Maymundan nsana Geite Emein Rol

Friedrich Engels
Engels tarafndan 1876'da yazlmtr lk kez Die Neue Zeit, Bd. 2, no 44, 1895-96'da yaymlanmtr [Trkesi, Marks-Engels, Seme Yaptlar, Cilt: III, s: 80-93, Sol Yaynlar, Aralk 1979, Birinci Bask]

[45]

EKONOM politikiler, emek btn zenginliklerin kaynadr, der. Gerekten de bir kaynaktrki bu kaynak, hemen hemen doadan salad materyali, zenginlie evirir. Ama bundan da sonsuz denecek kadar fazla bir eydir. O, insann tm varlnn balca temel kouludur ve belirli bir anlamda, bu yle bir ldedir ki, emek, insan bizzat yaratt diyebiliriz. Yzbinlerce yl nce, jeologlarn dnya tarihinin nc zaman dnemi dedikleri, henz kesinlikle saptanamayan bir dnemi srasnda, belki de onun sonlarna doru, dnyann scak blgesinde muhtemelen imdi Hint Okyanusunun dibine batm geni bir kta zerinde insans (anthropoid ) maymunlarn son derece gelimi bir rk yayordu. Darwin, atalarmz olmas gereken bu maymunlarn
(sayfa 80)

yaklak bir betimlemesini bize vermitir.

Bunlarn bedeni tamamen kllarla rtlyd, sakallar ve sivri kulaklar vard ve aalar zerinde sr halinde yayorlard.

[46]

Trmanma, ellere ve ayaklara farkl ilevler kazandrmaktadr ve yaam tarzlar yerde hareket etmelerini gerektirdiinde, bu maymunlar, yrrken ellerini kullanma alkanln yava yava brakmaya, dik biimde bir yry kazanmaya baladlar. Bylece, maymundan insana geite kesin adm atlm
oldu.

Bugn yaayan btn insans maymunlar dik olarak ayakta durabilirler ve yalnzca iki ayak zerinde hareket edebilirler; ama bunu, yalnz zorunlu hallerde ve pek beceriksizce yaparlar. Doal yryleri yar diktir ve yrmek iin ellerini de kullanrlar ou, bkk parmaklarnn orta kemiklerini yere dayar ve sakat bir kimsenin koltuk denekleriyle yry gibi, bacaklar bkk olarak bedenlerini uzun kollar arasnda sallandrrlar. Genel olarak, biz,

bugn bile, maymunlarda, drt ayak zerinde yrmeden iki ayak zerinde yrmeye geiin btn evrelerini gzleyebiliyoruz. Ama iki ayak zerinde yrme, onlarda, hibir zaman geici bir nlemden teye gitmemitir. Eer kll atalarmzda dik yrme, nce kural ve daha sonra da zaman gelince bir gereklilik haline geldiyse, herhalde, bu arada, teki ok farkl ilevlerin ellere aktarlm olmas zorunluluk olmutur. Zaten maymunlarda, el ve ayaklarn kullanl yollarnda baz farkllklar vardr. Daha nce belirttiimiz gibi, trmanmak iin, el, ayaktan baka bir biimde kullanlr. Daha aa memeli hayvanlarn n penelerini kullandklar gibi, el, artk, zellikle besin tutmaya ve devirmeye yardm eder. Birok maymun, aalarda yuva ve hatta, empanze gibi, kt havadan korunmak iin dallarn arasnda at yapmakta ellerini kullanrlar. El ile, dmanlarna kar korunmak iin sopalar yakalar, ya da meyveleri ve talar dmanlarna frlatrlar. Yakalandklarnda insanlardan kopya ettikleri birok basit hareketler iin ellerini kullanrlar. Ama insana en ok benzeyen maymunlarn bile gelimemi eli ile yzbinlerce yllk emek yoluyla son derece gelimi insan eli arasndaki farkn ne kadar byk olduu burada anlalr. Kemiklerin ve
(sayfa 81)

