v yeka han j Mr Mohemed leskerek
ekdary bas date bipkann w di v babet de bi
merdbn ve mal, y ku ew ji bal Bav w hatib
15
bidestkevtin, didate bixerckirin. Ber hertist ew bi xurt-
bna Bargeh xwe ve hate birabn, l jiber ku d bedena
bajr nivket xwe li ber hrsn Dujmin de nedaba bigir-
tin, w dest bi avanya Keleh ve li ser car jor bajr de
date bipkirin di pist re ew bi nav Nayic Keleh hate
binavkirin. Di v cih han de bi xwe ve Mr Mohemed
hzn xwe bi serhev de dane bikomkirin tde j w
embarek ek j date bidann. Prej w ji bona parastina
bajar Rewanduz ji hrsn Dujmin bedeneke din nuh bi
s dergehn sengn ji herdu rexn w ve, yn ku her yek ji
wan bi du bircn Dergevanan ve didate biparastin, date
biavakirin. Herwehaj di nava bajr de j ew biprabnn li
berxwedany de hate biprabn ji giringtirn van
prabnn han danna kenalek tte biderkevtin, ya ku w
bajar ji ser w tan dawya wna didata bibirn. Mr p-
wendyn xwe ligel erdn dorhla bajr de didate
biparastin, ku w di her qonaxeke nsankir de bingehn
asayis, asdebn serkirina hem rengn talany
slandin date bidann.
Dwana wna mna desthilatyeke serperesty li
Rewanduz de bi kar barn xwe ve date bidestpkirin
ew bi hem erkn desthilatya cih ve dihate biprabn.
Mjvan Mr Mohemed Okeya date binivsandin: "Hem
deryn dwan li beramber Serldanan vekirbn
guhdar li daxwaz gilyn wan de dihate bikirin". Dibe,
ku Mr Mohemed bi wan gavan hate birabn; jiber ku
berberya wy tj ligel Biran Apn w de dihate bikirin,
y ku wan cih w didane bihejandin. Di nava Dujminn
Mr Mohemed de nemaze Mamn w Teymur Xan
Yehya Beg dihatin bixuyankirin, yn ku pir bi giran ve ji
bona zorbirina wan li ser w de hate birawestandin.
Pist ku w pevna xwe ligel Merevn xwe de date
bidawkirin. W tevaya mal samann wan ji bona jr
destn xwe dane bixistin w ji bona vegirtina heremn
dorhla xwe date bidestpkirin, yn ku ew li jr serdarya
Serdarn Kurdn serbixwe ve dihatin bidtin. Ldana ps
dij Serdar Biradost Selm Xan Law w b, y ku w
ew di gelavj sala 1815 de li nzka keleha Xarkl de dane
bidlkirin. Di pist v re w ber xwe ber bi Serdar
duwem Biradost Hesen Beg ve date bivedan, di pist
serek giran ve Hesen Beg bi near bezadn ve hate
bikirin di 12 kernka sala 1815 de hzn Mr Mohemed
keleha Biradostiy serek Saraw date bivegirtin.
Pst Biradost Mr Mohemed hzn xwey serek
dij Zemndarn heremn mergever Sino date
biraserkirin. Di rya xwe de ji bona Mergever w Esra
Ltan b liberxwedan ji bona jr destn xwe date bixistin
di pist re j w keleha Nalos date bivegirtin. Di w sal j
de w Esra Zbar j bi jr destn xwe ve date bixistin.
Mr Mohemed bi rengek pir mezin ve guh bi
xurtkirina hzn liberxwedana mulkn xwe p didate
bidan. Hosteyn sazkirina ekan Hosteyn bi nav bang
ve ji bona Rewanduz didatin biann tde w karxann
ekn birndarkirin, agir cebilxane didate biavakirin.
Prej ji nve w hzn xwe dane birxistin, ku jimara wan
ji panzdeh hezar hate bitperbn, yn ku ew bi ek
bergn bas ve hatibn biamadekirin. Herwehaj cil
bergn Peyan Siwaran ji hev bicudabn Encumeneke ji
pnc Kesan serperestya hzan didane bikirin. Pvekirina
heremn nuh bi Mrnesnya Mr Mohemed ve ew bi hin
prabnn guhertinn ve li ser serperestya civak date
binearkirin. Civatek ji ses Kesan di bin nav "Serdar" de
ji bona serperestkirina dam u destgehan herwehaj ji
bona sermiyankirina li ser avankirina burcan, cihokan,
17
piran, pirsiyaryn bazirgany hinn din de w date
bipkann.
Da ku Mr Mohemed serwxebna xwey bi yekcar
ve ji Selteneta Osman bide binsankirin, w pl ji zr, zv
tunc dane bidurustkirin. Li ser rw yekem pl de "Al-
Emr Mensur Mohemed Beg" hatye bi neqisandin li ser
rw duwem pl de "Duribe Ii Rewaduz" -li Rewanduz
de hatye bildan-. Yekek ji giringtirn prabnn Mr
Mohemed danna civata Zanevan Hozanan ji bona
danna qannan dihate biderkevtin. Herwehaj Mjvan ji
bona nivsandina mjwa Mry hatin bitirxankirin
vekirina cuhn avdan pkanna piran pir hatin
bipsvekevtin. Yekek ji gewretirn karn Mr di war
avany de di avakirina wna de ji bona wargeh Mr
Serxan dihate biderkevtin.
Mr Mohemed guhpdaneke zor giring ji bona
serperestya civak p dida bidan, di her bajar gundek
mezin de serperestyeke bi taybet ve ji bal Mr dihate
binsankirin ji bona bi rk pkkirina jna abr ve bi
tund ve ser prabnn talany dizy didate bikirin.
Mr Mohemed di sala 1818 de xwe nala "Al-Emr
Mensur" azad ji Serdar date bidazann. Di palpdana xwe
de bi rengek bingeh ve li ser hzn xwey Kurdy nuh de
bi rxistin ve bi vedana desthilatya xwe li ser heremn
din ji Kurdistan date bidestpkirin, ne bes bi tenha ve w
zor didate bikarann, lbelj wehaj w hajkirin didate
bikarann. Weha w heremn Herr Xosnav bi ast ve
dikarb bida biwergirtin.
Di destpka saln sy de desthilatya Mr
Mohemed heremn Iireh ji Musil tan snorn Iran didate
bibergirtin. Pist ku w deshilatya xwe di heremn Kurd
de di navbera Selteneta Osman de date bixurtkirin, Mr
Mohemed bi pvekirina heremn Kurd li Iran de bi erdn
xwe ve l date biremankirin. W ji rews zneta hey de
ks ji xwe re date biwergirtin; jiber pist peymana
Turkumanya Ast di navbera Rusya Iran de tevaya
guhpdana bi carek ve beramber bi zneta tevlihev ve di
Rojhilat Welt de dihate bipkirin.
Hzn Mr Mohemed di bin Rberya Murad Beg
de bi na nava Laxcan heremn dagirt bi Kurdn
Mukriyan ve date bidestpkirin, by beramberya wan bi
hzeke liberxwedany ve bte birkirin, ku ew bi cih
peyivandin ve bte biderkevtin. Herwehaj ji bona
xurtkirina pasya heremn vegirt Mr Mohemed bi
avanya kelehan nuhkirina avanyn liberxwedann
kevn nv heriIand ve date bidestpkirin. Lbel hzn
Irany nard ji bona beramberkirina Kurdan ew li nzka
gund Sah Mehmud tus rev bn.
Pist girdana asty ligel Fermandar Misr
Mohemed Al di sala 1833 de Sultan Turk leskerek
mezin di bin Rberya Waly Swas Resd Pasa de ji
bona nabdkirina bi carek ve ji Cihvann Kurdan date
birxistin. Di havna sala 1834 de lesker ji il hezar
Serbaz ve bi birina hrs ve li ser heremn Kurdy Iraq
de ji aly bakur de date bidestpkirin.
Lbel livandina hzn Turk di nava Kurdistan
de tan Rewanduz ji bona resd Pasa end mehan date
bidirjkirin, herwehaj hatina zivistan bi ser ve livandina
wna di qlbna welt de date birawestandin ew hate
binearkirin, ku ew leskern xwe di mehn zivistan de li
nava bajaran de bide bibelavkirin jiber giringbna v
hrs j Sultan ji bona Serdar Begdad Musil j
Ierman date biderxistin, da ku ew xwe tev li hzn Resd
Pasa de bidin bikirin.
19
Lbel amadekirina hrsn Turky givast tan
buhara sala 1835 de bi dereng ve hate vekevtin, belam
pist bisergirtina li ser hindama Botan de hzn Turk bi
ber Rewanduz ve di pist re j ber bi Akra ve hatin
vekevtin. Akra bi s mehan ve bi mrxas ve li ber xwe de
date bidan. Herwehaj di sala 1836 de Iran j dij Serdar
Rewanduz Kurd hate birawestandin. Di w dem de
tevaya hzan xwe ber bi Rewanduz ve didatin bilivandin;
lbel Mr Mohemed dor bern bajr date bixurtkirin
w xwe ji bona liberxwedan didate bikarxistin. Li nzka
heremn Herr sern giran datin bivkevtin. Lesker Kurd
bi il hezar Serbaz ve di bin Rberya Ahmed Beg biray
Mr de beramber lesker Turk bi ser ve hate bikevtin di
bin givastinn hzn Kurd de Dujmin duar xwe
vekisandin b.
Pist v yek Resd Pasa bi xapandin ve date
bidestpkirin. W ji mr re nameyek date birkirin, ku ew
tde dibje: ew ber xwe j re nala ber xwe ji bona
"Musulmanek rasteqne" dide bivekirin ew ji bona w
dide bibangkirin, da ku bes btir xwna Musulmanan bte
birijandin. Weha v banga han li ser hin ji Mele
Olperestn dor bern Mr de date bikrkirin. Mr Mohe-
med tevaya psnihadn ji bona prabnn giIt gokirinan
dane vegerandin. Lbel bbexty hin ji rn Rewanduz
dane vekirin di dawya gelavja sala 1836 de Mr Mohe-
med duar bi dlbn ve hate bikirin; jiber ne av nej
xwarin nema btir tra hem hzan dida bikirin. Keleh ji
bona talany hate biberdan, belam Mr Mohemed dl ji
bona Istenbol hate birkirin ew bi lez ve bi Iermanek
ve ji bal Sultan Mohemed Duwem de hate bikustin. Di
encamkirin de Mrnesnya Rewanduz hate biheriIandin
Dndn Mr Mohemed li Turkan de ji xwe re li alkary
de dihatin bigerandin.
Hzn Turk li nik vegirtina bajar rewanduz de bi
tenha ve nihatin birawestandin, lbel wan desthilatya
xwe bi ser tevaya heremn may ji mrnesny ve dane
vedandin. Bi dirjbna s mehan li dhev de Xelkn
bguneh hatin biazardan. Li gora amareke texmnkir de
deh hezar Kurd hatin bikustin; herwehaj prej pir gund
hatin bitalankirin bistandin.
Wehaj ziyann Turkan j pir gewre ve dihatin
biderkevtin. Weha baps halan j lesker Turk didatin
binirnirandin; bes bi tenha ve di dorlgirtina keleheke
Kurd de nzka ar hezar Serbazn Turk hatin bimirin. Di
beIibara sala 1837 de Resd Pasa li bajar Diyarbekir de
pist vegirtina wy mirinares -kolra- ew p hate bimirin.
