Dilek Gven

Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar ve Stratejileri Balamnda

6-7 EYLL OLAYLARI

TARH VAKFI YURT YAYINLARI 149

Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar ve Stratejileri Balamnda 6-7 EYLL OLAYLARI Dilek Gven eviri Bahar ahin 2005, Tarih Vakf Yurt Yaynlar Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda. yayncnn yazl izni olmakszn, hibir yntemle oaltlamaz. ISBN: 975-333-196-7 Birinci Basm:stanbul, Austos 2005 (2000 Adet)
Yayn Ynetmeni

Zafer Karaca
Redaksiyon

Akn Ylmaz
Son Okuma

Nihal Boztekin
Grafik Tasarm

3tasarm www.3tasarim.com
Uygulama

Melek Yavuz
Basm

Sena Ofset Tel: 0212 6133846 Tarih Vakf Barbaros Bulvar Yldz Saray Arabaclar Dairesi Beikta 34349-stanbul Tel: 0212 2273733 www.tarihvakfi.org.tr

Dilek Gven

Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar ve Stratejileri Balamnda

6-7 EYLL OLAYLARI

Ksaltmalar AESF BCA CADN CHP CO DP FO KTC MAH M.T.T.B. NARA PA AA PREM PRO T.M.T.F. T.M.G.T. Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Arivi Babakanlk Cumhuriyet Arivi Nant Diplomatik Ariv Merkezi Cumhuriyet Halk Partisi Kolonyal Ofis Demokrat Parti D likiler Ofisi Kbrs Trktr Cemiyeti Milli Emniyet Hizmetleri Milli Trk Talebe Birlii Ulusal Arivler ve Kaytlar daresi Dileri Bakanl Siyas Arivi Babakanlk Ofisi ngiliz Devlet Arivi Trkiye Milli Talebe Federasyonu Trkiye Milli Genlik Tekilat

nsz
6-7 Eyll 1955 Olaylarna tank olmam bir nesle mensup olmak, kukusuz beni bu aratrmaya ynlendiren olgulardan biriydi. Ayaklanmalarla ilgili bize aktarlan bilgi krntlar, yaanm trajediyi tarif etmek ve nedenlerini anlamak iin yeterli gelmiyordu. Kemalist uluslama projesini daha iyi deerlendirebilmek iin, Cumhuriyet dnemindeki tm aznlk kart politikalarn analizinin gerekli olduu dncesi ise bu almaya balamamn baka bir nedeniydi. Elinizdeki kitap, 2004 ylnda Almanya'nn Bochum Ruhr niversitesi Tarih Fakltesi tarafndan kabul edilen doktora tezimin -baz kk dzeltmeler dnda- Almanca aslndan yaplan evirisidir. Bu alma birok kiinin yol gstericilii ve teviki olmadan yaplamazd. Bata hocam Fikret Adanr'a, okynl destei ve yapc eletirileri iin minnetarm. Sevgili arkadalarm ve meslektalarm Christoph Ramm ve Berna Pekesen zamanlarn cmerte ayrarak, taslak metni okuyup deerli ynlendirmelerde bulundular; onlara kran borlarm belirtmek isterim. Bu almann aratrma ve yazlma safhasnda eletiri ve dnceleriyle katkda bulunan, moral destek salayan dostlarma, zellikle tm Alatl ailesine, Ayegl oran'a, Salasa'ya, Yasemin ve Nesrin Takran ile Murat Gren'e mteekkirim. almamn Almanca'dan Trke'ye evirisini yetkinlikle gerekletiren Bahar ahin'i de burada anmak isterim. almann sonulanmasn sabrszlkla bekleyen aileme ise her daim verdikleri destek iin ne kadar teekkr etsem azdr. Dilek Gven Kurtulu, Temmuz 2005

NDEKLER
GR................................................................................................................1 Aratrma Dzeyi .....................................................................................5 Yntem ....................................................................................................8 Orijinal Kaynaklarn Kullanm .............................................................12

I.

Yeniden Kurgulamak.................................................................................. 13 Balang Aamas ....................................................................................14 Gvenlik Glerinin Pasiflii...................................................................20 Mslman Halkn iddet Olaylarna lk Tepkisi ....................................23 zmir'deki Saldrlar ..............................................................................26 Ankara'daki Saldrlar ............................................................................29 Olaylarn Ardndan Hkmetin Ald lk nlemler..............................30 Hasar........................................................................................................34 Maddi Hasar ...................................................................................... 34 Hrszlk............................................................................................. 37 Yaralama Olaylar ve lmler ........................................................ 39 Devletin Tazminat demeleri ........................................................ 40

II. Ba Aktrler .............................................................................................. 51 Komnistlerin Sulanmas....................................................................... 55 Kbrs Trktr Cemiyeti'nin, renci Birliklerinin ve Sendikalarn Rol................................................................................ 56 stanbul Ekspres Gazetesi ve Milli Emniyet Hizmetleri (MAH) ........... 71 Hkmet yeleri .................................................................................. 73

III. Perde Arkas ....................................................................................................... 79 Ekonomi ve Brokrasinin Trkletirilmesi ........................................................84 Dilin Trkletirilmesi ......................................................................................88 Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi .............................................. 90 skn Politikalar ................................................................................................ 92 Trakya Olaylar (1934) .................................................................................... 97 Ermenilerin Zorunlu G (1929-1934) .......................................................103 Gayrimslimlerin Askerlik Hizmetine Alnmas (1941)..................................106 Varlk Vergisi (1942) .......................................................................................108 okpartili Sisteme Geiten Sonra Gayrimslimlerin Durumu .......................118 Demokrat Parti ve Gayrimslim Aznlk .........................................................127 6-7 Eyll Olaylar ve Gayrimslim Aznln G ...................................... 138 50Ti Yllarn Politik ve Sosyoekonomik Koullar erevesinde 6-7 Eyll Olaylar ...................................................... 152 Kbrs Sorunu ve ngiltere'nin Olaylardaki Pay .............................................. 159

SONU .................................................................................................................. 173 EKLER.................................................................................................................... 178 KAYNAKA .......................................................................................................... 183 DZN .................................................................................................................. 197 NGLZCE ZET ................................................................................................. 201

Giri

LNZDEK almann konusu, okuluslu Osmanl Imparatorluu'ndan Trk ulus-devletine gei sorunsalyla ilintilidir. Dilsel ve dinsel olarak kark bir nfusa sahip

olan okuluslu Osmanl mparatorluu da, 19. yzyldaki ulusdevlet kurma abalarndan nasibini almt. 18. yzyln yarsndan 20. yzyln bana kadar geen sre, Yunanllarn, Srplarn, Rumlarn ve Bulgarlarn bamsz devletlerinin kuruluuna sahne olmutu. Ermeniler, Krtler ve Araplar arasnda da ayrlk eilimler kendini gsteriyordu. Reform hareketi, Tanzimat'n btnletirici ideolojisi, Osmanlclk, imparatorluk halklarnn birbirinden farkl karlarn parlamenter bir sistem erevesinde uzlatrmaya alan bir deneme olarak ele alnabilir. Sultann tm tebaas, ait olduklar din ya da etnik grup ne olursa olsun, bir ve tek Osmanl devletinin yasalar nnde eit yurt-

6-7 EYLL OLAYLARI

talar olacaklard. 1908'den sonra Jn Trkler tarafndan da srdrlen bu deneme, eski "millet sisteminin demokratik meruluu olan ve sekler bir devletle deiimini ngryordu. Ancak, bylesi bir deneme Osmanl halklarnn ulusal kurtulu hareketlerini durdurmayacakt; bu hareketlerin elitleri, kendileri iin daha elverili olan eski sistemin erevesi iinde, her biri kendi ulusunun yeniden douu iin alyorlard. Ancak, Jn Trklerin Osmanlclk kavramnn baarszlnn nemli bir nedeni de, aslnda yeni bir anayasal dzenin taycs olarak hizmet edebilecek Mslman bir burjuva snfnn var olmamasnda grlmelidir. Birok etnik toplumu barndran imparatorluk nfusunun orta snf katmanlar, neredeyse tamamen gayrimslim cemaatlerin mensuplarndan olumutu ve bunlar, siyasi olarak halihazrda var olan ya da olumak zere olan kendi ulus-devlet meseleleri zerinde younlamlard. Ge dnem Osmanl mparatorluu'ndaki ulusal sorunun geliiminde, 191314 yllar yeni bir dnemin balangcna iaret eder. 1912 ylndaki Balkan Sava yenilgisi, arlkl olarak, halkn henz az gelimi olan ulusal bilincine dayandrld. Bu nedenle, "ulusal ruh"un yeni bir terbiyeye tbi tutulmas zorunluydu. Bu adan bakldnda, 1. Dnya Savann kmas da bir anlamda, yeni ulusal program devreye sokmak iin bir ans olarak grld. Bu erevede atlan nemli bir adm, Avrupallarn tm ayrcalklarnn (diplomatik dokunulmazlk, vergi muafiyeti, kendi postanelerine sahip olma, dk gmrk tarife oranlar) yasal zeminini oluturan kapitlasyon sisteminin kaldrlmas oldu. Ayrca Trke'nin ekonomideki zorunlu iletiim dili olarak belirlenmesiyle, ounluu Hristiyanlarn tekil ettii memurlarn Mslman olanlarla deitirilmesinin n alm oldu. Bylece, sava koullar altnda, "ulusal burjuvazinin" yaratlmas iin gerekli artlarn yerine getirilmesi salanyordu. okuluslu imparatorluun ekirdeini oluturan Kk Asya'nn etnik ve demografik olarak homojenletirilmesi ile ilgili kayg da bununla balantlyd. Baarl bir ulus-devlet oluturmann zorunlu nkoulu buydu. Bu balamda, 1915-16 yllar arasnda, yz binlerce -belki de bir milyondan fazla- insann hayatna mal olan, Dou Anadolu'daki "sava blgesinde yaayan Ermeni nfusun

GR

tamamnn gneye -Suriye ve Mezopotamya'ya- srlmesi ya da Kk Asya'nn Rum-Ortodoks nfusuna kar uygulanan iskn politikas (1912-23), asl olarak ulus-devlet ekseninde gerekletirilen homojenletirme abalarnn sonular olarak deerlendirilmelidir. Gayrimslimlere ve Trk olmayan etnik gruplara kar uygulanan ayrmclk, 1923'te Cumhuriyetin kurulmasnn ardndan iddetlenerek srd. Her ne kadar yeni kurulan devlet, Hristiyan aznlklarn (Rumlar ve Ermeniler) zerklik haklarn devletler hukuku erevesinde gvence altna alm olsa da, 1920'lerin ve 30larn hkmetleri zaman zaman aka asimilasyon politikalar izlemilerdir. ekli olarak bakldnda yasalar karsnda tm vatandalarn hak ve devleri birbirinin ayn grnse de, gndelik hayatta baskn Trk etnik kimliine aidiyet, devletin kimlik politikasnn temelini oluturuyordu. Bylelikle, ulus inasnn, modernlemenin ve batllamann hzlandrlmas amalanyordu. zellikle hkmetin ekonomi politikalar, aka Trk etnisitesinin Cumhuriyetin temel tayc unsuru olarak tasarlandn ortaya koymaktayd. Aka belirli mesleklerin Trkletirilmesini ieren ekonomik-milliyeti bir izgi izleniyordu: rnein 1930 ylnda, demiryollarnda alan gayrimslim personel iten kartld. Yan sra, 1942 ylnda istisnai olarak karlan Varlk Vergisi ile Ermeni, Rum ve Yahudilerin ekonomide teden beri stlendikleri nc role son verilmesi hedeflenmiti. 19501er Trkiye'sindeki ulusal-siyasi durum, tamamyla 19301u ve 401 yllarn devam olarak grlebilir. Buradaki somut aratrma konusunu oluturan, 1955 ylnda meydana gelen "6-7 Eyll Olaylar" da, ekonomik hayatn milliletirilmesi ve etnik homojenletirme balamnda incelenecektir. 6-7 Eyll 1955'te, stanbul ve zmir'de, bu kentlerde yaayan gayrimslimlerin mlklerine saldrlmt. Dnemin babakan Adnan Menderes'in aklamasna gre bu olaylarn sebebi, milliyeti Trk basnnda da ayrntyla haberletirilen iki gelimedir: 1) Szde, Kbrsl Rumlar, Kbrs'n Trk aznlna kar bir saldr hazrl iindeydi. Bu duruma Hrriyet gazetesinin yaz kurulu misilleme tehdidiyle karlk verdi ve hararetle "stanbul'da, saldrabileceimiz yeteri kadar Rumun yaadn" vurgulad.

6-7 EYLL OLAYLARI

2) stanbul Ekspres adl akam gazetesinin 6 Eyll 1955 tarihli bir haberine gre, Mustafa Kemal Atatrk'n doduu Selanik'teki evde bir bomba patlamt. Babakan Menderes, bu olayn Trk halkn fkelendirdiini ve spontane bir biimde Rum aznla saldrldn iddia etti. Birka gn sonra, hkmet aklamas tekrar gzden geirilerek deitirildi; buna gre, olaylar Trk komnistleri tarafndan planlanm ve hayata geirilmiti. Olaylar, 9 Eyll 1955'te 2000'in zerinde insann "komnist'' grlerinden dolap tutuklanmas izledi. Ancak, 1955'teki saldrlarn gerekte devletin yneticileri tarafndan planlandn ve hayata geirildiini gsteren yeteri kadar dayanak mevcuttur. 1955 saldrlar, stanbul'da zellikle Rum-Ortodoks bir cemaatn varlnn sona eriine iaret eder. 1955'ten sonra giderek artan sayda, Rumlar Yunanistan, Avustralya ya da Kanada'ya g etmek zere stanbul'u terk etmilerdir. Ancak, bunun tesinde, sz konusu 6-7 Eyll Olaylar, 1950' yllarn siyasi ve sosyoekonomik koullar erevesinde ele alnmaldr. Demokrat Parti'nin 1950 ylndaki seim zaferi, sadece okpartili sisteme geii deil, ayn zamanda Kemalist eilimli brokrasi eltinin yerini, arlkl olarak Anadolu'dan gelen ve o zamana kadar Ankara'dak hkmet kurumlaryla neredeyse hi temas olmam olan kadrolarn almas anlamnda da gelir. Bu siyasi "evre"nin elit "merkez"e kar oluturduu muhalefet, taradaki fti-kyl kitlelerden ve toprak sahibi gruplardan, eletirel entelektellerin de iinde bulunduu kentsel nfusu oluturan eitli gruplara kadar geni bir yelpazede, eitli toplumsal gler tarafndan destekleniyordu. evredeki yeni toplumsal gruplarn bu siyasi ykselii, nceleri ekonomideki gelimelerle de korundu. D ticaretteki canlanma, tarmdaki rekolte ykselii, kentlerdeki yksek istihdam oranlan ve GSMH'daki art, yeni hkmetin dikkat eken ekonomik baarlarna rnektir. Erken 50'l yllarn konjonktrel canlanma koullar altnda, gayrimslim aznlklarla Adnan Menderes hkmeti arasndaki ilikinin nceleri gerginliini yitirdii gzlemlenebilir. Ancak, uzun vadede, Trkiye'deki liberallemenin baka bir boyutu olan, geleneksel slama ayrcalk tannmas, arlkl bir unsur olarak kendini ortaya koyar. 50'li yllarn sonlarna yaklarken, hkmet giderek zorlaan bir ekonomik durumla yz yze kalm ve zellikle, yksek enflasyon nedeniyle yaam

GR

standartlar den toplum kesimlerinin gvenini yitirmiti. Hkmetin kukulu yntemler kullanarak muhalefeti susturmas, toplumun "zinde gleri" olarak tanmlanan basn, entelektelleri ve rencileri de yabanclatrmt. ktidar partisini zorlayan bu durum srasnda Kbrs sorunu da uluslararas dzeyde dikkat eken bir anlamazla dnm ve Trkiye'nin o dnemdeki i politikasn belirlemeye balayan baskn bir unsur haline gelmiti. Bu kez siyasi ve ekonomik bir krizin iinde bulunan Menderes hkmeti, Trk kamuoyunun dikkatini Kbrs sorununa yneltmeye alt. 6-7 Eyll Olaylar, aka hkmetin rfi idare ilan etmesi in bir bahane de oluturuyordu; zira bylelikle, siyasi olaylarn daha kolay kontrol edilebilmesi olanakl hale gelmiti. 1955 Eyll'nde gerekletirilen saldrlar, Trk tarih aratrmalarnda bugne dek sorunsallatrlmamtr. Bu nedenle, burada sunulan alma erevesinde, ncelikle olaylarn yeniden kurgulanmas hedeflenmektedir. Her halkrda, imdiye dek yaplan -zellikle de yaymlanm olan- almalarda, pek ok nokta akla kavuturulmamtr. Buradan hareketle, 6-7 Eyll Olaylarnn istisnai, bir defaya mahsus bir olgu olarak anlalamayaca gsterilmek istenmektedir. stanbul'un gayrimslim sakinlerinin kentten g edilerine ya da kovulmalarna iaret eden, 1955 ylnn pogrom benzeri olaylar, yapsal ve nedensel olarak srmekte olan homojenletirme abalaryla yakndan balantldr ve "1908 Jn Trk devrimi" milliyetiliinin sreklilii ierisinde ele alnmaldr.

Aratrma Dzeyi stanbul'da yaayan gayrimslimlere kar 6-7 Eyll 1955'te gerekletirilen saldrlar, imdiye dek tarih aratrmalarnn konusu olmamtr. Bu konuda var olan yaynlar daha ok tasvir dzeyindedir. rnein, Hulusi Dosdoru'nun almas, konuyu balna tayan tek kitaptr; ancak, ierik itibaryla olaylarn dnemin gazete haberleri temelinde anlatlmasndan teye gitmez.1 Ayrca yazar bu almasn, ayaklanmann i politikadaki sonular -ve zellikle de halk tah-

Hulusi Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar,stanbul, 1993

6-7 EYLL OLAYLARI

rik etme ya da "komnizm" gibi blc niyetler gtme gerekeleriyle sulanan muhalif siyasetilerin ve yazarlarn tutuklanmas- ile snrlandrmtr. Popler tarih dergisi Tarih ve Toplumun 1986 ylnda kan iki saysnda, 1955 olaylaryla ilgili bir dosya yer almsa da, bu dosya stanbul'daki iddet olaylarn tek ynl bir biimde, "Kbrs sorununun sonucu" olarak deerlendirmitir.2 Burada, Yunanistan'n Kbrs'la ilgili "Enosis" talebi3 ve Kbrsl Rumlarn adadaki Trk aznla ynelik saldrlar, stanbul'un Rum sakinlerine kar giriilen mdahalenin tetikisi olarak gsterilmektedir. Sunulan belgelerde, baz grg tanklarnn ifadeleri hkmetin olaylarn hazrlanmasndaki katksna iaret etse de, genel olarak, d politikadaki gelimeler nedeniyle kkrtlm olan halkn olaylarn sorumlusu olduu tezi savunulmakta ve bylelikle Adnan Menderes'in resmi gr onaylanmaktadr. Tarih ve Top!um'da yer alan olduka dar kapsaml bir baka yazda, 6-7 Eyll Olaylarnn tasviri iin, stanbul'da kan Rumca gazeteler kaynak olarak kullanlmtr.4 Yazar, iki Rum gazetesinden Trke'ye evirdii ksa makaleleri deerlendirerek, Rumlarn stanbul'dan ayrllarnn ardndaki nedenin 1955 saldrlar olmad tezini ileri srmektedir. Her ne kadar yazarn kulland kaynakann tr, sorunun irdelenmesi iin bir malzeme sunuyor olsa da, olaylarn madurlarn gznden incelendiini sylemek mmkn deildir. Elbette halihazrda, Trk devleti ve gayrimslim aznlklarn arasndaki ilikiyi genel olarak konu edinen almalar vardr. Bunlardan biri, Alexis Alexandris'in stanbul'daki Rum aznln 1918-1974 yllar arasndaki siyasi, ekonomik ve kltrel yaantsn tasvir eden incelemesidir. Yazara gre, Trk devleti Hristiyan aznln devletler aras hukuka uygun olarak gvence altna alnm zerkliini gz ard ederek, stanbul'daki Rumlar asimile etmek amacndayd. Yazarn vurgulad bir dier nokta, Trk-Yunan ilikilerinde atmalara gebe gelimelerin, Hristiyan aznln sadakati konusunda tereddde dlmesindeki temel unsur olarak ortaya ktdr. Kitapta, 1955 ylnda meydana gelen olaylar da bu ereve ierisinde ayr bir blm olarak ele alnmtr.5

2 3 4 5

Ed: nan zyldz, "6/7 Eyll Olaylar", Tarih ve Toplum, 33 (1986), s.140-146 ve 34 (1986), s. 178-181. Kbrs'taki Yunan-Ortodoks ounluun giderek artan, "Yunan anavatanyla birleme lks. Orhan Trker, "6/7 Eyll 1955 Olaylarnn istanbul Rum Basnndaki Yanklar", Tarih ve Toplum 177 (1998), s. 13-15 Alexis Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turkish Relations 1918-1974, Atina, 1983, s. 256-266

GR

Faik kte'in, 2. Dnya Sava srasnda orta snf gayrimslim aznlklardan alnan ve aznlklarn kolektif belleinde bir facia olarak yer eden Varlk Vergisi hakknda kaleme ald alma da, bu balamda anlabilir.6 Kendisi de yksek dzeyli bir maliye memuru olarak bu zel verginin tasarlanmasna katkda bulunan yazar, sz konusu verginin, gayri milli olarak alglanan "komprador burjuvazi"nin milli bir orta snf adna ihrac iin gelitirilmi etkili bir nlem olduunu kantlar. Ancak, 6-7 Eyll Olaylar, Trkiye'nin 50'li yllardaki sosyal, siyasal ve ekonomik dnm sreleri balamnda da incelenmelidir. Bu alandaki almalarn nispeten daha gelimi olduunu sylemek mmkndr. rnein, Feroz Ahmad ve Kemal H. Karpat gibi yazarlar, muhalefetteki Demokrat Parti'nin (DP) 1950'deki seim zaferini, lkedeki toplumsal yaplarn deiim srecine balamaya almlardr. Baka yazarlar ise bu balamda, elit oluumu ve siyasi katlm konularna odaklanmlardr. Genel olarak DP'nin sansasyonel ykselii, toplumsal "evre"nin o zamana dek hkim olan devlet snf karsndaki zaferi olarak ele alnmtr.8 Yeni hkmetin balangtaki ekonomik baarlar Zvi Yehuda Hershlag ve Ergun zbudun tarafndan, temelde tarmdaki makineleme ve tarm rnleri ihracatndaki gelimeye dayandrlr.9 Her ikisi de, 50'li yllardaki siyasi krizlerin ardnda yatan nedeni, lkenin ekonomik koullarnn giderek ktlemesi olarak grrler. 6-7 Eyll Olaylar srasnda Kbrs sorununun milli siyasetin nesnesi olarak arasallatrlmas, Menderes dnemindeki Trk d politikasnn parametrelerini, aratrmann merkezine tar. Buna gre, Kemal H. Karpat, Menderes dneminin karakteristik zellii olarak, keskin antikomnizmi ve ABD ile

6 7

Faik kte, Varlk Vergisi Facias, stanbul, 1951. (ngilizce basm: The Tragedy of the Capital Tax, Kent, 1987) Friedrich F. Frey, The Turkish Political Elite, Cambridge, 1965; Leslie L. Roos ve Noralou P Roos, Managers of Modernization Organizations and Elites inTurkey (1950-1969), Cambridge, 1971; Kemal H. Karpat, Social Change and Politics in Turkey. A Structural-Historical Analysis, Leiden, 1973; Ergun zbudun, Social Change and Political Participation in Turkey, Prnceton, 1976.

8 9

Osmanl- Trk tarihindeki merkez-evre ilikilerinin genel deerlendirmesi iin bkz. erif Mardin, "Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics?", Daedalus 102 (1973), no. 1, s 169-90 Zvi Yehuda Hershlag, The Challenge of Growth, Leiden 1968; Hershlag, The Contemporary Turkish Economy, Londra, 1988; Ergun zbudun, The Political Economy of Income Distribution in Turkey, Princeton, 1980.

6-7 EYLL OLAYLARI

mmkn mertebe sk ibirlii iinde olma arzusunu vurgular.10 Kbrs'taki Yunan-Ortodoks ounluun, Enosis'i anavatan Yunanistan zerinden gerekletirme niyeti, 50'li yllarda Kbrs meselesini Trkiye'de hkim bir konu haline getirdi. Hseyin Bac'nm almas, siyasi ve ekonomik bir kriz iinde bulunan Menderes hkmetinin Trk kamuoyunun dikkatini bir d politika sorunu olan Kbns'a ynlendirmeye altna dair ipular ierir.11 zetle u sylenebilir ki, 1955 olaylarn Trkiye'deki i politika gelimeleri balamnda ele alan almalarn varlna karn, olaylarn kendisi, imdiye dek daha dar kapsaml bir tarih yazm aratrmasna konu edilmemitir. Benzer biimde, konuyu Trk ulusal tarihinin sreklilii balamna yerletirmeye de giriilmemitr.

Yntem
almann genelinde, olaya dayal tarih temelinde gerekletirilen yenidenkurgu geni yer tutmaktadr. Ancak ikinci ve nc blmlerde, olaylarn arkasndaki nedenler aydnlatlmaktadr. Bilinli olarak bu yolun tercih edilmesinin nedeni, imdiye dek 6-7 Eyll Olaylarnn tarih biliminde aratrma konusu edilmemi olmasdr. Saldrlan yorumlayabilmek iin, her eyden nce olaylarn seyrinin ve genel durumun detayl bir sunumuna ihtiya vard. Ancak bu ekilde, rnein devlet mercilerinin saldrlarn hazrlanma ve uygulama aamalarndaki katlmna dair kantlar, anlalr biimde tasvir edilebilirdi. ncelikle unu ortaya koymak gerekir ki, aznlklar sorununun Trkiye'de neredeyse hi aratrma konusu edilmemi olmas, ariv konusunda zorlayc bir unsur olarak kendini ortaya koymutur. Bu nedenle, kullanma hazr ikincil kaynaklar snrldr. Bunun yan sra, 1955 olaylarnn arka plann aydnlatmaya yarayacak bilgiler, muhtemelen Menderes dneminde yok edilmi olmaldr. Kaynaklarn toplanmas aamasnda, ncelikle Trkiye'deki nemli ariv ve ktphanelere bavuruldu ve ilk mlakatlar yapld (K 200 l/lkbahar 2002).

10 11

Kemal H. Karpat, "Turkish Soviet Relatonshps", Turkey's Foreign Policy in Transition 1950-1974, (Der.) Kemal H. Karpat, Leiden, 1975, s. 73-105. Hseyin Bac, De trkische AuBenpolitik whrend der Regierungszeit Menderes von 1950 bis 1960, Bonn, 1988.

GR

Beklendii zere, Ankara'daki Cumhuriyet Arivi'nde ayaklanmalarla ilgili bir belgeye rastlamak mmkn olmad. Ancak, Ankara'daki Milli Meclis Ktphanesi'n-de, Yassada'daki': mahkeme tutanaklarna ve (1950-60 aras) konuyla ilgili parlamento tutanaklarna ulaabildim. 1950-60 aras dnemde kan gnlk ve haftalk Trke gazeteleri stanbul'daki Atatrk Ktphanes'nde, stanbul'daki Rum basnn da stanbul Rum-Ortodoks Patrkhanesi'nin arivinde inceledim. stanbul Ticaret Odas'nn ve "Osmanl Bankas, Bankaclk ve Finans Tarihi Aratrma ve Belgeleme Merkezimin arivleri, zellikle Trkiye'deki gayrimslimlerin ekonomik faaliyetlerine dair eitli kaynaklar bulundurmaktadr. Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf'nn arivinde bir "Fahri ker Dosyas" bulunmas, srpriz bir gelime olarak deerlendirilebilir. Yarg Fahri oker'in vakfa balad, stanbul'daki davalarla'' ilgili pek ok belge, olaylara katlan dernekler, rgtler ve devlet mercileriyle ilgili nemli bilgiler ieriyordu. 2002'nin sonbaharnda ariv almas ve mlakatlar Yunanistan'da (Selanik ve Atina) srdrld. Yunan Dileri Bakanl'nm arivindeki belgeler. 50 yllk bir sre iin incelemeye kapatldndan, buradaki kaynaklar bu alma iin kullanlamad. Yunan gazeteleri, Selanik'teki Center for Macedoni-an History and Documentation'da incelendi. "6-7 Eyll olaylar" ile ilgili eitli kaynaklara ve saldrlarla ilgili grmelerin belgelerine u arivlerde ulatm: Selanik'teki Historical Archive of Hellenic Refugees; yine Selanik'teki Ins-titute for Balkan Studes; Atina'daki Centre for Asia Minr Studies ve yine Ati-na'daki Historical Archive of Hellenic Refugees from stanbul. Babakanlk Cumhuriyet Arivi'nde saldrlarla ilgili belge bulunmamas, eitli lkelerin diplomatlarnn olaylarla ilgili raporlarnn n plana kmasna neden oldu. Gerekten de Bonn/Berlin (lkbahar 2000), Londra, Nant ve Washington'daki (Yaz 2002) dileri bakanlklarnn arivleri, 6-7 Eyll Olaylarnn hem yeniden kurgulanmasna, hem de yorumlanmasna byk katk sundu. Bu balamda, aadaki arivlerin ieriklerine bakld:

12 13

Bkz. Blm 2: Hkmet yeleri. Bkz. Blm 2: istanbul'daki zel Mahkemeler.