kaslarn

says ve genel yaps, ikisinde de ayndr; ama en ilkel yabanln eli, hibir maymunun elinin taklit edemeyecei yzlerce i yapar. Hibir maymun eli, ta ban en kabasn bile imal edememitir. Atalarmzn, binlerce yllk srede, maymundan insana gei dneminde, ellerini yava yava uyarlamay rendikleri ilk hareketler, ancak en basit ilemler olabilirdi. En ilkel yabanllar, hatta ayn zamanda ziksel bir gerileme gstererek daha ok hayvana benzer bir duruma dnenler bile, bu gei dnemi yaratklarndan ok daha stndr. lk akmak ta insan eliyle bak haline getirilinceye kadar, yle dnemlerden geilmitir ki, bizce bilinen tarihsel dnem, onunla karlatrlnca nemsiz grnr. Ama asl adm atlmt, el, serbest hale gelmiti ve artk durmadan yeni beceriler kazanabilirdi. Bylece kazanlan daha byk esneklik (souplesse ) kuaktan kuaa geiyor ve artyordu. O halde el, yalnzca emein organ deildir, emein rndr de. Ancak emein, gittike yeni ilemlere uygulanmasyla, gelitirilmi kaslarn, eklemlerin ve, daha uzun aralklarla, kemiklerin kaltsal yoldan gemesi, bu kaltsal inceliin, yeni, giderek daha karmak duruma gelmi ilemlere, giderek yenilenen biimde uygulanmas, insan elini, Rafael'in tablolarn, Thorwaldsen'in heykellerini, Paganini'nin mziini yaratabilecek bu yksek yetkinlik dzeyine kadar getirmitir. Ama el, tek bana deildi. O, son derece karmak bir organizma btnnn yelerinden yalnzca biriydi. Ve el iin yararl ey, hizmet ettii btn

beden iin de yararldrhem de iki yoldan. Birincisi, beden, Darwin'in karlkl-gelime yasas diye adlandrd yasadan yararland. Bu yasaya gre, bir organik varln ayr ksmlarnn belirli biimleri, grnte onlarla bants olmayan br ksmlarn belirli biimleriyle her zaman bantldr. Bylece, ekirdeksiz alyuvar hcrelerine sahip ve kafann iki eklemle (kondil) birinci omura baland hayvanlarn istisnasz hepsinde, yavrular emzirmek iin st bezleri vardr. Bunun gibi, memeli hayvanlardaki ifttrnaklar, kural olarak, gevi getirmeyi salayan krkbayr ile bantldr. Belirli biimlerdeki deimeler,
(sayfa 82)

aradaki banty ak-

layabilecek durumda olmamamza karn, teki beden ksmlarnn biiminde de deimelere neden olur. Gzleri mavi olan tamamen beyaz kediler, her zaman, ya da hemen her zaman sardr. nsan elinin gittike yetkinlemesi ve buna paralel olarak ayan dik yrye uyarlanmas, hi kukusuz byle bir karlkl-gelime yoluyla organizmann teki ksmlar zerinde de etkisini gstermitir. Bu etki ise, burada bu olguyu genel terimleriyle belirtmekten te bir ey yapmamz salayacak kadar henz yeterince incelenmemitir. Elin gelimesinin, dolaysz, gzle grlebilir biimde organizmann dier ksmlarna yapt etki ok daha nemlidir. Daha nce belirttiimiz gibi, bizim maymunsu atalarmz sr halindeydiler; btn hayvanlarn en toplumsal olan insann, toplumsal olmayan atadan tremi olmas elbette olanakl deildir. Doa zerindeki egemenlik, elin gelimesiyle, emek ile balad ve her yeni ilerleme de, insanolunun ufkunu geniletti. nsan, doal nesnelerde, srekli olarak, yeni, o gne kadar bilinmeyen zellikler kefediyordu. te yandan emein gelimesi, karlkl dayanma, ortaklaa faaliyet hallerini oaltma, ve bu ortaklaa faaliyetin her birey iin salad yararn bilincine varma yoluyla toplum yelerinin birbirine gittike yaklamasna zorunlu olarak yardm ediyordu. Ksacas, oluum geiren insanlar, birbirlerine
syleyecek bir eylerinin bulunduu noktaya eritiler. Gereksinme kendine bir

organ yaratt: maymunun gelimemi grtla, durmadan daha gelimi modlasyon elde etmek iin yaplan modlasyon yoluyla yava ama salam biimde deiti ve az organlar, yava yava birbiri ardndan dnce ifade eden sesler karmay rendi. Hayvanlarla bir karlatrma, dilin kaynann, emek srecinden ve emek sreci ile birlikte doduu aklamasnn, tek doru aklama olduunu gsterir. En gelimi hayvanlarn bile birbirlerine iletmek gereksinmesini duyduklar pek az ey bile, dnce ifade eden konumay gerektirmez. Doal ortamda hibir hayvan, konumamay ya da insan dilini anlamamay bir eksiklik olarak duymaz. Ama hayvan, insanlar tarafndan evcilletirilirse, durum ok deiir. Kpek ve at, insanlarla olan ilikilerinde dnce ifade eden
(sayfa 83)