Cih Resd Pasa HaIiz Pasa date biwergirtin di
havna sala 1837 de ji nuve bi sern lesker beramber
Kurdan ve date bidestpkirin. Tev bi kustna gisty xelk
j ve w pir ji Kurdan j ji bona cihn din dane
bisorgonkorin.
Hrsa HaIiz Pasa li ser Kurdistan de bi hoy
pevna nuh ve di navbera Serdar Misr Mohemed Al
Turkan de hate birawestandin. Hzn HaIiz Pasa ji
Kurdistan hatin vekisandin ew di meha axlva sala
1838 de li nzka Nisbn de li ser destn Misriyan de
hatin bitarmarkirin. Pvnan ji nuve di nava Xelkn
Kurd de datin bidestpkirin.
Qonaxa psy "vegirtina" Kurdistan di sala 1839
de hate bipaynkirin, ya ku ew nala qonaxeke zordry
dirind beramber liberxwedana Gelr tte vedann. Rya
pdecn ji bal Talankern Turk de bi sr agir ve dihate
veqelisandin. Serperestya Turkan li welt de sitemkar
didate bikirin Welat di pir hereman de date biirandin. Ji
21
dlva Sermiyandarya Bav, Valmiryar dide binivisandin,
ya ku ew li sern qaIn iyayn welt de hate biderkevtin
hate bibelavbn. Zodarn Hovber ji Istenbol careke din
hatin vegerandin, da ku ew bi leztirn dem bi hsantirn
r ve ji bona nava destn xwe wan bertlanbidin bivege-
randin, yn ku wan ew ji bona bidestxistina cihn xwe
dabn bidan".
Fermandar Begdad Mohemed Pasa bi dirbneke
taybet ve dihate binsankirin. Pist vegerandina wna ji
hrsn w dij Kurdan jimareke ji guhan bi dergehn bajr
ve dane bivekirin, yn ku w ji sern Rapervanan pist
kustina wan dab bijkirin. W tirs saw di nava dil Xlk
de didate biIirandin, ku d ew wan bide biqazoxkirin,
heger ku ew yekcar j li ber Iermana wna de btin
birabn.
Hindame Botan bi navwendya nuh ve ji bona
tevgera rizgarkirina Kurd hate bikirin. Serok Mrnesny
li cih xwe de li Cezr de Bedirxan Beg xebat didate
birberkirin desthilatya wna tan bi Diyarbekir ve hate
biIirehbn.
Di saln sh de Bederxan Beg dikarb xwe ji
pevna xwesr ligel hzn Resd Pasa bide bidrxistin
w dikarb ji xwe re hzn leskery mezin bide bihistin.
Herwehaj sawa w dil pasay Begdad Musil j date
bigirtin, prej w serxwebna xwe ji Dewleta Sultan ne
dida bivesartin.
Bedirxan Beg ksa heriIandina lesker Turk li ser
destn Misriyan ji bona Iirehkirina mulkn date
biwergirtin. Herwehaj w pwendya xwe ligel Dujmin
xwey ber Fermandar Hekar Nurelah Beg de dikarb
bida biakkirin ligel w de ji bona rawestandina wan bi
hev re beramber Sultan hate bilihevhatin. Herwehaj w
Fermandar Moksa Evdal Xan ber bi xwe ve date
birakisandin.
Bi lez ve wan Serokn Kurdan Peymana Hevbesy
Rapern bi hev re dane vegirdan. Wisaj Waly
Erdelan Fermandar Kurd mezin li Iran de j ligel wan
de hate bitevlkirin. Peymanvan bi nuhkirina avankirina
kelehan, akkirina liberxwedann nvkevt ve herwehaj
bi btirkirina jimara hzn xwe ve dane bidestpkirin.
Bedirxan Beg bi alkarya Hostn ak, yn ku w
ew ji bona Cezr dabn biann, du karxann ek
cebilxanan li ezr de dane biavakirin. V kar han cih
w di navbera Serokn Esrn Kurd de date bixurtkirin ji
bona peydakirina Karnasn jhat di warn lesker de
Bedirxan Beg Gencn Kurd ji bona Irkirin
perwerdekirin li Ewropa de datin birkirin. Herwehaj w
Ermen Asur, yn ku ew ligel Kurdan dihatin bijyandin,
bi ber xwe ve dane bikisandin. Ji bona Ermenya Bedirxan
Beg di Dewleta xwey Kurdistan hat de serperestya abr
didate bidann. Bi pele ve w jimareke mezin ji Ermenyan
bi rengek bingeh ve ji herema Dix tev li leskern xwe de
dane bikirin. Wehaj hin ji Swirdarn Bedirxan Beg
Ermen bn.
Bedirxan Beg dikarb jyan, mal sammnn
Xelk bida biewleykirin, yn ku ew di nava herema
serdarya w de dihatin bijyandin w dawya talany
dizy date biann. Herwehaj w komkirina bacan date
birkpkxistin. V yeka han cih w di nava diln Xelk
de date biberzbalakirin.
Di axa gern xwe de li Kurdistan de Dtl pir
caran li ser ryan de prg komn pir ji Kurdan dihate
bikirin, yn ku ew ber bi Bedirxan Beg ve awardibn.
23
Dtl dide binivsandin :"link w de qann Ierman ttin
bidtin, yn ew li ser bingehn wan de erd zevyan dide
biparvekirin, lbel asayis aram ji giringtirn qazanca
wan qann Iermanan bi xwe ve ttin biderkevtin". Merc
ps ji her yek dihate bixwestin, da ku ew ji bona nik Be-
dirxan Beg bte veguhestin, divab ku ew bi xwedan ti-
Iing, hesp, sr demae ba. V yeka han palpdaneke
mezin ji bona gewrebna bi lez ve ji bona hzn w p date
bidan.
Ewrop, yn ku ew di nava erdn w re dihatin
biderbasbn, pir bi dtina ewlebn ve behet diman; jiber
ku wan ewlebneke wetov li h koseke din de ji welatn
asya nedidane bidtin.
Her Cotkarek, y ku ew ji bona nik Bedirxan Beg
di, pereyek erd bi end qursan ve bi destn w ve
dihate vekevtin, herwehaj w bacek pir km li ser ters
xwe de dida. Lbel Xelkn, yn ku ew di nava
tengavyeke dirav de dihatin bijyandin, Bedirxan Beg ji
wan re yarmetya dirav ji wan re dida bipskeskirin.
Merovn bi avn xwe ve dtine, wan dane binivsandin:"
Beg pl li ser bi sedan ji Biyan, Zarokn Sw Tawyan
de dane bibelavkirin".
Yekek ji giringtirn gavn Bedirxan Beg b, gava
ku w Gencn Kurd ji bona Ewropa didatin binardin, da ku
ew zanistyn nuh ji xwe re bidin bixwendekarkirin.
Pist ku Bedirxan Beg rewsa xwey lesker, siyas,
civak abr date bixurtkirin, di rastya rasty de ew ji
Sultan hate biazadkirin. W bi ldana pln xwe ve date
bidestpkirin. W li ser ryek ji wan de:"Emr Botan
Bedirxan" date bineqisandin li ser rw din de w
mjwa "sala 1258 Ko" (1842 Zayn) date binivsandin.
Herwehaj Bedirxan bajar Cezr bi Paytext Dewleta
xwe ve date bidazn, prej w Ala Kurd date biberzkirin.
Serokn Kurdn Hevalbend li ser pistgirtin parastina
Dewleta nuh de bi hev re datin bisundxwarin. Lbel di v
dewran de rdann di nava erdn Bedirxan de dihatin
biderkevtin, ew bi rengek servaj ji ber navroka na
tevgera rizgarya nestmany Kurd dihatin bipskevtin.
Pwend di navbera Rbern Kurdan Serokn Asuryan
de nebas dibn, yn ku ew li herema Hekar de li Mar
semn Mar Yuhena de dihatin bijyandin. Sandyn
Filekirinn Mr -Resm- herwehaj Balozxana Diploma-
sy Ingilz bi rolek serk ve ji bona vxistina v gelacya
han dane bilstin herwehaj wan ji bona rakisandina
Asuryan ber bi aly xwe ve her her didane bikarkirin.
Wan ji xwe re ew li v hindama sitratcy giring Turkiy
de bi nala bingehek ve didatin bidann.
Pwend di navbera Kurdan Asuryan de her
her nexwestir dib, tan ku ew bi qonaxa sern leskery
xweser ve di navbera wan de hate bigihastin. Ev tevde bi
yekcar ve j li berjewendya Serdarn Turkan de
bixwebn.
Fermandar Musil ev pevnn han di navbera
Asuryan Kurdan de bi qelsbna herdu alyan ve didate
bidann d ew pevnn han j re ji bona zorbirina
herdu alyan pir bi alkar ve btin biderkevtin. W nav di
Kurdan de dida bidan, da ku ew hrs ji bona ser
Asuryan bibin birin, herwehaj prej w ligel Ingilz de di
hem dem de Sultan ji bona dij Bedirxan didan bihandan.
Ev kar barn avdran bi xuray ve nihate biderkevtin.
Di sala 1843 de Begn Kurdan Xelkn Asur dane bikustin
biserjkirin. Asuryan nameyeke trebny Mr ji bona
Konsul Ingilz Rasam li Musil de datin binardin, y ku
ew di binyada xwe de bi Asur ve dihate biderkevtin.
25
Rasam di rya Balozvan xwe li Istenbol ji Sultan
ji bona sizakirina Bedirxan Beg date bidaxwazkirin.
Evaya bixweb, ya ku Dewleta Sultan bipwistb, jiber ku
ew niha dikare bi b kelemek ve li berxwe de bi hrseke
nuh ji bona ser Kurdan bide bidestpkirin. Di psya ps
de li ser HaIiz Pasa Fermandar lesker Enedola Rojhilat
de hate bidann, ku ew bi ryn asty ve bi prnistina
Bedirxan Beg ve bi desthilatya Sultan ve li xwe de bide
biwergirtin, lbel ew hem prabnn han i di rya
diyaryan de yanj di rya Wnern rkir de ji bona Bedir-
xan Beg nihatin bisergirtin.
Di avdara sala 1847 de likarxistina hrsa lesker
dij bedirxan Beg hate bidestpkirin, herwehaj Osman
Pasa Serlesker nh hzn Turk li Enadola Rojhilat de bi
jhatbn ve bi kar xwe ve date bidestpkirin Iermana
gist date biderxistin. Di nv gulana sal 1847 de lesker
Osman Pasa ji bona hrskirin hatib bilikarxistin.
Di axlva sala 1847 de lesker ber bi jor ve hate
bidakevtin. Di ps de dora Liberxwedann Hevalbendn
Bedirxan Beg ji jor Cezr de dane bidorkirin. Ldana
ps ji bona Ebdal Beg b. Jimara hzn Turky
besdarkir di prabnn lesker de btir ji bstpnc hezar
Serbaz dihatin biderkevtin, lbel hzn Kurdi di navbera
15-.17. hezar Kes dihatin biderkevtin.
Bedirxan Beg xwe bi bas ve ji bona
beramberkirina Dujmin dab biamadekirin. Herwehaj
cihn iyay pir dijwar bi xurt ve hatibn bigirtin, yn ku
hrs ji bona ser wan pir bi sext ve dihate biderkevtin.