6-7 EYLL OLAYLARI

Berlin'deki Dileri Bakanl Siyasi Arivi - Almanya'nn Ankara Bykelilii belgeleri - Almanya'nn Atina Bykelilii belgeleri - Almanya'nn stanbul Konsolosluu belgeleri Londra'daki ingiliz Devlet Arivi - ingiltere'nin Ankara Bykelilii belgeleri - ngiltere'nin Atina Bykelilii belgeleri - ngiltere'nin stanbul Konsolosluu belgeleri Washington'dak Arivler ve Kaytlar idaresi - Amerika'nn Ankara Bykelilii belgeleri - Amerika'nn Atina Bykelilii belgeleri - Amerika'nn stanbul Konsolosluu belgeleri Nant'daki Diplomatik Arivler Merkezi - Fransa'nn stanbul Konsolosluu belgeleri Fakat, olaylarn yeterli bir "yeniden ina"sn sadece bu kaynaklara dayanarak gerekletirmek mmkn olmadndan, dneme tanklk edenlerle grmek artt. Yazl kaynaklara ulama zorluu nedeniyle, szl tarih yntemi, ngrlen ampirik alan aratrmas iin olduka byk nem kazand. Bu yntemle, grlen kiilerin dn, davran ve deneyimlerini n plana karmak ve znelliklerini yeniden yaplandrmak mmkn oldu.15 Dier yandan, szl tarih ynteminin ounlukla pheyle karland ve tesadfi, tek tarafl ve nesnel olarak deerlendirildii bilinmektedir.16 Byle bir itiraza u nedenle kar durmak gerekir: Szl tarih grmeleri, itiraza neden olan tm bu zellikleri, "normal'' tarihsel kaynaklarn byk bir ksmyla paylar. Yanl hatrlama, ideolojik koullanmalarla yorumlama ve olumlama, geleneksel kaynaklarda da mevcuttur.'" Bundan dolay, szl tarih

14 Paul Thompson, The Voce of the Past, Oral History, Oxford 1988, s. 26; Gerhard Botz, "Oral History Wert, Probleme, Mglichketen der mndlichen GeschchLe", Josef Wedenholzer (yay. haz.), Mndliche Geschichte und Arbeiterbevvegung. Eine Einfhrung in Arbeitswelsen und Themenbereiche der Geschichte "geschchtsloser Sozalgruppen", Viyana 1984, s. 23-51 15* Ronald J. Grele, Movement wthout Aim: "Methodologcai and Theoretcal Problems in Oral History", Robert Pers ve Alistar Thomson (der.), The Oral History Reader, Londra, 1998, s. 38-53; Waltraud Hoii, "GeschichtsbevvuBtsein und Oral History." Geschchtsdidaktsche Uberiegungen", Herwart Vorlander, Oral History Mndltch erfragte Geschichte, Gttngen 1990, s. 63-83 16 Alice Hoffman, "Reliability and Validty in Oral History", David K. Dunaway ve Wlla K. Baum, Oral History. An Interdisciplinary Anthology, Londra 1996, s. 87-94; Lutz Niethammer (yay. haz.), "Einleitung", Lebenserfahrung und kolleklives Gedachtns. Die Praxis der "Oral History", Frankfurt/Main 1 985, s. 1 0

10

GR

yntemi ile ulalan malzemeler de ayn ekilde biimsel, dilsel, ierksel ve ideolojik anlamda eletirel bir yaklama tab tutularak deerlendirilmitir. Grlen kiiler, 6-7 Eyll Olaylarn bizzat yaayan, dolaysyla grlen dnemde 60 ya ve zerinde olan kimselerdi. Toplam 40 kiiyle mlakat yapld. Dneme tanklk eden bu kiiler arasnda saldrlarn bizzat madurlar (Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler), saldrlarn hazrlanmas ve uygulanmasnda sorumluluu bulunan kiiler ve sadece olaylar izleyenler mevcuttu. Yukarda belirtilen ya faktr dnda, mlakat yaplan kiilerin seiminde cinsiyet ve meslek deikeni dikkate alnmad. Ayrca, blgesel ylmalarn olumamasna dikkat edildi. Dolaysyla, madurlar zellikle stanbul'un farkl semtlerinden seildi. Anketler, standardize edilmemi grmeler eklinde uyguland. Bu tip grmelerin avantaj, anket uygulamasnn sadece kabaca biimlendirilmi bir ema (Leitfaden) araclyla gerekletiriliyor olmasdr. Mlakat yapan, grlen kiiyi daha yakndan inceleyebilir; bylece, sorular formle etmek, dzenlemek ve sonradan baka sorular sormak iin kendi hareket alann geniletir.17 stanbul, Selanik ve Atina'dak aratrmalarn hazrlk srecinde, pek ok Trk ve Yunan bilim adam ve resmi kurumla iletiime geildi. Bu kiilerin her biri, alan aratrmasnn ncesinde, yaplacak grmeler iin dnemin tanklaryla balant kurmaya hazrd. Genellikle bu kiiler, balayacak alan aratrmas iin baka grmeciler de buluyorlard. Mlakatlar ounlukla tek kiilik grmeler eklinde yapld. Ancak, seyrek de olsa baz durumlarda, rnein "aile ziyaretlerinde" ayn anda drt kii ile grld de oldu. Mlakatlar grlen kiilerin evlerinde, brolarda ya da kafelerde olmak zere, eitli yerlerde -ve olanaklar elverdiince, iki konuma turundan oluacak ekilde- gerekletirildi. Birinci tur, gvene dayal bir atmosferin oluturulmas ve verilerin aydnlatlmasna yararken, ikinci tur, 6-7 Eyll Olaylarna adanmt. Mlakatlarn snrlar kesin olarak tespit edilmemiti. Yine de, aada rnei sunulan bir klavuzdan yararlanld ve mlakatlarn birounda, burada yer alan sorular soruldu:

17

Kathryn Anderson ve Dana C. Jack, "Learning to listen: lnterview Techmpues and Analyses"; Robert Pers ve Alistair Thomson (Der.), The Oral History Reader, Londra, 1998, s, 157-172

11

6-7 EYLL OLAYLARI

- iddet olaylarnn kndan nceki renci gsterilerinin seyri nasld? - Saldrlar kim gerekletirdi? - Hangi aletler kullanld? - Saldrlanlar kimlerdi? - Saldrlacak yerler / objeler nasl belirleniyordu? - Evlerde, dkknlarda ve mezarlklarda nelere, nasl zarar verildi? - Saldrlar esnasnda polisin ve itfaiyenin tutumu neydi? - Saldrlar esnasnda Mslman komu / tandk / izleyicilerin tutumu neydi? - Devlet tarafndan tazminat dendi mi / zararlar karland m? - Saldrlar "spontane" ve plansz saldrlar myd? - Saldrlardan sonra hrszlk olaylar meydana geldi m? - Gayrimslimlere bedensel olarak zarar verildi m? Tecavz vakalar oldu mu? - Yaklaan iddet olaylar ile ilgili uyarlar ya da talimatlar var myd? - Saldrlar neden dzenlenmiti? Mlakatlar ses kayt cihaz ile kaydedildi. Grlen kiinin ekingen davrand durumlarda, alan aratrmasnn geri kalan ksmnda baka kaytlar yaplmasndan vazgeildi; bunun yerme yazl notlar alnd ve grmelerden sonra protokoller hazrland. Grmeler bir ila saat srd ve tamamen "kaynan" verimliliine gre ynlendirildi. Adlarnn aklanmasn istemeyen tanklarn ifadeleri, adlarnn ba harfleri kullanlarak alntland.

Orijinal Kaynaklarn Kullanm

Bu almada, byk oranda orijinal ifadelere -ksmen ok detayl biimde- yer verilmitir. Bunun k nedeni var: Birincisi, okuyucuyla baka trl buluma ans olmayan bu ifadeler, yazarn yorumlar dorultusunda de getirilmemeliydi. Dier yandan, bu alma pek ok yeni -ya da imdiye dek dikkate alnmam- kaynak ieriyor ve bu kaynaklarn, bu ekilde eriilir hale getirilmesi amaland. Ne var ki, alntlarn "btnden kopuk kalmamasna" dikkat edilmi, tersine bunlarn almada sunulan argmann btnne yedirilmesine zen gsterilmitir.

12

6-7 EYLL OLAYLARI

Yeniden Kurgulamak

EYLL 1955 gn saat 13.00'te, devlet radyosu, Selanik'te

Atatrk'n doduu eve yaplan bombal bir saldr haberini duyurdu ve bu haber leden sonra stanbul Ekspres ga-

zetesinin iki ayr basksyla yayld.l8Ayn gnn leden sonrasnn ge saatlerinde, eitli renci birliklerinin ve "Kbrs Trktr Cemiyetinin (KTC) ars dorultusunda, Taksim Meydan'nda bir protesto mitingi dzenlendi. Bu mitingin ardndan, baz gruplar stiklal Caddes'nde bulunan gayrimslimlere ait iyerlerinin camlarn talamaya baladlar.19 Ksa srede Taksim civarndaki gayrimslimlerin geleneksel ikamet ve i evresi olarak bilinenBeyolu, Kurtulu, ili, Nianta gibi blgeler, eitli ara gerelerle donanm olarak gelen ve iyerlerini, evleri, okullar,

18 19

AA PA 264 Trkiye 2! 1-00/92 42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13,09,1955 NARA 782,00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14,09,1955

13

6-7 EYLL OLAYLARI

kiliseleri ve mezarlklar tahrip eden insan ynlarnn aknna urad.20 Ayn biimde, stanbul'un Eminn, Fatih, Eyp, Bakrky, Yeilky, Ortaky, Arnavutky, Bebek gibi daha uzak semtlerinde, kentin Asya ktasnda yer alan Moda, Kadky, Kuzguncuk, engelky gibi semtlerde ve hatta Adalar'da iddet olaylar meydana geldi.21 Bu saldrlara aa yukar 100 bin kiinin katld dnlmektedir.22 Mihalis Vassladis, olaylarn balangcn yle anlatr: "O zaman 15 yandaydm ve Tahtakale'de Rzapaa 19 numarada bir tandmzn yannda alyordum. O dnem dkknlarn yzde ellisi gayrimslimlere ait idi. Saat ikiye doru daha Selanik'teki bomba haberi duyulmadan evvel ortalk yava yava karmaya balamt. Trk dkkn sahipleri yanmza gelip bize yle diyorlard: 'Dkknlarnz hemen kapatp eve gitseniz iyi olur.' Saat bee doru gayrimslimlere ait tm dkknlar kapanmt. Tahtakale'de inanlmaz bir kalabalk birikmiti. Ne araba, ne otobs, ne de tramvay geebiliyordu. Eminn'nde kk gruplar halinde adamlar bekliyordu. Bankalar Caddesinde durum ayn idi. Karaky ve Kuledibi'nde yine grup grup bekleen adamlara rastladm. Taksim Meydan ise artk ine atsan yere dmeyecek hale gelmiti. O sra stanbul Ekspres gazetesi kt. Beklenen haber gelmiti. Birden ortalk kart, sesler ykseldi. Saldrlar artk balayabilirdi."23

Balang Aamas Saldrlar 20 ila 30 kiiden oluan organize olmu birlikler tarafndan gerekletirildi; bu birlikler kendi aralarnda kkrtclar, nderler, tahripiler olarak snflandrlabilir.24 Kkrtclar, ounlukla Trk bayraklar ile Atatrk ve Celal Bayar'n bst ve fotoraflarndan oluan donatlara sahipti. KTC'nn rozetlerini datyor ve halk kendi dkknlarna, evlerine ve arabalarna Trk bayra ile iaret koymaya aryorlard.

20 21 22 23 24

Eleuphtheria, 09.09.1955; Vrna 08.09.1955. Mskedona, 09.09.1955, Eleuphtheria, 10.9.1955 NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14 09 1955 Mihalis Vassiladis ile mlakat, 22.09.2002. AA, PA 264, 205-00/92.42,tanbul Bakonsolosluu Raporu, stanbul, 06.09.1955

14

YENDEN KURGULAMAK

Gstericiler, halk tahrik etmek iin ya Kbns sorununu" kullanyor ya da halk arasnda mevcut olan gayrimslim antipatisini krklyordu.26 Bunun yannda, kahvehanelerde oturan erkeklerin dorudan saldrlara katlmas talep ediliyordu: "Beyolu'nda sabaha kadar ak olan bir kahve vard. Oraya genelde belediye otobslerinin ofrleri ve biletileri giderdi. Orada vardiya zamanlarn beklerlerdi. O akam birisi ieri dald ve onlara bard: 'Siz ne biim Trksnz! Tm halk ayakland siz daha hl oturmu burada kart oynuyorsunuz.' Hemen birok kii kalkt ve saldrganlarn arasna kart." 27 Hatta, yayalar ve izleyiciler, dorudan hitap edilerek harekete geirilmeye allyordu: "Ben 14 yandaydm ve Beyolu'nda bir orap dkknnda alyordum. Kalabalk artnca, konumaclar dinlemek iin Taksim Meydanndaki gstericilerin arasna kartm. Fakat orada birka kii beni dirsekleyip bana srekli yle diyordu: Burada daha ne duruyoruz, hadi gidip dkknlarn camlarn aa indirelim." 28 Grup nderlerinin grevi, her eyden nce, tahrip edilecek nesneleri kefetmekti. Bunu yapmak iin eitli yntemlerden yararlanyorlard. Bir ksmnda, gayrimslimlerin ev ve iyerlerinin adreslerinin yazl olduu listeler bulunuyordu: "Bir Rum arkadamn dkknnn nnde elimde bir Trk bayra ile nbet tutuyordum. Ellerinde bir listeyle geldiler. Onlara bu dkknn bir Trke ait olduunu syledim. O bunun imknsz olduunu, nk ismin listede olduunu belirti. Ben de 'O zaman listede bir hata olmutur' dedim. Ellerindeki listelerde tm cadde isimleri ve ev numaralar vard. Kendi aralarnda srekli birbirlerine talimat veriyorlard. 'Bu ev bir Rumun, u Etmeninin, bu dkkn yamalayn, u eve girin' vs." 29

25 26 27 28 29

" ... 'Makarios'a lm!', 'Kbrs Trk'tr!', 'Emret, lelim!'..." Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Ankara, 1962, s 73 "... 'Allahszlar gebertin!', 'On binlerce lira kazanyorlar ve ucuz eyleri pahalya satyorlar!' "Ta Gegonota Tis Konstantionopols. 6-7 Septembriou 1955" [istanbul'daki 6-7 Eyll 1955 Olaylar], Syllogo Konstantinoupoliton, Atna, 1995, s. 12. Yervant Gobelyan ile mlakat, 09.04.2002 slam B. ile mlakat, 08.05.2002. Suphi B. ile mlakat, 09 05.2002

15

6-7 EYLL OLAYLAR

Daha uzak semtlerde yaayan gayrimslimlerin ev ve iyerleri bile, adresler sayesinde kolayca bulunabiliyordu. Tarihi Yarmada'da (zellikle Eminn'nde) bu yntemle, kapsnda isim ya da numara olmayan byk binalarn drdnc, beinci katlarndaki Rumlara ait eya depolarna dahi zarar verilebldi.30 Olaylarn balamasndan birka hafta nce ilgili mahallelerin muhtarlarndan ev ve iyerlerinin adreslen istenmiti.31 Fransz Konsolosluu'nun bir raporuna gre, daha 2. Dnya Sava srasnda, zel bir birlik tarafndan, herhangi bir atma durumunda daha kolay "ntralze" edilmelerini salamak amacyla, gayrimslim aznlklarn adresleri kaydedilmiti.32 Raporda, ayaklanmalar srasnda bu bilgilerin kullanlm olmas olaslna da yer veriliyordu. Ayaklanmalardan ksa bir sre nce, gece bekileri baz sakinlerden duvarlardaki ev ve iyeri numaralarn belirginletirmelerini istedi.33 Yine gayrimslimlere ait baz ev ve iyerleri ise, bir ha figr, GMR (Gayrimslim Rum) "Trk deil", "Trk" gibi tanmlamalarla iaretlendi: "Ben o zaman Yedikule'de otunyordum. Olaylardan iki hafta evvel genelde Rum, ama Ermeni evleri de, yaldz soba borusu boyas ile iaretlendi. Biz bu iaretleri siliyorduk, ama ertesi gn evler yine boyanvordu."36 Bu nc birlikleri semt sakinleri de ynlendiriyordu. Kendi oturduklar evreyi ok iyi tandklarndan, gayrimslim komularn ihbar ediyor, saldrganlara Ermenilerin, Rumlarn ve Yahudilerin evlerini gsteriyorlard.37 Gruplarn nderleri de ayn biimde, isimleri Trke olmayan dkknlara ynetiyorlard: "Yksekkaldrm'da bir Yahudi, o kargaada kendi levhasn bir Trk dkknnn tabelasyla deitirdi. Yahudinin dkknna hibir ey olmad ama Trknki yamalanmt. Sonra komusuna dedi ki 'Ne vapalm, senin insanlarn bunu yapt35 34

gibi ksaltmalar ya da

30 31 32 33 34 35 36 37

NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14 09.1955. TBMM ZC, Devre 10, tima 2, Cilt 9, 23 nikat, 13.01 1956; Anastatsos reni ile mlakat, 20.10.2001 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 8.09.1955 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, Cilt 9, 23 nikat, 13 01.1956 Tsoukatou, Septembriana 1955. i Nichta Ton Kristallon Tou Elhnismou Ts Polis, s. 136. CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09.1955 Dokdakis Donios ile mlakat, 12.10.2001 Rober Haddeciyan ile mlakat, 20.03.2002

16

YENDEN KURGULAMAK

lar.' Ama garip hatalar da oluyordu. Benim bir profesr arkadam vard Muayenehanesinin zerinde Doent Dr. diye bir levha yazlmt. Doent kelimesini gayrimslim bir isim zannedip muayenehanesini tahrip etmiler."38 Mslman halk, ev ve dkknlarna Trk bayraklar asarak ve tm klarn yakarak, kendi mlklerim korumaya alyordu.39Yalnzca baz istisnai durumlarda hedef oluyorlar. Trk bayran ya da haftalardr datlmakta olan "Kbrs'n Trk olduunu gsteren haritay" zamannda gsterebildiklerinde veya duvara "Kbrs Trktr" yazdklarnda, kendilerini kurtarabiliyorlard.40Bazen de trajikomik yntemlere bavurulablyordu: "Tnelde Cevat Bey'e ait bir kuma dkkn vard. Adam Trkt, ama onun da iyerini yamalamaya baladlar. Adam hemen pantolonunu aa indirdi ve snnetli olduunu gsterdi. O da bu ekilde adamlar durdurmaya alt.'"1 Grubun nc ksm ise talar, kaldralar, latalar, krekler, testereler, kaynak makineleriyle donanm olarak, belirlenen nesneleri paralyordu.42 Gerekli aletler, saldrlarn balamasndan nce kamyonlarla kent iindeki merkezi noktalarda ya da otobs duraklarnda hazr tutuluyordu:43 "Sekiz buua doru dardan sesler gelmeye balad. ki kamyon evimizin nnde durdu, ilk kamyondan kyafetlerinden fakir olduklar anlalan adamlar indi. kinci kamyon ise sopa ve kaln demirlerle doluydu. Kilisenin n avlusundaki aileyi papazn ailesi zannetmilerdi. ki buuk metrelik duvarlara trmandlar ve aniden bahenin iindevdiler. Evimize girmek istiyorlard. Kap ve camlar paralamaya baladlar." 44

38 39 40 41 42 43 44

Yorgo Adosolu ile mlakat, 1 5 03.2002 Makedonia, 10.09.1955; Christoforou, Christidi, Ta Septembriana, Konstantinoupoli ka Smyrni 1955 [istanbul ve zmir'de Eyll Olaylar], Atna 2000, s. 163; Vazo reni ile mlakat, 20.10.2001 AA, PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955 kr ile mlakat, 04.12.2001 A!exandrou Phiopou, Nykta Tis Ektis Septembnou Eis Tin Konstantinoupoli Kai Tn Smyrni [stanbul ve izmir'de Uzun Eyll Gecesi], Atna, 1955, s. 16; AA, PA 264 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13.09.1955. Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Nvit Yetkin, s. 164; Chrstidi, Ta Septembriana, Konstantinoupoli kai Smyrni 1955., s. 162. Pineiop, Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Ts Polis [1955 Eyll Olaylar; istanbul'daki Rumlarn Kristal Gecesi], s. 89.

17

6-7 EYLL OLAYLARI

Hatta, zel arabalar, taksi ve kamyonlarn yan sra otobs, vapur ve hatta askeri aralardan oluan bir ulam ann oluturulmas sayesinde, faillerin ve aletlerinin kent iindeki ulam garanti altna alnmt."45 Bu ekilde kolaylkla hedeflerini buluyor ve tm kentte saldrlarn baarl bir biimde gerekletiriyorlard:46 "Bana yakn olan en byk caddeye gittim. Bu, Gazi Bulvar'yd. Oradaki genleri izledim. Bahem iin biraz toprak tayabilmek iin tam alt gn bir kamyon iin beklemitim. imdi ise tam 21 kamyon, ileri adam dolu ve yeni olduklar belli olan bayraklarla nmden geiyorlard. Bu konvoyu ise 13 araba izliyordu." 47 Kentin her yerinde yamalar ayn yntemle gerekletirilmiti. Dkknlar sz konusu olduunda saldrganlar nce vitrinleri talayarak paralyor ya da vitrinlerin nndeki demir parmaklklar kaynak makineleri veya tel makaslar yardmyla ayordu. Sonrasnda, dkknn iindekiler saldrlan yer kk bir imalathaneyse alet ve makineler ya ieride ya da dar kartlarak sokan ortasnda parampara ediliyordu.48 Saldrlarn balamasndan ksa bir sre sonra, stanbul'un caddeleri dkknlardan karlan eitli eyalarla dolmutu: "zellikle Galatasaray'la Tnel arasndaki caddeler tamamen kuma artklar ve krk paralaryla doluydu. Caddelerde buzdolaplar, elektrikli sprgeler, pastalar, ekerler, kuma toplan, gmlekler, kravatlar ve bir manavn artklar vard. Tramvay, araba ve otobslerin arkasna taklm halatlarla buzdolaplar, diki makineleri ve daktilolar sokaklar arasndan geirtiyordu. Dkknlardaki tm eyalar, tek tek paralanyordu."49 zellikle apartmanlara ve evlere ynelik saldrlar, gayrimslimler arasnda byk korku ve panie yol amt:

45 46 47 48 49

Vima, 09.09,1955. Milliyet, 07.09 1955 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, cilt 7, 8. nikat, 12.09.1955. NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 1409 1955, CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 09.09.1955. Milliyet, 07.09 1955.

18

YENDEN KURGULAMAK

"Dkknlarn yamalanmasndan daha kt olan, evlere girilmeziydi. vey annem ve kzkardem evin ikinci katna kp kapy kilitlemilerdi. Adamlar aada kapy zorlamaya baladklar zaman, onlar pencereden atlamay dnyorlard."50 Evlerin nce camlarna ta atlyor, sonra giri kaplar baltalar ve demir ubuklarla krlyor, sonrasnda ise evin iinde ne varsa gerekli aletlerle paralanyor ya da camdan darya atlyordu: "Her zamanki gibi o gn de kahveye gittim. Kahvenin sahibi yanma geldi ve dedi ki: 'Anton'cuum bugn sen eve gitsen daha iyi olur.' 'Niye ne oldu?' dedim. O sadece acele etmemi ve doru eve gitmemi syledi. Birka cadde daha ilerledikten sonra ne olduunu anladm. Baltalarla dkknlarn kepenklerini ve evlerin kaplarn kryorlard. Camlardan piyanolar ve dolaplar aa atlyordu ve baryorlard: 'Bugn malnz ve mlknz, yarn hayatnz'... "5l "Yayann evindeyken orada grdklerime inanamadm. Kaplar ve pencereler artk yoktu. Buzdolaplar, dolaplar, aynalar paralanm ve evinin nne ylmt. Yataklar, yorganlar kesilmi, ynler her tarafa datlmt. Elbiseler, ayakkablar, rtler, hallar lime lime edilmi, ynlar halinde tabak anak binlerce paraya blnmt. Somya paralanm, avizeler, vitrinler, masalar, sandalyeler ve koltuklar baltayla kesilmiti. Yerde odun, kmr ve gaz, tuz ve eker, ya ve yumurtalardan bir birikinti olumutu. Soba da tahrip edilmi, baz valizlerin iindekiler dahi makasla kesilerek kullanlamaz hale getirilmiti.'52 Kiliseler de saldrlardan payn almt. Kiliselerin iindeki kutsal resimler, halar, ikonalar ve dier kutsal eyalar tahrip edildii ve yakld gibi, bazen kilisenin tamam atee verilmiti:33

50 51 52 53

Anastasis Gordanoglou ile mlakat, 26.09.2001. Antonis Augustionis ile mlakat, 20.10.2001. Hulusi Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar stanbul 1993, s 29. Irakles Mllas, "To Katastrophiko Ergo Stis Ekklisies Kai Ta lera Skinomata Tis Polis" [stanbul'daki Kilisenin ve Dier Kutsal Meknlarn Tahribat], Epta imeres 10.09 1995, s. 10-13; Christidi, Ta Septembriana, Konstantlnoupoli kai Smyrni 1955, s 111.

19

6-7 EYLL OLAYLAR!

"Kumkap'da bir binann st ksmnda bir blm vard; orada Rumlar ibadet ediyordu. Yukar ktmda u manzara ile karlatm: konalar, amdanlar, resimler, hepsi odann ortasna toplanmt ve birileri zerine smt.'"54 zellikle ili ve Balkl'dak Rum-Ortodoks mezarlklarna da zarar verilmiti. 55 Buralarda mezar talarnn paralanmasyla yetinilmemi, karlan iskeletler de krlm ya da yaklmt."56 Hatta bir olayda, henz lm bir kiinin bedeni mezarlktan karlarak baklanmt."57 Gvenlik Glerinin Pasiflii Polis memurlar, sadece Taksim'deki milliyeti gsteri esnasnda harekete duyduklar sempatiyi gstermekle kalmam, sonrasnda kamu dzeni bozulduunda ve iddet olaylar meydana geldiinde de pasif bir tutum taknmlardr. Bu tutumu yalnzca kalabalk halk kitleleri karsnda deil, sayca kk ancak kararl gruplarla kar karya kaldklarnda da gstermilerdir :58 "Neler olduunu merak ettiimiz iin hepimiz darya ktk. Grup halinde adamlar ellerinde sopalar ve ekilerle bize doru yaklayorlard. Biz lokantaya geri dndk ve perdeleri geriye kadar atk. zerimizdeki askeri niformalarn onlar rkteceini dndk. Sonra oturduumuz lokantaya sra gelmiti. Bizi grdkleri halde bahalarla n camlar aa indirmeye baladlar. Bu grubun arkasnda polis memurlar vard. Ama sanki polisler, saldrganlarn ilerini rahata yapabilmeleri iin balarnda bekliyor gibiydiler. "59 Vasiliads'in grme srasnda anlattna gre, baka zamanlarda kendileriyle gayet arkadaa ilikilerin kurulabildii mahalli polis memurlar bile, iddet olaylar srasnda herhangi bir mdahalede bulunmamlard:

54 55 57 58 59

Jaklin, elik, "6/7 Eyll 1955, Kumkap", Toplumsal Tarih, 81 (2000), s, 42-44. AA PA 270 Trkiye 211-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13.09.1955. "ili mezarlnda, Yunanistan Merkez Bankas mdrnn bir ay nce len amcas Nicolas Elasco'nun tabutu alm ve ceset baklanmtr." NARA 782.00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12.09.1955. CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09.1955; PRO FO 371/11772, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 07.09.1955; NARA 782 00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12.1955. Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri , s 250.