konumaya kar yle bir kulak gelitirmilerdir ki, kavray ereveleri iinde her dili kolayca anlamay renirler. Ayrca eskiden kendilerine yabanc olan, insana ballk, minnettarlk vb. gibi duygular kazanma yetenei edinmilerdir. Byle hayvanlarla fazla ilikisi olan herkes, birok hallerde konuamamalarn onlarn imdi ne yazk ki belli bir ynde ok gelimi ses organlarnn artk ortadan kaldramayaca bir eksiklik olarak hissettiini kabul etmekten kanamaz. Ama organn bulunduu yerde, belirli snrlar erevesinde bu yeteneksizlik bile ortadan kalkabilir. Kularn az organlar insanlarn az organlarndan alabildiine farkl olduu halde, konumay renen tek hayvan kutur. En irkin sesli ku olan papaan, en iyi konuur. Onun konutuu eyi anlamadn sylememeli. Salt konuma ve insanlarla birarada bulunma zevkinden dolay btn szck hazinesini saatlerce konutuu ve yineledii dorudur. Ama, kavray erevesinde sylediklerini anlamasn da renebilir. Papaana, anlamndan bir ey kavrayabilecei kfr szckleri retin (scak lkelerden dnen denizcilerin en ok holand eylerden biri); onu kzdrn ve kfr szlerini Berlinli bir seyyar sebze satcs kadar doru deerlendirmeyi bildiini hemen greceksiniz. ekerleme dilenirken de ayn eyi yapar. nce emek, sonra onunla birlikte dilbir maymunun beynini etkileyen en nemli iki drt bunlardr ve bu etki altnda maymun beyni, btn benzerliine karn ok daha byk ve ok daha yetkin bir insan beynine doru gelimitir. Ama beynin gelimesiyle, onun en yakn aralarnn, duyu organlarnn gelimesi yanyana gitmitir. Dilin srekli gelimesi iinde iitme organnn ayn lde incelmesi zorunlu olarak nasl yanyana gitmise, bir btn olarak beynin gelimesine paralel olarak da, btn duyular gelimitir. Kartal, insandan ok daha uza grr, ama insann gz, eylerde, kartaln gznden ok daha fazlasn grr. Kpein burnu insana gre ok daha keskindir, ama insan iin deiik eyleri ayrmaya yarayan kokularn yzde-birini bile ayrdedemez. Ve maymunun en kaba ilk biimiyle bile sahip olmad dokunma duyusu, ancak bizzat insan elinin geliimi ile birlikte, emek aracl ile gelimitir.
(sayfa 84)

Beynin ve ona elik eden duyularnn gelimesinin, gittike durulaan bilincin, soyutlama ve sonu karma yeteneinin, emek ve dil zerindeki tepkisi, hem emee, hem de konumaya daha ok gelime iin durmadan yenilenen bir drt verdi. Bu gelime sonunda insan, maymundan ayrlnca, biti noktasna gelmedi, deiik zamanlarda, deiik insan topluluklarnda, derecesi ve yn deierek, hatta orada burada yerel ya da geici bir gerilemeyle kesintiye urayarak, tm olarak byk ilerlemeler gsterdi. Oluumunu tamamlam insann ortaya k ile birlikte sahneye kan yeni bir unsur, yani toplum, bu geliimi hem gl bir ekilde hzlandrd ve hem de bu geliime daha kesin

bir yn verdi. Kukusuz, aaca trmanan maymunlar topluluundan bir insan toplumu meydana gelinceye kadar dnya tarihi iinde insan yaamnn bir saniyesine edeer  yzbinlerce yl geti. Ama sonunda bu da oldu. Maymun srs ile insan toplumu arasnda karakteristik ayrm olarak gene ne buluruz? Emek. Maymun srs cora durumun ya da komu srlerin direncinin ona tand beslenme blgesinde otlanmakla yetiniyordu, yeni bir yemlenme alan elde etmek iin yrylere ve savamlara giriiyordu ama, yemlenme blgesinde doann saladndan, farkna varmadan kendi dkntleriyle gbreledii topran verdiinden fazlasn elde edecek durumda deildi. Btn beslenme blgeleri dolunca, maymun nfusunda art da olamazd. Olsa olsa hayvanlarn says ayn kalabilirdi. Ancak btn hayvanlar, son derece fazla yiyecek maddesi israf ederler. Bunun yansra yetimekte olan bir yiyecek maddesini, liz halindeyken ldrrler. Kurt, avcnn tersine, ertesi yl ona yavrular verecek olan dii geyii esirgemez. Yunanistan'da taze allar bymeden kemiren keiler, lkenin dalarn kelletirmitir. Hayvanlarn bu yama ekonomisi, kanlarnn farkl bir kimyasal bileim edinmesi sayesinde onlar allagelmi besinden bakasna uymaya zorlayarak,
(sayfa 85)