Di berengarya ps de tev pirbna hzn Turk bi
jomara xwe j ve Kurdan ji xwe re biserkevtin datin
biwergirtin. Lbel di encamkirina Bbextya Rber per
rast hzan Yezdansr de lesker Turkan pist li Bedirxan
Beg de datin bigirtin wan ew date binearkirin, ku ew
cih xwe bide biberdan. Weha w ligel 5. hezar Servanan
xwe li keleha Arox de dane bigirtin. Keleh dikarb s
rojan li berxwe de bide bidan. Di 20. gelawj de Bedirxan
Beg hate binearkirin, ku ew xwe berdest Osman Pasa
bide bikirin, pist ku w soz li ser girawkirina jna
Servann ligel xwe de date biwergirtin.
Pist nabdkirina liberxwedana Kurdan hzn
Turk jimarek ji gundn Cezr dane bikavilwrankirin.
Wehaj prej gundn Bedirxan Beg li mazad de hatin
biIirostin Bedirxan Beg ligel mala wna de di bin
avdryeke tj de ji bona Istebol hate birkirin.
Pist Dlbna Bedirxan Beg Osman Pasa bi hrsa
sertewandin beramber Serokn Kurdn din ve hate
bipden. Di 15. gelawij de w bajar Srt date
bivegirtin w Xelkn bguneh dane vekustin
vegurandin.
Cenga Psmergity li Kurdistan de hate
bidirjkirin, ya ku ne berjrketin, nej birbn,
herwehaj nej Mirina res j, ya ku w bi belavkirina xwe
ve dab bidestpkirin, nedikarbn bidana bidawkirin. Bi
hezaran ji Cotkaran bi van bapsan ve hatin bigorkirin
di pist re j wan lesker Osman Pasa j bi ber xwe ve dane
vekirin. Di zivistana saln 1847/1848 de bes bi tenha ve
Sar hzn Osman Pasa li bajar Bedls de bi van
bapsan ve hatin bikeriIandin.
Dewleta Sultan biserkevtina li ser Kurdan de tan
radeyek weha pir bilind bi rengek ve date bidann, ku w
di dawya hrsa Osman Pasa de Nsaneke taybet date
biderkirin. Li ser rw ps de keleha Aroxa Bedirxan
Bedirxan Beg hate biwnekirin li ser rw aly din de
Nsana Kurdistan hate bineqisandin.
27
Ji bona beramberkirina serhildann Kurd di bna wan ay-
inde de orduwn Turk li tevaya nawendyn Kurd de
hatin biwarkirin, herwehaj guhertinn nuh li ser
perekirina serperestya hereman de hatin bikirin.
Heremen Cezr, Hekar Berwaryan tevde di serpe-
restyek de hatin biyekkirin.
Tevgera Kurd di qonaxa Cenga Qerim de di pncyn
sedsal nozdehan de
Hrsn lesker Turk di Kurdistan de di navbera
saln 1820/1840 de cihbna Zemndarn Kurd ji hevd
dane bixistin, herwehaj Mrnesnyn azad nv azad j
dane binabdkirin.
Hj serperestya Turk xwe li Kurdistan de xwe li
ser lingn xwe de nedab bigirtin, gava ku li psya wna
de pirsa likarxistina cengeke nuh beramber Rusya hate
bidann. Herwehaj prej li Dewleta Turk de di navbera
Xelkn Heremn Rojhilat de rz l nedihate bigirtin. Hj
talankirin vegurandina lesker Turky daw di w dem
de li Kurdistan de li ber avn Milet de din dihatin.
Prej bi serdej ve bi derkirina jimareke mezin ve ji
Serokn Kurdn deshilat Dewleta Sultan bi xwe j ve bi
rengek pir mezin ve ji w bingeha civak hate
bibparkirin, ya ku Dewleta Sultan di rya wan re dikarb
btir li ser Kurdan de bide bikrkirin.
Dilmayna Kurdan bi diyarek bi carek ve
beramber desthilatya Turk hate biderkevtin. Gijbn di
dema serbazkirina Kurdan de bi diyar dujminatya di
navbera Xelk desthilatya Turk de didate biderxistin;
jiber vj serbazkirin mna karn nrya Merovan dihate
biderkevtin, yn ku ew wisa dest li pist girday de Turkan
ew didane biann. Pir Zilam ji bona rizgarkirina xwe ji
serbazkirin ber bi sern iyan ve hatin birevandin. Bes
bi tenha ve hvya Dewleta Turk li ser Esrn Kurd dihate
bigirdan, yn ku ew li ser snorn Rusya de dihatin
binesnkirin; jiber ku w ew bi slandin talann ceng
didan bidilbijandin. Tevlivj de rawestandina piran ji wan
j bi dudil ve beramber cenga hat dihate binsankirin.
Weha wan bi karna serkevtina hzn Turk ve nedidane
bibawerkirin, herwehaj rawestandina Xelkn Kurd li pas
QaIqasya Rus j de bi rengek gist ve dij Turkan dihate
biderkevtin. Ji wan di bin Rberya Rus de du hz di bin
Rberya Serheng M. T. Loris Milkov dihatin bipkhatin.
ku wan mrxas karna xwe di bin hem merc u znetan
de didane biderxistin.
Li rexn Turkan de Kurdan bi bdil xwe ve
didane biserkirin, yn ku ew bi lesker Turk ve hatibn
bigihastin. Ew ji 4-5 hezar Siwar dihatin biderkevtin. Di
gava reva mezin ps de li ser anya QeIqas de di cenga
rojhilat de, ya ku ew di payiza sala 1853 de hatib
bivkevtin, di ldana Rusy ps de li nzka Baskadiler
de li lesker Ahmed Pasa de di berIbara sala 1853 de hate
bicihatin, Kurdan xweser xwe ji Turkan dane bicihkirin
wan ekn xwe beramber Turkan maynn wan may
didatin bikarann.
Bnvan dibjin, bawan Kurdan Turk bi
bnIirehbn xwngermbn didane binabdkirin ji
tevaya hzn rxistyTurky besdar di w ser de, yn ku
wan bi zor ve xwe bi Qers ve dane bigihandin, bes bi
tenha ve ne btir ji 5-6 hezar dihatin biderkevtin.
Herwehaj di 14 berIbara sala 1853 de 14 Maql ji Esrn
Bzk, Cemandel Milan, yn ku ew di destpka ceng
29
de ligel Turkan de bn, xwe bi Eleksender Pol ve dane
bigihandin wan dilsozya xwe ji bona desthilatya Rus
dane biderxistin. Di berIbara sala 1854 de Loris Milikov
ligel Serek Kurd mezin bi desthilat ve Qasim Xan giIt
goyn biserkevt ve date bikirin, y ku w cih Rusan li ser
tixbn snor de di nava Kurdan de date bixurtkirin.
Herwehaj bi serkevtina hzn Rus li nik Kuk-
Dr de di bilindayn nkilisk de di gelawja sala 1854 de
vegirtina wan bajar Beyazd bi rengek pir mezin ve
di derbasbna bynan de li Kurdistan de dane bikrkirin.
Weha van bynn han Xelkn bdil li ser desthilatya
Turk di Kurdistan de btir didane bimehnekirin, da ku
ew beramber Turkan serhildanan bidin bikirin. Weha
Berpirsiyar lesker Rus Lixotin dide binivsandin:
"Dury, nebba dadwery zordarya Pas bi lez bez
ve nebes ten bntengbna gist li nik Kurdan de, lbelj li
nik Asuryan j de date bigrkirin, yn ku wan bi avn
xwe ve didatin bidtin, ku serperestya Berpirsiyarn Kurd
ji bona wan beramber serperestya Pas Turk bi gelek ve
bi hsantir bastir ve dihate biderkevtin". Ev rastya han
j pir Rojnamevann Ewrop j dane bixuyankirin.
Di v pla han de di kurdistan de yekek ji
gewretirn sresan di bin Rberya Yezdansr Birazay
Bedirxan Beg de hate bivkevtin. V sresa han tevaya
heremn Botan Hekar bi ber xwe ve dane bixistin.
Yezdansr bi du hezar Servanan ve ber xwe ber bi bajar
Bedls ve date vekirin.
Bi alkarya mezin Xelkn cih bi hsan ve w
bajar date bivegirtin Qayimqam Al Beg hate bikustin.
Sres bi lez bezeke pir mezin ve hate biIirehkirin. Weha
Xelkn Kurd li heremn jr Wan Muksa de di bin
Rberya Tl Beg de xwe bi lesker Yezdansr ve date
bigihandin. Herwehaj Zaroyn Bedirxan Beg xwe bi
hzn mezin ve p ve dane vegihandin wan ew hzn
xwe beramber Serdar xwey Turk dane bikirin. Xelk j
jre di nava wan de j Filn Asur yarmet ji Suresvanan
re didane bipskeskirin. V sresa han nav cergn
Serdarn Turkan didane bilerizandin. Weha
Rojnamevann Rojnama "Kurir di Liyon" ji Istenbol dide
binivsandin: "Dewleta Osman xwe dide likarxistin; jiber
ku sres roj bi roj ve tte bixurttirkirin, ya ku d
vemirandina wna pir bi dijwar ve bte biderkevtin, ji
bona ku ew cihn Iireh ji xwe re nede biwergirtin herwe-
haj da ku Xelkn File li Ermnya Anadol de bi bin ala
xwe ve nede vexistin. Bi b berengaryeke bi tn ve hzn
Yezdansr, yn ku jimara wanan bi 30 hezar ve hate
vigihastin, heremn Kurd li jr Gola Wan tan Musil
de tevde dane vigirtin. Wan li bajar Musil de
karxaneyeke topan bi destn xwe ve dane vexistin. wan
Karmendn cihyn Serdar tevde dane biderkirin herwe-
haj prej Kurdnn Yezd j li Musil de pistgirtineke zor
jhat ji bona Yezdansr dane bipskeskirin. Mr
Yezdyan Hisn Be Lesker Turkan date bitarmarkirin,
y ku ew ji 5 hezar NeIer dihate bipkhatin. Herwehaj w
5 top ji Dujmin dane bisitandin bajar Srt j date
bivekirin.
Dewleta Turk beramber zneteke wisay pir
dijwar hate birkirin; jiber ku hzn wy bingehy serek
di anya Rus-Turk de dihatin birkirin. Beramber
Yezdansr di berIbarana sala 1855 de leskerek ji Begdad
hat di bin Rberya Kenan Pasa de dihate birawestandin,
y ku ew bi lez bez ve ji dorhla bajaran hatib
bikomkirin. Weha ev lesker han di ser ps de ligel
Kurdan de hate biletletqirkirin. Wisaj Xelkn Yunan
31
Erb j ji bona nava v sresa han hatin bibesdarkirin,
prej dildarya Ermenyan ji bona v sresa han pir bi
diyar ve dihate biderkevtin.
Di resmeha w sal de jimara Sresgran bi 60
hezar ve hate vigihastin. Wetov Lixotin dibje, ku Milet
bzarby ji dizya Karmendn Turk wan ew ji her cih
dane biderkirin wan ew didane bikustin. Weha ew dide
binivsandin: "... hin ji Berpirsiyarn Sinceq
Qayimqamyan dibjn, ku 16 Mirov hatine bikustin".
Yezdansr dixwest, ku ew yarmety ji Rusan bide
biwergirtin; jiber v yeka han j w ji bona pkanna
pwendyan ligel Serekn leskern Rus didate bikarkirin.