56 -NARA 882.413/9-2755, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 27.09.1955

20

YENDEN KURGULAMAK

"Beyolunda evimizin kesinde bir frn vard. Sahibi aslnda Arnavuttu ama Rumca konutuu iin ve Ortodoks olduu iin herkes onu Rum zannederdi. Bizim karmzda ise bir karakol vard. Bu adam pasta veya reklerini hibir zaman ertesi gne brakmazd. Her akam frn kapattktan sonra arta kalanlar karakoldaki polislere verirdi. O gn, iki kii frnn camlarn aa indirince hemen komisere gitti. Komiser ona yle bir cevap verir: 'Hibir ey yapamam, ben bugn polis deil Trkm.' Bu garip, ama bu cevap o gnler polislerden ska duyuldu."60 stanbul'un baz semtlerinde, gvenlik gleri, iddet olaylarna tanklk etmi olmalarna ramen karakollar terk etmemiler. rnein, Samatya Karakolu'nun komiseri ve polis memurlar kendilerini karakola kilitleyerek, ancak ertesi gnn erken saatlerinde tekrar dar kmlar.61 Baz durumlarda polis memurlar olaylar srasnda alk bile tutmu62 ve saldrganlarn devam etmesi iin onlar cesaretlendirmilerdir.63 Polis memurlar, silahlarn talar skmek iin kullanarak, ykmlar srasnda saldrganlara yardm etmilerdir.64 Yine bazlar, bizzat kendileri de, yamalanan dkknlarn mallarn paralamlardr: "Aacamii'nin nnde saldrganlar ellerindeki krk mantolar yrtmaya alyorlard. Baaramayacaklarn anlaynca polisten bak istediler. Polis ban vermedi ama mantoyu daha rahat yrtabilmeleri iin biraz kesti."65 Saldrganlarn saysnn ok olmas nedeniyle polisin aresiz kaldn dnmek mmkn deildir. Zira, stanbul Emniyeti'nin yaklak 1.500 kiilik personeli austos ayndan beri alarmdayd; yle ki, memurlar Emniyet binalarn terk etmiyor, hatta alma masalarnda uyuyorlard.66 Nfusu arlkl olarak Rumlardan oluan Bykada'nn polisi, takviye glerle kuvvetlendirilmiti; bu gler, iskeleye demirlenmi gemilerde geceliyorlard. Patrikhane ve Yunan Kon-

60 61 62 63 64 65 66

Mhals Vassliads ile grme, 22 09.2002. Dokdakis Donos ile grme, 12.10.2001. CADN B Seri C 26, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09 1955 Milliyet 07.09.1955. Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank emsi Ulengin, Emniyet Bamfetti Muavini, s. 1 59. Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Hicri Tan, s. 273 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.

21

6-7 EYLL OLAYLARI

solosluu iki haftadr sk bir gzetim altnda tutuluyordu.67 Hilton Oteli gibi uluslararas prestije sahip yerlerde, ayaklanmalardan nce polis tarafndan eitli gvenlik nlemleri alnmt.68 Ancak, yabanc dkknlarn da korunmas gerekiyordu. rnein, Tnel'deki Bolero adl Fransz dkkn nnde bir polis memuru nbet tutuyordu. Ellerinde demir ubuklar bulunan- 15-20 kiilik bir grup dkkna yaklamaya altnda, bu polis memuru, onlar "Bu dkkn bir Franszn, buraya saldramazsnz" diyerek engellemitir.69 3 Eyll 1955'ten itibaren, Eskiehir ve evresindeki polis memurlar dahi stanbul'a sevk edilmiti.70 Aslnda saldrlarn, zamannda yaplacak mdahalelerle nlenebilecek nitelikte olduu, muhtemelen mdahale etmemeleri ynnde aka bir talimat almam olan polislerin bazen tek balarna byk insan kitlelerinin saldrlarn engellemelerinden anlalabilir. Bu ekilde, bir polis memuru, Bykada'da bir Rum okuluna saldrmaya alan 30-40 kiilik bir insan topluluunu, iki el ate ederek durdurmutur.71 Alman Bakonsolosluunun raporlarnda yer alan bir gr, polis glerinin pasifliini "emir biiminde verilmeyen, ancak hadiselere gz yumulmasn bir prensip olarak ngren genel bir talimat'n72 varlna dayandrr; bu dnce daha sonra polis memurlarnn ifadeleriyle dorulanmtr: "Askeri mahkemedeki durumalarda, tutanaklara zel bir tank ifadesi koydurmaya alyordum. Hkim de bunu kabul etmiti. Polis memuru Hikmet olak, 6 Eyll 1955 gn, Saryer Karakolu'nun telefon santralnda grevliydi. Emniyet Mdrlnden karakollara ve karakollardan Emniyet Mdrlne yaplan telefon grmelerini balyordu. Savcnn 'ne bildii' ile ilgili soruya, 'Sizin de pek iyi bildiiniz gibi, o gn, hrszlk ve yangn olaylar dndakilere gz yummak iin emir almtk' eklinde yant vermiti."73

67 68 69 70 71 72 73

Hrriyet 07,09.1955; Patrikhane 250 kiiyle korunuyordu, akam saat 20.00'de bu say 350'ye ykseltildi Christidi, Ta Septembriana, Konstantinoupoli kai Smyrni 1955, s 3 1 5 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank emsi lengin, Emniyet Bamfetti Muavini, s 160 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Halim Sait Kayl, s. 387. Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Ahmet Hamd Canolu, Polis memuru, s. 119. AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 09 1955 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Orhan Birgt, KTC yesi, s. 1 15

22

YENDEN KURGULAMAK

Polis karakollarnda grevli memurlarn, iddet olaylarnn patlak vermesinin ardndan karakollar terk etmeleri yasaklanmt: "Olaylardan saat evvel, yani saat drtte, bize Emniyet Mdrl merkezinden bir emir geldi. Saat beten sonra hibir polis memuru karakollar terk etmeyecekti. Bu haber zerine biz 5. ube olarak hepimiz binada kaldk. Saat altya doru her taraftan, zellikle Beyolu'ndan saldrlarla ilgili haberler geliyordu. Dkknlar yamalanp kiliseler yaklyormu. Polis efimiz Celal Kosova o zaman Avrupa'dayd. Onun vekili olan Necati Ein'e sorduk. Kendisi ikinci bir emre kadar hibir mdahalede bulunmamamz syledi. Kaplar kilitleyip ierde bekledik. Burnumuzun dibinde adamlar dkknlar ve evleri yerle bir ederken gryorduk ama hibir ey yapamyorduk." 74 Dikkat ekici bir baka nokta, itfaiyenin yangn yerlerine ok ge gelmesi, ya da yangn sndrme tehizatnn yetersiz olduunun iddia edilmesiydi. Bir grg tan, kiliselerdeki pek ok deerli ikona ve tablonun, itfaiyenin ge gelmesi veya yangn isteksizce sndrmesi nedeniyle kaybedildiini aktaryor."

Mslman Halkn iddet Olaylarna lk Tepkisi

Rum, Yahudi ve Ermenilere ynelik saldrlar srasnda ou durumda Mslman komular, gayrimslimleri korumaya almlardr. Saldrganlar bedensel zarar vermemeleri iin talimat aldklarndan, kk apl direnmeler bile iddet olaylarn engelleyebilmiti. rnein Heybeliada'da (CHP yesi) bir kadnn saldrgan grubun karsna dikilip, bulunduklar caddede hibir eve dokunulmamasn istemesi yeterli olmutu. Saldrganlar ekinmi ve adann baka blmlerine ynelmilerdi.76 Donias'n da mlakatta vurgulad gibi, cesurca gsterilen bireysel tepkiler, bazen tm bir caddeyi saldrganlardan koruyabiliyordu:

74 75 76

Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Berkan Tmerkan, Polis memuru, s. 260 Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis. s. 92 Anastasis Gordanoglou ile mlakat, 26 09 2001.

23

6-7 EYLL OLAYLARI

"Bizim sokamzda ofr Nusret yaard. O gn 40 kiilik bir grup bizim evlere doru gelmeye balad. Nusret bunlarn nn kesti ve ne istediklerini sordu. Onlar Rumlarn evlerine saldracaklarn sylediler. Nusret, burada Rumlarn oturmadn syledi. Gruptan birka kii yine de yrmeye devam edince Nusret bard ve ancak onun cesedinin zerinden yollarna devam edebileceini syledi. Ve grup hemen geri dnd. Nusret, 50 metrelik bir soka kurtarmt. Yan sokakta ise arkadam Zajer'n teyzesi Rum komusunun kapsna dikildi ve adamlara yle dedi: 'Pavli Ejendi'nin evine girmek iin ilk nce bana saldrmanz gerekir.' Adamlar hemen geri dndler. Bu sokaktaki 60 Rum evinden sadece ikisi tahrip edilmiti."
77

Yine dier Trk komular, saldr yaplacana dair dedikodular ktnda ve saldr srasnda, gayrimslimleri kendi evlerinde saklamlard. Tophane'den kr I., 6 Eyll gn, alt katlarda oturan iki Rum komusunu kendi evine saklam ve st katlara kan saldrganlar da ancak havaya ate aarak kovalayabilmiti.78 Baz Mslmanlar ellerindeki Trk bayrayla madurlarn ev ve iyerlerinin nnde durmu, buralar, sahiplerinin Trk olduunu iddia ederek koruyabilmilerdi.79 Ayaklanmalardan sonra gayrimslimler gazetelere ilan vererek, yardmlar iin Mslmanlara teekkr ediyordu.80 Baz Mslmanlar madurlara parasal yardmda da bulunmutu. Bununla ilgili, misyonerlerin ngiliz Dileri Bakanl'na yazd bir raporda, "bir Trk subayn, Rum kiracsna, kiray demek iin saldrlardan doan maddi zararn telafi edinceye kadar bekleyebileceini nerdiinden" bahsedilmektedir.81 Fakat baz durumlarda, komu veya tandklarn gayrimslimlerin oturduklar yerleri gstererek saldrganlarn iini kolaylatrd da olmutu.82 Bir

77 78 79 80

Dokdakis Donios ile mlakat, 12.10.2001. kr . ile mlakat, 04.12.2001 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955; Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis, s 81. "Yedkule'de olum Viros Ermai (fabrika mdr) silahl adamlarn saldrsna uramtr. Subay Celal Siren'in mdahalesiyle kurtarlmtr. Kendisine bunun iin teekkr ederim. TEKTA Tekstil Sanayii", Yeni Sabah, 12.09.1955; "Makbule Hanm, ayaklanmalar srasnda gstericilerin iddet kullanmasn engellemitir. Ermeni Patrii kendisini davet etti ve angajman iin teekkr etti.", Akam, 10.09.1955

81 82

PRO FO 371/117721, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.1 1.1955 Tsoukatou, Septembriana 1955. i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis, s. 58, s.167; Hikmet Dikmen ile mlakat, 09.05.2002.

24

YENDEN KURGULAMAK

Rumun mlakat srasnda vurgulad gibi, "iyi ve kt komular" vard.83 Bir Ermeni, Elmada'daki apartmanlarnn kapcsnn bir Trk bayran binann cephesine takarak evi koruduunu, ancak bir komunun, 100 kiinin zerindeki bir gruba apartmanda Ermenilerin oturduunu ihbar ettiini anlatmtr. Apartman bu ekilde tespit edilmi ve yamalanmt.84 Yaptm mlakatta Vassiliadis, Trklerin, komuluk ya da i arkadal gibi kiisel ilikiler iinde olduklar gayrimslimlere ayaklanma srasnda yardm ettiini anlatt. Ancak, Vassiliadis'in oturduu apartmann kapcs rneinde grlecei gibi, ayn kii bir yandan bizzat tand gayrimslimleri korurken, tanmad gayrimslimlere saldrabiliyordu: "Bizim evimiz, Beyolu'ndaki Kalyoncu Sokak'tayd. iddet olaylar patlak verdiinde, kapc Mehmet, anneme 'Korkmayn Madam, bizim evde saklanabilirsiniz dedi. Eline bir Trk bayra ald, d kapy kilitledi ve binann nnde durdu, ilk saldrganlar geldiinde, onlara burada Rum oturmadn syledi ve adamlar gerekten de evimizi yamalamadan gittiler. 2. kattaki Madam Katina'y, 3. kattaki Maria'y ve 4. kattaki Anton'u korumu olan Mehmet, binadan kt, Trk bayran brakt, eline bir odun paras ald ve caddenin karsndaki gayrimslimlere ait dkkn ve evlere saldrmaya balad. Ben onu evimizin penceresinden izleyebiliyordum. "85

83 84 85

Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Ts Polis. s. 169. Vahram T. ile mlakat 13.05.2002 Mihalis Vassiliadis ile mlakat, 22.09.2002

25

6-7 EYLL OLAYLARI

zmir'deki Saldrlar Atatrk'n doduu eve saldrda bulunulduu haberi, zmir'de de yerel bir gazete tarafndan yayld. Gece Postas 06.09.1955 gnk basksnda u manetle kt: "Madem Yunanllar Trk Konsolosluu'nu bombalad, yleyse onlarn bayra da artk Konak Meydan'nda dalgalanmamal." Gerekten de ayn akam, uluslararas fuar nedeniyle Konak Meydan'na ekilmi olan Yunan bayra, bir saldrnn hedefi oldu. Genlerden oluan bir grup, bayra "Kbrs Trktr! Gvurlara lm!" nidalaryla indirip yakt.86 stiklal Mar eliinde, Yunan bayrann yerine Trk bayra ekildikten sonra, grup fuar alanna doru hareket etti. Burada da fuarn "Lozan" ve "Dokuz Eyll" girilerindeki Yunan bayraklar aaya indirilip yakld.87 Kalabalk, ayrca Yunan pavyonunu talayp i donanmn paraladktan sonra, binay atee verdi.88 Ayn anda, Alsancak'ta bulunan Yunan Konsolosluu nnde baka bir grup protesto iin toplanmt. Konsolosluk mensuplarndan Trk bayra ekmeleri istenip bu talep yantsz kalnca, saat 21.00'e doru konsolosluk binasna hcum edildi, mobilyalar paraland ve atee verildi: bylece tm bina yanp kl oldu. Konsolosluk alanlar arka kapdan kaablmilerd.89 Bu esnada zmir'in eitli semtlerinde 20-30 kiilik gruplar ortaya kmt. Bu gruplar iki ya da kii tarafndan ynlendirilerek belirli hedeflere saldryordu. Eylemcilerin toplam says 400' gemiyordu.90 Yunanl 6 NATO subaynn da evleri ayn gruplarca baslm ve yamalanmt. Memurlar ve aileleri saldrlar srasnda hakarete uram, hatta bir memur ve kars dvlmt.91 Yunan NATO subaylar ve bakonsolos, o geceyi Amerikan Konsolosluu'nun korumas altna geirdikten sonra, ertesi gn uakla Yunanistan'a gittiler.92 Tpk stanbul'da olduu gibi zmir'in Alsancak, Bornova ve Buca semtlerinde Rumlara ait ev ve iyerleri de saldr ve yamalamann hedefi olmutu.93

86 87 89 90 91 92 93

PRO PREM 1 1834/ 479, zmir Konsolosluu Raporu, 13.09,1955 Demokrat zmir, 07.09.1955, Eleuphtheria, 08,09.1955. Vima, 08,09,1955 NARA 782.00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 0 1 , 1 2 . 1 9 5 5 PRO PREM 11834/479, zmir Konsolosluu Raporu, 13,09.1955 AA PA 231 Kbrs 21 1-00/92.09, Atna Bykelilii Raporu, 08.09.1955 PRO FO 371/1 17721, RG 59/78200 9/655, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12.09.1955

88 Yeni Asr, 07 09 1955,

26

YENDEN KURGULAMAK

Ancak, zmir'deki toplam on kilise ve sinagogdan yalnzca Alsancak'taki Ortodoks kilisesi yamalanm ve atee verilmiti.94 Alsancak'taki ngiliz Kltr Enstits'ne yaplan saldry, ingiliz Konsolos bir "yanllk" olarak deerlendirdi, nk enstitnn bulunduu binann mal sahibi bir Rumdu.95 Limanda bulunan Rum bayrakl teknelerin Trk bayra takmalar talep edildi. Bu teknelere ynelik saldrlar, ancak limanda bulunan Trk sava gemilerinin subaylarnn mdahalesi ile engellenebildi.96 Brescia ve Livorno adl iki ngiliz gemisinin mrettebatna "ate toplar" -yani, mazota bulanp tututurulmu talar veya kuma sarlm teneke kutular- ile saldrld:97 "Saat 23.00'te sahilde, kalabalk bir erkek grubu baryor, ta ve ieler savuruyordu. Sahilde polis de vard, ancak isyanclar durdurma gayreti iinde deillerdi. Gece saat 03.00'te bir grup asker gelene kadar bu byle devam etti, askerlerin geliiyle isyan snmeye balad. Kalabahktakiler, mrettebatmzda Yunan olduunu syledi, jakat mrettebat sadece ngilizlerden oluuyordu."98 zmir'deki tahribat eylemleri de aslnda gvenlik glerinin mdahalesi ile nlenebilecekken, onlar burada da tepkisiz kalmlardr.99 "Evime gece l'de saldrmaya baladlar. O zaman zmir'de Gazikadnlar Caddesinde oturuyorduk. Gece yarsndan sonra yamalamalar balad. Camlara Trk bayran, Menderes ve Bayar'n fotoraflarn astm. Evdeki tm eyalar krp dktler. Kz kardeimi komuda sakladm. Saldrlar srasnda polisi aradm ama bana valinin emri olduu ve silah kullanmayacaklarn sylediler."100 Saldrganlara kar sert davranmamalar kendilerine emredilen polis memurlar, fuar alanndaki saldrlar esnasnda pasif bir tutum taknmlardr:

94 95 96 97 98 99

NARA 782.00/1-2155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 0 1 .1 2 .1 95 5 . PRO PREM 11834/479, zmir Konsolosluu Raporu, 13.09.1955. Makedona, 09.09 1955 PRO FO 371/117714, RG 1034/4123, zmir Konsolosluu Raporu, 08.09.1955 PRO FO 371/1 17714, RG 1034/4123, izmir Konsolosluu Raporu, 08.09.1955 NARA 782.00/10-455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09.1955.

100 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, s. 358

27

6-7 EYLL OLAYLARI

"Olaylarn gittike daha fazla bydn fark ettim. Kordondan sesler geliyordu, o tarafa doru yrdm. Orada grup grup adamlar vard ve limandaki gemilere saldrmak istiyorlard. renebildiim kadar Basmahane'de de olaylar kmt. O tarafa doru gittim. Orada kalabaln iinde vali de vard. Orada beni tanyan birka polis memuruna rastladm, onlara burada neler olduunu sordum. Bana, Yunan pavyonuna saldrldn, konsolosluun yakldn sylediler. Neden mdahale etmediklerini sordum, nk etrafta dank bir ekilde duruyorlard. Aldm cevap ise, yle bir emir almadklarna dair idi. Hatta polislere, saldrganlara agresf davranmamalar emri verilmiti." 101 tfaiye ise, yangndan ok daha nce fuar alanna varmtr. 6 Eyll akamnn erken saatlerinde, itfaiyeciler zmir Fuar alanna gelmi ve fuar pavyonlarndan birinin nnde beklemeye balamtr. Neden geldikleri sorulduunda, itfaiye erlerinden birisi "Birazdan yangn kacak, biz de sndreceiz" eklinde yant vermitir.102 tfaiyecilerin Yunan pavyonunda ve konsoloslukta kan yangn sndrmek konusundaki beceriksizlii, yangn karanlarn sndrme abalarna mdahale etmesi ile de aklanabilir. Saldrganlar, su hortumlarn kesmi ya da itfaiye erlerinin srtlarna karak, ilerini yapmalarna engel olmulardr.103 Toplam olarak zmir'de 14 ev, 6 iyeri, bir pansiyon, bir kilise, Yunan fuar pavyonu, Yunan Konsolosluu binas ve ngiliz Kltr Enstits'n barndran bina saldrya uramtr.104 7 kii ar, 50 k ise hafif ekilde yaralanmtr.105 zmir'deki toplam hasar 475.500 TL tutarndadr. Yunan Konsolosluu binasndaki zarar 90.000 TL, Yunan pavyonundaki zarar ise 57.000 TL olarak bildirilmitir. Kabul edilen zarar tutarlar. Yunan Konsolosluu iin 52.000 TL, Yunan NATO subaylar iin 42.000 TL ve zmir'de yaayan dier Yunanistan vatandalar iin 235.500 TL'dr.106

101 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6/7 Eyll Hadiseleri, Tank Nevzat Akn, s. 363 102 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, cilt 8, '5. nikat, 1 6. 1 2, 1 95 5 . 103 Eski tfaiye Mdr Ahmet Yetiner ile mlakat, 28 03,1998, Arzu Kldere, "zmir'de 6-7 Eyll Olaylar", Toplumsal Tarih. 8 (19981, s. 34-41. 104 Son Saat, 08 03.1955, Hrriyet, 08.09,1955 105 Arzu Kldere, "zmir'de 6-7 Eyll Olaylar", Toplumsal Tarih, 8 (1998), s. 34-41. 106 Christidi, Ta Septembrlana, Konstantnoupoli ka Smyrni 1955, s. 256.

28

YENDEN KURGULAMAK

Ankara'daki Saldrlar
Ankara'da arlkl olarak yalnzca renci protestolar gereklemi,, ancak iddet olaylar meydana gelmemitir.107 Bunun en nemli nedenlerinden biri, Ankara'daki gayrimslim nfus orannn ok dk olmasdr. Ayrca, Ankara Valisi Kemal Aygn'n, Ankara genelindeki tm toplantlar yasaklayan acil tedbiri de etkili olmutur.108 Aygn, 6 Eyll 1955 gn stanbul'da bulunmu ve ayaklanmalara tanklk etmiti. rencilerin ifadelerine gre, 6 Eyll gece yarsna doru, Trkiye Milli Talebe Federasyonu (TMTF) yeleri stanbul'dan, Ankara'daki tm renci yurtlarn telefonla arayarak ''Genliin Deklarasyonu"nu duyurmulard. Deklarasyonda stanbul'daki ayaklanmalardan bahsediliyor ve Ulus'ta dzenlenecek bir protesto gsterisine katlma ars yaplyordu.109 Bu deklarasyon zerine Siyasal Bilimler ve Hukuk Fakltesi nnde toplanan renciler, askeri glerin de takviyesyle polis tarafndan gz yaartc gazla datlm, renci yurtlar ise gzetim altna alnmt.110 Gstericilerden oluan dier gruplar Cebeci ve Ulus ile Yunan Bykeliliinin nnde toplanmt."' Gstericilerin toplam saysna dair verilen rakamlar, 1.000 ile 4.000 arasnda deimektedir.112 Bu gruplar da polis tarafndan etkili bir biimde datlm, 479 k tutuklanmtr.113 Bursa ve Samsun'daki yetkililer, Rum yerleimleri ve evler iin gvenlik tedbirleri almlardr. Bu kapsamda. Bursa'da 97 Rum, bir otele yerletirilmitir.114 Adana'da 6 Eyll 1955 akam, genlik rgtlerinin ve esnaf birliklerinin yaklak 3.000 yesi protesto iin toplanmtr. Toplant, polisin iddet kullanmasyla datlmtr.115 Eskiehir'de genlerin katld kk apl bir gsteri, olaysz sona ermitir.116

7 8 9

AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 09 1955. Yassada, Yksek Adalet Divani Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Kemal Aygn, Ankara Valisi, s, 90. Ulus, 08 09.1955

10 Hrriyet, 08 09 1955 11 Cumhuriyet, 08.09.1955, Milliyet 08 09 1955 12 Yeni Sabah, 08 09,1955, Akam, 08 09,1955 13 Vatan, 08 09.1955 14 Milliyet, 08.09,1955 15 Milliyet, 08.09 1955, Vatan. 08,09 1955, Yeni stanbul 08 09,1 955. 16 Milliyet, 08 09,1955

29

6-7 EYLL OLAYLAR!

Olaylarn Ardndan Hkmetin Ald lk nlemler 6 Eyll akam trenle Ankara'ya doru hareket etmek zere stanbul'dan ayrlan cumhurbakan ve hkmet yelerinin birou, yolda ayaklanmalarn boyutu konusunda bilgilendirilmilerdi. Derhal geriye dndler, "rfi idare" ilan ettiler ve birlik komutanlarna, silah kullanarak sknet ve dzeni salamalarn emrettiler.117 1. Ordu Komutan Vedat Garan Paa, "ikinci bir Mustafa Mulal olmak istemedii iin" bu ate emrini reddetti.118 6 Eyll akamnn son saatlerinde devreye sokulan birlikler iddet olaylarn kontrol altna alabildiler; ancak, huzursuzluklar sonraki gn ve haftalarda, blgesel dzeyde yeniden alevlendi119 7 Eyll gn leden sonra, Beyolu'ndak Belediye Meclisi binasnn nnde toplanan ve milliyeti sloganlar atan bir grup, polis tarafndan datld.120 8 Eyll 1955 gecesi, skenderun'daki bir Rum-Ortodoks kilisesine dinamitle saldrld. Patlama nedeniyle kilisenin yan duvarlar zarar grd. Failler yakalanamad.121 9 Eyll 1955 gn Alsancak'ta, tren garnn karsndaki Aya Vuklin kilisesi atee verildi; yangn itfaiyenin zamannda mdahalesi ile sndrlebildi.122 10 Eyll 1955'te, Balkldaki Rum hastanesini atee vermek isteyen kadn tutukland. Ayrca, polis ayn gn, Emrgn'dak bir kahvede bir gayrimslimin fabrikasna saldrmak zere hazrlklar yapan 70 kiilik bir grubu datt.123 25 Eyll 1955'te Kadky'de bulunan bir kilise yaklmaya alld.124 Saldrlarn hemen akabinde, gayrimslimler ska szl olarak da taciz edildiler.125 anakkale'deki antisemitist bildiriler, Istan-

1 17 AA PA 264 Trkiye 205-00/9242, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955. 118 Dnemin 3. Dou Anadolu Ordusu Komutan Albay Mustafa Mulal, Ankara'nn emriyle, 1945'te Ar blgesinde snr geen 33 pheliyi yargsz infaz ettirmitir. Demokrat Parti 1950'de iktidara gelince, sonradan kendisini bu olay iin sorumlu tutmu ve Askeri Mahkemede yarglamtr: AA PA 264 Trkiye 205-0092.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955; 1960'da Yassada'da yaplan durumalarda tank olarak dinlenen General Vedat Garan bu ifadeyi yalanlam ve cephane bulundurulmas emrini vermekle birlikte, kullanlmas ynnde bir emir vermediini belirtmitir: Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, s. 3 2 5 119 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955. 120 Son Posta, 07.09.1955 121 skenderun, 10.09 1955; Vatan, 10.09.1955. 122 Eski itfaiyeci Ali Ulvi Gltekin ile mlakat, 13.03.1998, Arzu Kldere: "zmir'de 6-7 Eyll Olaylar", Toplumsal Tarih, 8 (1998), s 34-41. 123 Hrriyet, 11.09.1955 124 PRO 371/117717, RG 1016/20, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 18.10.1955. 125 "Bireylere ve din adamlarna ynelik yeni tehditler yar. Bir adam, bir papaza' 'Sen hl burada msn? Bir dahaki sefere seni ezeceiz' dedi." : PRO FO 371/117721, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.11.1955.

30

YENDEN KURGULAMAK

bul'daki Yahudilerin evlerine "gamal halarn izilmesi ve 1955 ylnn Kasm aynda yeni antsemitist yaynlarn126 kmas, Hahamba Rafael aban'n stanbul valisini resmi dzeyde protesto etmesine dahi neden oldu.127 Hkmetin ilan ettii rfi idare, lkenin byk kentiyle -stanbul, zmir ve Ankara'yla- snrlyd. rfi idare Kumandanlna artk yrtme gcn elinde bulunduran 3. Dou Anadolu Ordusu Komutan General Nurettin Aknoz getirildi.128 Geceleri saat 24.00-05.00 aras uygulanan "sokaa kma yasa", devriyelerin kontrolleri ve stanbul, Ankara, zmir'de yaplan tutuklamalarla, her kentteki iddet olaylarna son verilebldi. stanbul'da 5.104119 kii tutukland. Ankara'da tutuklananlar iin verilen rakamlar 300 ila 469;130 zmir'dekiler iin verilen rakamlarsa 50 ila 170131 arasnda deimektedir. ileri Bakan Namk Gedik, emniyetin baarszl nedeniyle istifa etti ve yerine, geici olarak Savunma Bakan Ethem Menderes atand. Bakan Fuat Kprl, vekleten Savunma Bakanl grevini stlendi.132 Ayn nedenlere dayanarak, Milli Emniyet Hizmetleri efi (MAH Reisi), zmir valisi, zmir'de bulunan birliklerin komutan, stanbul emniyet mdr ve general, iktidar tarafndan grevden alnd. Milli Emniyet efliine Kemal Aygn atand.133 Bunlarn dnda, yerel dzeyde bir dizi memurun, kan huzursuzluk ve bunlarla yeterince mcadele edilmemesinden sorumlu olduklar gerekesiyle grev yerleri deitirildi.134 Anayasaya gre rfi idare durumunun meclis tarafndan en ksa srede onaylanma zorunluluu bulunduundan, 12 Eyll 1955 gn meclis toplantya arld. Toplantda nce iktidar ve muhalefet szcleri, ayaklanmalarla ilgili grlerini bildirdi. Babakan Vekili Fuat Kprl, hkmetin gsterilerin yaplacandan haberdar olduunu, ancak zamannn kesin olarak bilinmediini aklad:

126 Burada zellikle sz konusu olan, antsemtist olarak tannan yazar Cevat Rfat Atilhan'n "Sionizm- Mslman Dnyasna Bir Tehdit" kitabdr. Bu kitap, ayaklanmalarn ardndan stanbul'da cretsiz olarak datlmtr. 127 NARA 882 411/11-1 55, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 2 5 . 1 1 . 1 9 5 5 128 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955. 129 AESF, Fahri ker Dosyas, 6 Eyll Hadiseleri Su Endeksi, s. 67 130 Akam, 08.09 1955, Vatan, 08.09.1955, Yeni istanbul, 08.09 1955 131 PRO CO 926 184/172, Istanbui Bakonsolosluu Raporu, 09.09.1955 132 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.09.1955. 133 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.09.1955. 134 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, i,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.