trlerin

yava yava deimesinde nemli bir rol oynar ve uyum gsterememi trler yok olup giderlerken, tm ziksel yap giderek deiir. Atalarmzn maymundan insana geiine, bu yama ekonomisinin gl bir biimde katkda bulunduundan kuku duyulamaz. Zeka ve uyarlanabilirlik yetisi bakmndan teki rklardan ok ilerde olan bir maymun rknda yama ekonomisi, yiyecek bitkilerinin saysnn srekli olarak oalmasna ve bu bitkilerin yenebilecek ksmlarnn tketilmesine yol am olmaldr. Ksacas yiyecekler giderek eitlenmi ve bununla birlikte maymundan insana geiin kimyasal nclleri olan ve bedene giren maddeler de eitlenmitir. Ama btn bunlar, szcn gerek anlamyla emek deildi henz. Emek, alet meydana getirmekle balar. Bulabildiimiz en eski aletler nelerdir? Tarih-ncesi insanlarn kefedilmi kalntlarna ve imdiki en ilkel insanlarn ve en eski tarih alarndaki insanlarn yaay biimine gre en eski olan aletler nelerdir? Bunlar, avclk ve balklk aletleridir; birinciler ayn zamanda silah yerine geerler. Avlanma ve balklk ise, salt bitkiyle beslenmeden, etin de birlikte yenmesine geii ngrr. Ve bu, maymunlarn insana gei srecinde bir baka nemli admdr. Et yemek, organizmann metabolizma iin gerektirdii en nemli maddelerin hemen hazr bir durumda bulunmasn da salyordu; ayn zamanda, sindirim iin gerekli sreyi ksaltarak, bitkisel yaamna te-

1 Bu konuda nde gelen bir otorite olan Sir W. Thomson, dnyann, zerinde bitkilerin
ve hayvanlarn yaayaca kadar souduu zamandan bu yana yz milyon yldan ancak
biraz daha fazla bir zaman gemi olabileceini hesaplamtr. [Engels'in notu.]

kabl eden br bitkisel vcut srelerini de ksaltyor ve bylece gerek anlamda hayvan yaamna uygun etkin belirtiler iin daha ok zaman, daha ok madde ve daha ok istek kazandryordu. Olu halindeki insan, bitkiden uzaklatka, ayn lde de hayvann stne kyordu. Et yannda bitkiyle beslenmeye de alma, yabanl kedi ve kpekleri nasl insann ua yapmsa, bitki yeme yannda etle beslenmeye alma da, olu halindeki insana beden gc ve bamszlk vermekte byk rol oynamtr. Ancak, etle beslenme, etkisini en ok, beslenmesi ve gelimesi iin gerekli olan maddeleri imdi eskisinden daha ok salayan ve bu nedenle de kuaktan kuaa daha hzl ve daha yeterli geliebilen, beyin zerinde gstermiti. Yalnz bitkisel yiyecek alan insanlara olan saygmz bir yana, insan, etle beslenmese idi, varlna
(sayfa 86)