Pist ku Rusan Beyazd ji xwe re dane bivegirtin,
Yezdansr pnc car name ji bona Serekn lesker Rus
dane birkirin, ku w ji wan dida bidaxwazkirin, ku ew
jhatbnn seran ber bi jr ve bidin bigrkirin. W ji bona
biyekkirina hzn sres Rusan li nik bajar Bedls
dab bintkirin, da ku ew di pist re bi hev re ber bi Erzero-
m ve xwe bidin birkirin. Belam ev nameyn Yezdansr
bi cihn xwe ve nihatin vegihastin, jiber ku lesker Rusan
ji w herem hatib biderkevtin. Lixotin, y ku ew di w
dem de bi serek lesker Yervan ve dihate biderkevtin,
dide biderxistin, ku gerj Rbern lesker Rus j ji xwe re
ew nameyn han j bidana biwergirtin, d wanan j
nikarbana bi prabnn leskery giring ve bihata birabn;
jiber ku hzn Rus prabnn xwey lesker di zivistan
de dabn birawestandin.
Sures di resmeh avdar de bi gewretirn
Iirehbna xwe ve hate vigihastin ser lesker li nava
Ermnya rojava de hate bibelavbn. Weha Yezdansr ji
Pasay Wan bi dana bajr ve date bidaxwazkirin. Sres ji
v j btir bi gewretir Iirehtir ve dihate bikirin. Ew bi Er-
zerom Beyazd ve j hate vegihastin. Di v pla han
de Rberya lesker Turk hate binearkirin, ku ew besek
ji hzn xwey anya Rus-Turk dij Yezdansr bide
bikirin. Lbl di psya avdar de Mohemed Pasa Serek
lesker Turk, y ku w beramber Kurdan didate
biserkerin, dikarb li nzka gund Deryan de li rex bajar
Cezr de Sresvanan bide bisikenandin. Di v zneta han
de Konsul Ingiliz li bajar Musil de destdirjya nava
bynan date bikirin w bi karn pir jhat ve dikarb
hajbn di navbera jimarek ji Axn Kurdan Dewleta
Turk de bide bipkann. Weha yezdansr prabnn ser bi
near ve date birawestandin ew ligel mala xwe de li
keleha Qesra gely pir sengn ve li herema Cezr de hate
bipenabn. Di destpkirina ser meha cotan de Yezdansr
ji bona Serlesker Yervan careke din bi psneyarek diyar
nsankir ve date bipskeskirin, ku ew ber bi Ms ve
bte birkevtin ji wder de ew ber bi Bedls ve bte
birkevtin, jiber ku ew li wder de dikare xwe bi lesker
Rus ve bide bigihastin.
Yezdansr yarmetya avdr ji Kesek neda
biwergirtin; jibervj ve w hvya tu bi serkevtin ve
nema ji xwe re dida bidtin. W di bin kra Konsul
Ingiliz de giIt go ligel Dewleta Turk de date bikirin.
Pist ku bawerya w bi soz Konsul Ingiliz ve bi
wergirtina gotina nams ji w hate bikirin, ew ji Qesra
gel ji bona giIt gokirin ligel Turkan hate biderkevtin;
lbel ew bi b bext ve hate bigirtin ew bi lez pele ve
ji bona Istenbol hate birkirin.
Bi b rberkirina sres ji Rberya w ew bi lez
ve hate bijehvkevtin. Hzn Turk bi b xwnrijandineke
pir ve Kurdistan careke din ji xwe re date bijrdestkirin.
Metirsya w sres ji bona Turkiy weha bi gewre
33
ve dihate biderkevtin, ku Dewleta Turk pist wrankirina
w Nsaneke bi taybet ve date biderkirin. Herwehaj bi lez
bez ve careke din ew hzn li Kurdistan de ji bona ser
anya Rus hatin bivegerandin. Lbelj hevkarya ser rast
durust di navbera Rus Kurdan tan pist bi dawkirina
sresa Yezdansr bi xwe j ve hatib bimayn. Rberya
leskerya Turk bi saw ve li girdana pwendyn di
navbera Rus Biray Yezdansr Omer Axa de didane
bitemasekirin, y ku di nava Kurdan de pir bi berz ve l
dihate binrn binerxkirin; jiber ku w bi dehan hezar
Servann Kurd ji bona yarmetya lesker Rus dikarb
bida bipskeskirin, lbel hzn Rus ji bona kevtina
qlbna nava Ermnya Rojava xwe p nedabn bintkirin;
jiber ku keleha sengn Qars di psya wan de dihate
bidtin, tev ku Kurdn herema Qars j tu kelem li ser rya
livandina Rusan de nedidane bidann.
Serek mezin Qasim Xan, y ku w kreke pir
mezin li v herema han didate bikirin, pwendyn
dostany hems ligel Rusan de di rya Loris Milikov
didane biparastin. Bes bi tenha ve ketina Rusan ji bona
Qerim guhestina Qasim Xan bi eskere ve ji bona anya
Rus date birawestandin. V rawestandina han ji bal
Qasim Xan li nik Rbern lesker Rusan de cih lgman-
kirin nerazbn didate biderxistin. Tevlivj de Qasim
Xan bi h rengek ve bi Turkan ve nedida bibawerkirin.
Jibervj li ser hem bangn Serlesker Endoly Turk
Kerim Pasa werj ji bona bangn Waly Qars Sar Pasa
j ji bona hatina wy Qars ew nihate birazbn. Pir
Kurdn Hevalbendn Qasim Xan bi mehnn cudan ji
serbazkirin ji nava hzn Turki dihatin bibazdan.
Di dawya tebax de hzn Rus dor bern Qers
bi carek ve dane bigirtin. Loris Milikov hzn psmerge
ji Gurciya, Ermenyan, Kurdan yn din dane bipkann,
ji bona ku ew l ser karwann guhestinn xwarin
vexwarin de ji bona leskere Turk bidin bihrskirin. Kurd
bi xwgermbneke pir bi tn ve di nava wan hzan de
dihatin bibesdarkirin. Mldarya Kurdan di Pasetya Qars
de ji bona Rusan bi rengek bingeh ve li ser encamkirina
pwendyn bas de yn lesker Rus ligel Xelkn cih de
dihate biavakirin. Bes bi tenha ve lesker xwarin
vexwarin li Xelk beramber bi peran ve didane biwergir-
tin. Bi rxandina Qars di rbenda sala 1855 de prabnn
ser bi rengek bingeh ve di anya QeIqas de hate
bipaynkirin.
Cenga Qerim bi diyar ve drbnn kr di navbera
Xelkn Kurd Dewleta Turk de date bixuyankirin.
Evaya bi taybet ve di pla sresa Yezdansr de hate
bidyarkirin. Herwehaj prej bi xwe mldarya Kurday
mezin ve ji bona Rusan date bixuyankirin. Wisaj bdilya
Kurdan tan pist ceng j date bidirjkirin. Weha suresa
Kurd mezin di sala 1868 de hate bivkevtin. Tevger di
Wilayeta Diyarbekir de di nava Esirn Reskotan Kurdn
yezd de date bidestpkirin. Wehaj li herema Drsimy
iyay de j bi serhildan ve hate bidestpkirin. Pir sern
sengn giran di navbera Kurdan hzn Turk de di
Pasetya Ms de, di Pasetya Wan de di Pasetya
Erzerom de hatin bivkevtin. Li gora neyn
Moravyva de: "Encamkirina van seran Xelkn Pasetya
Beyazd didin bidiyarkirin, ku Kurd Yezd tbje ew
avdrya gihastina hzn Rus didin bikirin".
Rawestandina dujminatya Kurday beramber bi
Turkan ve herwehaj xebata wan rast durust ji bona
serxwebn pist cenga Qerim bi pir diyar ve li Drsim de
hate biberzbalakirin.
35
Tevgera Kurd di sst hestyn sedsal nozdehan de
Mjwa serjkirina Drsim di Syan de dide
bidestpkirin, gava ku lesker Resd Pasa pist hrsa Misr
ji bona serberjkirina Kurdistan hate bivegerandin. Di w
pl de Rber xebata Drsimyan di bin Rberya Sx
Hisn Beg de dihate bidtin, y ku ew bi Serek yek ji
Esrn pir bi xwedan desthilaty ve dihate biderkevtin.
Ber destpkirina cenga Qerim Dewleta Turk bi
pir hrsn leskery li dhevd de li ser Drsim de didate
bikirin, da ku ew dawya hzn xwe ji hrsn Kurdn
Drsimy ji nisk ve bikaribe bide biparastin. Weha
lesker Turky ji 15 hezar NeIer pkhat ji bona
serjkirina Drsim bi dirtyeke b hempa dilovan ve
ligel Xelkn b guneh de bi hrsa xwe ve date
bidestpkirin. Pir ji Xelkn Kurdistan bi bendkir ve mna
Bendan ew ji bona Istenbol didan birkirin, herwehaj
prej hzn Turk ligel Serekn Kurdan pir ryen dir
hov mna bi darvekirin ve, li qazoxistin de, sewitandina
bi sax ve, bi serdakirina neIt agir pvedan ve bi
gurandina bi sax ve didane bikirin, bel Turkan li wan
kesn weha de didane bikirin, yn ku wan ew bi bbext ve
dida bigirtin.
Al Beg Law Sx Hisn Beg nedikarb rxistina
liberxwedan bide bilidarxistin; jibervj ve w xwe ber bi
pas ve didate bikisandin, da ku ew lesker Turkan ber bi
cihn iyayn sext ve bide birakisandin da ku ew w di
pist re pere bi pere ve bide biqirkirin. Lbel hzn
Turk, yn ku ew di seran hatibn bimandkirin, xwe ji
Drsim dane bikisandin, da ku ew mebesta han bi carek
ve neyte bikirin. Weha bes bi tenha ve wan hin ji hzn
xwe li hin cihn navny sitratc de dane bihistin. Pist
derkevtina hzn Turkan Karmendn may ji Turkan bi lez
bez ve duar rev hatin bikirin. Weha bi v haway han
ve hem kar barn prabnn Turkan ber destpkirina
cenga Qerim di Drsim de, ya ku wan ew bi cihek navn
de ji bona li karxistina ceng de dij Imperatorya Rus
didane bidann, bi ketin ve hatin bidawkirin.
Pist cenga Qerim careke din Dewleta Sultan ji nuh
ve ji bona bi serjkirina Drsim ve date bidestpkirin.
Lbel hzn Turky mandby v carj tevaya Drsim
nikarbn ji xwe re bi jrdestn xwe ve bidana bikirin. Bes
bi tenha ve wan li wan cihan de dikarbn serperestya
xwe l bidin bicihkirin, yn ku ew ber di jrdestya wan
de dihatin bidtin.
Serdarya Turk hate bileberkevtin, ku ew bi hza
ekan ve Kurdn Drsim nikare bi serberjr ve bide
bikirin. Jibervj ve w siyaseta "Sekir dar" p date
bidestavtin bikarann, ya ku ew bi serkevtin ve btir
hate biderkevtin. Ji bona nimne Serdar Erzerom Samix
Pasa "dikarb Xelkn cih ji Kurdan bi du bendn
dijminn hev ve bide bikirin, yn ku her yek ji wan li nik
Dewlet de ji xwe re li pistgirtin diyaryan de dihatin
bigerandin".
Nexwesbn sextya ryan li Drsim de hrsn
Turkan ji bona serberjrkirin ber bi pir keleman ve
dihatin birkirin. Desthilanya Turkan ji bona hilanna wan
keleman ji ber xwe Xelk datin binearkirin, ku ew ryn
Diyarbekr tan Erzerom bidin bivekirin, yn ku ew di
Bolomor, Xozan, Mezgirt Palo re dihatin biderbasbn.