31

6-7 EYLL OLAYLARI

"Arkadalar polis glerinin saldrlardan daha nceden haberleri olmadndan bahsetti. Ben sadece u kadarn syleyebilirim: Hkmet nceden bilgilendirilmiti. Buna gre tedbirler de alnmt. Fakat, olaylarn hangi gn ve saatte kaca bilinmiyordu. Tm abalara ramen, baskn gibi gelien olaylar engellenemedi. Hatrlarsanz, tarihte buna benzer ok olay olmutur. En yakn rnek Pearl Harbour Amerikan Silahl Kuvvetlerine yaplan baskndr."135 Fuat Kprl, aklamalarnn geri kalan ksmnda, saldrlarn hazrlanmas ve uygulanmasndan komnistleri sorumlu tutuyordu: "izninizle imdi saldrlarn kendisi hakknda konuacam. Kbrs meselesi nedeniyle tahrik edilmi olan genler ve vatanseverler, olaylarn kndan sorumludur. zellikle genlik, ok hrn tepki vermitir. Dier taraftan basn provoke etmitir. Selanik'te patlayan bombann da haberi gelince, nihayet bir frsat domutur. Komnistler hareketin arasna karp genlerin vatansever gsterisini kullanarak, ykp yamalamlar dr. nk komnistler, ayaklanmalar nceden planlam ve imdi de komutay ellerine almlardr. Bu olaylar aylar ncesinden planlanm olmasayd, bylesi bir saldr mmkn olmazd. [...] Saldrlarn ekli ve hedefleri doru incelenirse, burada sz konusu olann yalnzca komnist bir komplo olduu grlecektir."136 Babakan Adnan Menderes, btn Trk halknn, komnist kkrtclarn ii olarak grlmesi gereken olaylar nedeniyle akn olduunu aklad. Hkmet, ayaklanmalarn iyzn ortaya karmak iin her eyi yapacakt. Olaylarn kayna, Kbrs sorununun gerek Yunanistan'da gerekse Trkiye'de yol at ar kkrtlm vatanseverlikte aranmalyd. Kbrsl Trklere kar bir kymn gerekletirileceine dair dedikodular ortamn gerilmesine katkda bulunmu, neticede "caniyane" unsurlarn etkisiyle gerek bir psikoza dnm ve buna bal olarak zellikle genler arasnda duygu patlamalarna yol amt. 6 Eyll'deki gerek huzursuzluklar, aslen bir renci grubunun eylemiyle

135 TBMM ZC, Devre 10, itima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12,09.1955. 136 TBMM ZC, Devre 10, itima 1, Cilt 7, 8.nikat, 12.09.1955.

32

YENDEN KURGULAMAK

balam, bu gruba ksa srede dierleri de katlmt. Bu ateli vatanseverliin patlak vermesi, sorumlu emniyet mdrlerin neredeyse felce uratarak, ateli silah kullanma emri vermek konusunda kararsz kalmalarna sebep olmutu. ktidar da, gsterilerin dzenleneceinden haberdar olmakla beraber, bu denli geni apl psikozlara dneceklerini kestirememiti. ktidar, aclar sarmay ve zararlar tazmin etmeyi olduu kadar, bylesi olaylarn tekrarn nlemeyi de kendine vazife edinmiti. Balatlan adl inceleme olaylarn gerek niteliini ortaya koyacak ve tm dnyaya olanlarn Trklerin ii olmadn gsterecekti... Meclis Genel Kurulu toplantsnda tm konumaclar, olaylar, Trkiye'nin bir hukuk devleti olarak itibarn zedeleyecek ulusal bir facia olarak deerlendirdiler.137 Bir konumacnn, suu Rumlara atmay denemesi Meclis Kurulu'nu hiddetlendirirken, kurulun bu tutumu, olaylarda ailesi madur olmu bir Rum milletvekiline duyduklar yaknl sergiliyordu. Muhalefet partisi CHP'nin lideri smet nn, daha nce de pek ok basn aklamasnda, olaylar nedeniyle duyduu znty beyan etmi ve hkmetin ald nlemleri desteklemiti: "Demokrat Parti grubunun, olaylar ciddi ekilde tarttn tespit ettik. Hkmetin anavatann byk bir tehlikede olduunu idraki, partiler aras rekabete stn gelmitir."138 nn, Meclis Genel Kurulu'nda yapt konumasn, devlet erkinin iflasna iaret etmek ve acil bir aklama talep etmekle snrl tuttu. Genel Kurul ise byk bir ounlukla, muhalefetin rfi idareyi iki ayla snrlandrma ya da Ankara'y bunun dnda tutma talebini reddetti.l 3 9

137 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8 nikat, 12.09,1955 138 Ulus, 19,09 1955, 139 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8 nikat, 12.09,1955

33

6-7 EYLL OLAYLARI

Hasar Maddi Hasar

Hangi kaynan esas alndna bal olarak, ayaklanmalar srasnda meydana gelen zararla ilgili farkl rakamlara ulalmaktadr. Resmi bir Trk kaynana gre 4.214 ev, 1.004 iyeri, 73 kilise, 1 sinagog, 2 manastr, 26 okul ile aralarnda fabrika, otel, bar vb. yerlerin bulunduu 5.317 tesis saldrya uramtr.140 Nfusun yzde 15'inden fazlasn Rumlarn oluturduu Beyolu'nda, 2.293 obje ile en yksek ykm oranna ulalmtr. Geleneksel olarak gayrimslimlerin iyerlerinin ve atlyelerinin bulunduu Eminn ise, tahrip edilen 1.134 obje ile ikinci srada yer almtr. Fatih'te 652, ili'de 525, Beikta'ta 273, Saryer'de 227, Kadky'de 222, Adalar'da 152, skdar'da 123, Bakrky'de 71, Beykoz'da 9 ve Eyp'te 1 obje tahrip edilmitir.141 Bir Yunan kayna, tahrip edilen nesnelerin saysn doruluyor. nemsiz saylabilecek bir sapma, sadece tahrip edilen iyerlerinin saysnda ortaya kyor; burada say 4.228 olarak veriliyor.142 Alman Dileri Bakanl Arivi'ndeki belgeler ise sadece tahrip edilen iyerleri ile ilgili bilgi veriyor. Buna gre, stanbul'daki 36.000 iyerinden 3.900' yklm ya da yamalanmtr. Bunlarn dinsel ya da etnik gruplara gre bir snflandrmas yapldnda, ortaya yle bir tablo kmaktadr:
TABLO 1: TAHRP EDLEN YERLERNN NFUS GRUPLARINA GRE DAILIMI iyerleri Rumlar Ermeniler Museviler Mslmanlar 2.200 900 400 400
143

140 AESF, Fahri ker Dosyas, 6 Eyll Hadiseleri Hasar Endeksi, bkz. Ekler. 141 AESF, ker Dosyas: 6 Eyll Hadiseleri Hasar Endeksi, bkz. Ekler. 142 Christidi, Ta Septembriana, Konstantinoupoli ka Srnyrni 1955, s. 260. 143 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/9242, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 06.10.1955

34

YENDEN KURGULAMAK

Amerikan Dileri arivlerinde, tahrip edilen yerler kendi ilerinde ayrlm ve farkl etnik gruplara gre snflandrlmtr:
TABLO 2: TAHRP EDLEN YERLER VE EVLERN NFUS GRUPLARINA GRE DAILIMI iyerleri (%) Rumlar Ermeniler Museviler Mslmanlar 59 17 12 10 yerleri (Say) 2.500 1.000 500 400 Evler (%) 80 9 3 5
144

Evler (Say) 670 150 25 40

Bu kaynaa gre, saldrya urayan iyerlerinin yzde 59'u, evlerin ise yzde 80'i Rumlara aittir. Saldrya urayan iyeri says 2.500'e, ev says ise 670'e tekabl etmektedir. Ermenilere ait evlerin says 150, iyerlerinin says ise 1.000 olarak belirtilmitir. Yzde olarak ifade edildiinde, saldrya urayan tm iyerlerinin yzde 17'sinin ve tm evlerin yzde 9'unun sahiplerinin Ermeni olduu ortaya kmaktadr. Ayrca toplam 33 Ermeni kilisesinden 3' ve toplam 22 Ermeni okulundan 4' saldrya maruz kalmtr. Bu kaynaa gre, tahrip edilen iyerlerinin yzde 12'si ve evlerin yzde 3' Yahudilere aittir. Rakamlarla ifade edilecek olursa, bu yzdeler 500 iyeri ve 25 eve tekabl etmektedir. Zarara uratlan iyerlerinin yzde 75'i Pera'da, yzde 25'i ise Tarihi Yarmada'dadr. stanbul'da 38 sinagog ve 8 Musevi okuluna saldrlmamtr. Amerikan verilerine gre, zarara urayan iyerlerinin arasnda Trklere ait olanlarn oran yzde 10, Trklere ait evlerin oran ise yzde 5'tir. Bu oranlarn saysal karl, iyerleri iin 400, evler iinse 40'tr. stanbul Bapiskoposluk Arivinde kaytl olan 95 Rum-Ortodoks kilisesinin, yine bu kaynaa gre 61'i ya ksmen ya da tamamen tahrip edilmi, bunlarn 8'i bir kundaklamaya maruz kalmtr145 Bir Rum-Katolk kilisesi ve baka kilise daha ar zarara uratlmtr.

144 NARA 782.0O/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12 1955 145 Zarar verilen kiliselerin listesi iin bkz. Ekler.

35

6-7 EYLL OLAYLARI

Ayrca St. Sinai Manastr'na bal olan ve Bizans dneminden kalma pek ok kutsal eseri barndran manastr da tahrip edilmi ve yamalanmtr.146 Verilere gre, Rum cemaatine ait 48 okuldan 36's tamamen ya da ksmen zarara uratlmtr. Ar zarar grenler arasnda Zapyon Kz Okulu, Heybeliada'da-ki Megali Okulu ve Hasky, Edirnekap,
147

Bakrky,

Galata,

Taksim ve

Arnavut-ky'deki

liseler

bulunmaktadr.

stanbul'da Rumca yaymlanan Apoycumatini (10.000 bask), Tachydromos (5000 bask), Embros (7.000 bask) gazeteleri ve haftalk Chronos (5.000 bask) gazetesinin yaynevleri de saldrlarn hedefi olmutur.148 Sz konusu gazetelerin ilk ikisinin redaksiyon brolar talan edilmi ve matbaalar tahrip edilmitir. Embros ve Chronos gazetelerinin ise kendilerine ait matbaalar bulunmad iin sadece brolar yamalanmtr.149 Apoycumatini gazetesi, ald ar hasar nedeniyle ancak saldrlardan k hafta sonra yemden yaymlanabilmitir. Sadece bu gazetenin kaybnn yaklak yarm milyon TL'y bulduu tahmin edilmitir.150 Ayaklanmalarda gayrimslim aznlklar dnda, yabanc uyruklu kiiler de zarar grmtr.151 sve Bykelilii binas yamalanm, Franszlara, talyanlara, Avusturyallara ve Almanlara ait baz iyerleri de tahrip edilmitir.152 Alman Bakonsolosluu'nun verilerine gre, bildirilen hasarn yeknu yaklak 150 milyon TL'yi bulmaktadr -bu rakam, o dnemin 54 milyon Amerikan Dolarna edeerdir-. Bunun 28 milyon TL'lik ksm Yunan vatandalarnn, 68 milyon TL'lik ksm Trk vatanda olan Rumlarn, 35 milyon TL'lik ksm kiliselerin, 18 milyon TL'lik ksm ise yabanclarn ve dier aznlklarn (Ermeniler, Yahudiler) hasarlardr.153 ngilizler (48 gerek ve tzel kii), stanbul'daki bykelilie

146 Sz konusu manastrlar, Heybeliada'daki Ayios Yeonyos Manastr, Fener'deki Ayos Yeonyos Manastr ve Yeniky'deki Ayios Yeonyios Manastrndr

147 Zarar verilen okullarn listesi iin bkz. Ekler.

148 PRO PREM 11834/479, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 22,09,1955; AA PA 270 Trkiye 211-00/92,42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20,09.1955, Akam, 07,09,1955. 149 Stephanou Papadopoulou, Anamniseis Apo Tin Poli [ stanbul'dan Hatralar], Atna, 1978, s, 210 212. 150 NARA 782,00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01,12,1955. 151 PRO FO 371/1 17710, RG 10344/20, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09 1955, 152 CADN B Sen C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09 1955; PRO PREM 11834/447, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 22 09.1955 153 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11,01,1956.

36

YENDEN KURGULAMAK

toplam 2 milyon 154 hasar bildiriminde bulunmulardr. ngiliz Konsolosluu binas da olaylar srasnda hafif hasar grmtr. Kundaklar, Rumelihisarnda yaayan bir ngiliz ailenin evini atee vermi, bir ingiliz kadm bakla yaralamlardr. Bir dier ngiliz erkek, yamaclar tarafndan evinde tehdit edilmitir. ngiliz vatandalarnn mezarlar tahrip edilmi, tabutlar alm ve iskeletler etrafa salmtr.113 Fransz vatandalarnn hasar bildirimi 4,6 milyon TL, Alman vatandalarnmki 632.319 TL, italyan vatandalarnn bildirdii hasar ise 3,3 milyon TL'ye ulamtr.156 Saldrlarn sonucunda oluan ve byk bir ksm bildirilmeyen gerek hasarn, yaklak 1 milyar TL tutarnda olduu tahmin edilmektedir.157

Hrszlk

Olaylarn ilk evresinde dikkat ekici biimde az sayda hrszlk vakasnn grlmesi, muhtemelen, isyanclarn elebalarnn bu ynde talimat almalaryla ilgilidir:158 "Gruplarn liderleri hrszla izin vermiyordu. Hatta hrszlk yapmak isteyen baz kiiler dvlyordu. Ancak, pek ok kii kargaadan istifade ediyordu. Daha sonralar liderler de duruma kar koyamyor, hatta kendileri de alyordu. 1960 Mays'ndaki askeri darbe esnasnda, askerdeydim. Sulukule'de bir adr kurmamz gerekiyordu. O zamanlar orada daha elektrik yoktu. Ama bu blgedeki evler buzdolaplar, amar makinalar, radyolar ve dier elektrikli aletlerle doluydu. Bunlar 6-7 Eyll 1955'in ganimetleriydi."159 Saldrlar srasnda nemli kavaklara dikilen nbetiler, yayalarn zerlerini arayarak beraberlerinde alnt mal tayp tamadklarn kontrol ediyorlard. rnein, o esnada Beyolundaki bir iyerinde alan slam B., Tnel'de renciler tarafndan durdurulmu ve hrszlk yapp yapmadnn belirlenmesi

154 AA PA 9 Trkiye ,205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 26.03.1956 155 PRO FO 371/117714, RG 103/44123, ;stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09.1955 156 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 26.03.1956 157 AA PA 270 Trkiye 211-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 3.09.1955 158 NARA 782.00/9-1355,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13.09.1955; CADN B Seri C 26, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09 1955 159 Mihalis Vassliads ile mlakat, 22.9.2002.

37

6-7 EYLL OLAYLARI

iin sistemli olarak aranmtr.160 Bu gzleyicilerin de yardmyla, tahribata ve "vandalizm"e ncelik verilmi oluyordu. Ancak, 6 Eyll gecesinin ilerleyen saatlerinde hrszlk vakalar oalmtr: "Dkkn yedi-sekiz metrelik bir mesafeden izliyordum. antalarn nasl parfm, kozmetik malzemeleri ve dier eylerle doldurduklarn grdm. Balk Pazarnda bir adam srtnda bir kasaptan ard koca bir kuzuyla kaarken, bir yandan da elinde byke bir para peynir tayan birini grdm [...] Fndklda Trkler btn gece boyunca, iki bakkal dkknndan uvallarla pirin, eker, sabun, fasulye, zeytinya ve baka eyleri evlerine tadlar. Sabah olduunda karmzdaki dkknlar tamamen botu." 161 Saldrlarn ardndan, 11 Eyll 1955'e kadar says 1.500' bulan ihbarlar zerine, polis evlerde arama yapmtr.162 Yalnzca bir gn iinde, Beyolu'nda 225, Eminn'nde 307, Beikta'ta 67, skdar'da 52, Fatih'te 29, ili'de 10 ve Bykada'da 1 evde arama yaplmtr.l63 Bu aramalarda polis 6.032 farkl eya, 637 para mcevher, 45.915 TL tutarnda para ve 8 elik kasa ele geirmitir.164 Hali, Beyolu, Fener ve Edirnekap'da, aramalar nedeniyle korkmu olan yamaclarn alnan eyalar gizlemek iin yaptklar depolar bulunmutur.165 Hatta Kasmpaa, ehremini, Beyolu, Yedikule ve Mecidiyeky'de, alnt eyalar evlerin nne, sokaklara ya da bo arsalara konulmutur.166 13 Eyll 1955'e kadar 899 ev aranm ve 18.655 farkl eya, 91.699 TL tutarnda para, 8 elik kasa, 612 para mcevher, 300 altn lira ve 74 saat bulunmutur.l67Yamalanan eyalar stanbul'dan karlmaya alld iin, polis ayrca araba, kamyon ve trenlerde de alnt eya aramas yapmtr.168

160 slam B, ile mlakat, 08,05,2002. 161 Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nchta Ton Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis, s. 86 ve s. 70 162 Milliyet, 13.09.1955; "Galata Tersane Caddesi 39'da dkkn olan demir tccar Yan Kapszolu, hamal Emrullah ve Timur'u dkkanndan 20,000 TL aldklar gerekesiyle ihbar etti. ki sulu yakaland. zerlerinde 9.656 TL bulundu. Her ikisi de tutukland." Hrriyet, 11.09 1955. 163 Milliyet, 13.09.1955 164 Milliyet, 13 09 1955. 165 Akam, 10 09 1955 166 Cumhuriyet, 12.09.1955; Zafer, 12.09.1955; Hrriyet, 12 09 1955. 167 Cumhuriyet, 13.09.1955. 168 "Trenle Erzurum istikametine giden Hseyin adl kiinin bagajnda, istanbul'daki yamalarda edinilen ayakkablar ve orka metre perdelik kuma bulundu. Hseyin ihbar edildi. Ayn trende bulunan bir baka kiinin bagajndaki tabanca ve 23 kuruna el konuldu." Hrriyet, 11.09.1955.

38

YENDEN KURGULAMAK

Yaralama Olaylar ve lmler

Yarallarla ilgili verilen rakamlar, 300 ile 600 arasnda deimektedir ve bu rakamlar yalnzca madurlar deil, yaralanan sulular da kapsamaktadr.169 Tahrip aamasnda, saldrganlarn bir ksm yanlarnda ilkyardm malzemeleri bulundurmutur. Ellerinde tentrdiyot ieleri ile halkn arasna karan kiiler, yaral olup olmadn sormu, arabalar sadece yaral gstericileri hastaneye gtrmtr.170 Yaral ve l saysnn genel tahribatn byklyle karlatrldnda grece dk olmas, bedensel saldrlardan kanlmas ynnde bir talimatn var olmasna dayandrlabilir.171 Saldrlar esnasnda baz failler yalnzca maddi zarar vereceklerini beyan etmiler, sadece tahrip etmek zere emir aldklarn syleyerek madurlar sakinletirmeye almlardr.172 zellikle ekiplerin liderleri, olaylar srasnda saldrganlar, bedensel zarar vermemeleri ynnde ska uyarmtr.173 Yarallarn arasnda aada sralanan kilise yneticileri de bulunuyordu: skdar metropoliti, Boyacky metropoliti, Tarabya metropoliti, Kadky metropoliti, Balkl piskoposu, Arnavutky piskoposu, ve Yeniky'deki Patrikhane'nin bapiskoposu.174 Evlerde, zellikle Rum kadnlara tecavz edilmitir.10 Balkl Hastanesi bahekiminin ifadesine gre, hastanede 60 kadn tecavz nedeniyle tedavi grmtr.176 ok sayda kadnn bu durumu gizlemi ve hastanede tedavi olmaktan kanm olabilecei de dnlrse, tecavz kurbanlarnn saysnn gerekte daha yksek olduu sylenebilir:177

169 Gece Postas, 07.09.1955; Hrriyet, 07.09.1955; Cumhur/yet, 07 09 1955; Son Saat, 07.09.1955 170 Milliyet, 07 09.1955. 171 "l ve ar yaral saysnn dkl dikkat ekicidir. Bir katliam planlanmamt. Azgn kalabalk, direnen bir tek kii bile olsa, kararl bir direnile karlatnda geri ekilmiti." AA PA 265 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 06.10 1955 172 Tsoukatou, Septembriana 1955: / Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Ts Polis, s. 125 173 "Galatasaray'a geldiimde, zerinde Kbrs Trktr Cemyeti'nin pankart bulunan bir araba grdm Bu arabadan baz kiiler inip 'camlar krn, her eyi paralayn, ama bir ey almayn ve kimseyi yaralamayn' diye bardlar." Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6/7 Eyll Hadiseleri, Tank Arif Onat, s 173. 174 NARA 782.00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01 12 1955. 175 Makruhi B. Hogopyan ile mlakat, 20 03.2002; Eti S. ile mlakat, 12 03.2002 176 PRO PREM 11834/447, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 22 9 1955. Amerikan kaynaklarna gre, tecavze urayan kadnlarn says 40 ile 50 arasnda deimektedir. NARA 782.00/12-155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12 1955. 177 brahim E ile mlakat, 22.03.2002

39

6-7 EYLL OLAYLARI

"Ahlaka aykr davranlar da vard. Mesela, evlerde kadnlara tecavz ediliyordu. O gn, ok tecavz oldu. Kadnlar sonradan Yunan Konsolosluunu haberdar ettiler. O zaman polisler sivil olarak bana geldiler, doktor olduum iin. Hastaneye gittik, ama kadnlar orada susuyordu. Bunun zerine polise sordum: 'Evli misin?' 'Evet' dedi. 'Bir gecede 500 kii senin karn ya da kzn taciz etse, sen ne anlatrdn?' Susacan syledi. Kadnlarn suu yok. Failleri resmi makamlara ihbar ediyor, ama olayn herkese bilinmesini istemiyorlard. Bu gen kzlarn pek ou sonradan evlendiler. Delikanllar, bundan sorumlu olmadklarn syleyerek, buna ramen onlarla evlendiler." l 7 8 Can kayplarnn says tartmaldr. Trk basnnda l says l179 olarak verilmi, Abraham Anavas,180 Olga Kimiades181 ve Takki Bakkal182 ismen zikredilmilerdir. Helsinki Watch rgtnn bir raporuna gre l says 15'tir. Rapora gre, lenlerin 5'i, ruhani rtbesi olan kiilerdir. Bunlar, Balkl'da Papaz Chrysanthos Mantas ve Piskopos Gerasimos, Yeniky'de Piskopos Gennadios Arabacolu ve adlar bilinmeyen iki papazdr.183 Adlar bilinmeyen bir dier k kiinin yan sra, Erpapazolu, Abraham Anavas, Olga Kimiades, Thanasss Msrolu, Hebe Giolma, Isaak Uluda, Theopoula Papadopoulu ve Yannis Balkis l olarak bildirilmitir.

Devletin Tazminat demeleri

iddet olaylarnn kontrol altna alnmasnn ardndan, 9 Eyll 1955 gn Maliye Bakanl'nm yapt bir aklamayla, zarara urayanlar lehine uygulanacak nlemler belirtildi: vergi kolayl, ucuz inaat malzemesine eriim olana, cam ithalat, banka borcu olan madurlara geri deme kolayl salanmas, banka kredisi almada kolaylk, brokratik olmayan bir zarar tespit ve telafi sreci.184

1 78 Yorgos Adosolu ile mlakat, 1 5.03.2002. 179 Yeni Sabah, 08 09 1955; Hrriyet, 08.09.1955; Son Saat, 08.09.1955; Gece Postas, 07.09.1955; Cumhuriyet, 08.09 1955. 180 Hrriyet, 08.09.1955. 181 Hrriyet, 09.09.1955. 182 Ulus, 07.09.1955. 183 "Denying human rights and ethnc Identity: The Greeks of Turkey." Helsinki Watch Report, Washington 1992, s. 50 184 Akam, 10.09.1955; Ulus, 11.09.1955.

40

YENDEN KURGULAMAK

Kzlay, acil nlem olarak Beyolu'ndak ihtiya sahiplerine kii bana 20 TL tutarnda nakit yardm, ta kmr ve yiyecek datt. Gerekli tamiratn yaplabilmesi iin madurlara belediye araclyla ivi, boya ve pencere cam verildi.185 Denizcilik Bankas uygun koullarda kredi vereceini, irketlerin kendi atlye ve imalathanelerinin yeniden inasna katkda bulunacan ve eitli ekipmann kullanmlarna sunacan aklad.'3'1 Ne var ki, parlamentonun grnrdeki telafi abalarn yasalatraca beklentisi nce karlksz kald. Tazminat, daha ok bir ba kampanyas niteliine brnd.187 10 Eyll 1955'te Cumhurbakan Celal Bayar himayesinde, Kzlay Bakan Rza erel, Borsa ve Sanayi ve Ticaret Odalar Bakan zeyr Avunduk, Yap Kredi Bankas Ynetim Kurulu Bakan Kzm Takent ve Sanayi Odas Bakan brahim Esi'den oluan bir komite kuruldu. zeyir Avunduk, komitenin bakan seildi.188 Kuruluun grevi, bir yandan gnlllk esasna dayanarak para kaynaklarnn salanmasn hzlandrmak, dier yandan da hasarn adliye tine gre, madurlara, zellikle dk gelirlilere hemen deme yapmakt.189 Komite, acil nlem olarak aadaki kurumlardan bata bulunmalarn istedi: Bankas (200.000 TL), Yap ve Kredi Bankas (100.000 TL), istanbul Ticaret Odas (200.000 TL) ve stanbul Sanayi Odas (100.000 TL).190 Ardndan kamuoyu, youn bir basn kampanyas araclyla, 6-7 Eyll Olaylarnda zarara urayanlar iin bata bulunmaya davet edildi. 5.000 TL ve zerinde bata bulunabilecek gte olan kurum ve kiiler, zel grme iin komiteye davet edildiler. Sanayi ve Ticaret Odas'nm yeleri de birok meslek komitesi kurarak ba talebinde bulundular.191 15 Eyll 1955'ten sonra balar, komitenin kullanmna sunuldu. Ayn gn, komi-

185 Ulus, 16.09.1955 186 Zafer, 16.09 1955; Cumhuriyet, 11.09.1955. 187 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.09.1955. 188 13 Eyll 1955'te Komite, aadaki yelerin katlmyla geniledi: Vehbi Ko, izzet Akosman, Refik Bezmen, Hilmi Grkan, brahim Dilber, Afif Tekta, Hasan Derman, Aren Gesar, Papadopulo Aremidis, Kazm Yurdakul, Sadk Bgat, Eli Burla, Remzi Peker, Onnik Balkyan, Yomtov Kohen, J. Naum, Yekta Teksel, Kryako Pamukolu, Osman Germen, Yorgi Erman, Asgasar Boncuk: Yeni Sabah, 14.09.1955 189 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 06 10 1955. 190 Ulus, 1 1 09.1955 191 Son Saat, 16.9.1955. Uygur Kocabaolu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", Toplumsal Tarih, 81 (2000), s. 45-49

41

6-7 EYLL OLAYLAR!

teye Ziraat Bankas tarafndan 500.000 TL, Smerbank tarafndan 500.000 TL, Etibank tarafndan 200.000 TL ve Emlak Kredi Bankas tarafndan 200.000 TL aktarld. lerleyen gnlerde, meclis 500.000 TL, stanbul Ticaret Odas 100.000 TL ve T.C. Merkez Bankas 500.000 TL balad. 100.000 lira zerinde bata bulunan banka ve firmalar arasnda Nazm Bezmen ve Yedikule plik Fabrikalar (150.000), Dilber Kardeler Messe-sat Tuhafiye T.A. (150.000), Mhael kvasvli ve orta (150.000), Vehbi Ko Tesisleri (150.000), Squpp la Fabrikas (100.000), Sokoni Vakum Petrol A.O. (100.000), Osmanl Bankas (100.000), ve Milli Reasrans Trk Sigorta irketi (100.000) bulunuyordu.192 Bylece, 31 Aralk 1957'de toplam 8.7 milyon TL'ye ulaan ba tutarnn yars, zel bankalar ve bir dzine byk firma tarafndan salanmt.193 Gnlk gazetelerde dzenli olarak, yaplan balarla ilgili bilanolar yaymlanyordu.104 Burada dikkat ekici olan, Trkiye'deki yabanc firmalar kadar, aznlklara ait olanlarn da listelenmi olmasdr. 9 Ekim 1955'e kadar yaplan balar listesi incelendiinde, 94 gerek ve tzel kiiden 42'sinin Trkiye'deki yabanc firmalar ya da Rum, Yahudi ve Ermenilere ait firmalar olduu grlr.193 stanbul'daki Alman Bakonsolosluu raporlarna gre, bu kaynaklarn salanmasnda gnllk esasndan ziyade, komitenin basksnn etkili olduuna dair kuku yoktu. Bu balamda, sz konusu evrelerde bir eit "Varlk Vergisi"nden de sz ediliyordu.196 Komitenin kamuoyuna yapt ba arsna, Trkiye genelinde Rize ay Dernei, iler Sendikas, Tekirda ekerciler ve Muhallebiciler Dernei ile Malatya Kahvehaneciler Dernei gibi pek ok kk dernek ve birlikten olduu kadar, daha milliyeti bir izgide rgtlenen Tarsus Kuvay Milliye ve Mcahit Ga-

192 Kocabaolu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", Toplumsal Tarih, 81 (2000), s, 45-49 193 25,000 TL ve 80.000 TL arasnda bata bulunan firma, kurum ve kiilerin arasnda, u isimler de yer almaktadr. Anadolu Anonim Trk Sigorta irketi (80,000), Trk Philips Limited irketi (75.000), nlever i Trk Limited irketi (75.000), Burla Biraderler ve reks (60.000), Gslaved Kauuk Sanayi ve Ticaret TA. (60.000), Antalya Umum Nakliyat Bank A.. (50.000), Trk Ticaret Bankas (50.000), Denizcilik Bankas (50.000), ller Bankas (50.000), Nak Erenyol (50.000), peki Kardeler (50.000), Baveklet (50 000), Vakflar Bankas (35.000), Sanayi Kalknma Bankas (30.000), Nejat Eczacba (25.000) Kocabaoiu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", Toplumsal Tarih, 81 (2000), s. 45-49. 194 Hrriyet, 16.09.1955; Son Saat, 20.09.1955; Akam, 22.09.1955 1 95 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 05.11.1955 196 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 06.10 1955.