ulaamazd, ve eer etle beslenme de, tandmz btn halklarda u

ya da bu zamanda yamyamla neden olmusa (Berlinlilerin atalar olan Weletablar ya da Wilzianlar 10. yzylda bile ana-babalarn yiyorlard), bunun bugn bizim iin bir nemi yoktur. Et yemek, ok nemli iki yeni ilerleme salad: atein kullanlmas ve hayvanlarn evcilletirilmesi. Birincisi, yemei nerdeyse yar-sindirilmi durumda aza getirerek, sindirim srecini daha da ksaltt. kincisi de avclk yannda yeni ve daha dzenli bir beslenme kayna aarak, daha bol et elde etmeyi salad. Ayrca, st ve st rnleriyle, madde karmlar bakmndan en azndan etle ayn deerde bir yeni yiyecek maddesi getiriyordu. Bu iki ilerleme, insan iin yeni kurtulu aralar demekti. Bunlarn insann ve toplumun gelimesi iin ok nem tamasna karn, dolaysz etkilerinin ayrntlarna kadar inmek, bizi alanmzn ok dna kartr. nsan, btn yenebilen eyleri yemesini nasl renmise, her iklimde yaamasn da renmitir. Oturulabilen btn dnyaya yayld ve kendi gcyle bunu tam anlamyla baarabilecek tek hayvand. Btn iklimlere alm teki hayvanlar, ev hayvanlar ve haarat, bunu kendiliinden deil, ancak insan izleyerek renmilerdir. Her zaman scak olan anayurt ikliminden daha souk blgelere, yln yaza ve ka blnd yerlere gei, souktan ve slanmaktan korunmak iin ev ve giyim gibi yeni gereksinmeler, yeni alma alanlar, insan hayvandan durmadan uzaklatran yeni faaliyet biimleri ortaya kard. Elin, konuma organlarnn ve beynin birlikte eylemiyle yalnzca her bireyde deil, ayn zamanda toplumda da, insanlar, giderek daha karmak ileri yapabilecek, giderek daha yce hedeere ynelecek ve eriecek gce vard. Emek de kuaktan kuaa deiti, daha yetkin ve ok ynl duruma geldi. Avcla ve hayvancla tarm, tarma rgclk ve dokumaclk, metallerin ilenmesi, mlekilik, gemicilik eklendi. Ticaret ve sanayiin yansra, ensonu

sanat ve bilim ortaya kt, kabileler, uluslar ve devletler halinde deiti; hukuk ve siyaset geliti; bunlarla birlikte insan kafasnda insani eylerin gerei aan yansmas ortaya kt:
(sayfa 87)

din. nce kafann rn olarak ortaya

kan ve insan toplumlarna egemen gibi grnen btn bu oluumlar karsnda, alan elin daha mtevaz rnleri arka plana geti. Bu, emei planlayan kafa henz ilk balang durumundaki toplumsal gelime basamanda (rnein ilkel bir aile halinde iken), kendisininkinden baka ellerle planlanm emee sahip olabildii lde daha fazla oldu. Toplumun hzl gelimesinin btn kazanlar zihne, beynin gelimesine ve etkinliine dayandrld; insanlar, faaliyetlerini, gereksinmeleriyle aklamak (gene de bunlar zihinde yansr ve bilinleir) yerine, dnceleriyle aklamaya altlar. Bylece, zamanla, zellikle antik dnyann batndan bu yana zihinleri etkilemi olan idealist dnya gr meydana geldi. Bu idealist dnya gr, insanlara hl o kadar egemendir ki, darvinci okulun en materyalist doabilimcileri bile insann kkeni konusunda hl herhangi bir duru gr oluturmaktan acizdirler, nk bu ideolojik etki altnda, bu konuda emein oynad rol kavramyorlar. Yukarda belirtildii gibi, hayvanlar, etkinlikleri yoluyla, insann yapt lde olmasa bile ayn biimde evreyi deitirirler ve bu deiiklikler, grdmz gibi, bu kez de baka etkiler dourur ve onlar meydana getirenleri deitirirler. nk doada hibir ey ayr ayr meydana gelmez. Her ey, dierlerini etkiler ve dierlerinin etkisi altnda kalr, ve ou zaman da, doabilimcilerinin en basit eyleri bile aka grmesini nleyen, bu ok ynl hareketin ve karlkl etkilerin unutulmasdr. Keilerin Yunanistan'n yeniden ormanlamasn nasl nlediklerini grdk. St. Helen adasnda buraya ilk gelenlerin getirdikleri keiler ve domuzlar, adann eski bitkilerinin tamamen kkn kazmay baarmlardr. Bylece daha sonraki gemicilerin ve gmenlerin getirdikleri bitkilerin yaylmas iin ortam hazrlamlardr. Ama hayvanlarn evreleri zerinde yaptklar srekli etkileme bir niyete dayanmaz ve hayvanlarn kendisi iin de bir raslantdr. Ancak insanlar hayvandan uzaklatka, onlarn doa zerindeki etkisi giderek daha ok dnlm, planlanm, belirgin ve nceden bilinen hedeere ynelmi bir eylem nitelii alr. Hayvan, bir yerin bitkilerini, ne yaptn bilmeden yok eder. nsan, bunlar, bo
(sayfa 88)