Samix Pasa ev bi mehne date bidann, ku Kurdn Drsim
hj carek ji caran j wan bs bacn xwe nedane bidan.
37
W date bisozdan: "d li kar Kurdan de di vekirina ryan
de nala dana bs bacn dereng l bte bitemasekirin,
yn ku ew divabn bihata bidan, herwehaj w bes bi
tenha ve bi pskeskirina s cemn nan ve di roj de ji bona
Karkern Drsim li xwe de date bidann". Weha Ierma-
nn Samix Pasa jiber liberxwedana bi jhat ve ji bal
Xelkn Kurd de bi carek ve nihatin biserkevtin. Pir ji
Began jiber selaIyn xwe ji bona desthilatya Turk jna
xwe dane bigorkirin. Weha Kurdn bzarby
Qayimqam Drsim Xolya Beg dane bikustin.
pwendyn noby di navbera Imperatorya Rus
Osman de, yn ku ew bi cenga Rus-Turk ve di saln
1877-1878 de hatin bidestpkirin, bi lez bez ve li ser
rewsa ramyar de li Drsim de datin bikrkirin. Weha hin
ji desthilatyn Begn Kurdan pwendyn xwe bi nehn
ve ligel Rusan de datin bidann. Gava ku Mensur Axa
Qayimqam Xozan bi kombna hzn Rus li Aleksen-
derpol de p hate bizann, w Wnerek xwey p bawerkir
ji bona Rbern lesker Rus ligel pskeskirina amadebna
karkirin de ligel wan de date birkirin, ku heger ew ber bi
Drsim ve btin birkevtin, d Mesayixn Kurdn ra
Al-Ilah bi ragiyandin ve p bidin bidestpkirin, ku serIi-
razkirina Kurdn Drsim bi yarmetya Rusan ve bi
Iermana Xwedanwendy ve tte biderkevtin.
Ligel destpkirina ceng desthilatya Turk hestya
oldary li nik Kurdan de di hem Wilayetn Rojhilat de
dixwest bide bigrkirin; lbel ev kar w tevde bi carek
ve bi bosay ve hate biyn. Herwehaj Kurdan li ser
daxwaza Turk de ji bona pskeskirina serbazkirin bi
beramberkirinn liberxwedan ve dane bivegerandin, Yn
ku ew bi serhildana ekdar ve hatin veguhestin. Weha di
rya ps de sala 1876 de Samix Pasa bi birskek ve hate
biagehdarkirin, ku Kurd li heremn Ms, Bedls Wan
de ne bes ten jimara daxwazkir ji Serbazan nadin
bipskeskirin, "herwehaj prej ew Serbazn Hilann j
nadin bipskeskirin, yn ku navn wan li xann
serbazkirin de hatine bitomarkirin". Sah Hisn Beg li
Kozincan de li ser dawxazn Samix Pasa de date
bibersivkirin, ku ew bi mercek ve amadebna xwe dide
biderxistin, ku d ew hzan bide bipskeskirin, heger bi
xwe ve Rberya wan bide bikirin. Weha Dewleta Sultan
bi near ve bi v merc han ve p hate birnistin. Lbel
Kurdn li jrdestya Sah Hisn Beg de helwestandina wna
bi bas ve nedane bipesinandin date bidazann: "Em
bacan nadin, em hzan nadin bipskeskirin; jiber ku em li
ser xwe de nabnin, ku em van tistan bidin bipskeskirin.
Heger ku ev cenga han ji bona liberxwedana welt be,
weha ji bona wna me alkarya Sultan nav. Em dikarin
welat xwe b yarmetya Sultan j bidin biparastin".
Destpkirina serhildan bi eskere ve li Drsim de
bi hoy hatina hzn Turk ji bona nava wna hate
biderkevtin, bi armanca ku ew bi carek ve liberxwedana
Xelkn wna bidin binabdkirin. Hza bingehy livandy
serhildan ji Cotkarn Drsim dihate bipkhatin ew
tevde bi carek j ve biekdarbn. Weha Prsehbender
Yawer Konsul Ingiliz Biloti dide bixeberdan, ku tevaya
"Esrn Drsim bi eskere ve serhildan dane bikirin, yn
ku serjimara wan bi nzka 30000 NeIer ve ttin
bederkevtin." Beramber Drsimyan lesker Turky arem
hate biserkevtin, herwehaj hin ji orduwn cih j tev li wan
de hatin bikirin. Ser li ser qotn yayn Tuik Xot
date bidestpkirin: jiber ku tevaya Xelkn revyay jiber
hzn Turk li wder de hatibn bikomkirin. Seran bi s
rojan ve date biajotin. Weha Kurdn Tuik ber xwe ber bi
39
Esrn Kurdn Dorhla xwe ve ji bona alkarya wan bte
bikirin. Lbel wan Esran j xwe di zneteke pir tesk de
didatin bidtin. Di van bhnn teng dujwar de Ermenyan
ji wan re yarmet dane bipskeskirin. Weha hzn
hevgirtyn yekkiryn Kurd Ermenyan Turk ber bi
herema Pak ve duar vegerandin dane bikirin. Yeke ji
Besdarn ser Tuik dide binivsandin: "Pist bi serkevtina
pnc rojan ve Sipah Osman hate bivegerandin, y ku w
carek din ji nuh ve bi hrsn tj date bidespkirin.
Turkan iyayn serbestkir bi topan ve bi rengek givast
ve dane bitopbarkirin, lbel di nava Servanan de h
ziyan nihate bipeydakirin. Ser 15. rojan date biajotin.
Herdu alya bi mrxas gernas ve didane biserkirin.
Lbel axa Turkan datin bidtin, ku ew bi agir ve nikarin
zora me bidin bibirin, ew bi hem prabnn divay ve ji
bona me b av nan bihlin hatin biprabn, da ku ew me
bi berdestkirin ve bidin binearkirin. Wehaj vj
alkarya Turkan neda bikirin".
Lbel pist cudabna br bawery kse ks di
nav Liberxwedanan de date bidestpkirin. Yek ji wan
digot: div em Tuik berdin xwe bi penay Xot-Tresip
bidin bikirin. Yekek din ji wan digot: ev rya han d me
bi sikandin ve bide bigihandin. Di encam daw de hinek
ji Liberxwedanan ji bona Xot-Trsip hatin biyn, pist
ku wan xeleka bi dorlgirtin ve dane bisikandin. Weha
Dewleta Turk kmbna hza Drsimyan ji xwe re date
bikskirin ew bi hrseke tund de hate biprabn, ku w
p Tuik date bivegirtin. Pist ketina keleh Kurdan bi
sern Psmergety ve dane bidestpkirin. Biloti ji
Terabzn di rya Ps de di sala 1878 de ji bona Markiz
Solsbr dide binivsandin: "... Bigir ber ar Ina Kurdan di
bin rberya Hekim Ahmed Pasa de hrseke sevy ji
niskve li ser perey ji orduwa psy lesker Arzencan
Turk de date bikirin, y ku ew ji s tan ar gurdanan
dihate bipkhatin, y ku jimara her yek ji wan btir 300
NeIer dihate biderkevtin. Ew hem hatin bidlkirin,
herwehaj Kurdan s topn iyay, jimareke mezin ji
ekan, ji teqemen xuraka lesker ji bona ser iyan dane
biveguhestin". Herwehaj w di pistrej de date
bidiyarkirin, b awan Kurd di tirasn Mrdn Bogaz de
xwe didane bibingehkirin wan derbasbna hzn Turk ji
bona nava welt didane bibergrkirin.
Di v dema han de Kurd Ermenyan ser xwey
tj di iyayn Xot-Trsip de didane bikirin. V mrxasya
qehremanya ne psbn hzn Turk ji bona ber bi ps ve bi
near rawestandin ve dane bikirin. em Menzur bi
snor cudabn ve di nava herdu alyn Servanan de
hatib bikirin.
Pist bi serketinn pir ji prabnn buhurandina
em jiber serkirina beman ji bal Kurd Ermenyan ve
Turk duar near rawestandina hrsn xwe hatin bikirin.
Weha hzn Turk ji bil li vir dera han de pve bi
serkevtina di hin hereman de nikarbn desthilatya xwey
bi carek ve li ser Drsim de bidin bivegirtin.
Yek ji rikn diyar nsana raperna Drsim de
Gelrbna wna bi xwe ve tte biderkevtin. Di ser de
tevaya Tudeyn Drsim ji Bik Mezin Prekan tevde
bi hev re tde dihatin bibesdarn.
Weha ger ku em v rastya han li ber avn xwe
de bidin bidann, ku cih Drsimy sitratc ew rola
bingehy giring ps di ceng de ligel Turkan p hatye
bidayn keItileIta Drsimey leheng her her guhpdana
tevaya Kurdan di devern din de ber bi xwe ve didate
bikisandin. Halo Merov dikare bide bigotin, ku v
41
serhildan raperna han giringbneke taybet ji xwe re
dab biwergirtin. Wisa Evser Ingiliz di Sipahay Turk
de Milingin bi eskere ve dide binivsandin: "ku iyayn
Drsim ji bona Netew Kurd bi keleheke pir sext ve ttin
biderkevtin". (R. 19, 150).
Wetov ev rastyn han j bi diyar ve didin
bieskerekirin, b ima Dewleta Turk ew hzn mezin ji
bona bi carek ve berbadkirina serhldana Drsimyan
didatin biraserkirin.
Rdann Drsim ber di dema destpkirina
cenga Turk-Rs de di saln 1877-1878 de hatin birdan.
Bi armanca nehistina belavbna serhildana Kurdan li
Drsim de ji bona tevaya Kurdistan de Dewleta Turk
hrseke lesker dij Esirn Kurdn nezalkir date
bidarxistin. Goryn v hrsa hany di bin Rberya
Waly Kurdistan de Ismal Pasa de li ser Kurdn here-
mn Ilkila, Ixankend, Botan, Cezr heremn din de bi
pir ve dihatin biderkevtin. Lbel encamn van prabnn
han bi carek ve bi serberjr armancn avdr ve dihatin
biderkevtin. Wer Ariyanov dide binivsandin: "Gewrn
Sxn Esrn Botan Hekar bes bi tenha ve avdrya
dema lesker didatin bikirin, da ku ew ji bona vezviran-
dina serxwebna xwey windakiry ber xwe ji bona ser
Turkn epel gur bidin biengkirin". (R. 50, 158).
Weha bi nobna pwendyan di navbera Turk
Rusan de hvya Kurdan bi alkarya Rusan ve ji bona wan
btir dihate bikirin. Herwehaj di w dem de bi xwe j ve
Rberya lesker li pis QeIqasya de bi nzkbna ceng ve
ligel Turkan de guhpdaneke mezintir bi Xelkn Kurd ve
li heremn snor de p didane bidan. Weha Balozvan Rus
li Turky de raportek di 23 irya pas de sala 1876 de
dayite birkirin, ku ew tde dide bigotin: "ku li ser
Rberya QaIqasya tte bidtin, ku ew dildarya Kurdan ji
xwe re bide biwergirtin ew ligel wan de div
pwendyn nehn bide bikirin, mna ku ew di cengn
y de dihatin bikirin. heger na, d Dewleta Turk
bikaribe wanan ber bi xwe ve bide birakisandin li ser
tepkn Ingilz de wan Kurdn Servan bi gij me ve bidin
bikarann". (R. 50, 86).