42

YENDEN KURGULAMAK

zileri Dernei gibi kurululardan da yant gelmiti.197 Yardm komitesine akan meblalar, bata bulunanlar tarafndan aznlk gruplaryla dayanmaktan ok, devletin gcne duyulan balln ve vatanseverliin bir gstergesi olarak alglanyordu. Babakan da, kendisine duyduklar sempatiyi dile getiren ve gleri elverdiince telafi abalarna katlmaya hazr olduklarn bildirenlerin telgraflarna boulmutu. Trklerin bylesi ''alaklklarla" hibir ilgisi olmad kantlanmak isteniyordu.198 Ayaklanmalara etkin biimde karm olan renci derneklerinin Babakan Adnan Menderes'e gnderdikleri bir telgrafta "gnll olarak yeniden ina almalarna katlma emrini beklediklerini" beyan etmeleri, bu anlamda ilgi ekicidir.199 Bu esnada komite, zarar grenlerin tazminat taleplerinin geerli olabilmesi iin hasarlarn 26 Eyll-15 Ekim 1955 arasnda Ticaret Odas binasna (4. Vakf Han) bildirebileceklerim duyurmutu.200 Komite bu amala, madurlarn sz konusu hasar ncesinde sahip olduklar servetin (nakit ve eya olarak) miktar ile, hasar nedeniyle tamamen ya da ksmen yok olan eya ve hasardan sonra ellerinde kalan servetin deeri ve sigorta durumlaryla ilgili bilgileri vermeleri iin anket formlar hazrlayp datmt.201 Ancak, sz konusu kiilerin pek ou kendiliklerinden, bilirkiiler tarafndan hasar tespiti yaplmasn talep etmi, bylelikle kendilerini, yanl beyan yapld ile ilgili ithamlardan korumay amalamlard. Bu yolla kendi karlarn korumaya almalar, tahribat nedeniyle zarara urayan pek ok kiinin, ticaret hukukuna gre resmi olarak denetlenen belgelerinin yok olmasyla da aklanabilir. yerleri ve evlerdeki hasar, komite yeleri ve bir Kzlay temsilcisi tarafndan rapor ediliyordu. Sonrasnda, zarara urayanlar komite toplantlarna arlyor ve tazminat bedeli belirleniyordu. Tazminat talebinde bulunan kii, "tm zararnn tazmin edildiini, bakaca talebi kalmadn ve dier resmi kurumlara bu ynde bir bavuru yapmayacan"202 bildiren bir aklamay imzalyordu. 30 Eyll 1955'te, hasara urayanlardan 7 kiinin talepleri kabul edildi ve 10.525 TL tutarnda tazminat dendi. 18 kiinin tazmi-

197 Yeni stanbul, 21.09.1955 198 AA PA 265 Trkiye 205-00/ 92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 20,09.1955. 199 Vatan, 1 1 09 1955. 200 Akam, 23.09 1955. 201 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 06.10.1955 202 AA PA 9 Trkiye 205-00/92,42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11.01,1956.

43

6-7 EYLL OLAYLARI

nat talepleri ise reddedildi. Komite, bu tarihten 31 Aralk'a kadar geen srede, 3.113 kiinin taleplerini inceledi ve 5.633.761 TL tutarnda deme yapt. Komitenin raporuna gre, 4.433 kiinin, toplam 69.578.744 milyon TL'lik hasar tazmini iin yaptklar bavuru kabul edilmiti.203 Aklanan hasarn ve kiilerin dalm yledir:
TABLO 3: KOMTEYE BLDRLEN HASAR TUTARI VE ZARARA URAYAN K SAYISI Hasar (TL) 1-5000 5.000-10.000 10.000-20.000 20.000-30.000 30.000-50.000 50.000 zeri Topli 3m Hasar (TL) 17.798.198 4.966.500 8.193.574 7.654.382 9.451.715 31.514.875
204

Kii Says 2.30 730 599 313 247 283

1957 ylnn sonunda 3.247 gerek ve tzel kiiye, toplam 6.533.856 TL tutarnda deme yaplmt.
TABLO 4: HASARIN BYKLNE GRE KLERN DAILIMI Hasar (TL olarak) 1-5000 5.000-10.000 10.000-20.000 20.000-30.000 30.000 30.000 zeri Kii Says 2.877 225 107 6 2 0
205

Hasar beyan esnasnda madurlarn ekimser bir tavr taknd sylenmektedir. Bunda belirleyici olan nedenler eitlidir. 6 Eyll 1955'ten nce, snrl olarak bulunan baz ticari eya eitleri iin depo ieriinin bildirilmesi zo-

203 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 03.01.1956. 204 Kocabaou, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49 205 Kocabaolu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49.

44

YENDEN KURGULAMAK

runluluu getirilmiti. Dolaysyla tccarlar, tazminat taleplerinin bu zorunluluk gerei bildirmi olduklar veriler ve vergi beyanlaryla denk dmesi iin gayret sarf ediyorlard. Yan sra baz ithalatlar vard ki, onlar da kullandklar baz ithalat yntemlerinin ortaya kmasn, ticaret mevzuatndaki yaptrmlar nedeniyle istemiyorlard.206 Baz kiileri ve firmalar tazminat talebinde bulunmaktan alkoyan ise, bu nedenle bir "kara listeye" konulmaktan duyduklar korkuydu. Basn, srekli olarak, gnll olarak tazminat talebinden vazgetiini aklayan kii ve firmalarn Babakan Adnan Menderes'e yollad telgraflar yaynlyordu.207 Bylece komitenin, denmesi gereken tutar mmkn mertebe asgari dzeyde tutmaya alt anlalmt. rnein, shak ve Rafael Karako'a, talep ettikleri tutar 81.000 TL olduu halde 20.000 TL tazminat denmiti.208 Mcevher ya da nakit para gibi belirli kalemler batan silinmiti.209 Komite "tazminat taleplerinin abartl olduunu ya da kendilerinin yapt kontroller srasnda dorulanamadn" ilen srerek kendini savunuyordu.210 Tanklarn ifadelerine gre, komite bilirkiisinin zarara urayanlardan hasarn tespiti iin para istedii durumlar da olmutu: "ou tazminat alamad. Komiteden bir bilirkii gelip 'u kadar tazminat talep edeceiz. demenin bir yansn sen, dier yarsn ben alacam' dedi. Bazlar, bu bilirkiilerin para almasn istemiyordu, o nedenle haklarndan feragat ediyorlard. Bu tazminat, daha ok Trkiye'nin batl mttefiklerini sakinletirmek iin tasarlanmt." 211 885.425 TL'lik bir mebla da komite tarafndan okullara, kiliselere ve hayrsever kurululara havale edilmiti. Bunlar arasnda ili'deki Rum-Ortodoks Mezarl (193.125 TL), Beyolu'ndaki Rum Poliklinii (88.950 TL) ve eitli Ermeni ve Rum okullar (309.640 TL) bulunuyordu. Komitece desteklenen okullarn toplam says 40't. 36 Rum okuluna, 100-15.000 TL aras, Ermeni

206 AA PA 9 Trkiye 205-00/9242, Ankara Bykelilii Raporu, 03.01.1956. 207 NARA 782 00/12-255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 02.12.1955. 208 PRO FO 371/136509, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 25.02 1958 209 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 1101 1956 2 10 Kocabaolu, "6/7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49 2 11 Mihalis Vassliadis ile mlakat, 22.09.2002.

45

6-7 EYLL OLAYLAR]

okuluna 150-500 TL aras ve bir Ermeni Biki Diki Yurdu'na 2.000 TL tutarnda deme yaplmt.212 simlerden yola klarak yaplacak bir snflandrmada, komisyon tarafndan tazminat bavurusu kabul edilen 3.247 kiiden 187'smin (yzde 5,7) Mslman, dierlerinin ise Rum, Ermeni ve Yahudi olduu grlmektedir.213
TABLO 5: YERLEM BLGELERNE GRE TAZMNAT TALEBNDE BULUNAN K SAYISI Yerleim Blgeleri ili-Taksim-Galata Yedikule-Topkap-Edirnekap Boazii Hali Dier Yerleim Blgeieri Eminn-Aksaray-Kumkap-Yer likap S natya ar Kii Says 1.150 821 418 311 547
214

Yzde ola -ak (%) 35 25 13 10 17

Bu kiilerin semtlere gre dalmna bakldnda, zarara urayanlarn yzde 35'inin (1.150) ili-Taksim-Galata ekseninde yaadklar grlr. Buradaki hasarn byk blm, zellikle stiklal Caddesi (550), Galata (227) ve Kurtulu'ta (99) meydana gelmiti. Taksim (88), Pangalt (48) ve ili de byk hasar meydana gelen semtlerdi. Zarar grenlerin yzde 25'i (821) Eminn-AksarayKumkap-Yenikap-Samatya-Yedikule-Topkap-Edirnekap ekseninde yayordu. Yedikule (130), Kumkap (132) ve Edirnekap (135) en ok hasara urayan yerlerdi; buralar Samatya (115), Eminn (78) ve Aksaray (68) izliyordu. Zarara urayanlarn says asndan bakldnda nc srada kalan yerler, Saryer'den Beikta'a ve Kandlli'den skdar'a kadar olan Boaz kysndaki semtlerdi. Bu blgede 418 kiiye (yzde 13) tazminat dendi. En yksek tutarlar Arnavutky (65), Ortaky (63) ve skdar'da (64) yaayan kiilere dendi. Beikta (48), engelky (35) ve Yeniky (29) de, zarara urayanlarn

212 Tazminat denen tzel kiilerin arasnda, u isimler de bulunmaktadr. Bakrky Kltr Dernei, Galata Kadnlar Hayrseverler Dernei, Heybeliada Kltr Dernei, Kadnlar Fukaraperver Cemiyeti, Kumkap Fukaraperver Cemiyeti, Kumkap Kltr ve Spor Dernei, Sahakyan Okulundan Yetienler Dernei, skdar Kltr Dernei ve Rum gazetesi Chronos. Kocabaolu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49. 213 Kocabaolu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49. 214 Kocabaolu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49.

46

YENDEN KURGULAMAK

orannn yksek olduu semtlerdir. Hali blgesindeki on semtte yaayan 311 (yzde 10) kiinin talepleri kabul edilmitir. Bunlarn arasnda Balat (129), Fener (79) ve Hasky (43) zarara urayan kiilerin saysnn yksek olduu yerlerdir. Tazminat demelerinin geri kalan yzde 19'u yukarda sralanan 70 semtin dnda kalan blgelere yaplmtr. Bunlarn arasnda Kadky (103), Fatih (46), Bykada (44), Bakrky (40), Gedikpaa (21) ve Mahmutpaa (19) yer almaktadr. Babli, Balarba, Cibali, ubuklu, Davutpaa, Fenerbahe, Kabata, Kuledbi, Maka, Suadye ve kentin geri kalan blgelerinden, yalnzca birer ya da ikier kiinin talepleri komitede kabul edilmitir.215 izmir'de de kurbanlarn zararlarnn karlanmas iin Selahattin Sanver ynetiminde bir komisyon kurulmutur.216 Komisyon nce bir ba kampanyas balatm, bu kampanyaya 5 Ekim 1955'e kadar gerek ve tzel kiiler tarafndan 500.000 TL aktarlmtr.2 1 7 150 TL ve 75.080 TL arasnda deien tutarlardaki demeler, 24 gerek ve tzel kiiye yaplm, toplam deme 418.527 TL tutarnda olmutur.218 En yksek demenin yapld Andreas Kapinis'i (75.080 TL), kundaklama ve yamalama nedeniyle kiisel serveti zarar gren Yunan Bakonsolosu Marios Zafiriou (52.450 TL), Dr. Eustathios Halkiopoulos (43.222 TL), Nejat ebe (37.700 TL), Yunan NATO subaylar Nikos Koniaris ve Ilas Papaliou (30.742 TL), Stavros Tsalikis (26.150 TL) ve Yunan Bakonsolosluu memuru Dimitrios Bastas (25.000 TL) izlemitir.219 Ayrca, binasnda meydana gelen hasar nedeniyle Yunan Konsolosluu'na da 70.000 TL'lik bir deme yaplmtr. Mimar Niyazi Mesta'ya, zmir Fuarndaki Yunan pavyonunu yenilemesi iin 20.000 TL havale edilmitir. Aralarnda 5 Mslman vatandan da bulunduu 15 kiiye, 150 TL ila 6.000 TL arasnda deien

215 Kocabaolu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49 216 Komisyon yeleri unlardr: Enver Ksemen, Mehmet Karaolu, Bedri Bkmaz, M. Werheck, Leon Amado, evket Filibel, Osman Kibar, Haydar Dndar, Burhan Maner, Rfat Yemii, Cemil Atalay, Adnan Uysal, Mcahit Bkta, Alp Trksoy, M. Al Tuzcuodlu, Nevzat Ortaba, William Graud, Reat Leblebcoiu ve Rar Gomeln: Yukarda belirtilen kaynak 217 Burada sz konusu olan gerek ve tzel kiiler: zmir Pamuk Mensucat (200.000), ark Sanayi (75.000), zmir Sanayi Odas (50.000), K. Mensucat (50.000), zmir Manifaturaclar (30.000), Firma B. zmir (25.000), zmir Ticaret Odas (25.000), R. A. Gomel (20.000), Lafort et Fls (10.000), Joseph Beumeyer (10.000), Etal Aziz ve Ethem Demir (5.000) ve Durmu Yaar (5.000). CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 05.11.1955 218 Kocabaolu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49. 219 AA PA 265, 205-00/92.42, zmir Bakonsolosluu Raporu, 27.10.1955; NARA 782.00/10-3155, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 31.10.1955

47

6-7 EYLL OLAYLARI

tutarlarda deme yaplmtr.220 Izmr"deki bir Rum kilisesine, binann eitli tamirat ilemleri iin 5.000 TL, paralanan ya da alnan dini objeler ye klandrma gerelerinin yeniden temimi iin 15.000 TL denmitir.221 Komisyonlarn zmir ye stanbul'daki 6-7 Eyll madurlar iin yapt alma, 10 Temmuz 1956'dan sonra Galata Maliye Dairesi tarafndan stlenildi. 28 ubat 1956'da, 6 Eyll 1955'in hasarlarn telafi etmeye ynelik tazminat yasas ve alnacak tazminat tutarlarna yergi muafiyeti getiren bir dier yasa Meclisten geti. Tazminatlar birer yllk Hazine senedi biiminde ngrlmt ve 1957 yl devlet btesinden karlanacakt. Muhalefetin, yasa tasarsnda ne zarara urayan kiilerle ilgili bir tanmn, ne de ngrlen tazminat miktar toplamnn yer almamas nedeniyle getirdii eletiri zerine, maliye bakan kk zararlarn yardm komitesince yaplan demelerle karlanm sayldn ve azami 60 milyon TL'y bulan daha yksek tazminat tutarlarnn ise maliye mfettileri tarafndan hesaplanp kesinletrldiin syledi. Yasaya gre, zellikle yabanclar olmakla birlikte, ok byk oranda kayba urayanlar dikkate alnacakt. Baz konumaclarn, metnin deitirilerek ''telafi" yerine "destek" szc kullanlmas yolundaki talebini, Dileri Bakan Kprl, yurtdnda yeterince etkili olmayaca gerekesiyle reddetti.222 Fakat, hkmet hasar yasasyla ilgili kararnameyi ancak Eyll 1956 banda yrrle koyduu iin, yeni kurulan Takdir Komisyonu, almalarna eyll sonunda balayabildi.223 Meclis tarafndan tahsis edilen mebla sadece 60 milyon TL tutarndayd, dolaysyla zarara urayanlarn taleplerine sadece ksmen yant verilebild. Bununla ilgili birka rnek aadaki tabloda gsterilmitir:

220 NARA 782.00/10-3155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 31.10 1955. 221 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, zmir Konsolosluu Raporu, 27.10.1955 222 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13.03.1956 223 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09 1956.

48

YENDEN KURGULAMAK

TABLO 6: BE YERLEMDEK HASAR TOPLAMI VE TAZMNAT DEMELER Hasar (TL) Ayia Paraskevi Panayia Panayia Vlaherna Ayios Yeoryios Zapyon Lisesi 43.510,42 39.758,15 39.350,70 33.241,91 7.167,59 Tazminat (TL) 3.263,28 2.981,86 2.951,30 2.493,14 537,60

224

Kiliselerdeki hasarn tazmini iin talep edilen 39 milyon TL'ye karlk 12.739.705 TL dendi.225 Kalan 60 milyon TL ise hak sahipleri arasnda datld (bkz. Blm 1: Maddi Hasar). Maddi hasarn karlanmasnn yannda, Yunan hkmeti, Yunan bayrann ve subaylarnn hakarete urad gerekesiyle manevi bir telafi de talep etti. Trkiye ile NATO ve Balkan Pakt iinde askeri ibirlii yaplmas, bu talebin karlanmasndan bamsz tutuldu. Buna istinaden, ekim banda Trakya'da yaplan NATO manevralarna Yunan Silahl Kuvvetleri ve gzlemcileri katlmad.226 22 Ekim 1955'te Trk Dileri Bakanl, telafi gstergesi olarak, 24 Ekim gn zmir'de yeni Yunan Konsolosluu binasnn devri srasnda bir bayrak treninin de yaplacan aklad. Ayrca, Yunan niformasna reva grlen aybn balanmas iin zel bir kutlamann da yaplaca duyuruldu.227 Trene, zmir milletvekili olan ulatrma bakan, Trk hkmetini temsilen katld. Dier katlmclar arasnda, zmir'deki asken birliklerin komutan, zmir valisi ve zmir Fuar mdr bulunuyordu. Yunanllar, Ankara'daki Yunan bykelisi, zmir'deki Yunan bakonsolosu ve NATO Kumandanlnda grevli iki Yunan general temsil ediyordu. Ayrca, Hava Kuvvetleri ve alay komutanlar, neredeyse tm kurmay subaylar ve konsolosluk mensuplar orada bulunuyordu: "tik nce Yunan ve Trk milli marlar okundu; ardndan Trk Ulatrma Bakan konutu ve akabinde Yunan milli mar eliinde Yunan Bayran gndere ekti. Onu Yunanistan Bykelisinin hitabesi izledi. Yeni hizmet

224 NARA 882.413/865, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.11.1956. 225 Christidi, Ta Septembriana. Konstantinoupol kai Smyrni 1955, s 269 226 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 25.10.1955. 227 AA PA 265 205-00/92.42, zmir Konsolosluu Raporu, 27.10.1955.220 NARA 782 00/10-3155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 3 1. 1 0 .1 95 5

49

6-7 EYLL OLAYLARI

binasnn anahtarnn Yunan bakonsolosuna teslim edilmesiyle, resmi tren bitti. 24 Ekim leden sonrasnda, hakarete urayan Yunan subaylarn onuruna, garnizon gazinosunda zel bir kutlama yapld. Kutlamaya, her iki ulusun orada konulandrlan subaylaryla, NATO subaylar katld. Yunan subaylarn ifadelerine gre, kutlama adeta olaanst bir atmosferde geti."228 zmir'deki tren Yunan hkmeti tarafndan "uygun bir telafi" olarak deerlendirildi; Yunan bykelisi, zmir'de katlan tm kadrolarn, yol alan hakszl telafi etmek iin gsterdikleri iyi niyet ve drstlkten" etkilendiini aklad. Buna karlk Yunan bakonsolosu, maddi hasarlarn tazmin edilmesini "tatminkr" deil, ancak "katlanlabilir" olarak tanmlad; zira madurlar hasarlarnn yalnzca kk bir blmn geerli saydrabilmi, bunun da ancak bir ksm tazmin edilmiti.229 Babakan Menderes'in "hasar her ynyle telafi etmek iin her eyi yapaca'na230 dair verdii sze ramen, tazminatlar yabanc gzlemciler tarafndan "az, brokratik ve gecikmi" olarak deerlendirildi. Tahrip edilen kurulularn grece hzl bir srede toparlanmas daha ok, aznlklarn alkanlna ve uyum salama becerisine dayandrld.231 Madurlar da, devletin tazminat demelerinin gerek bir telafiden ok, d lkeler iin yaplm bir jest olduunu dnmekteydiler: "Tazminat demeleri ya da benzeri eylere itimadmz yok. Vakflarn mlkleri haczedilip satlyor ve bizim, kendi paramz zerinde hkmmz yok. Tazminat demeleri hakknda kesin bir ey bilmiyorum. Biz hasar beyannda bulunmamtk. Ama tandk evrem ierisinde, ald tazminattan memnun olan kimseye rastlamadm. Bu demelerin gerek gayesi uluslararas yank idi. Demek isteniyordu ki: Buraya bakn, hakszl telafi ettik. Fakat yine de memnun olmak gerekir; zira devlet, samimi olmasa da teessflerini dile getirmitir. Halk byle bir eyi bekler, insan kendini daha iyi hisseder, bu aznlklarn tipik bir reaksiyon eklidir. Resmi bir zr halen eksiktir, ama her ac da zamanla geer."232

228 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 25 10.1955. 229 AA PA 270 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11.01.1955. 230 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92 42, Ankara Bykelilii Raporu, 25.10.1955 231 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08 09.1956 232 Rober Haddecyan ile mlakat, 20.03.2002.

50

KMETN saldrlarn acilen aydnlatlmasna katkda bulunacan duyurduu zel mahkemeler, 10 Eyll l955'te ilk sorgulamalar yapmlard.233 stanbul, rfi idare ilan zerine tugeneraller Kmil Akman, Namk Arg ve Danyal Yurdatapan'n emrine verilen ayr askeri blgeye (Beyazt, Beyolu ve Kadky) ayrld.234 Bu blgede ayr zel mahkeme oluturuldu: Aksaray'daki Pertevniyal Lisesi binasnda kurulan Beyazt zel Mahkemesi'nde Hali, Marmara Denizi kylar ve kentin d kesimlerinde ilenmi olan fiiller yarglanyordu.235 Beyolu zel Mahkemesi, Topkap'daki 66. Tmen klasnda kurulmutu ve Beyolu ile Boaz'n Avrupa yakasndaki blgeler iin yetkiliydi.236 Kadky zel Mahkemesi,

233 AA PA 265 Trkiye 205-00/ 92 42, Ankara Bykelilii Raporu, 15.09.1955 234 Hrriyet, 11.09.1955. 235 Hrriyet, 11 09.1955. 236 Hrriyet, 11.09.1955

51

6-7 EYLL OLAYLARI

Selimiye Klas'nda bulunuyordu ve Kadky'n yan sra, skdar ve Anadolu yakasnn geri kalan blgeleri iin de yetkiliydi.237 Ankara ve zmir'de de, oradaki tutuklular iin birer zel mahkeme kuruldu. Mahkeme bakanlklar generaller tarafndan yrtlyordu; hkim ve savclar daha dk askeri rtbelere sahipti. rnein, Kadky zel Mahkemesi Heyeti, Bakan General Macit Tokcan, askeri hkim Yarbay smail Dou ve savc Yarbay Ali Cerar ile Nevzat Uluta'tan mteekkildi.238 Durumalar kapal yaplyordu. Yabanc gzlemcilerin grlerine gre, hkmet "Trk devleti iin utandrc olabilecek eylerin aa kmasndan" endie ediyordu.239 Ayaklanmalarn hemen akabinde Beyolu zel Mahkemesi, stanbul'daki tutuklularn saysn 5.104 olarak aklad ve su mahalli ile suun niteliine gre bir snflandrma yapt:
TABLO 7: SU MAHALL VE SUUN NTELNE GRE TUTUKLU SAYISI Adalar Bakrky Beyolu Beykoz Beikta Eminn Eyp Fatih Kadky Saryer ili skdar Tahrip edenler 14 58 906 22 82 352 283 31 38 218 36 16 Yar naclar 75 25 82 19 61 71 47 268 66 37 124 14 12 43 2 19 9 2 90 11 29 119 15 Kundaklar 9
240

Toplam 98 95 1.031 43 162 432 332 520 108 95 461 45

Ayrca, Ankara'da 171 ve izmir'de 424 kii daha tutukland.241 Yalnzca 19 Eyll-17 Ekim 1955 tarihleri arasnda, Selimiye Klas'nda 1.956 kii, Davut

237 Hrriyet, 11.09.1955. 238 Hrriyet, 11.09.1955. 239 PRO FO 371/124003, RG 1011/04, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11.02.1956 240 AESF, Fahri ker Dosyas, 6 Eyll Hadiseleri Su Endeksi. 241 Hrriyet, 21.01.1956.