kalan topraa tarla rnleri ekmek ya da kendisine ek-

ilenin birka katn getirebileceini bildii aalar ve balar yetitirmek iin yok eder. Yararl bitkileri ve ev hayvanlarn bir yerden bir yere tar, bylece dnyann her yannda bitkileri, ve hayvan yaamn deitirir. Bunun da tesine gider. Yapay retme yoluyla bitki ve hayvanlar insan eliyle o kadar deitirilmilerdir ki, tannmaz hale gelmilerdir. Tahl cinslerinin kkeni olan yabani bitkileri artk bulmak olanakszdr. Kendi aralarnda bile ok deiik olan kpeklerimizin, hangi yabanl hayvanlardan ya da ok sayda rklar bu-

lunan atlarn, nereden geldii bugn bile tartma konusudur. Sylemeye gerek yok ki, hayvanlarn yntemli, nceden tasarlanm biimde hareket etme yeteneini tartmak bizim iin szkonusu deildir. Tersine, protoplazmann, canl albminin bulunduu ve tepki gsterdii, basit de olsa belirli hareketlerin dtan gelen belirli uyarmalarn sonucu olarak meydana geldii her yerde embriyon halinde yntemli hareket biimi vardr. Byle bir tepki, sinir hcresi bir yana, hibir hcrenin bulunmamas halinde bile meydana gelir. Bcek yiyen bitkilerin avn yakalama yolu da, tamamen bilinsiz olmakla birlikte, bir bakma yntemli gibidir. Hayvanlarda bilinli ve yntemli eylem yetenei, sinir sisteminin gelimesi orannda geliir ve memeli hayvanlarda yksek bir dzeye eriir. ngiltere'de yaplan tilki av srasnda, tilkinin kendisini kovalayanlardan kamak iin, ok stn yer saptama bilgisini kullanmay nasl becerdiini, her yeri ne kadar iyi tandn ve bu yerleri kovalamacay kesmek iin nasl kullandn her gn gzlemek mmkndr. nsanla birlikte oluu dolaysyla ok gelimi ev hayvanlarmz arasnda, insan ocuklaryla ayn aamaya kadar varan kurnazlk durumlarn her gn grebiliriz. nk, insan embriyonunun ana rahmindeki gelimesinin tarihesi hayvan olan atalarmzn, solucandan balayarak milyonlarca yl srm bedensel gelime tarihinin ksa bir yinelenmesi olduu gibi, bir ocuun ruhsal gelimesi de ayn atalarmzn, hi deilse daha sonrakilerin dnsel gelimesinin daha ksa bir yinelenmesinden baka bir ey deildir. Ama btn hayvanlarn btn yntemli eylemi, dnyaya, onlarn iradesinin layamamtr. Bunu, insan yapmtr. Ksacas, hayvan d doadan yalnzca yararlanr ve salt varl ile onda deiiklikler meydana getirir; insan onda deiiklikler meydana getirerek, amalarna yarar duruma sokar, ona egemen olur. nsann teki hayvanlardan son ve temel fark budur, bu fark meydana getiren de gene emektir.
(sayfa 89)

damgasn vurmay sa-

Bununla birlikte, doa zerinde kazandmz zaferlerden dolay kendimizi pek fazla vmeyelim. Byle her zafer iin doa bizden cn alr. Her zaferin beklediimiz sonular ilk planda salad dorudur, ama ikinci ve nc planda da byk ounlukla ilk sonular ortadan kaldran, bambaka, nceden grlmeyen etkileri vardr. Mezopotamya, Yunanistan, Kk Asya ve baka yerlerde ilenecek toprak elde etmek iin ormanlar yok eden insanlar, ormanlarla birlikte nem koruyan ve biriktiren merkezlerin ellerinden gittiini, bu lkelerin imdiki llemi durumuna ortam hazrladklarn akllarna hi getirmiyorlard. Alpler'deki talyanlar, dalarn kuzey yamalarnda dikkatle korunan am ormanlarn gney yamalarnda yok ederken, blgelerinde st-

2 Elyazmasnn kenarna kurun kalemle u not edilmitir:  Veredlung  (Islah etmek).

Ed.

lk sanayiinin kklerini kazdklarn sezemiyorlard. Bylece, yln byk ksmnda, dalardaki kaynaklarn suyunu kuruttuklarn, ayn zamanda da yamur mevsiminde azgn sel ynlarnn ovalar basmasna neden olduklarn hi bilemiyorlard. Avrupa'da patatesi yayanlar, niastal yumrularla birlikte, sraca hastaln yaydklarn bilmiyorlard. te bylece her admda anmsyoruz ki, hibir zaman, baka toplulua egemen olan bir fatih, doa dnda bulunan bir kii gibi, doaya egemen deiliz; tersine, etimiz, kanmz ve beynimizle ondan bir parayz, onun tam ortasndayz, onun zerinde kurduumuz btn egemenlik, baka btn yaratklardan nce onun yasalarn tanma ve doru olarak uygulayabilme stnlne sahip olmamzdan te gitmez. Ve aslnda her geen gn bu yasalar daha doru anlamay reniyor, doann geleneksel akna yaptmz
(sayfa 90)