Bi rast j desthilatya Turk li heremn Kurdistan
de ji bona mldarkirina Serekn Kurdan xistina wan ji
bona nava sipah Turk bi hem kar baran ve hatin
birabn. Lbel encamn wan h bi carek ve bi giring
ve nihatin biderkevtin; jiber ku Kurdn wan hereman h
Serbaz ji bona Turkan nedidane bipskeskirin prej
jimara Revyan ji serbazy ber bi berzbn ve dihate
biyn. Da ku revn ji serbazy neyte bikirin, Rberya
Turk ji jsitendina hespn Kurdan ji wan veguhestina
wan ji bona peyedary date bibiryarkrin. (R. 17, 25, 485,
1234).
Weha prnistina Sx Hekary bi nav bang ve
Ubeydulah bi besdarbna xwe ve ji bona nava ceng dij
Rusya alkarya Turk bi kisandina hinek ji Esrn Kurdan
ve bi bal w ve date bilstin. Lbel rdann hat dane
bixuyankirin, ku ew gava ksperest, ya ku Sx hatib
biprabn, tev ku w j tan radeyek rabna bi Sres ve
di Kurdistan de date biderengxistin, ne bi beramber
Rusan ve nala gaveke dujminaty dihate biderkevtin,
herwehaj nej ew bi beramber Dewleta Sultan ve bi
gaveke mldary ve dihate biderkevtin.
Weha bi bas ve Cger Selteneta Osman Ingilistan
hate biliberkevtin, ya ku w hem gavn lihevhat ji bona
mayna asayis aramy li Kurdistan de hate biprabn.
Weha Balozvan Ingiliz pir car ji Dewleta Turk bi
43
derkirina Serekn Kurdn bidesthilat ve ji Kurdistan
didate bidaxwazkirin. Herwehaj di hemdem de j
Ingilzan ji bona rakisandina Serekn Kurdan bi bal xwe
ve di rya peyety de, nokery de, diyar sozan de
didatin bixebatkirin. Herwehaj ligelj de wanan ligel
Ermenyan yn din ji Geln Filan didane biyarkirin
wan her hvyeke rizgarkirin di nava cann wan de
didate bikustin. Weha Ingilzan ji bona peqandina katbna
kra Rusya di navbera Kurd Ermenyan de bi carek ve
bi her kar barek ve dihatin biprabn. Weha Ingilz di
rya Kurdan de, mna ku Rojnamevan Nivsvan Ermen
Rav dide binivsandin, bi bergirek pir xurt ve didatin
bidtin, yn ku ew dikarin di pskevtina Rusan de di desta
Furat tan Hindistan de btin birawestandin. (R. 300,
Jimar 167, Sala 188o).
Tevlivj de dek dolabn diplomasya Ingilz
bern daxwazkir hem ji xwe re dane bicann. Wehaj
desthilatyn Turk ligel psnihadn Ingilz de der bar bi
derkirina Serekn Kurdan ve ji Kurdistan bi b dil ve l
didane bitemasekirin; jiber ku ew dihatin bitirsandin, ku ev
prabnn sert han d alozyn nuh bidin bivxistin, tev
ku hj Turk hvya xwe bi karanna Kurdan ve ji bona
liberxwedana snorn xwey bakur-rojhilat rojhilat
nedab bibirn.
Weha Kurdan di dema bynn seran de pir barn
giran i ji alyn serbiser yanj bi pl ve ji bona
pskeskirina xurakn pwist ji bona hzn Turk didane
bihilgirtin. Ji van baran tevan j sengtir belavkirina
Serbazn Turkan li ser maln Kurdan de mayna wan li
wir de dihate biderkevtin. Lbel di prabnn cengn de
pir km ji Kurdan tde hatin bibesdarkirin. Di roja ps de
ji ceng Kurd li ber serekn xwe hatin birabn bi
destpkirina bhna ksa ps ve ew ligel ek
teqemenyn xwe de ji gorepana ser hatin bibazdan.
Wer bi xray ve Kurd ji sipah bi deste ve bi carek
ve xwe didatin bivedizandin. wisa ji bona nimne di 17
axlva sala 1877 de 1500 Merov ji bajar Beyaz de hatin
bi yn di r de 1000 Suwarn din j ji Kurdan ji
leskerek din tev li wan de hate bikirin. Weha di dema
dorgirtina keleha Beyazd de bes bi tenha ve li nik
Ubeydulah de ji 5000 Kurd 1443 kes hatin bimayn. V
rastya han Ubeydulah bi devjberdana dorgirtina keleh
vegerandina wna ve ji bona Bargr p date
binearkirin. Herwehaj pir caran j serkirina li tenista
Turkan de Kurdan xwe ji ber ji bona alyek din didane
bivedizandin; prej pir caran j wan ji Rusan didane
bidaxwazkirin, ku ew di nava sipah wan de btin
biwergirtin.
Biserkevtinn Rusan li nzka Qars, li Bayezd, li
Saxanloxa li Xinis-Kal de kreke pir giran li ser rews
zneta Kurdistany ramyar de datin bikirin. Weha
Sahbender -Konsul- ber li Erzerom de Ivanov xweser
pist ketina Qars dayite binivsandin: "Ez bibawerim, ku
Kurdistan bi krbn ve niha di surese de li karxistina
wna de dide biremankirin". Weha lihevhatina girday di
navbera Turk Rusya de di 31 rbenda sala 1877 de
psketina biserkevtina hzn Rus di qlbna heremn
rojhilat de ji Selteneta Osman de herwehaj di
Kurdistan j de hate birawestandin; jiber ku li w der de
di rastya rasty de hzn Rus tu liberxwedaneke wetov
nedane bidtin, jiber ku Xelkn cih bendawrya heriIandina
sitembarya Turkn ilk epel ji xwe re didane bih-
vkirin.
45
Tevgera Kurd di bin Rberya Ubeydulah de
Cenga Turk-Rus tengavya abr ramyar di
Selteneta Osman de date bigrkirin. Nemaze sern lesker
di anya rojhilat welt de bi rengek pir bed giran ve li ser
rewsa abr de di heremn rojhilat welt de dane
bikrikirin, cihn ku Kurd Ermen l dihatin bijyandin.
B dildar Gund, yn ku wan dikarbun bidana
bikarkirin, ji bona serbazkirina di nava sipah de dihatin
bikisandin. Herwehaj talankirina gundan ji bal hzn
rxist de btirkirina bacan j ji bona dagirtina xizna
dewlety valay pir Gund dil wan hate bimayn. Ligel
komkirina bacan j de zordar sitemkarya Karmendn
Turkan Zemndarn Kurdan ligel hevd de dihatin
bitengalkirin. Gava ku bac nedihatin bidayn, Dewleta ji
bona komkirina wan bi dar o ve hz didane birkirin. Pir
caran desthilatyn Dewlet ji Xelk dana bacan ji bona
sala dahat j didane bidaxwazkirin. Di pir heremn Kurd
j de Zemndarn cih j li gora kIa xwe de mezinbna
bacan didane binsankirin. V nsankirin komkirina
bacan bi dar zor ve pir diln Gundyan dane bihistin.
Weha birbna sala 1878 - 1880 tevaya abrya
heremn Kurd bi carek ve ji hz tuwan date bixistin.
Bi v reng han ve Rojnamevan Times -Tayms- di
avdara sala 1880 de dayite binivsandin: "Destana li
Diyarbekir Musil de pir gewre ve tte biderkevtin
tevaya xelk bi carek ve ji destikn jyan hatine
bibbeskirin". Weha bes bi tenha ve li Hekar de 10
hezar Merov ji birbn hatine bimirin. Herwehaj
Rojnama Misak dayite binivsandin: "Birbna her her
bi btir ve tte biderkevtin. Xelk di her cih de bi bhz
rewa ve ttin biderkevtin. Weha ew jiber birbn
nexwesy bi kelexn hestyn avt ve li ser kenarn
kolanan de ttin veguhestin. Her her ew li ser kolan
seqaman de axn nalnan didin biberzkirin qencyek ji
bona jyan neman didin bidaxwazkirin. Birbn
abrya veguhest nv veguhest li nik Kurdan de date
bitengalkirin. Bi hezaran ji Kurdan ve di rews zneteke
bhv de dihatin bijyandin; jibervj ve wan bern xwe
ber bi bakur ve, ber bi snor Rus ve dabn bivekirin, bi
hvya ku ew ji xwe re penayek yaxud letek nan ve li
Rusya de bidin biwergirtin. Bnvan didin binivsandin, ku
hem r rbar li dorhln iyay Ararat de bi Biriyn
Kurdan ve hatine bidagirtin. Pir ji wan li ser r banan de
ji birbn hatine bimirin.
Herwehaj birbn di saln 1877 - 1878 de
heremn Kurdistana iran j ber bi xwe ve dayite bivekirin.
Li ser encam zuhabna sal de di pist re j li ser
avrabn lehyn pir de birbneke pir gewre belake
pir mezin bi sern Xelk ve hate bikevtin. Li gora peyvn
Bnvanan de rews zneta Xelkn Kurdistana Iran bi h
awayek ve ligel rews zneta Xelkn heremn rojhilat ji
Selteneta Osman de nedihatin bicudakirin." Weha
hjbtir Misak pde dire ew dide binivsandin: "Wisa
birbn ji Xelk li hin cihan de aqil sewda date
biberdan. Wan nema bi Ierman, yasan qannan ve yaxud
bi pasevany j ve p didan biguhkirin. Wan lek bi lek ve
bi hezaran ve bi hev re hrs ser Embaran didane bikirin
genim ji wan didane biderxistin".
Ev destana gewre, ya ku ew bi sern Milet ve
hatib bikevtin, ji bona serhildaneke Kurdy nuh bi
palpdanek ve dihate biderkevtin. Weha Serkirdayetya
v serhildana han Sx Ubeydulah Nehr Serek Ra
47
Neqsebend didate bikirin, y ku kra wna her her di
nava Kurdan de di saln heIty dihate bibalkirin.
Pist cenga Turk - Rusy saln 1877 - 1878 Sx bi
eskere ve ji bona serhildan xwe dida bilikarxistin.
Herwehaj prej Erebn Wilayeta Begdad j amadebna
tevlbna xwe ligel Serhildan de dane biderxistin, heger
ku Kurd Musil bidin bivegirtin.
Bernameya Ubeydulah bi lezbna belavbna
serhildan ve bi armanca rizgarkirina tevaya rex rojhilat
ve ji Selteneta Osman ji nava pencn Dewleta Sultan
didate bipwistkirin. Weha li ser hza Sresgrn ekdar
de ji Esrn Megur Memes li Iran de di bin Rberya
Law Sx de vegirtina Rewanduz di pist re j vegirtina
Begdad hatib bidann, herwehaj li ser besek ji hzn
din de di bin Rberya Kur wy Bik Abdulqadir de
vegirtina Emady Musil hatib bidann ligel hzn
may de Ubeydulah bi xwe ve bajar Wan bide bivegirtin.
Dewleta Sultan, ya ku ew bi likarxistina serhildan
ve bi agehdar ve dihate biderkevtin, hin gav ji bona
bergirtina nerabna wna datin biavtin. Weha di payiza
sala 1879 Marsal Semih Pasa nala Serlesker Enedoly
arem hate binsankirin ew pir bi desthilatyan ve hate
birkirin. Ber ku ew ji bona nava prabnn ser bte
bikevtin, w hzn ji Erzerom, Erzcan, Musil,
Diyarbekr, Wan ji cihn din li dora Hekar de datin bi-
komkirin, da ku Xelkn wan cihan nikaribin xwe tev li
Sx Sresgr de bidin bikirin.