52

BA AKTRLER

Paa Klas'nda 1.200 kii ve Harbiye'dek askeri tesiste 1.100 kii sorguya ekildi.242 Beyolu zel Mahkemesi'nde grevli bir hkim, 40 gnde 620 kiiyi sorgulam, ayrca 600 kiinin daha tank sorgulamasn gerekletirmiti. Tutuklananlarn saysnn ykseklii bir kenara, askeri personelin "kendilerine yabanc bir kuruma"243 atanmalar ve kalifiye olmayan yardmclar araclyla ilerini yapma zorunluluklar nedeniyle de, mahkemelerin ii ard. zel mahkeme savclarnn sorgulamalara dayanarak hazrladklar iddianamelerde 1.886 kii tahrip, 1.622 kii hrszlk, 595 kii yama, 333 kii tahrik, 21 kii kundaklama, ve 3 kii dini kurumlara saldryla suland. Sulamalara neden olan dier konular olarak, yabanc devletlere kar gsteri, ulusal karlar zedelemek, komnist propaganda, adam ldrme, sabotaj, baskn, tecavz, hkmete hakaret, orduya hakaret ve devlet erkine mukavemet sralanmtr.244 Ancak, hkimler Ekim 1955 ncesinde, baz phelilerle ilgili iddialarn drlmesi gerektiini dnyorlard; zira tutuklamalar gerekletiren emniyet gleri, gerekli delilleri toplamamlard. Ayrca hkimler, Beyolu dare Blgesi komutanna gnderdikleri bir raporda, tutuklular arasndaki azmsanmayacak sayda kiinin olaylara kesinlikle karmadndan yaknyorlard:243 "Davutpaa Klas, sokaktan rasgele toplanan susuz adamlarla doluydu. Her gn yzlerce insan buraya getiriliyor, savclk tarafndan sorgulanyor ve tekrar serbest braklyordu. Ve ertesi gn yine yeni tutuklamalar yaplyordu. Darya kar, faillerin yakalanmas iin ciddiyetle urald izlenimi verilmek isteniyordu. [...] Conga Ali adnda birini tutuklamlard. Tahtakale'de kullanlm ayakkab satyordu. Evinde yedi ift kullanlm ayakkab bulunduu iin klaya getirilmiti. Kendisinin kullanlm ayakkab satcs olduuna defalarca yemin etse de, pek ie yaramad. Eninde sonunda bu ayakkablarn 6 Eyll 1955'teki yamadan kaldklarn itiraf etmesi isteniyordu." 246

242 AESF, Fahri ker Dosyas. rfi idare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02.12.1955 243 AESF, Fahri ker Dosyas, Hkim Hidayet zcan'n Raporu, 21.10.1955. 244 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 13.03.1956. 245 AESF, Fahri ker Dosyas, Hkim Hidayet zcan'n Raporu, 21 10.1955 246 Hasan zzettin Dinamo, 6-7 Eyll Kasrgas, stanbul, 1971, s. 39-41

53

6-7 EYLL OLAYLARI

Kadky Karakolu'ndan Beyolu zel Mahkemesi'ne yazdklar bir mektupta, polis memurlar, iki buuk saat ierisinde iki binin zerinde kiinin tutuklandn belirtmiler ve bu kiilerin yalnzca gsterici m olduklarnn, iyerlerinin tahrip edilmesine katlp katlmadklarnn veya emniyet glerine mukavemet edip etmediklerinin belirlenmesinin imknsz olduunu ifade etmilerdi. Ancak kesin olan, bu kiilerin olaylara u veya bu ekilde katld idi; dolaysyla, tutuklananlar arasnda susuz olanlarn kk bir aznl oluturduu sylenebilirdi.247 1956 Aralk'nn sonunda stanbul'da 3.525, zmir'de 251 ve Ankara'da 288, yani toplam 3.933 kii serbest brakld. Ocak 1956 sonunda, 228 kii mahkm edildi, 61 kii beraat etti, 208 vakada ise dava dt.248 Binlerce tutuklunun aniden salverilmesi ncelikle, muhalefet lideri smet nn'nn Meclis'te yapt ve Babakan Menderes'in ise "Paa, vatan bu konuman affetmeyecek" diyerek sitem ettii, eletirel bir konumaya dayandrlmaldr.249 nn, her eyden evvel, ayaklanmalardan ay sonra dahi hl rfi idare organlarnn inceleme sonularnn aklanmam olmasn eletirmiti. Ayrca, binlerce yoksul vatandaa hapishanelerde eziyet edilmesinin yanllna deinip, onun yerme 6-7 Eyll 1955'in gerek sorumlularnn bulunmas gerektiine dikkat ekmiti. Tutuklulardan, drt aydr herhangi bir yarglama olmakszn hapishanede tutulduklarna dair telgraflar alyorlard.250 Moralleri ylesine bozuktu ki, aralarnda intihar giriiminde bulunanlar oluyordu.251 Bu balamda, stanbul ve zmir valilerinin hl grevlerinin banda olmalar anlalr gibi deildi.252 nn'nn konumasn takip eden gnlerde Menderes, zmir ve Ankara'daki rfi idare uygulamasn kaldrd ve 6 Eyll 1955'ten sonra tutuklanm olan ok saydaki kiinin serbest braklmasn salad.253 Beyolu 2. zel Mahkemesi'nce tutuklananlar dndaki tutuklular, 28-30 Aralk 1955 tarihleri arasnda klalardan alnp, koullar daha iyi olan Tuzla'daki bir kampa gtrld.254

247 AESF, Fahri ker Dosyas, Kadky Emniyet Amirlii, Say 263, 06.12.1955. 248 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 13.03.1956 249 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 03.01.1956. 250 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, cilt 8, 15. nikat, 16.12.1955. 251 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 03.01.1956. 252 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, cilt 8, 15. nikat, 16.12.1955. 253 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 03.01 1956. 254 AESF, Fahri ker Dosyas, rfi dare Kumandanl Kurmay, 1. ube 3. Ksm, Say 2598/15358, Aralk 1955; AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 03.01 1956

54

BA AKTRLER

Buras sekiz blme ayrlmt ve 700 yataklk bir kapasitesi vard. Beyazt, Kadky ve Beyolu zel Mahkemeleri de ayn biimde Tuzla'ya alndlar ve mahkeme personeli iin bir servis arac tahsis edildi. rfi dare nedeniyle 6 Eyll ile balantl her trl soruyu aydnlatma yasa konan basn da, bu vesileyle rahatlamt.2"

Komnistlerin Sulanmas Hkmet olaylar nedeniyle duyduu derin znty ifade eden keskin bir aklamada, ayaklanmalarn sorumlular olarak nce "komnistleri" ve "hain provokatrleri" gsterdi. Yabanc gzlemciler bu aklamay pheyle karladlar; zira istenmeyen sosyopolitik eylemler ya da giriimler, hkmet tarafndan derhal, "kamufle edilmi komnizm" olarak tanmlanyordu, oysa Trkiye'deki komnistlerin says olduka dkt.256 Ayrca, komnistlerin ve sol gruplarn faaliyetlerinin gizli polis tarafndan dikkatle takip edildii de biliniyordu; dolaysyla, saldrlarn komnistler tarafndan rgtlenmi olmas olanaksz grnyordu.257 7 Eyll 1955'te Emniyet amirliklerince komnist olarak bilinen 48 kii218 tahrik ve tahrip sulamasyla tutuklanp Harbiye'ye getirildi. Tutuklananlar arasnda, dierlerinin yan sra Aziz Nesin, Kemal Tahir, Ratip Tahir, smet Selimolu, Emin Sekun, Zya Tzmen, Muzaffer Kolak, Hadi Malko, Recep Yelkenda, Tahsin Gzel, Fehmi Kurucu, Hasan Kaarc, Dr. Hulusi Dosdoru, Dr. Meyyet Boratav, Dr. Can Boratav, Dr. Nihat Sargn, smet Selimolu, Faik Muzaffer Ama, Aslan Kaynarda, Asm Bezirci, Ali Ertekin, Hasan zettin Dinamo, Mustafa Brklce, lhan Berktay, Suni Byk ve Ali Aka da bulunuyordu.259 Bu kiilerin tutuklanmasnn nedeni, sol eilimli siyasi faaliyet ierisinde bulunduklar gerekesiyle polis tarafndan takip ediliyor olmalaryd. Hibir biimde ayaklanmalara katlmamlard. Dahas, Emniyet Mdrl tarafndan keyfi olarak hazrlanan bir pheliler listesi sz konusuydu. Bu listede, yllar nce lm

255 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 03.01.1956. 256 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92,42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09,1955, 257 CADN B Seri C 26, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 10,09 1955 258 AESF, Fahri ker Dosyas, rfi idare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02.12,1955 259 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s. 35; Son Saat, 11,09,1955.

55

6-7 EYLL OLAYLARI

ya da o srada askerde olan kiilerin dahi ismi yer alyordu.260 rfi idare Kumandan Nurettin Aknoz, 10 Eyll 1955 gn Trk basnna verdii talimatla, 6 Eyll olaylarnn yaratclar ile ilgili tartmalarda komnistlere iaret edilmesini istedi.261 Kumandan evki Mutlugil'in hazrlad bir raporda, 48 "komnist"in ihtiyaten tutukland itiraf edilmektedir.262 Bunlar, saldrlarn gerekletii yerlerde bulunmu olan 19 "komnistin" daha tutuklanmas izlemitir.263 Ancak "srarl"264 sorgulamalara ramen, bu kiilerin olaylarn faili olduklar kantlanamamtr. Nitekim, sorgulamalar gerekletiren polis memurlar da, tutuklularn susuz olduunu bildiklerini ifade etmekteydiler: "Olaylarla alakalar olmadklarn biliyoruz, ama ne yapalm, emir ta yukardan geliyor. Biz sadece grevimizi yapyoruz. "265 Olaylar izleyen haftalarda Trk hkmeti, saldrlarn sorumlusunun komnistler olduu tezini giderek daha seyrek savunur oldu.266 Bylece, pheli "komnistler" de dier birok tutukluyla birlikte Aralk 1955 sonuna doru, herhangi bir gereke gsterilmeden ve aklama yaplmadan serbest brakldlar.267 Bir ksmnn davalar srm olsa da, bunlar davallar lehine sonulanmtr.268

Kbrs Trktr Cemiyeti'nin, renci Birliklerinin ve Sendikalarn Rol

Olaylarn hemen ardndan, Kbrs Trktr Cemiyeti'nin (KTC) ynetim kurulu yeleri, saldrlar planlam olduklar gerekesiyle tutuklandlar. KTC,

260 Aziz Nesin, Salkm Salkm Aslacak Adamlar, istanbul, 1996, s 58, 261 AA PA 9 Trkiye 205-00/92,42, Ankara Bykelilimi Raporu, 03,01 1956, 262 AESF, Fahri ker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22 11 1955. 263 Sz konusu 19 "Komnist" u kiilerdir: Kerami Parldar, Hasan Tural, sak Berkante, Hseyin Kerpi, Hasan Uysal, Cemal Cokran, Ali Grr, Muammer Tamkan, Haydar Tamkan, Hamdi Alev, Alaattin Sargl, izzet Deliorman, kr Rodoplu, Veysel Akta, Sermet Trkan, Remzi zsenel, smail Argn, Ziya elikbilek, Hilmi ipekiolu. AESF, Fahri ker Dosyas, rfi idare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02.12.1955 264 AESF, Fahri ker Dosyas, rfi idare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02.12.1955; 265 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s. 30. 266 AA PA 270 Trkiye 211-00/92 42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09.1955 267 Nesin, Salkm Salkm Aslacak Adamlar, s. 102. 268 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s. 85

56

BA AKTRLER

grece yeni bir rgtt. Resmi aklamalara gre. Austos 1954'te Milli Trk Talebe Birlii (MTTB) ve Trkiye Milli Talebe Federasyonu'nun (TMTF) tevikiyle, basnn ve Trkiye Milli Genlik Tekilat'nm da katlmyla bir ulusal komite biiminde, Kbrs'taki Trk aznl Birlemi Milletler269 ve dier rgtler karsnda savunmak ve tm lkede protesto eylemleri dzenlemek amacyla kurulmutu.270 Komite, Hikmet Bil (avukat, Hrriyet gazetesi editr), Hsamettin Canz-trk (TMTF Bakan), Orhan Birgt (gazeteci, avukat), Ahmet Emin Yalman (gazeteci), Ziya Somer (renci), Hasan Nevzat Karagil (Kbrs Trk Kltr Dernei Bakan, avukat) ve Kmil nal'dan (gazeteci) oluturulmutu. 28 Austos'ta, Babakan Adnan Menderes, Dileri Bakan Fuat Kprl ve bakan Dr. Mker-rem Sarol, komiteyi stanbul'da Vilayet binasna davet ettiler. Menderes, komitenin kurulmasn memnuniyetle karlad. Trk devleti, Kbrs'taki Trk aznl korumak iin gerekli olan tm tedbirleri almt: ancak artk Trk kamuoyunun da Kbrs'taki Trk aznl desteklemesinin zaman gelmiti.271 Ayn gn, babakann bu beyan komitenin, partilerin, basnn, sendikalarn, TMTF'nin, TMGT'nin ve dier rgtlerin temsilcilerinin katlmyla yaplan bir toplantda ilan edildi. Menderes'in inisiyatifiyle komite, 2 Ekim 1954'te, ad "Kbrs Trk-tr Cemiyeti" olan tescilli bir dernee dntrld. Dernein faaliyetleri in TMTF binasn kullanmasna karar verildi.272 Yeni kurulan dernein ynetim kurulu yelerinin ounluu kadar, sade yeleri de, hkmet yeleri, devlete idare edilen rgtler ya da dier devlet organlaryla ibirlii yapyordu. Dernek Bakan Hikmet Bil ve Hrriyet gazetesi sahibi Sedat Simavi, yazdklar makalelerle, Kbrs sorununun Trk kamuoyunda "milli bir meseleye" dnmesine byk bir katk yapmlard. Bu nedenle, Temmuz 1952'de Hikmet Bil, Adnan Menderes'in kat arzusu zerine ona ve Dileri Bakan Fuat Kprlye Atina'ya yaptklar resmi bir gezide elik etti. Hikmet Bil, Menderes'in gvenini ylesine kazanmt ki. Dileri Bakan Fuat Kprl 1953 kendisine ynelik yazd bir makale nedeniyle Sedat Eyll'nde,

269 Bkz. Blm 3: Kbrs Sorunu 270 AA PA 235 Trkiye 21 1-00/75, Ankara Bykelilii Raporu, O1.10.1954 271 Hikmet Bil ile mlakat, 15.01.2002 272 Bil, Kbrs Olay ve yz, s 95

57

6-7 EYLL OLAYLAR

Simavi'ye dava atnda, Menderes, Smavi'nin avukat olan Bil'e, Kprl aleyhinde elinde bulunan tm delilleri ekinmeden kullanmas ve ona aka saldrmas iin haber gnderdi.273 zellikle Trk kamuoyunun Kbrs sorununa olan ilgisini yanstmas beklenen Kbrs Trktr Cemiyeti'nin faaliyetlerine, byk oranda hkmet tarafndan finans destei veriliyordu; 2 7 4 ancak Bil'e gre, dernein harcamalar ubelerin balarndan karlanyor, hatta bu balarn bir ksm, Kbrs'taki Trk aznln desteklenmesi iin Maliye Bakanl'na iletiliyordu.275 Sadece kurulu aamasnda dernek kasasna hkmet tarafndan bir kereye mahsus yaplan 5.000 TL ve 30.000TL'lk yllk demelerin dnda, 200.000 TL tutarnda bir deme daha yaplmt.276 Ynetim Kurulu yelerinden gazeteci Kmil nal, ayn zamanda Milli Emniyet Hizmetleri'nin (MAH) de yesiydi. O dnemde henz Fransz mandas altnda olan Antakya'da domutu. Doduu kentin Trkiye'ye katlmasndan sonra, gazeteci olarak Hrriyet (Antakya basks), Yeni Mersin ve Halkn Ses'nde alt.277 Gazetecilii srasnda MAH'n gvenini kazanarak, Suriye ve Lbnan'daki Ermeni ve Krtlerin siyasi hareketlerini gzlemlemekle grevlendirildi.278 nal, resmi olarak yapt aklamada, KTC'de almaya duyduu ilgiyi, Kbrs'taki durumun, memleketi olan Antakya'nn eski koullarn andrmasna ve imdi de Kbrs'n Trkiye'ye katlmas iin mcadele etmek istemesine dayandrmtr.279 Kmil nal, Ynetim Kurulu tarafndan rgtn Anadolu, Kbrs ve Londra'daki ubelerini kurmakla grevlendirilmiti.280 1954 ylnn sonuna kadar, dernein Konya, Tarsus, Mersin, skenderun, Antakya, Gaziantep, zmir, Balkesir, Mudanya ve Adana'nn yan sra, stanbul'daki Paabahe, Fatih ve Karagmrk ubeleri de almt.281

273 Hikmet Bil ile mlakat, 15.01.2002. 274 NARA 782.00/1-2155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12.1955. 275 Hikmet Bil ile mlakat, 15.01 2002. 276 AESF, Fahri ker Dosyas, rfi dare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02 12,1955; AESF, Fahri ker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22,1 1 1955 277 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 20,02,1956. 278 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 02,1956 279 Orhan Brgt ile mlakat, 12.01.2002. 280 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956. 281 Zafer, 16,02.1956,

58

BA AKTRLER

KTC, renci ve genlik rgtleriyle de youn bir ibirlii iindeydi. Resmi olarak dernein kurulu inisiyatifi renci rgtlenmelerine dayandndan, kurucu yelerin byk bir ksm, TMGT ve TMTF yelerinden oluturuldu; TMTF bakan Hsamettin Canztrk de ynetim kuruluna seildi. Cumhuriyetin kuruluundan beri, renci ve genlik hareketleri devlet elitleri tarafndan, rgtler araclyla denetleniyor, devlet politikas dorultusunda ynlendiriliyor ve kullanlyordu. rnein 1947 ylnda, 2. Dnya Sava sonras dnemde Trkiye'nin d politikasnn ngiltere ve ABD'ye yneleceinin ortaya kmasyla, byk katlmla gerekleen bir renci mitinginin ardndan, aralarnda Tan Matbaas da bulunmak zere, sol grl kitaplar ve gazete matbaalar, lise ve niversite rencileri tarafndan basld.282 okpartil sisteme geiten sonra da, zellikle DP ve CHP, genlik rgtlerini ve bunlarn ynetici kademelerini ele geirerek baaryla etkilemeye devam etmilerdir.283 renci rgtlerine ye olanlar arasnda MAH yesi olan kiilerin says ok yksektir:284 "Hkmetler her zaman genlik rgtlerinin ilerine katrlar, Trkiye'de bu her zaman byleydi. Hkmetle belirli ilikiler vard, zira onun tarafndan destekleniyorduk. Hkmet, rgtleri kendi siyasi duruuna gre ynlendirmek istiyordu."285 Yabanc diplomatlar, KTCnin kuruluunda renci derneklerinin inisiyatif kullanmasnn ardnda da yine devlet etkisi olduunu dnmlerdir.286 KTC, "milliyeti izgideki" sendikalarla da birlikte hareket ediyordu. O zamanki sendikalar, "devlet sendikas" olarak tanmlanmaktayd. Sendikalar, tpk renci rgtlerinde olduu gibi, hkmet partileri tarafndan mali ve ideolojik ynlerden destekleniyordu. Devlet, nderlerini belirlvor ve onlar dorudan ynlendiriyordu.287 Trkiye Cumhuryeti'nin kuruluundan itibaren, ii snf ve sendikalar, Trk milliyetiliini toplumda hkim klmak iin kullanlan aralar

282 AA PA 9 Trkiye 205-00/75, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 30.06.1951. 283 Tevfik avdar, "Cumhuriyet Dneminde Genlik", Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 3, istanbul, 1983, s. 801-812 284 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956. 285 Hsamettin Canztrk ile mlakat, 24.01.2002. 286 NARA 782.00/5-1453, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.05.1953; AA PA 270 Trkiye 211-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 25.07.1955 287 ehmus Gzel, Yldrm Dayel, I. Halil zak (Der.), De Trkei im Umbrucb Frankfurt 1989, s. 65.

59

6-7 EYLL OLAYLARI

olmutu. Sendikalar, hkmet tarafndan, gerekli grldnde kendilerini "milli mesele" iin aka ortaya koymak zorunda olan "milli oluumlar" olarak grlmtr.288 KTC ve sendikalar arasndaki ibirlii yle bir noktaya varmtr ki, her iki kurumun ynetici kadrosu ayn kiilerden oluturulmutur. rnein, Tekstil rme Sanayii ileri sendikasnn ynetim kurulu bakan olan Bahir Er-soy, ayn zamanda TMGT ynetim kurulunun da yesiydi ve KTC'nin kurulmas iin giriimde bulunan kiiler arasndayd. KTC'nin Paabahe ubesi, Paabah-e ie ve Cam Sanayii ileri Sendkas'nn ynetim kurulu tarafndan kurulmutu; bu ayn zamanda KTC'nin de Paabahe ynetim kuruluydu. Motorlu Tat ileri Sendikas ynetim kurulu yesi Fethi elik, ayn zamanda KTC Kara-gmrk ubesinin de ynetim kurulundayd. Su ileri Sendikas
289

yesi

Kemal

Nadi,

KTC

Fatih

ubesi

ynetim

kurulu

yesiydi. stanbul'daki ii sendikalarnn at kuruluu, KTC ile ibirlii yaparak, dzenli bir biimde Kbrs'a ii komiteleri gnderiyordu; amalar, "morali bozulan Trk aznl motive etmek'Ti.290 KTC'nin 27 Nisan 1955 tarihinde yaplan ynetim kurulu toplantsnda. Kmil nal genel sekreterlie. Hsamettin Canztrk bakan vekilliine, Sedat Bayur (DP yesi) saymanla, Nedim sdken (TMTF eski bakan) ise dernein mali iler sorumluluuna seildi. Hikmet Bil'in bakanl, Ahmet Emin Yalman ve Orhan Birgt'in de ynetim kurulu yelikleri onayland.291 Austos 1955'ten olaylarn balad gne kadar, demein faaliyetleri artc ekilde artt. Austos banda Bil, nal ile birlikte Kbns ve Londra'ya utu. Kbns'ta, oradaki Trk aznln temsilcilen olan Mft Dana Efendi, Faiz Kaymak ve Dr. Fazl Kk ile halihazrdaki durumu grtler. Bu bilgiler, KTC'nin Londra'da dzenledii basn aklamasnda kamuoyuyla paylald.292 Austos ortasna kadar dernein stanbul'daki ube says iken, 6 Eyll 1955'teki saldrlara kadar stanbul'un eitli semtlerinde (Bykekmece, Kkekmece, Bakrky, Kadky, Beykoz, Mecidiyeky, Fener, Florya, Topkap, Rami, Saryer, Pendik ve Yenkap) en az on ube daha almt.213

288 Yksel Akkaya, "Korporatizmden Sendikal ideolojiye, Milliyetilik ve ii Snf", Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, Milliyetilik, stanbul, 2002, s. 829-840 289 AESF, Fahri ker Dosyas, Emniyet 1. ube Mdrlnce hazrlanan Fezleke, Ocak 1956. 290 AESF, Fahri ker Dosyas, Emniyet 1. ube Mdrlnce hazrlanan Fezleke, Ocak 1956 291 Zafer, 16.2.1956. 292 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956 293 Ulus, 15.01.1956.

60

BA AKTRLER

Dikkat ekici olan, stanbul'daki ve Anadolu'daki bu ubelerin, DP ile tekilatlarnn ve sendikalarn yneticileri tarafndan kurulmu olmasdr.'"" rnein, DP Zhtpaa le Tekilat Bakan Serafm Salamel, KTC'nin Kadky ubesinin de bakanyd. DP Zhtpaa ile tekilatnn ynetim kurulu yeleri, KTC Kadky ubesinin de ynetim kurulunu oluturuyordu.295 Bykekmece, Kkekmece, Paabahe ve Beykoz ubelerinin yeleri, ayn zamanda Demokrat Parti'nin de yesiydi. DP Beykoz ile tekilatnn bakan (Seyfi Lobut) ve ynetim kurulu yeleri ile KTC'nin Beykoz ube ynetim kurulu ayn kiilerden oluuyordu.296 Beyolu'ndak Tekstil Sendikas'nn ynetim kurulu yeleri, KTC'nin Mecidiyeky'dek yeni ubesini kurmulard. Deri, Kundura ve Saraci-ye len ileri Sendikas'nn yesi, KTC Beykoz ubesinin kurucu yeleriydi. Fener'deki KTC ubesi, Mskirat ve Ttn Sendikalar Federasyonu'nun yedi ynetim kurulu yesi tarafndan almt. Motorlu Tat ileri Sendikas yesi olan Abdllatif kmez ve Gemi Sanayi ileri Sendikas yesi Nuri Sargn, KTC'nin Topkap ubesinin kurucu yeleriydiler.297 Kbrs Trklerinin nder olan Dr. Fazl Kk'n yazd ve adadaki Yunanllarn Trk aznla kar bir katliam hazrl iinde olduunu anlatt mektup zerine, Bil, 16 Austos 1955te dernein tm ubelerine bir mektup gndererek, Trk anavatanndan gelecek bir "erkeke sesten" Londra ve Atna korkaca iin, "uygun biimde" tepki verilmesi talimatn iletti.2298 4 Eyll 1955te Hikmet Bil, Kmil nal'a, KTC Londra ubesinin orada gerekletirdii bir gsteriyi desteklemek amacyla, rencilerin Taksim meydannda baz Rumca gazeteleri yakmalar talimatn verdi.299 Gerekten de, niversite rencileri Gndz Gln ve Hurit ahsuvar, ok sayda gazetecinin nnde Rumca gazeteleri yaktlar.300 Austosun son haftasnda, nal bir matbaaya acil bir sipari vererek, zerlerinde "Kbrs Trktr" yazan 20.000 afi baslmasn301

294 TBMM ZC, Devre 10,tima 2, cilt 9, 23. nikat, 13.01.1956. 295 Ulus, 15.01.1956. 296 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s. 316 297 AESF, Fahri ker Dosyas, Emniyet 1. ube Mdrlnce hazrlanan Fezleke, Ocak 1956 298 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956 299 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 02.1956. 300 AESF, Fahri ker Dosyas, rfi idare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02.12.1955 301 Zafer, 16.02.1956

61

6-7 EYLL OLAYLARI

istemi ve aralarnda Aydn Konuralp, Hurt ahsuvar, Erol etinda ve Ekrem Yangnn da bulunduu niversite rencilerini, saldrlardan k gn nce tm afileri ana caddelere ve dkknlara datmalar in grevlendirmiti.302 Dernein zmir ubesi, 3 Temmuz 1955te, Kbrs iin dnlebilecek her trl katky sunmaya hazr olduklarn gstermek zere, 2.000 kiinin katld bir gsteri dzenledi. 26 Austos 1955'te zmir'de ikinci bir gsteri daha dzenlenmi, bu gsteriye, Atatrk'n doduu eve bombal saldr yapld haberini zmir'de sahibi olduu Gece Postas gazetesiyle duyuran Nuri Erdl de katlmt. Erdl, ayn zamanda KTC zmir ubesinin ynetim kurulu yelerinden biriydi.303 Saldrlardan bir gn nce, 5 Eyll 1955'te Hikmet Bil ile akam yemei yiyen Adnan Menderes, Bil'e, Londra'daki Kbrs Konferansna katlan Dileri Bakam Fatin Rt Zorlu'dan ifreli bir telgraf aldn syler.304 Dileri bakan, grmelerde zor durumda kaldn, mzakere koullarnn zor olduunu ve orada "artk dizginlenemeyen" bir Trk kamuoyundan sz etmeyi arzuladn belirtmitir.305 Bu nedenle Zorlu, Trkiye'den, daha fazla faaliyet talep etmektedir. 306 Bu bilgiler ayn gn Bil tarafndan olaanst toplantya arlan KTC ynetim kuruluna iletilir.306 6 Eyll gnnn leden sonrasnda, Atatrk'n doduu evde patlama olduu duyulunca, nal, Istanbul-Ekspres gazetesinin ikinci basks iin u aklamay yapar: "Sonunda kutsal deerlerimize el srmeye cesaret edenlerden hesap soracamz aka itiraf edebiliriz.''307 Bir yandan nal, TMTF binalar nnde toplanan kalabalklara afi ve stanbul Ekspres gazetesi nshalarn datrken, ynetim kurulu yesi Orhan Birgt de cemiyet adna bir deklarasyon kaleme alyordu. Deklarasyonda, Atatrk'n doduu eve yaplan saldr knanyor, halk, dayanma ierinde davranmaya ve "Kbrs Trk'tr, Trk kalacaktr"309 milli andna sadk kalmaya arlyordu.

302 NARA 782.00/2-2056, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956 303 NARA 782,00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02,1956; bkz. Blm 1: zmir'deki Saldrlar. 304 Bkz. Blm 3: Kbrs Sorunu; AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956. 305 Hikmet Bil ile mlakat, 15,01,2002, 306 Bil, Kbrs Olay ve iyz, s. 110 307 AESF, Fahri oker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22.11.1955. 308 NARA 782,00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20,02,1956 309 Zafer, 1602 1956

62

BA AKTRLER

7 Eyll 1955'te KTC istanbul ubelerinin idare heyetlerinden 87 ye ve bu kiilerle sk ibirlii iinde olan -aralarnda Kmil nal, Hikmet Bil, Hsamettin Canztrk, Nedim sdiken, Orhan Brgit, Hurit ahsuvar, Aydn Konuralp ve Oztrk Canztrk'n de bulunduu- kiiler tutukland. KTC'nin ubelerinin birlemesi yasakland ve tm malvarlklarna el konuldu.310 zmir'de, dierlerinin yan sra, ynetim kurulu yeleri Fikret Florat, Ali Tark Halulu, Burhanettn Asutay, Nuri Erdl, Doan Falay ve Abbas etin tutuklandlar.311 Bu nlemlerin alnmasna gereke olarak, dernek yelerinin faaliyetlerinin saldrlarn balamasna yol amas ve dernein kurulu amacndan uzaklalm olmas gsterildi.312 Gerekten de, tutuklanan 3.000ln zerindeki kii arasnda KTC yesi olanlarn says grece yksekti. yle ki, rnein KTC'nin Saryer ubesi bakan Osman Tan (Kmil nal'n yakn arkada), dier yneticiler Erol Demrciolu ve Mustafa Erolu ile birlikte, 6 Eyll 1955 gn motosikletlerle Yenimahalle ve Yeniky arasnda gidip gelerek, oralardaki eylemcileri iddet eylemlerine davet ediyordu. Bu esnada defalarca, eylemler srasnda kimsenin can gvenliinin tehlikeye atlmayaca vurgulanyordu.313 Ancak, dorudan KTC'nin yeleri olmasalar da ayaklanmalara dorudan katldklar gerekesiyle tutuklanan kiilerin ou, sendikalara, genlik rgtlerine ya da Demokrat Parti'nin blge tekilatlarna ye olan kimselerdi ve sz konusu rgtlerin liderlii de dorudan KTC ynetimince stlenilmiti.314 Dolaysyla, saldrlara dorudan katlanlar, eitli dallardaki sendikalara mensup iiler otobs, tramvay ve taksi ofrleri, renciler ve Demokrat Parti yeleriydi.315 Selimiye Klas'ndaki tutuklular mesleklerine gre snflandrldnda, ortaya yle bir tablo kmaktadr: 977 tutukludan 607'si ii, 86's seyyar satc, 71'i hamal, 33' boyac, 29'u isiz, 22's rak, 14' p, 13' ofr, 12'si tayfa, 54' niversite rencisi, 9'u memur, 20'si tccar, 4' astsubay ve 3' de emeklidir.316 Tutuklular arasnda sendikalarda rgtlenmi iilerin sa-

310 NARA 782.00/1-2155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12.1955. 311 Zafer, 16.02.1956. 312 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956 313 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956 314 AA PA 265 Trkiye 205-00/92, Ankara Bykelilii Raporu, 01 10.1954 315 AESF, Fahri oker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22.11.1955 316 AESF, Fahri oker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22.11.1955.