mdahalelerin yakn ve uzak et-

kilerinin farkna varyoruz. zellikle yzylmzda doabilimin salad byk ilerlemelerden sonra hi deilse gnlk retim faaliyetlerimizin en uzak doal etkilerini bile reniyor ve onlarn farkna varabilecek ve dolaysyla onlar denetleyebilecek bir durumda bulunuyoruz. Ama bu ilerlemeler lsnde insanlar doa ile olan iie durumlarn yalnzca sezmekle kalmyor daha iyi de reniyorlar; Avrupa'da klasik an bitiminden bu yana ortaya kan ve hristiyanlkta en yce gelime noktasna varan, dnce ile madde, insan ile doa, ruh ile beden arasnda bir kartln, bu anlamsz ve doaya aykr dncesi bu lde olanaksz hale geliyor. retime ynelmi faaliyetlerimizin en uzak doal etkilerini hesaplamay bir dereceye kadar reninceye dek, binlerce yllk bir emek gerekli olmusa da, bu eylemlerin daha uzak toplumsal etkileri bakmndan bu i ok daha g olmutur. Patatese ve onunla birlikte yaylan sraca hastalna deindik. Oysa, iilerin yiyeceklerinin yalnz patatese indirgenmesinin btn lkelerin halk ynlarnn yaay durumu zerinde yapt etkilerle, 1847 ylnda patates hastal dolaysyla rlanda'nn urad, yalnzca ve yalnzca patates yiyen bir milyon rlandaly mezara yollayan ve iki milyonunu da denizar lkelere g etmeye zorlayan alkla karlatrld zaman, sraca hastal nedir ki? Araplar alkol damtmay rendikleri zaman, o zamanlar henz kefedilmemi olan Amerika'nn asl yerlilerinin ortadan kalkmasna yarayan balca silahlardan birini meydana getirdiklerini dlerinde bile grmemilerdi. Ve sonradan Kolomb, Amerika'y kefettiinde, Avrupa'da ok nceleri yenilgiye urayan klelii yeniden canlandrmakta ve zenci ticaretinin temelini atmakta olduunu bilmiyordu. 17. ve 18. yzyllarda, buhar makinesinin yapm zerinde alan insanlar, baka her eyden daha ok tm dnyann toplumsal ilikilerini kkten deitiren ve zellikle Avrupa'da, zenginliin aznlk tarafnda ve yoksulluun byk ounluk tarafnda younlamasn,

nce burjuvazinin toplumsal ve siyasal egemenlik elde etmesini, sonra da burjuvazi ile proletarya arasnda, ancak burjuvazinin yklmas ve btn snf kartlklarnn ortadan kalkmasyla sona
(sayfa 91)

erebilecek olan bir s-

nf savamn ortaya karan arac hazrladklarndan habersizdiler. Ama bu alanda da yava yava, uzun ve ounlukla sert deneyler, tarihsel malzemenin toplanmas ve incelenmesi sonucu, retim faaliyetimizin dolayl, daha uzak toplumsal etkileri konusunda aydnla varmay renmekteyiz; bylece, bu etkileri denetleme ve onlar dzenleme olanana da kavuuyoruz. Bu dzenlemeyi gerekletirmek iin de, salt bilgiden baka eyler gereklidir. Bunun iin bugne kadarki retim tarznda ve onunla birlikte tm toplumsal dzenimizde tam bir devrim gereklidir. imdiye dek var olmu btn retim tarzlar, ancak emein en yakn, en dolaysz yararl etkisine ulamay hedef almtr. lerde ortaya kan, yava yava yinelenerek ve ylarak etkili hale gelen daha sonraki sonular tamamen ihmal edilmitir. Topran ilkel ortak mlkiyeti, bir yandan, ufuklar genel olarak snrl olan insanlarn gelime dzeyine tekabl ediyor, te yandan ise, bu en ilkel ekonominin olas kt sonular karsnda, belirli bir tela olana salayan, ilenebilir fazla topra gerektiriyordu. Bu toprak fazlal tkenince, ortak mlkiyet de son buluyordu. Oysa, daha ileri btn retim tarzlar, nfusun eitli snara blnmesine ve bununla birlikte de egemen ve ezilen snar arasndaki kartla gtryordu; ama ayn zamanda, egemen snflarn karlar retimin itici unsuru haline geldi, nk retim, artk ezilen halkn en temel tketim aralarnn salanmasyla snrl deildi. Bu, bugn Bat Avrupa'da egemen olan kapitalist retim tarz iinde, en iyi biimde yerine getirildi. retime ve deiime egemen olan bireysel kapitalistler, yalnzca faaliyetlerinin en yakn yararl etkileriyle ilgilenebilmektedirler. Hatta bu yararl etki bile retilen ya da deiilen maln yararll szkonusu olduu lde tamamen arka plana geer; sattan elde edilecek kr, tek itici g olur.