Jiber rewsa nuh hat nzkbna zivistan Sx
Ubeydulah bi destpkirina Serhildan ve neda bilezkirin.
Bi destpkirina sersala 1880 ve w wnern xwe ji bona
nik hem Serekn Kurdan dane birkirin ji bona
serhildana gist beramber Koledarn Turk Farisan w ji
bona wan date bibangkirin.
Li gora raport Sahbender Ingilizy Gist Apot de
li Erzerom de ku her roj ji 500 tan 1000 Merov ji bona
nik Ubeydulah dihatin. Apot di mjwa 8 axleva sala 1880
de dide binivsandin: "Ji bona tevan, yn ku ew di nava
Kesn Mry Faris Turk de ttin bidtin, Ubeydulah bi
dijbna bi carek ve ji wan re tte biderkevtin". Sx bi
xwe ve yanj yekek ji Zarokn wna li Serdann w de
didane bipsewazkirin.
V serhildana hany likarxist ji bona vxistin li
ser snorn Selteneta Osman Sahnsahya Iran de
sergj ji bona Ingilistan didate bipeydakirin. Weha
Ingilizan yek ji bastirn gav dij Kurdan ji bona parastina
snorn Turk - Iran nehistina derbasbna Kurdan di
nava wan re didatin bidtin. Ji bona v mebesta han j
Balozvann Ingiliz li Istenbol Tehran de ligel Sultan
Sah de dest bi giIt goy ve dane bikirin, herwehaj
Ingilzan li ser prabnn lesker de ligel yn dij Kurdn
sersnor de dane biaxivtin.
Di dawya gelawja sala 1880 de li Semdnan de
nala Kongireyek Serokn Kurdan hate bigirtin. Ew
Kongir han di mjwa Kurdan de bi Iirehtirn Kongire
dihate biderkevtin. Wner ji Sulmany, Amed,
Hewreman, Botan, iyay Sasn, Srt, Ms, Wan
ji Kurdistana Iran ji bona kongir hatibn binardin.
Herwehaj Serokn heremn dr j mna Siwas Amasya
j ji bona Kongire hatibn. Ubeydulah armanca bingeh ji
bona girtina Kongire di hevalbendtya Esrn Kurd
amadekirina sres de didate bidtin. Kongire di zneteke
bahoz de dihate bigirtin tde pir br baweryn tj
cudan dihatin biderkevtin. Hin ji Serokn xwe Iiros ji bona
desthilatyn Turkan di psya ps de pirsiyarya
49
hevalbendtya Esrn Kurdi beramber Ermenyan
Fileyn din didane bipskeskirin.
Ubeydulah bi xurt beramber van br baweryn
han ve hate birawestandin bi diyar ve armancn wan
kuj ji bona Kurdan di ayinde de date bieskerekirin. W
date bixuyankirin: "Hegerj tan niha Turkan pista Kurdan
dayite bigirtin, ev j bes bi tenha ve bi armanca danna
Kurdan bi beramber Filan ve li Enedol de dihate
biderkevtin. Belam heger ku Ermen li wder de btin
binabdkirin, d giringbna Kurdan bi xwe ve di avn
Dewleta Turk de bte bisikenandin". Ligelvj de w
hjbtir date bipvekirin, ku karek wisa d Dewletn
Ewrop gij bi Kurdan ve bide birakirin. Wehaj prej
Ubeydulah li ser pwistya pkanna Kurdistaneke
serbixwe de date biaxivtin: "Bese bnIirehbn mana me
nala Nesnvanan ji bona Olnenasn Turkan btin bimayn.
Div em btin birizgarkirin". Wna Dewleta Iran j li
rex Sultan de di nava Dujminn Kurdan de date bidann.
"Ev herdu Dewletn han li ber pskevtina me de ttin
birawestandin ew ber li ber me de didin bigirtin".
Di axa girtina Kongire de li ser bingeh
cudabnan di nava Serokn Kurdan de herwehaj nevya
hinan ji wanan bi rawestandin dij bi Sultan ve Ubeydulah
biryara daw ji bona guhertina pilana serhildan date
bidan. Weha pilana nuh li ser bingehn rastyn li guher
de hate bidann Sx ew di kombna giring de li Nehr de
date bipskeskirin.
Ubeydulah armanca nzk nihay Serhildan bi
rizgarkirina Kurdistana Iran ve date bidann; jiber ku
Dewleta Iran bigir tevaya hzn xwe ji bona berya
Turkumanyan dayite birkirin, da ku ew raperna
Turkumanyan bide biberbadkirin. Wina di v babet han
de date bigotin: "Hegerj ku guhpdana Fursan nebe-
ramber Turkumanan j bihate bidtin, div em ji wan
neytin bitirsandin; jiber ku d bi zor ve Iran bikaribe 100
hezar Serbaz bide bikomkirin, yn ku nvn wan ji
Zarokn me Kurdan ttin biderkevtin, yn ku Dewleta
Iran weha sitembary li wan de dide bikirin, ya ku ew ji
hza hilgirtina Merovan tte biderkevtin".
Weha li ser destn Kurdistana Iran pereyek ji
Ezerbcany dewlemend li gora pilana Sx Ubeydulah de
divab bi bingehek sereky abr ve ji bona serhildan
bihata biderkevtin. W date bigotin: "Jiber ku pereyek
Kurdistan bi Iran ve hatye bigirdan, bi ser ligel aly
qelstir de d em Birayn xwe bidin birizgarkirin d
em bi xwedan w welat dewlemend merd ve mna
Ezerbcan btin bikirin, d em bi xwedan kanyek ve
btin bikirin, ya ku ew nayte bimiiqandin, da ku em
ceng dij Dujmin xwey din Osmanyan bikaribin bidin
bivxistin".
Weha bi danna Ubeydulah ji bona v pilana han
ve pwendyn ne li ser hev de di navbera Selteneta
Osman Sahnsahya Iran di dema di pist cenga Rus-
Turk de bi taybet ve pevnn wan hergav li ser tuxb
de dihatin biderkevtin. Iran li Kongir Berlin de -1878
Cuma- ji Turky daxwazya herema Kuturay giring
sitratc dab bikirin. Sx xweser hate liberkevtin, ku d
Selteneta Osman di gava Serhildana Kurdan de h r li
ber wan de nede bigirtin, gava ku ew di nava snor Iran
re btin bibuhurandin. Nav deng Sx di nava Kurdn
Iran de pir xurt dihate biderkevtin; jiber ku piranya wan
ji Musulmann Sun dihatin biderkevtin.
Xweser pist bi dawhatina civn ve bi jhatbn
likarxistina Serhildan ve hate bidestpkirin ji bona
51
girawkirina ek Xelkn Nas ji bona Navnyn giring hatin
birkirin. Seyid Ebdul-Rehman ji bona Hoy, Seyid Sadiq
ji bona Selmas Sx Bedn ji bona Ormiy hatin
binardin. Bi jhatbneke pir bi diyar ve li Kurdistana
Iran de Hemze Axa Serok Esra Meguran p dihate
birabn. Weha Sahbender Rusy Gist li Tebrz de
dayite binivisandin: "Ku Kurdn Irany persan, yn ku
ew ji bal Serperestya Iran de hatine bidaxkirin, hem
gijbn hesteyn wan dujminayet beramber bi Iran ve
tte biderkevtin". Sahbender waha didate bipsbnkirin:
"ku d ew hem Sx bidin bihembzkirin d ew li w de
mna Dilsozek l bidin bitemasekirin d ew tevde bi
carek ve ji bona rex w btin biveguhestin".
Jhatbna Hemze Axa ji bona likarxistina
Serhildan de dilmayna Serdar Sablax -Mehebad
Cuma- LutiI Al Mrza date biderxistin. Pevna di
navbera wan de bi hoy destpkirina serhildana Esra
Mengur ve hate biderkevtin. Hemze Axa ber xwe ber bi
Sx Ubeydulah ve date bivekirin, da ku ew j yarmety
bide biwergirtin.
Ubeydulah bi prabna ceng ve di kewrnk de
di sala 1880 de date bidestpkirin. Pist ku serhildana
Mengur li Iran hate bivkevtin, li gora pilana danny
ber de divab li ser serhildan de bi s semtan ve bihata
bivkevtin: Li ser hza Kurdy yekem de di bin Rberya
Ebdul-Qadir Hemze Axa de girtina Sablax di pist re j
Tebrz hatib bidann, li ser hza duwem de di xak Iran
de li Mergever de di bin Rberya Mohemed Sadiq de
hatib bidann, divab ku ew jhatbnn hza yekem bide
bihsankirin ew bajar giring li ser snor de Ormiy
bide bivegirtin. Hza syem di bin Rberya Mohemed
Sed de li Biradost de hatib bipkhatin bi erk
bingehy v hza han de dihate biderkevtin, ku ew ligel
hza duwem de tevaya heremn rojavay Ormiy, Selmas
Hoy bide bibindestkirin. Rberya Gisty van herdu
hzan di nava destn Sx Ubeydulah de dihate biderkevtin.
Di roja duwem de Peln Hemze Axa yn Abdul-
Qadir ji bona herema Mergever hatin bigihastin, by ku
ew ji bal hzn sinory Iran de btin biberamberkirin. Li
wder de Serok Kurd cih Mohemed Axa ligel 500-600
Kurdan tev li wan de hate bikirin. Herwehaj Xelkn
herema Sino, yn ku wan ji bal desthilatya Iran de pir
azar didane bixuwarin, bi 400.Merovan ve ek dane
bihilgirtin ew j tev li serhildan de hatin bikirin.
Di 10 kewrnka sala 1880 de Suresvanan herema
Mengur bi destn xwe ve dane bixistin, herwehaj li
wder de Oelek ji Suwaran bi jimareke btir ji hezar
Kes ve tev li wan de hate bikirin. Di 15 kewrink de
Sures ji bona nava herema Lacan j hate bikevtin, ya ku
tde Esra Pran dihate bijyandin. "Esra ku ew bi
dilsoztirn Esr ve di nava Kurdan de ji bona br
bawerya yekitya Kurdan dihate biderkevtin". V Esra
han 2000 Peye 1000 Suwar ji bona serhildan date
bipskeskirin.
Bi lez bez ve Serhildan tevaya heremn Kurd li
Iran de date bivegirtin. Serhildanvan Peln ekdar didane
birxistin, da ku ew tev li hzn Ebdul-Qadir de yaxud tev
li hzn Ubeydulah de btin bikirin. Hzn tuxby
Farisy km bi b liberxwedan ve ber pas xwe didane
bitexkirin.
Di nv kewrnk de Kurdan tevaya heremn
Lacan Serdest ji bona nava destn xwe dane bixistin.
Weha Sresgrn Kurd, yn ku ew li ser ksn Tudeyn
Serhildanvan de roj bi roj ve hza wan dihate
53
biberztirnkirin, metirsyeke rast durust ji bona nava dil
Dewleta Iran de date bixistin. We Bnvanek Faris dide
binivisandin: "Niha nebes ten dij Iran 20000 Kurd
hatine birapern, lbelj tevaya Xelkn Kurdistan bi
carek ve dij Iran li ser lingn xwe de hatine birabn".