63

6-7 EYLL OLAYLARI

ysnn ok yksek oluu nedeniyle, 34 sendika, rfi dare Kumandanl tarafndan, olaylarn hemen sonrasnda kapatlmtr.317 ilerin katlmndak bu grece yksek oran, bir ksm KTC yesi de olan sendika nderlerinin, saldrlarn balamasndan hemen nce ii gruplarn harekete geirmi olmasyla aklanabilir.318 Bir Rum, kendisiyle yaplan bir mlakatta, Paabahe ie Cam Fabrikas'nda alan ve i arkadalarnn byk bir ksm saldrlara katlm olan bir tandndan yle bahseder: "O gece Paabahe firmasnda gece vardyasndaym. e geldiinde, i arkadalarnn orada olmadn fark etmi. Kar kyda yer alan Yeniky, Tarab-ya, Byktepe ve Yenimahalle gibi semtlere saldrmak iin Avrupa yakasna getiklerim duymu. Gece yarsndan sonra iiler ve ustalar teker teker fabrikaya dnmler. Hepsi ok kirli grnyorlarm ve ok 'agresifler'mi."319 Ancak, stanbul dndan da ii getirildii anlalyordu.320 Selimiye Klas'ndak toplam 977 tutukludan yalnzca 273' stanbul'dand; dierlerinin ikameti Sivas (145), Trabzon (117), Kastamonu (116), Erzincan (111) ve dier kentlerdeydi.321 Hatta Eskiehir'den, daha 5 Eyll 1955 gn, trenlerle polis nezaretinde stanbul'a getirilen iiler vard.322 Sendika rgtlerinin yardmyla, talar ve balta, manivela gibi bir ksm aletler de ykm eylemleri iin hazr hale getirilmiti. rnein, saldrgan gruplara datlan ynla bayrak, Tekstil Sanayii Sendikas tarafndan salanmt323 Tramvay, kamyon ve taksi ofrlerinin, ykm eylemlerini sonulandrmak iin kent iinde taman saldrganlarla yapt sra d ibirlii, ofrler Cemiyeti324 ve Motorlu Tat ileri Sendikas'nn desteine dayandrlablr:

317 AESF, Fahri oker Dosyas, Kapatlan sendikalar hakknda K arivinde mevcut bilgi, (tarihsiz). 318 NARA 782.00/1-2155,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01 12,1955. 319 Tsoukatou, Septembriana 7955. / Nichta Ton Kristallon Tou Ellinlsmou Tis Polis, s. 90 320 Christid, Ta Septembriana, Konstantnoupoii kai Smyrni 1955, s. 352, s. 163 321 AESF, Fahri oker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 2 2 .1 1 .1 95 5 322 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6/7 Eyll Hadiseleri, Tank Halim Sait Kayal, s. 385 323 NARA 782.00/1-2155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12.1955. 324 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s. 78

64

BA AKTRLER

"Saldrlardan yaklak bir hafta nce, tramvayda bir konumaya kulak misafiri oldum. O zamanlar daha bilet kontrol yapan grevliler vard ve ounlukla yolcularla sohbet ederlerdi. O gn, grevlinin sessizce, birine 'O zaman oraya gidip, her eyi parampara edeceiz' dediini duydum. 'Nereye gideceiz?' diye sordum. Cevap vermedi. Bunun bizimle ilgili olacan tahmin etmemitim."325 Dorudan fail olarak tutuklanan bir dier kalabalk grupta ise, DP'nin ocak rgtlerinin yeleri yer alyordu.326 rnein, DP Kzltoprak rgt bakan Serafim Salamel, 6 Eyll 1955 gecesi Kzltoprak ve Fenerbahe'deki birliklerin tahrikisi ve eleba olduu gerekesiyle tutukland.327 Tutuklandnda zerinde, tahrip edilecek ev ve iyerlerinin adreslerinin yer ald bir liste bulunuyordu.328 Serafim Salamel, Kmil nal'n yakn arkadayd ve nal'n inisiyatifiyle KTC'nin Kadky ubesini kurmutu.329 DP'nin stanbul'daki eitli ocak rgtlerinin yeleri, muhtemelen parti merkezi tarafndan gnderilen bir genelgeyle, 6 Eyll 1955'te eyleme arlmlard: "DP ocak rgtlerinden birinin bakan, arkadalarma unlar anlatm: Merkezden bir talimat aldk. Yazda, Kbrs'ta bir gsteri olaca yazlyd. O yzden Taksim Meydannda toplanlacakt. renciler, Kbrs sorunuyla ilgili konumalar yapacaklard. Konumalardan sonra bizler stiklal Caddesinden geip, 'Kahrolsun Yunanistan, Kbrs Trktr" diye baracaktk. Ondan sonra da yolumuzun zerindeki Rum dkknlarn talayp, tahrip edecektik. Ama hibir ekilde yama olmayacakt. Bize verilen talimat buydu. Ancak gsteri, bizim tahmin etmediimiz boyutlara ulat. Bunu biz de anlayamadk. "330 Tutuklanan DP yeleri, hapishanelerde de parti merkezi tarafndan desteklenmeye devam ettiler:

325 Sark B. ile mlakat, 29 03.2002 326 AESF, Fahri oker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22.11.1955; Jaklin elik, "6/7 Eyll 1955, Kumkap", Toplumsal Tarih, 81 (2000), s. 42-44. 327 NARA 782 00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956 328 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank gazeteci Aziz Ozan, s. 140 329 AESF, Fahri oker Dosyas, Emniyet 1. ube Mdrlnce hazrlanan fezleke, Ocak 1956. 330 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank gazeteci Aziz Ozan, s. 140.

65

6-7 EYLL OLAYLARI

"Davutpaa Klasnda -Komutanlnda- alyordum. Oraya yaklak 1.000 tutuklu getirdiler. Onlarla sohbet ettim. Partiden talimat aldklarn sylyorlard. Baz elebalan 50 TL, bazlar 10 TL almlard. DP'nin Fatih ve Aksaray ocak rgtlerinin liderleri, dardan ok iyi baklyordu. Onlara her zaman bir sr hediye geliyordu. "331 zmir'de de, KTC yelerinin yan sra, DP yeleri saldrlara dorudan katlmlard. Tank ifadelerine gre, baz kiiler oradaki DP ube sekreteri nderliinde, Yunan Konsolosluu'nu atee vermiti.332 renci ve genlik rgtleri, iddet olaylar henz balamadan -zellikle 6 Eyll akam Taksim Meydan'nda yaplacak gsteri iin- yelerini konumac ve katlmc olarak harekete geirmilerdi. Bu nedenle, niversite rencileri zellikle halk tahrik ettikleri iin tutuklandlar.333 Burada zellikle, hem DP ile ve hem de "gizli polis"le ibirlii iinde olan niversite rencisi Mrit Yolgeen, nemli bir rol oynamt.334 Saldrlardan ksa bir sre nce, dier iki byk renci rgtnn335 yan sra, stanbul niversiteliler Talebe Cemiyeti adnda, sadece be yesi olan bir dernek kurmutu. 6 Eyll akamnn ilk saatlerinde, henz saldrlar balamadan, kendini TMTF bakan olarak tantp Beyolu'ndaki merkezi noktalarda (Galatasaray, Tokatlyan Hotel, Taksim Meydan, Sraselviler, Rum kilisesi Aya Triada n) defalarca tekrarlad ksa konumalar yaparak, dinleyicilerin dikkatini, Selanik'te Atatrk'n doduu evdeki patlamaya ekmeye almt:336 "Mrit Yolgeen, saldrlarda kilit bir rol oynad. Gen bir renciydi ve o akam, konuma yapt her yerde omuzlarda tand. Sonra avukat oldu, garip ilere bulat ve ldrld. Olaylar nedeniyle birlikte yarglanrken, biz hapse gittik, o ise askere alnd. Daha sonra mahkeme tarafndan susuz bulundu."'337

331 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Necip Bozkr, s. 266 332 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank ismail oker, s 315. 333 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09.1955. 334 Orhan Birgit ile mlakat, 12 01.2002; Demrer, 6 Eyll 1955. Yassada 6/7 Eyll Davas, s. 361 335 Bkz. Blm 2. Kbrs Trktr Cemiyeti'nin, renci Birliklerinin ve Sendikalarn Rol. 336 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 02 1956. 337 Orhan Birgit ile mlakat, 12.01.2002.

66

BA AKTRLER

Tutukluluk sreleri boyunca, KTC ve TMTF liderlerinden bazlar, gerekten de, saldrlarn planlanmas ve saldrlara katlmalar konusunda resmi devlet mercilernden talimat aldklarn belirtmilerdir. Emniyet Bamfettilii tarafndan KTC yeleri arasna tutuklu gibi sokulan bir ajan, Bil'in tutukluluu sresince, "saldrlarn organizasyonu iin bizzat babakan Adnan Menderes'ten para ve talimat aldklarndan" aka bahsettiini anlatmtr:338 "KTC yeleri tutuklandktan sonra, adamlarmzdan birini gizlice Harbiye'deki hapishaneye soktuk. Drt ya da be gn sonra, muhbirimizin raporu elimize geti; buna gre, Orhan Birgt ve Hikmet Bil, talimat zerine saldrlara katldklarn ve asl sorumlu evrelerin kendilerini u anda desteklemediini sylyorlard. Ayrca, iin mahkemeye intikal etmesi durumunda, talimatlar kimden aldklarn aklayacaklar tehdidinde bulunuyorlard."339 Tutuklu renci Aydn Konuralp'n ifadelerine gre; KTC, Londra'dak Trk Bykelilii'nin teviki neticesinde, Ankara'daki hkmet evreleri tarafndan organize edilmi ve resmi olarak da bu faaliyet, renci derneklerinin bir inisiyatifi olarak gsterilmitir. Konuralp, tutukluluk koullarnn iyiletirilmemesi durumunda, "yksek makamlardan baz ahsiyetlerin 6 Eyll olaylarnn organizasyonuna karm olduklarn" aklayacan vurgulamtr.340 KTC yelerinin sorgular esnasnda verdikleri ifadelerle de, Kmil nal'n MAH emrinde alt ve KTC'nin faaliyetlerini denetlemekle grevli olduu ortaya kmtr. Tutuklanmasnn ardndan Kmil nal, lise rencisi Hurit ahsuvar' MAH'a ait nemli belgeleri imha etmekle grevlendirmiti; zira bunlar gizli belgelerdi ve ele geirilmeleri durumunda MAH kendisinin grevine annda son verebilirdi.341 Gerekten de ahsuvar, yannda iki niversite rencisiyle birlikte, polisin mhrlemi olduu renci federasyonu binasna girip sz konusu belgeleri kazan dairesinde yakmay baarmtr.342 KTC yeleri, tutukluluklar srasnda, dier tutuklulara kyasla daha iyi muamele grmekteydiler; yle ki, bazlar sadece gndzleri hapishanelerde kalp, akamlar evlerine gidebiliyorlard:343

338 AESF, Fahri oker Dosyas, rfi idare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02.12.1955 339 AESF, Fahri oker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22.11.1955. 340 AESF, Fahri oker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22.11.1955 341 AESF, Fahri oker Dosyas, Emniyet 1 ube Mdrlnce hazrlanan Fezleke, Ocak 1956. 342 NARA 782 00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956 343 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s 57.

67

6-7 EYLL OLAYLARI

"Beni, nal'n evinde bir jotorafm bulduklar iin tutuklamlard. Tutukluyduk geri, ama ama hapishaneleri doldurmakt. O yzden tutukluluk koullar ok sk deildi. Bir ktphane vard, btn gn okudum. Polis mdr, futbol oynamaya gitmemize bile izin veriyordu, giri iin para bile demiyorduk. Malara polislerin de bizimle gelmesi gerekiyordu, sadece bu isim listesine admz yazlyordu. Canmz isterse meyhaneye gidip rak iivor, kt oynuyorduk. Bir polis memuru da bizimle geliyordu geri, ama ge olunca 'Hapishanenin nerede olduunu biliyorsunuz nasl olsa' deyip, evine gidiyordu. "344 1955 Aralk sonuna kadar, KTC'nin saldrlar tevik ettikleri gerekesiyle tutuklanm olan 87 yneticisi tahliye edilirken, 17 k hakknda 12 ubat 1956'da dava ald.345 Sanklar arasnda, yabanc bir lkeye kar dmanca beyanat, tahrik, iddet olaylarna destek vermek ve delilleri yok etmekle sulanan Kmil nal; yabanc bir lkeye kar dmanca beyanatla sulanan Hikmet Bil, Orhan Birgit ve Hsamettin Canztrk; yabanc bir lkeye kar dmanca faaliyet, mhr skmek ve delilleri imha etmekle sulanan renciler Aydn Konuralp, Hurit ahsuvar, ztrk Canztrk ve Gndz Gln ile yabanc bir lkeye kar dmanca beyanat ve saldrlar tevik etmek ve destek vermekle sulanan Mrit Yolgeen, Serafim Salamer, Osman Tan ve Mustafa Erolu da bulunuyordu.346 Bu iddianamede ayrt edici olan husus, KTC Ynetim Kurulu yeleri Bil, Birgit ve Canztrk'n yalnzca, ubelere gnderilen mektup ve Taksim Meydan'nda Rum gazetelerinin yaklmas gerekesiyle sulanm olmalardr; tahrik ya da iddet eylemlerinin desteklenmesi nedeniyle bir sulama sz konusu deildir. KTC yelerinin ya da renci rgtlerinin, hkmet yelerinin talimatlar dorultusunda saldrlara katldklarn akladklar ifadelerin yer ald polis raporlar mahkemeye sunulmu olmasna ramen, bu ifadeler iddianamelerde yer almamtr. DP ocak rgtlerinin idarecileri ve sradan yelerinin katlm da,

344 Gndz G, ile mlakat, 12.05.2002. 345 AESF, Fahri oker Dosyas, Tevkif ve Tahliye Durumu, ubat 1956; AA PA 9 Trkiye 205-01/92.42, Ankara Bykelil Raporu, 28.01.1957. 346 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 02.1956

68

BA AKTRLER

iddianamenin hazrlanmasnda mahkeme tarafndan dikkate alnmamtr. Ayrca Kmil nal'n MAH iin alyor olmas da iddianamede yer almamtr. Ocak 1955le mahkemeye, Emniyet 1. ube'nin hazrlad bir fezleke ulamtr; burada MAH'n saldrlarn organizasyonuna karmas ve nal ile ibirlii yapmasnn yan sra, DP yelerinin saldrlara katlm ile ilgili bilgiler de sunulmutur. Fakat, Emniyet Umum Mdr Kemal Aygn, bu fezlekeyi, Kominform'un347 Kbrs sorunu ile ilgili faaliyetlerinin dikkate alnmad gerekesiyle reddetmi ve MAH'a bal General evki Mutlugil'den yeni bir fezleke hazrlanmasn talep etmitir.348 Bu fezlekede ncelikle, genel olarak Kominform'un ortaya kma koullar ile alma yntemleri tanmlanm ve Trkiye Komnist Partisi (TKP) ile ibirliklerinin kant olarak da rgtlerin siyas brorlerinden yaplan alntlar gsterilmitir.349 6 Eyll 1955 olaylarnn incelenmesi, aka burada Komintern'm yntem ve alma biiminin350 kullanlm olduunu ortaya koyacakt: "Osmanl mparatorluunda din zgrl vard. Gayrimslimlerin dini mevkileri ve mezarlklar zel koruma altndayd; ancak bu ekilde aznlklar dinlerini ve dillerini bugne kadar koruyabildiler. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra da bu ilkeler srdrld. Sadece Kominform ve Komintern'in belli amalar nedeniyle Rum vatandalarmza saldrlabildi (...] Milli bir isyan bahanesiyle TrkYunan dostluu, Balkan Pakt ve NATO birlii sabote edilmek istendi."351 Komintern'in saldrlara karmasna kant olarak, Sovyetler Birlii'ne firar eden air Nazm Hkmet'in Kbrs'taki Trk iilere hitaben yazd ve Trk iileri, adann emperyalist diktatrlerine kar Yunan iilerle birlikte hareket etmeye ard iki mektup gsterilmitir.352 Sadece MAH'n bu son fezlekesi, iddianameye resmi dayanak oluturmutur. Olaylarda komnistlerin parma

347 Kominform, Komnist Enformasyon Brosu iin kullanlan bir ksaltmadr. Kominform, 30 Eyil 1947'de, SSCB'nin, ABD'nin Marshail Plan'na kar tepki olarak kurulmutur. rgtn grevi, dnyadaki komnist ve ii partilerin arasnda ibirliini salamakt. 348 AESF, Fahri oker Dosyas, Emniyet 1, ube Mdrlnce hazrlanan fezlekeye not, Ocak 1956 349 AESF, Fahri oker Dosyas, Milli Emniyete hazrlanan Kominform taktikleri ve Kbrs olaylar mevzuunda muhtra, Ocak 1956. 350 Komintern (Komnist Enternasyonal), uluslararas, ar sol eilimli bir birliktir. rgt, spanya i Sava srasnda, uluslararas tugaylar safnda yer almtr. 351 AESF, Fahri oker Dosyas, Milli Emniyete hazrlanan Kominform taktikleri ve Kbrs olaylar mevzuunda muhtra, Ocak 1956. 352 AESF, Fahri oker Dosyas, Milli Emniyete hazrlanan Kominform taktikleri ve Kbrs olaylar mevzuunda muhtra, Ocak 1956.

69

6-7 EYLL OLAYLARI

olduunun bir baka kant olarak, ba daval Kmil nal'n MAH iin Lbnan'da bulunduu srada Komintern'le ibirlii yapt iddia edilmitir. Buna gre, nal burada komnist ve "sol grl" kiilerle iliki kurmu ve saldrlarn organizasyonu srasnda bunlardan yararlanmtr.353 nal'n MAH'la yapt ibirliinin KTC yesi olduu srece de devam ettiine dair bilgiler tank ifadelerinde dile getirilmi olsa da, mahkeme bu gerei grmezlikten gelmitir. nal'n MAH'taki grevinin KTC ile olan ilikisinden nce bittii, dolaysyla nal'n rencilere yaktrd delilin de MAH'a ait belgeler olamayaca grnden hareket edilmitir.354 Mahkemenin bu varsaymyla, MAH'n saldrlarn organizasyonuna katlm olma olasl dlanmtr. rfi idarenin sona ermesinin ardndan, 12 ubat 1956'da askeri mahkeme tarafndan balatlan 17 sankl yarglamaya, yine kamuoyuna kapal olan sivil bir mahkeme tarafndan devam edildi. 14 Ocak 1957 tarihli iddianame, sanklar u gruplara ayrmaktayd: d glere kar dmanca beyanat vermekten yarglanan KTC yeleri; saldr arsnda bulunan sanklar, halk basn yoluyla tahrik eden gazeteciler; ve renci federasyonu binasndaki polis mhrne zarar vermekle sulananlar.355 24 Ocak 1957'deki durumada, stanbul 1. Ceza Mahkemesi hkimleri, sanklarn beraatna karar verdi. Savc, bu durumada sanklar iin u gerekelerle beraat talep etmiti: Kbrs, tarihsel olarak bir Trk adasdr ve anavatandan sadece birka deniz mili uzaklktadr. Yunanistan ve Kbrs'taki Trk aleyhtar kkrtma faaliyetleri, zc olaylarn kmasna vesile olmutur. Savcnn beraat talebine mahkeme, u gerekeyle katlmaktayd: Ne polis incelemelerinden, ne rfi dare Mahkemesi ve sivil mahkemedeki yarglamadan, ne de sanklarn birbiriyle tutarl ifadelerinden, mahkemenin adl bir takdire dayanarak mahkmiyet kararn gerekelendireblecei deliller ortaya kmtr. Sanklar, su ileme kastyla hareket etmemilerdir. Bu nedenle hkimler oybirlii ile, sanklarn haklarnda alan tm davalardan beraat etmelerine karar vermitir.356

353 NARA 782 00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 02,1956 354 Yukarda belirtilen kaynak. 355 AA PA 9 Trkiye 205-01/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 28,01.1957 356 AA PA 9 Trkiye 205-01/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 28.01,1957

70

BA AKTRLER

stanbul Ekspres Gazetesi ve Milli Emniyet Hizmetleri (MAH) Saldrlarn planlanmasnda MAH'n katks, ne srlen delillere ramen, sivil mahkeme tarafndan da dikkate alnmad. Oysa, MAH alanlar hem Selanik'teki bombalama eylemine, hem de bu olayn sansasyonel biimde 6 Eyll 1955 gn leden sonra stanbul Ekspres gazetesinde duyurulmasna katlmlard. 5 Eyll 1955 gecesi Selanik'teki Trk Konsolosluu'nun bahesinde bir bomba patlamt. Amerikan Bykellgi'nn bir alanna yksek dzeyli bir brokrat tarafndan gizli olarak iletilen bir bilgiye gre, bu olay bir "ajan-provokatr" tarafndan, stanbul'daki saldrlar hakl gstermek amacyla gerekletirilmiti.357 Gerekten de, Emniyet'in yapt aratrmalarda ortaya kt zere, sadece camlarn krlmasna yol aan bombalama eyleminde, bomba konsolosluun bahesine dardan atlmam; tersine, patlamaya konsolosluk binasnn iinde bulunan bir kii yol am olmalyd.358 Sz konusu "ajan-provokatr", renci Oktay Engin'di.359 Engin, Yunanistan'daki Trk aznln bir yesi olarak Selanik'te yayor ve grd hukuk eitimi, Trk devletinin verdii bir bursla karlanyordu.360 Olay yerine yakn bir yerde bulunan Oktay Engin ve konsolosluun bekisi olan Hasan Uar, Yunan makamlarnca tutuklandlar ve haklarnda dava ald.361 Patlama srasnda Ankara'da bulunan Bakonsolos Mehmet Ali Balin, Yunan savcl tarafndan "Konsolosluk grevlisi Mehmet Al Tekinalp' diplomat bagajnda bombay Selanik'e gtrmeye tevik etmek ve 5 Eyll 19552'te patlama talimatn veren ifreli bir telgraf yollamakla" suland.362 17 Temmuz 1956'da, Atina'daki Trk bykelisinin, Selanik'teki Trk Konsolosluu ile stanbul'daki Yunan Konsolosluunun kapatlaca tehdidinde bulunmas zerine, bakonsolos ve vekiline kar alan dava drld; Uar ve Engin de geici olarak serbest brakldlar.363 MAH yesi olan Oktay En-

357 PRO FO 371/123858, RG 10344/6, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 22.12.1955 358 AA PA 235 Trkiye 211-00/94.08, Atna Bykelilii Raporu, 19.09.1955. 359 Demirer, 6 Eyll 1955 Yassada 6-7 Eyll Davas, s. 374; Arif Demirer'n kendisiyle yapt bir mlakatta, Engin, kendisinin ya da Hasan Uar'n konsolosluk binasndaki patlamada sorumluluu olduunu reddetmektedir. Demirer, 6 Eyll 1955 Yassada 6-7 Eyll Davas, s. 357 360 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s. 99 361 AA PA 235 Trkiye 21 1-00/94.08, Atina Bykelilii Raporu, 19.09.1955 362 PRO FO 371/123858, RG 10344/6, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 22.12.1955. 363 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Selanik Bakonsolosluu Raporu, 23.06 1956

71

6-7 EYLL OLAYLARI

gin'e, eylemi karlnda mal yardm ve mevki sz verilmiti.364 Gmlcine'deki Trk konsolosunun yardmyla, Engin, 22 Eyll 1956 gn Trkiye'ye getirildi.365 Babakan Adnan Menderes ve stanbul Valisi Fahrettin Kerim Gkay'n ahsi talimatlaryla Engin, 1956 yl sonunda belediyede bir ie yerletirildi.366 MAH iin eitli grevler stlendikten sonra ise, Nevehir'e nce kaymakam, sonra da vali oldu.367 Grnrde 6 Eyll'dek olaylarn kmasna vesile olan, Selanik'te Atatrk'n doduu eve yaplan saldryla ilgili haber, 6 Eyll gn ciddi basn organlarnda deil, sadece bir bulvar gazetesi olan ve o gn olaand ekilde yksek bir sayda baslan stanbul Ekspreste, eylemlerin balamasndan sadece birka saat nce, olduka abartl bir biimde verilmiti.368 Gazetenin ayn gnn leden sonrasnda kan ikinci basksnda, Kmil nal'n u szlerine yer veriliyordu: "Bu, barda taran son damla oldu."369 stanbul Ekspres'in Demokrat Parti'ye yaknl ile bilinen editr Mithat Perin, ayaklanmalardan sonra yakaland; ancak, tutuklandk-tan iki saat sonra Menderes'in talimatyla serbest brakld.370 Perin'in MAH ile ibirlii yapt, kendisinin 1960 ylnda MAH'a yazd bir mektupta ortaya kmtr. Perin bu mektupta, rgt iin stlendii grevlen sralyor ve karlnda da gazetesi stanbul Ekspres iin mal yardm talep ediyordu.371 istanbul Ekspresin o gnk editr Gkin Sipahiolu, kendisiyle yaplan bir rportajda, 6 Eyll 1955'teki saldrlarn MAH tarafndan organize edilmi olduunu anlatmtr. Bir tugeneral, zel Harekt Dairesi'nin yaps ve alma yntemleri konusunda bir gazetecinin 1991 ylnda kendisiyle yapt rportajda, Sipaholu'nun bu aklamasn onaylamtr: "Elbette 6-7 Eyll saldrlan zel Harp Dairesi tarafndan planlanmt. Olaanst planl bir operasyondu ve amacna da ulat. Sorarm size; bu, sra d baarl bir eylem deil miydi?" 372
364 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank ibrahim Ouz, s. 136 365 NARA 781 00/9-2656, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 26 09 1956 366 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank ismail Tamelk, s. 379 367 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s. 384. 368 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.09.1955 369 AA PA 9 Trkiye 205-01/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13.03.1956. 370 TBMM ZC, Devre 10, itima 2, cilt 9, 23. inikat, 13.01.1956. 371 Soner Yaln, Doan Yurdakul (Der.), Bay Pipo -Bir MT Grevlisinin Yasad Yaam, Hram Abbas-, stanbul, 2002, s. 49 372 Milliyet, 01.06.1991

72

BA AKTRLER

Hkmet yeleri
stanbul'daki Alman ve ngiliz Bakonsolosluklarnn raporlarna gre, hkmet tarafndan en azndan Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes, ileri Bakan Namk Gedik, Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve stanbul Valisi Fahrettin Kerim Gkay, saldrlarn hazrlanmasna katlmlard; her eyden nce ama, Londra Konferans zerinde bask oluturmak373 ve dikkatleri i politikadaki sorunlardan uzaklatrmakt.374 Ancak, yabanc gzlemcilerin hemfikir olduklar bir baka nokta, olaylarn vard boyutun hkmet yelerinin kendileri iin de byk bir srpriz olduudur.375 Amerikal diplomatlarn, Trk hkmetinin 6-7 Eyll Olaylarnda sorumluluu olup olmad konusunda balangta tereddt etmeleri, "Washington'a yollanan ilk raporlarda komnistlerin olas katlmndan ve Emniyet tekilatnn sivil kargaalar denetim altna almaktaki yetersizliinden sz edilmesine neden olmutur.376 Ancak, Amerikan Konsolosluu'nun daha sonraki raporlarnda, hkmetin saldr hazrlklarna katksna deiniliyor ve gvenlik glerinin pasiflii yetersiz donanmlarna ya da beceriksizliklerine deil, hkmetin olaylara mdahale edilmemesi konusundaki talimatna dayandrlyor.377 Raporlardan birinde, saldrlarn balangcnda Bayndrlk Bakanl'na ait "0026" plakal resmi bir aracn iinde bulunan kiilerin talimatlar vererek, ykm iin gerekli aletleri arabadan karp paylatrdklarndan sz ediliyor.378 Diplomatlarn, hkmetin bu boyutlarda bir saldry planlam olamayacan tahmin etmelerinin nedeni her eyden nce, ykm eylemlerinin tm lke iin byk ekonomik zararlara yol am olmas ve saldrlar nedeniyle Yunanistan gibi siyas mttefiklerle ciddi atmalar kmasnn arzu edilmi olamayacadr.379 Bunlarn dnda,

373 Bkz. Blm 3: Kbrs Sorunu. 374 AA PA 270 Trkiye 211-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09.1955; PRO PREM 11834/479, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 0 3. 1 0 .1 95 5 375 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10 09.1955; PRO FO 371/117717, RG 1016/22, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 15.10.1955 376 NARA 782.00/1-2155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12.1955 377 NARA 782.00/9-2955, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 25.09.1955 378 NARA 782.00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12.09.1955 379 NARA 782.00/1-2155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12.1955; PRO FO 371/117712, 10344/98, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 04.11.1955.