Burjuvazinin toplumsal bilimi, klasik ekonomi politik, daha ok, yalnz retim ve deiim alanlarndaki insan eylemlerinin gerekten tasarlanm toplumsal etkilerini ele
(sayfa 92)

alr. Bu, onun teorik olarak ifade ettii toplumsal

dzene tamamen uygundur. Kapitalistler, dorudan doruya kr iin retim ve deiim yaptklarndan ilk planda yalnzca en yakn, en dolaysz sonular hesaba katlmaldr. Bir fabrikatr ya da tccar, rettii ya da satn ald meta normal bir krla satarsa, durumdan honuttur ve metan ve alcsnn

10

sonradan ne olaca onu ilgilendirmez. Bu faaliyetlerin doal etkileri iin de ayn ey geerlidir. Kba'da da yamalarndaki ormanlar yakarak en verimli kahve aacnn bir kuana yetecek gbreyi bunlarn klnden salayan spanyol tarmclarn, sonradan iddetli tropikal yamurlarn artk korunamayan st toprak tabakasn alp gtrmesi ve geriye yalnz plak kayalar brakmas ilgilendirir miydi? Bugnk retim tarznda, toplum karsnda olduu gibi doa karsnda da, daha ok, nce ilk ve elle tutulur baar dikkate alnr. Sonradan da, buna ynelmi faaliyetlerin en uzak etkilerinin tamamen deiik ve tamamen ters den teki sonularndan dolay, arz ve talep dengesinin, her on ylda bir sanayi evriminin gsterdii ve hatta Almanya'nn da bu  kntde

[47]

bunun deneyimini biraz daha nce geirdii gibi, ok

tersine dnmesinden dolay; kiinin kendi emei zerine kurulu zel mlkiyetin, zorunlu olarak, iilerin mlkszletirilmeleri ynnde gelimesi, buna karlk btn zenginliklerin giderek ii olmayanlarn elinde toplanmasndan dolay aakalrlar; [...]

(sayfa 93)

Engels tarafndan 1876'da yazlmtr lk kez Die Neue Zeit, Bd. 2, no 44, 1895-96'da yaymlanmtr

3 Elyazmas burada kesiliyor. Ed.

11

Dipnotlar
[45]
Doann Diyalektii

ile ilgili malzemenin ikinci dosyasnn iindekiler

listesinde makaleye Engels'in verdii balk budur. Aslnda makale Engels tarafndan, Kleliin Temel Biimi balkl daha geni bir yapta nsz olarak yazlmt. Daha sonra Engels bu bal inin Kleletirilmesi.
Giri diye deitirdi. Ancak bu alma yarm kald iin, sonunda Engels

bu yarm giri yazsna almann esas ieriine uygun den Maymundan

nsana Geite Emein Rol

baln verdi. Makalenin Haziran 1876'da

yazld anlalyor. Bu varsaymn kant, W. Liebknecht'in Engels'e yazd 10 Haziran 1876 tarihli mektuptur. Liepknecht, mektupta, baka eyler yannda, Volksstaat gazetesi iin Engels'in sz verdii Kleliin Temel Biimi yazsn sabrszlkla beklediini yazyor, makale ancak 1896'da Die
Neue Zeit dergisinde (Jahrgang XIV, Bd. 2. s. 545-54) yaynland. 80.

[46]

Bkz: Charles Darwin, nsann Treyii, Onur Yaynlar, Ankara 1975,

Altnc Blm:  nsann Akrabalklar ve Soyaac Hakknda. 81.

[47]

Engels, 1873 ekonomik bunalmna deiniyor. Almanya'da bu bunalm

1873 Maysnda, yetmi yllarnn sonuna kadar etkisini gsteren uzun bir bunalmn ncln yapan mthi bir knt ile balad. 93, 103, 508.

12

Aydnlanma Ktphanesi

http://www.1001001000.org