Sresgran xwe bi lez pele ve bi gewretirn
bajar Kurdistana Iran Sablax -Mehebad- ve dane
bigihandin. Weha gava ku LutuI Al Mirza evaya date
bidtin, ku tevaya Xelkn bajr bi carek ve li sures de
didin bipistgirtin, wax ew ligel Sresgran de bi giIt
bjkirin ve hate bikevtin Suresgran r p dane bidan,
ku ew ligel Zar Zn xwe de bi Peyn xwe j ve pist
dann histina ekan bi maln xwe ve ji bajr dikarin
bidin bibarkirin. Di pist re by berdana guleyek bi tena
xwe ve j Kurd ji bona nava bajr hatin bikevtin.
Vesartina biserkevtinn gewrey Rapernvanan
dihate bidtin, mna ku Peyanr Times -Tayms- dayite
binivsandin: "ku Xelkn welt ji kurdan, yn ku ew ji bal
Dewlet de bi sitemkary ve dihatin bistirandin,
Ubeydulah nala Rizgarvanek dilsoz l psewaz didane
bikirin. Di axa seran de ligel Peln snor Iran de di
piranya caran de Evser Serbazn Kurdan, yn ku wan di
nava Sipah Iran de didane biserbazkirin, xwe ji bona
aly Kurdan didane biguhestin".
Pist li berxwedaneke sivik de Kurdan bajarn
Minduab, Milikyan,Meraxe datin bigirtin ew bi serkevt
ve ber bi Tebrz ve dihatin biuyn. Derkevtina Kurdan ji
nisk ve li nzka Tebrz de tirs alozyeke mezin ji nava
diln Xelk hate bikevtin. Xelkn Bajr dest bi ekkirina
xwe ve dane bikirin wan senger eper dane
bidurustkirin.
Sx Ebdul-Qadir di dema pskevtina lesker
serhildan de ji bona girawkirin parastina jna Xelkn
xwe Sipart maln wan bi hem gavn pwist ve hate
prabn. Herwehaj prej w bi taybet ve jn maln
Nesnvann Rus datin biparastin.
Ji bona serperestkirin parastina sraz qann
yasan li heremn vegirt de Ebdul-Qadir Fermandar Ji
Hozanan dane binsankirin pist vegirtina sablax
Serdaryeke Dem ji bona Kurdistan hate bipkhatin.
Weha ev kar han bi prabnek ve ji bona danna
Serdaryn din ji bona bi prabna kar barn li rast de
dihate biderkevtin. Belam Serdarya Kurd bi bsnor ve pir
bi lawaz ve dihate biderkevtin biderkevtina wna bi
derkevtineke vebuhurand ve dihate vedtin.
Lbel rews znet li herema Ormiy de bi
yekcar ve bi cudanbn ve dihate biderkevtin. Li wir de
deshilatyn Iran bi alkarya Hengecyn -Regiment-
leskeryn cih ve dikarbn liberxwedana bi kr ve ji bona
Ormy bidin birxistin. Jiber giringbna gewrebna cih
sitratcy bajr Ubeydulah bi her giranyek ve ji bona
wergirtina wna didate bikarkirin. Di v pla noy han de
di rojavay welt de Dewleta Iran bi prabnn pwist ve
ji bona nabdkirina bizava Kurd hate birabn. Weha bi
Iermana xweser ji Sah ve komek ji hzn Iran di bin
rberya Ismet Al-Sultan de ji Tebrz hate birkevtin
koma Duwem di bin Sermiyandarya Evsern Siwsr de
di bin Rberya Hemze Mrza Hemse Al-Dilob de ligel
Evsern Ewrop ji Tehran de ji bona Hemedan
Kermensah hatin birkevtin. Koma syem di bin Rberya
Teymur Pasa de ji bajar Hoy hate birkevtin. Komek ji
leskery din ji Hemedan Erdebl hate bipkhatin.
Di dema ku Iran xwe ji bona ldana serhildana
Kurdan de didate bilikarxistin, hzn Kurdy Sresgr
55
hrsn xwe li ser Tebrz de didane bikmkirin ew bi
talankirina heremn Ezerbcany zengn ve hatibn
bikeItin. Pir ji Kurdan, yn ku wan xwe ji ber reva ji ber
birbn bi serhildan ve dabn bigihandin, pist ku avn
wan ji talankrin hatin bitrkirin, dev ji serbazxann
Sresgeran dane biberdan. ew ji bona nava maln xwe
hatin bivegerandin.
Weha Sah Iran rews zneta kar baran li
Kurdistan de tan w snor bi saw ve didate bidtin, ku w
xwe hj ligel likarxistina hzn Faris de didate bidtin.
Prej w ber xwe ji bona Rusya Ingilistan date
bivekirin ji wan date bidaxwazkirin, ku ew Dewleta
Turk ji bona wergirtina prabnn nabdkirina Kurdan ji
pas ve bidin bidilkirin.
Dewleta Sah hzn xwey Suwary halany
taybet, yn ku ew bes di dema ceng de dihatin
bibangkirin, ji v mebesta han j hatin bidaxwazkirin.
Nzka 20000 Suwar ji Kiradaxyan Sahniyan hatin
bikomkirin biekkirin. Van Suwarn han roleke pir
mezin di nabdkirina serhildana Kurd de datin bilztin.
Weha wan bi karn xwey dir hov ve tirs lerz di nava
tevaya Xelkn Kurdistan de dane belavkirin. Ji bona
ldana serhildana Kurdan Dewleta Sah Xan Mekiyan
Teymur Pasa date binsankirin. Hatina Teymur Pasay bi
lez ve ber bi Ormiy ve nehistina bajar dorlgirt ji bal
Kurd de bte biberdestkirin. Ubeydulah Mohemed Sadiq
bi leskerek 2000 Servanan ve dij Teymur Pasa date
binardin. Belam Teymur Pasa dikarb xwe ji cewsne
bide bidrkirin ew xwe ji rex din de nzk bajr bide
bikirin. W Kurd di lihevxistina nzk Pilawe de dane
bibezandin. Di pist re j Sx xwe ber bi Cinis-Kal ve date
bikisandin, lbel Teymur Pasa bi d ve hate bikevtin w
rya xwe de Xelkn b guneh li dora Ormiy de dane
bitalankirin.
Weha rewseke nebar ji bona Kurdan hate
bipkhatin, yn ku wan bern xwe ber bi Sablax (-
Mehebad-, Cuma) Tebrz ve dabn bivedan. Weha ji
Bbextya Serokn Kurdan, yn ku wan serhildan dane
biIirotin, herwehaj jiber kmbna hzn Liberxwedanan
di encam derna besek ji Kurdan ji nava wan de
Ubeydulah Hemze Axa bi vegerandina ber bi pas ve
hatin binearkirin. Di v axa han de hzn Iran bi lez
bez ve dihatin
bipsvekevtin, yn ku wan di nava erdn Kurdan de
liberxwedaneke nuh li ber xwe de nedidane bidtin.
Hzn Iran di rya xwe de gund bajarn Kurdan
didatin bistandin bitalankirin. Bik Mezinn
Kurdan bi b cudabn ve didane bikustin bigurandin. Ji
v kustin gurandina han ne temen nej besdarbn
yanj nebesdarbna serhildan didate bikrkirin. Ostandar
-Parzgr- Miyandun Excete Mrza Ebdul-Qasim snd
peyman didate bixwarin, ku ew d ser her Kurdek bide
biIirandin, y ku ew ji bona nava destn w bte bikevtin.
Ji bona dirbn hovbna Ostandar ji bal desthilatyn
Tebrz de navtdan jre dihate bidayn.
Li gora neyn rojnameya Turk Dem de Dewleta
Iran date bizann, ku her yek ser Kurdek bide biann,
d ew 4 Lran ji xwe re bide biwergirtin. Hzn Iran bi
dirbn ve bi b mehreban ve Xelkn Kurd didane
bikustin xwn di heremn Kurd de didane birijandin
ew bern xwe ber bi Sablax -Mehebad- ve didin
bivekirin.
Di 8 irya pas de hzn Tehran ligel hezn
Bnabe de di bin rberya Itimad Al-Sultan de li nzka
57
Sablax -Mehebad- de bi hev ve hatin bigihastin di pist
re ew bi du Biran ve ji hev hatin bicudakirin. Yek ji wan
Biran li Sablax de hate bimayn Bira din ber bi Ormiy
ve xwe date bikisandin. Bi nzkbna hzn Iran ve ber bi
Sablax ve Xelkn wy Kurd, yen ku wan bi carek ve
pista serhildan didatin bigirtin, ji bona sern iyan hatin
biderkevtin.
Abdul-Qadir, Hemze Axa yn din ji Serokn
Kurdan xwe ber bi herema Mergever de dane
bivegerandin. 4 leskern Peyade 1500 Suwar ligel 4
Topan de bi pey wan ve hatin bikevtin. Di bin givastina
hzn Faris de Serpvann Kurdan di irya pasi de di
snor Selteneta Osman de hatin bibuhurandin. Iran ji
Dewleta Sultan date bidaxwazkirin, ku ew Serokn Kurd
bide bigirtin wan ji bona Iran bide biberdestkirin. Ev
daxwaza han ji bal Ingilistan Siwd de l hate
bipistgirtin.
Wehaj Balozvan Ingiliz li Istenbol de Goshin li
ser Dewleta Turk date bimerckirin, ku "ew div
Ubeydulah bide bisizakirin yanj w ji bona Iran bide
biberdestkirin".
Pist end ji Brxistinn li dhevd de ji rexn
Dewletn Navckirin hzn Sultan bi end gavan ve ji
bona girtina Ubeydulah hatin birabn, nemaze pist ku ji
wan re bi eskere ve hate bixuyankirin, ku Sx xwe ji
remana ji nuh ve careke din vxistina serhildan nade
bidrkirin, herwehaj ew ji bona v nta han j ek
niyazmendyn lesker ji xwe re dide bikomkirin.
Weha ji bona Ubeydulah bi zimanek pir zinhar ve
agehdar hate bipskeskirin, ku ew div ligel Wnern
Dewleta Turk de ji bona giIt bjkirin bide
bipwendkirin. Bi v reng ve Sulman Pasa bi jrbna
xwe ve Sx di bin avdry de ber bi Istenbol ve date
bibirin weha ew li wder de nala Dl Rzlgirt hate
bijyandin.
Weha bi v reng han ve ev serhildana Kurday
mezin hate bidawkirin. Lbel Hemze Axa Serok Esra
Mengor bi dirj ve beramber desthilatyn Iran date
biserkirin. Hjbtir bi serdej ve di dawya sala 1880 de
Esra Sikaky mezin Esrn din j beramber bi Iran ve
bi serhildan ve dane bidestpkirin; lbel desthilatyn
Iran bi lez bez ve dikarbn van serhildann han bide
binabdkirin.
Li vir de ev wergerandina han hate bidawkirin; jiber

cudabna li ser maIey apkirina Duwem wergerandina
wy Kurmanc di navbera min Mizgn de hate
biderkevtin. Mizgn ev Nivsta han ji ziman Rus ji bona
ziman Ereb der bi der ve divab bida biwergerandin
min j divab ew ji bona Kurmanc bida biwergerandin.
Tev ku ew cudabna han li ser merc jor de bi parastina
maIey apkirina duwem ve hate biarekirin, ev wergeran-
dina han him ji bal min himj ji bal Mizgn de hate bira-
westandin.
Ez hvdarm, ku d ez rojek tevaya v nivsta
hany pir bi nerx ve bidim biwergerandin.
Dr. M. S. Cuma

Tevgera Kurd

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tevgera Kurd

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Tevgera Kurd di serdema

Li vir de ev wergerandina han hate bidawkirin; jiber

You might also like