73

6-7 EYLL OLAYLARI

saldrlarn olduu gnlerde stanbul'da pek ok uluslararas kongre,380 zellikle de Dnya Bankas balantl kongreler dzenlenmi bulunuyordu ve dolaysyla olas bir prestij kayb kadar, lkenin kredi derecesini olumsuz ynde etkileyebilecek gelimelerden de korkulmu olmalyd.381 Gerekten, stanbul'daki Emniyet Bamfettilii'nin de rendii zere, hkmet snrl bir saldr planlam, ancak bu plan daha sonra kontrolden kmt: "Hkmetin Yunanistan'a bask yapmak amacyla dn Beyolu'nda kk saldrlar planlad, ok gizli ekilde renilmitir; saldrlar ngrlenin dnda bir boyut kazannca, iddet eylemlerinin komnistlerin ii olarak gsterilmesine karar verilmitir."381 Sadece stanbul Valisi Gkay, sonradan yaplan bir toplantda, "snrl" saldrnn mmkn olmayacan, bu nedenle de stanbul Rumlarnn 6 Eyll 1955 gn evlerinden kmamalarnn tavsiye edildii haberini Rum patriine ulatrdn aklamtr.383 Emniyet bamfettii, Baveklet Kalem-i Mahsus Mdrl ajannn bu raporu zerine, babakan "saldrlarn hazrlanmas hususunda pheli durumda brakacak" herhangi bir aratrma yapmama talimat ald.384 Dileri Eski Bakan Fuat Kprl, Nisan 1960'da, stanbul Valisi Gkay vastasyla zellikle Bayar, Menderes, Zorlu ve Gedik'in saldrlarn organizasyonunda sorumluluu olduunu rendiini aklad.385 Fakat, saldrlarn planlanmasnda katks olan baz hkmet yeleri de, siyasi olarak g durumda kaldklarnda ya da gvendikleri kiilerle yaptklar konumalarda, zellikle Babakan Adnan Menderes'in olaylarn planlanmasnda sorumluluu bulunduunu telaffuz ediyorlard. stanbul Valisi Gkay alma arkadalarna, zellikle Menderes ve Gedik'in hadiselerin asl dzenleyicisi olduklarn, ska tekrarlamtr:

380 Uluslararas Karlatrmal Hukuk Bilimleri Kongresi, Bizans Tarihileri Kongresi, Uluslararas niversite Dernekleri Kdngres, Uluslararas Kriminologlar ve Polisler Kongresi; Dosdoru, 6/7 Eyll Olaylar, s. 28. 381 AA PA 270 Trkiye 211-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09.1955 382 AE5F, Fahri oker Dosyas, Emniyet 1. ube Mdri'nce hazrlanan Fezleke, Ocak 1956. 383 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Nevzat Emrealp, s. 122 384 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Nevzat Emrealp, s. 122. 385 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Nvt Yetkin, s 161

74

BA AKTRLER

"Onlar [Menderes ve Gedik (y.n.)] dzenlediler, her eyi yerle bir ettiler, imdi de bir kurban aryorlar. 'Gestapo efi' iileri bakan, dn akam bana, halk rahat brakmamz syledi. Milli bir halk ayaklanmasym. imdi grsn bakalm, milli halk ayaklanmas neymi. "386 Vali Gkay, saldrlarn ardndan, nce istifa dilekesi verdi. Ancak, istifa ederse Menderes'in onu rfi idare mahkemeleri nnde olaylardan sorumlu tutabileceini dnerek, istifasn geri ekti. Zira, dnya kamuoyunu sakinletirmek iin bir gnah keisi aranyordu.387 Ayaklanmalarn bitiinden sonra Ankara'da dzenlenen DP grup toplantsnda, Menderes'in isteiyle, "bu tarz aklamalar soruturmay tehlikeye atablecei'nden, olaylarn k nedenleri zerinde tartlmadan, sadece rfi idare ilannn oylamas yaplmtr.388 Ancak oturum srasnda, olaylarn sorumluluunu grevinden ekilmi bulunan ileri Bakan Namk Gedik'e ykleyen baz konumalar olunca, Gedik u tehditte bulundu: "Babakan burada ifade vermemi istemiyorsa, benim hadiselerle ilgili bir sorumluluumun olmadn burada sylemelidir. Eer ben sorumlu olarak grlyorsam da, konumama izin verin." 389 Bunun zerine Menderes, Gedik'in hibir ekilde 6 Eyll'deki olaylarla ilgili sorumluluu bulunmadn, aksi olsayd Gedik'i kendisinin istifaya davet edeceini aklad.390 Hkmet liderlerinin byk oranda saldrlarn hazrlanmasnda pay olduuna dair yrtlen tahminler, zellikle bu kiilerin saldrlarn banda vermi olduklar tepkiye de dayandrlmaktadr. 6 Eyll 1955 akam Adnan Menderes ve Celal Bayar, Ankara'ya gitmek zere stanbul'dan ayrldlar. 6-7 Eyll'deki olaylar daha akam 19.00'da, ykc niteliini ortaya koymutu; hatta Menderes, eylemleri Taksim Meydan'nda arabasnn iinden izlemiti.391 Yine de iki devlet adam, herhangi bir mdahalede bulunmadan,

6-7 EYLL OLAYLARI

Ankara yolculuklarna devam ettiler.392 ileri Bakan Namk Gedik ise stanbul'da, Vilayet'te kalp, artan iddet olaylar nedeniyle Vali Gkay'a ulamaya alan emniyet glerine "sz konusu olaylarn milli bir halk ayaklanmas olduunu" syleyerek, mdahale etmemeleri ynnde oradan talimat vermiti.393 Hatta, zmir Valisi Kemal Hadml, zmir'deki ayaklanmalar srasnda izleyiciler arasnda bulunuyordu.394 Hadml, gstericilerin gerekletirdikleri ykm eylemlerini "zmir'in yzn aarttnz, teekkr ederim" diyerek vm, yine ayn gstericiler tarafndan omuzlarda tanmt.395 Baz polis memurlar, Yunan pavyonunun tahrip edilmesi esnasnda, gstericilere saldrganca muamele etmemeleri iin, Vali Hadml tarafndan uyarlmlard.396 Babakan Adnan Menderes'in saldrlarn hemen ardndan baz kiileri grevlerinden almas,397 daha ok dnya kamuoyunu etkilemeye ynelik kararlard; bylelikle "felaketi" engellemeyenler cezalandrlm oluyordu. Nitekim, Aralk 1956'da, sulamalarn aydnlatlmas iin mahkeme ve Meclis tarafndan yrtlen soruturmalar henz neticelenmemiken, ileri Bakan Namk Gedik, general, Milli Emniyet efi, zmir valisi ve zmir'de bulunan askeri birliklerin kumandan ile stanbul Emniyet mdr yeniden grevlerine dndler.398 1960 Mays'ndaki askeri darbeden sonra, Cumhurbakan Bayar, Babakan Menderes, Dileri Bakan Zorlu ve Bakan Kprl, dier sulamalarn yan sra, 6 Eyll 1955'tek olaylar nedeniyle de, Yassada'dak askeri mahkemede yarglandlar. 6 Eyll 1955 ile ilgili davada, yukarda ad geen siyasetiler, Rumlarn Trk vatanda olarak Anayasa tarafndan gvence altna alnm olan temel haklarn inemek ve Trk yurttalarn gsteri ve iddet olaylarna tevik etmekle sulandlar.399 zmir Valisi Hadml, stanbul Valisi Gkay ve Emniyet Mdr Alaaddin Eri, iddet olaylarnn engellenmesi iin gerekli nlemlerin alnmad gerekesiyle sulandlar.400

392 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 17.12.1955 393 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Seluk Emre, s. 269 394 PRO PREM 1 1 834 479, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13 09.1955. 395 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, s. 303. 396 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, s. 277 397 Bkz. Blm 1: Olaylarn Ardndan Hkmetin Ald ilk nlemler. 398 AA PA 9 Trkiye 010-02/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.12 1956 399 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, s 470 400 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, s. 480.

76

BA AKTRLER

Selanik Bakonsolosu Mehmet Ali Balin ve vekili Mehmet Ali Tekinalp, niversite rencisi Oktay Engin ve konsolosluun bekisi Hasan Uar, bomba temin etmek ve Selanik'teki bakonsolosluun bahesinde patlamaya neden olmakla sulandlar.401 Mahkeme Bayar, Menderes ve Zorlu'nun sulu olduuna hkmederken, Kprl, Balin, Tekinalp ve Engin'i susuz buldu. Gkay ve Eri'in sular ise zaman amna uramt.402 Her iki davada da (stanbul ve Yassada) mahkemelere, saldrlarn hkmet nclnde, gizli servis ve DP Parti tekilat ile ibirlii halinde ve devlete ynlendirilen eitli derneklerle (renci ve genlik rgtlen, sendikalar ve KTC) birlikte hareket edilerek gerekletirildiine dair kantlar sunulmu olsa da, hkmler verilirken bu ortaklk dikkate alnmad. stanbul durumalarnda (1955-1957) DP yelerinin, hkmet liderlerinin ve MAH'n saldrlardaki rol, Trk devletinin olaylardan mesul olduu gereini gizleyebilmek adna grmezlikten gelindi. KTC her ne kadar sulanm olsa da, ynetici kadrolar, muhtemelen bir mahkmiyet karar kmas durumunda "hkmet yelerinin sorumluluklarn ifa edecekleri" tehdidinde bulunduklarndan, beraat ettiler. Yass-ada'daki askeri mahkemenin durumalarnda ise, bu kez, iddet olaylarnn sorumlusunun yalnzca hkmet yeleri olduu ispatlanmaya alld. Bu davalarla, 1960 Mays'ndak askeri darbe merulatrlmak isteniyordu. Mahkeme bakannn 6 Eyll 1955 Olaylar davasnda yapt bir aklamada, durumalarn asl niyeti meydana karlyordu: "Sizin iin olduu gibi [Zorlunun avukat kastediliyor (y.n.)J, vatanda iin de bu davann anlam byk. Burada, on yl boyunca iktidarda olan bir rejim yarglanyor." 403 Dolaysyla mahkeme, sanklar sulayabilmek iin, ksmen doru olmayan tank ifadelerini kullanyordu.404 KTCnin, MAH'n, sendikalarn ve renci rgtlerinin saldrlara karm olmas, mahkemenin hkm verme srecinde

401 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, s 481 402 Demrer, 6 Eyll 1955 Yassada 6-7 Eyll Davas, s 341 403 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s. 243 404 Demrer, 6 Eyll 1955 Yassada 6-7 Eyll Davas, s. 417.

77

6-7 EYLL OLAYLARI

dikkate alnmamt. KTC yelerinin susuzluu, rf dare Mahkemesi'nin 1957 ylnda verdii karara dayanarak, "kantlanm" olarak kabul edildi.405 MAH, 1960 ylnda halen askeri tekilatn bir parasyd. MAH alanlarndan phelenilmesi, askeri rejimin subaylarnn da sulanmasn beraberinde getirebilirdi. Muhtemelen bu nedenle, sank avukatlar, MAH'n ynetici ya da yelerinin dinlenmesi ynndeki taleplerini406 defalarca dile getirdilerse de, mahkeme bu talebi "MAH'n saldrlardaki yerinin 1956 ylndaki fezlekeyle407 zaten aydnlatlm olduu" gerekesiyle aka reddetmiti.408 Bylece Yassada'daki durumalarda Demokrat Parti yeleri, saldrlarn organize edilmesi ve uygulanmasnn tek sorumlular olarak gsterildiler. Sonu olarak, stanbul ve Yassada'daki durumalar 6-7 Eyll Olaylarn aydnlatmaya deil, 1955 ve 1960 yllarndaki siyasi rejimleri merulatrmaya ve hakl karmaya hizmet etti.

405 Bkz. Blm 2: Kbrs Trktur Cemiyeti'nin, renci Birliklerinin ve Sendikalarn Rol. 406 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, s. 206, 437, 448. 407 Bkz, Blm 2, istanbul Ekspres Gazetesi ve Milli Emniyet Hizmetleri (MAH). 408 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, s. 446.

78

6-7 EYLL OLAYLARI

Perde Arkas

VRUPA'YA 19. ve 20. yzyllarda, kitlesel gler, isknlar ve srgnler damgasn vurmutur. Sadece Dnya Savalar dneminde yerlerinden edilen insan says, 40 ila

80 milyon arasndadr. Halklarn bu ekilde yer deitirmesi, ancak modern ulus-devletin geliimiyle balantl olarak anlalabilir. Ulus-devletlerin nclleri, genelde farkl etnik topluluklardan olumu imparatorluklard. Ulus-ncesi grup aidiyetlerini belirleyen unsur, bir etnsiteye mensubiyet deil, airet, derebeylik ya da din gibi, toplumsal otoritenin brnd eitli biimlerdi. Ancak modern devletin kurulmasyla etnik ve kltrel birlik olarak tanmlanan ulus kavram, yeni bir meruiyet kayna olarak ortaya kt. okuluslu imparatorluklarn dalmasn, etnik olarak homojen devletlerin kurulmas abas izledi. 19191920 Paris Bar Antlamalar ve 1923 Lozan Antlamasyla belirlenen yeni devlet snrlar, ayn zamanda "kendi devlet"ini 79

6-7 EYLL OLAYLARI

talep edenlerin de beklentilerini gerekletirecekti. Fakat bu antlamalarn sonucunda homojen ulus-devletler deil, ilerindeki etnik gruplardan birinin, ulusun kaderini tayn hakkn kendinde grd ve kendini yeni devletin taycs olarak tanmlarken dier etnik gruplara aznlk statsn atfettii devletler olutu. Eski imparatorluklarn dilsel, kltrel ve dini anlamdaki karmakl, devlet snrlaryla tek bir etnsitenin rtmesn olanaksz kld. Yeni devletlerin snrlar ierisinde aznlklarn olumas kanlmazd. Ancak, bu yeni devletlerin aznlklar, genellikle, ulus-devletin homojenletirilmes nnde bir engel ve hatta tehdit olarak algland. Devletin yeni meruiyet zeminini meydana getiren unsur, etnik-kltrel birlikti. Bu nedenle, dier etnik gruplarn varl, ancak yeni devletin bir zaaf olarak grlebilirdi. "Devlet by" sekinlerin gznde, aznlklar sadk vatandalar deildi; devletlerin istikrarn ve hayatta kalma anslarn tehlikeye atan, gen ulus-devletin "gelecekteki hanleri" idi. Byk imparatorluklarn sona ermesiyle, etnik olarak homojen bir ulus-devlet paradigmas, iskn, srgn, g, tahliye ve soykrm biiminde ileyen "etnik temizlik" srecini tm Avrupa'da devreye soktu. zellikle etnik ve kltrel karmn ok karmak olduu ve yerleim dzenlerinin hibir ekilde homojen ulus-devletlerin beklentilerini karlamad Balkanlar'da, yeni devlet snrlar, ilgili etnik gruplarn zaman zaman tehcir, yerinden etme, katliam ve karlkl "hesaplamalarn i ie getii g etme srelerine maruz kalmasna yol at. Dilsel ve dinsel olarak kark bir nfusa sahip olan Osmanl mparatorluu da, 19. yzyldaki ulus-devlet kurma abalarndan payn ald. 18. yzyln son yarsndan 20. yzyln balangcna kadar geen srede Yunanllar, Srplar, Romenler ve Bulgarlar kendi bamsz devletlerini kurmulard. Ermeniler, Krtler ve Araplar arasnda da ayrlk eilimler kendini gsteriyordu. Reform hareketi Tanzimat'n btnletirici ideolojisi olan Osmanlclk, imparatorluk halklarnn birbirinden farkl karlarn parlamenter bir sistem erevesinde uzlatrmaya alan bir deneme olarak ele alnabilir. Sultann tm tebaas, ait olduklar din ya da etnik grup ne olursa olsun, bir ve tek Osmanl devletinin yasalar nnde eit yurttalar olacaklard. 1908'den sonra Jn Trkler tarafndan da srdrlen bu deneme, "eski" millet sisteminin sekler ve demokratik'

80

PERDE ARKASI

meruluu olan bir teritoryal devletle deitirilmesini ngryordu. Ancak, bylesi bir deneme, Osmanl halklarnn ulusal kurtulu hareketlerini durdurmayacakt; bu hareketlerin elitleri, kendileri iin daha elverili olan eski sistemin erevesi iinde, her biri kendi uluslarnn yeniden doular iin alyorlard. Ancak, Jn Trklerin Osmanlclk tasarsnn baarsz olmasnn nemli bir nedeni de, aslnda yeni bir anayasal dzenin taycs olarak hizmet edebilecek Mslman bir burjuva snfnn var olmaynda grlmelidir. Ge Osmanl mparatorluu'ndaki ulusal sorunun geliiminde, 1913-14 yllar yeni bir dnemin balangcna iaret eder. 1912 ylndaki Balkan Sava yenilgisi, arlkl olarak, halkn ulusal bilincinin henz az gelimi olmasna dayandrld. Bu nedenle, "ulusal ruh'un yeni bir "terbiyeye" tabi tutulmas zorunluydu. Bu adan bakldnda. 1. Dnya Savann kmas da bir anlamda, yeni ulusal program devreye sokmak iin bir ans olarak grld. Bu erevede atlan nemli bir adm, Avrupallarn tm ayrcalklarnn (diplomatik dokunulmazlk, vergi muafiyeti, kendi postanelerine sahip olma, dk gmrk tarif oranlan) yasal zeminini oluturan "kapitlasyon sistemi"nin kaldrlmas oldu. Ayrca Trke'nin ekonomik faaliyetlerde zorunlu iletiim dili olarak belirlenmesiyle, arlkl olarak Hristiyan olan memurlarn Mslman olanlarla deitirilmesinin n alm oldu. Bylece, sava koullar altnda, "ulusal burjuvazi"nin yaratlmas iin gerekli artlarn yerine getirilmesi salanyordu. okuluslu imparatorluun ekirdeini oluturan Kk Asya'nn etnik ve demografik bakmdan homojenletrilmesiyle ilgili kayg da, bununla balantlyd. Baarl bir ulus-devlet oluturmann zorunlu nkoulu buydu. Bu balamda 1915-16 yllar arasnda, yz binlerce (belki de 1 milyondan fazla) insann hayatna mal olan, Dou Anadolu'daki "sava blgesi"nde yaayan Ermeni nfusun tamamnn gneye (Suriye ve Mezopotamya) srlmesi ya da Kk Asya'nn Rum-Ortodoks nfusuna kar uygulanan iskn politikas (1912-23), esas itibariyle, ulus-devlet ekseninde gerekletirilen homojenletirme abalarnn sonular olarak deerlendirilmelidir. Trkiye'nin ulusal bamszl iin srdrlen direni hareketinin siyas nderleri, nceleri Trklk ya da Trk milliyetilii gibi kavramlar kullan-

81

6-7 EYLL OLAYLARI

maktan kandlar. Yeni ekillenen ulus, slam zerinden tanmlanyordu. Islami kimliin vurgulanmasndak ama, muhafazakr Mslman gruplarn olduu kadar, Anadolu'nun etnik kimlii birbirinden farkl Mslmanlarnn da Kemalist harekete sadakatini kazanmakt. Bizzat Mustafa Kemal, rnein Krtlerle yaplan ibirliini "ortak din Islam"a ve "Ermeni tehlikesine dayandrmtr.409 1920 ylnn ilkbaharnda Mecls'te yapt bir konumada, vekillere ne sadece Trk, ne sadece erkez ya da Krt olmadklarn, dayanma ierisindeki Mslman halk topluluklarnn temsilcileri olduklarn hatrlatmtr. Oluturmaya kararl olunan birlik, yalnzca Trk, erkez ya da Krt bir birlik deil, tm etnik unsurlar kapsayan, Mslman bir birlik olacaktr.410 Fakat Trkiye Cumhuryeti'nin salamlamasyla giderek uzaklalan bu oulcu toplum grnn yerini, Trk milliyetilii ald. Ulusal direni hareketinin baarya ulamasnn ardndan, siyas nderlik, gerekte bir Trk ulusdevletin kurmay planladn aklayabilecekti. Bu balamda, 1924 ylnda Vatandalk Kanunu ile ilgili yaplan anayasa tartmalarnda, Trk olmayan Mslmanlarn adnn gememesi dikkat ekicidir. Aka, yeni Trk kimlii, etnik olarak Trk olmayan Mslmanlar da kapsayacakt. Vatandalk Kanunu Komisyonu'nun "Trkiye ahalisine, din ve rk fark olmakszn Trk tlak olunur" eklindeki nerisi, milletvekili Hamdullah Suphi Bey tarafndan, lkedeki gayrimslimlere atfta bulunularak eletirilmitir: "nce Trk kltrn kabul edin [gayrimslimlere sesleniyor (y.n.)]. Biz de o zaman size Trk diyebiliriz. Ama siz srekli dil ve dindeki fark vurgulayp, ayrlk eilimler sergiliyorsunuz. Ondan sonra da bize gelip, 'Bizi Trk olarak grn' diyorsunuz. Siz byle muhalefet ederseniz, ben de sizin iin bir ey yapamam. Zira, itenliinize inanmyorum."411 Milletvekili Celal Nuri Bey'in, kendilerine Trk vatandal verilmezse Yahudi, Ermeni ve Rumlarn durumunun ne olacayla ilgili itiraz zerine,

409 Baskn Oran, Atatrk Milliyetilii: Resmi deoloji Dnda Bir inceleme, Ankara 1988, s. 98. 410 Fikret Adanr, Geschichte der Republik Trke, Mannheim 1995, s. 27. 411 Ergun zbudun, "Milli Mcadele ve Cumhuriyetin Resmi" Belgelerinde Yurttalk ve Kimlik Sorunu", Nuri Bilgin (Der.), Cumhuriyet Demokrasi ve Kimlik, Ankara 1997, s. 64

82

PERDE ARKAS

milletvekili Hamdullah Suphi Bey'in nerisiyle 88. madde u ekilde deitirildi: "Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibariyle Trk tlak olunur." Bu dzeltinin anlam, gayrimslimlerin yasalar nnde ayn vatandalk hak ve devlerine sahip olmakla beraber, toplumda Trk olarak alglanmadklardr. Yeni siyasi elit, Islam Trkln nemli bir unsuru olarak tanmlad. Ankara, Kk Asya'daki Rumlarla Yunanistan Makedonya'sndaki Trk aznln karlkl olarak yerlerinin deitirildii nfus mbadelesi iin kimlerin seileceinin, din kriteri esas alnarak belirlenmesinde srar etti.412 Trkiye ile Yunanistan arasnda 30 Ocak 1923'te imzalanan nfus mbadelesi anlamas, Lozan Bar Antlamasnn bir parasyd ve birinci maddesinde u hkm ieriyordu: "1 Mays 1923'ten itibaren, Trkiye'deki Rum-Ortodoks dinine mensup Trk vatandalar ile Yunanistan'daki slam dinine mensup Yunan vatandalar mbadele edilecektir."413 Bylece, anadili Trke olan ve Yunanca bilmeyen Pontus ve Karaman'daki Ortodoks gruplar, ateli itirazlarna ramen Yunanistan'a yerletirildiler. Hkmet, Girit ve Makedonya'dak Mslmanlar etnik kkenlerine bakmakszn "Trk" olarak kabul etti. Burada sz konusu olan, Yunanlar ve Trkler arasnda bir dei toku deil, Rum-Ortodoks Hristiyanlar ve Osmanl uyruklu Mslmanlar arasnda bir nfus mbadelesidir.414 Nfus mbadelesi iin din kriterinin temel alnmasyla, yeniden iskn srecinin brokratik ileyiinin hzlandrlmas ve gen Trk devletinde yeni gayrimslim topluluklarn olumasnn engellenmesi amalanmtr. Ulus, Mustafa Kemal tarafndan 1923te kurulan Cumhuriyet Halk Partsi'nin program ve tzklerinde416 dil, kltr ve lk birlii olan sosyal ve siyasal bir topluluk olarak tanmlanmtr. Trk milliyetiliinin dier uluslara "zarar vermeyecei", onlarn "deerlerine sayg duyaca ve onlar destekleyecei" belirtilmitir. Bu resmi belgelerde temsil edilen ulus ve milliyetilik anlay, d ilikilerde ovenizmden ve yaylmac politikalardan kanrken, ieride etnik kimlik ya da rk fark gzetmeden, ortak bir kltr ve kimlik temeline dayanr.

412 Stephen P. Ladas, The Exchange of Minorities: Bulgaria, Greece and Turkey. New York 1932, s. 377 413 Stephen P. Ladas, The Exchange of Minorities: Bulgaria, Greece and Turkey, s 787 414 Bernard Lewis, Emergence of Modern Turkey, Londra 1961, s. 348 415 CHP Parti Programlar! ve Tzkleri iin bkz Taha Parla, Trkiye'de Siyasi Kltrn Resmi Kaynaklar, Kemalist Tek-Parti deolojisi ve CHP'nin Alt Oku,stanbul 1995, s. 17-154

83

6-7 EYLL OLAYLARI

Fakat Kemalist milliyetiliin, ulusun bu sbjektif tanmnn yan sra, Trk etnik kimliinin basknln, merkeziyetilii ve gayrimslimlerin bastrlmasn ieren bir de "ikinci yz" vardr.416 Gerekten de gayrimslimlerin ve Trk olmayan etnik gruplarn dlanmas, Cumhuriyetin kurulduu 1923 ylndan sonra artarak devam etmitir. Her ne kadar yeni kurulan devlet Hristiyan aznlklarn (Rumlar ve Ermeniler) zerklik haklarn devletler hukuku erevesinde gvence altna alm olsa da, 1920'lerin ve 30'larn hkmetleri, zaman zaman aka asimilasyon politikalar izlemilerdir. Teorik olarak bakldnda yasalar karsnda tm vatandalarn hak ve devleri birbirinin ayn grnse de, gndelik hayatta baskn Trk etnik kimliine aidiyet, devletin kimlik politikasnn temelini oluturmutur. Bylelikle ulus inas, modernleme ve batllama srelerine hz kazandrlmak istenmitir.

Ekonomi ve Brokrasinin Trkletirilmesi

Hkmetin zellikle ekonomiye ynelik ald siyasi nlemler, Trk etnik kimliinin Cumhuriyetin tayc unsuru olarak dnldn belirgin biimde ortaya koyar. Aka izlenen ekonomik milliyeti izgi, ekonomi, sanayi ve brokrasinin Trkletirilmesini ngryordu. Bu amala nce 1923'te, tm yeleri ayn zamanda milletvekili de olan Milli Trk Ticaret Birlii kuruldu.417 Cumhuriyetin kuruluunun balarnda milletvekilleri, lkenin ekonomisinin ekillendirilmesinde nemli rol oynamt. rnein, 50 milletvekili ve yksek mevkili brokrat tarafndan kurulan "Milli Trk thalat ve hracat Topluluu" gibi baz oluumlarn kurulmasna nclk edip, bunlar finanse ediyorlard.418 Trk hkmetinin destei ve yeni kurulan Ticaret Birli'nin yardmyla, ncelikle Trk iadamlarnn lkenin finans ve bankaclk sektrnde salam bir yer edinmeleri bekleniyordu. Birlik ayn zamanda gayrimslimlere, zellikle de stanbul'dan ayrlan Rumlara ait iletmelerin satn alnmasnda

416 Parla, Trkiye'de Siyasi Kltrn Resmi Kaynaktan, Kemalist Tek-Parti ideolojisi ve CHP' nn Alt Oku, s 312 417 PRO FO 371/9113/ E280, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11.12.1922. 418 PPO FO 371/91 14/E3460,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 28 03 1923.

84

PERDE ARKASI

nemli rol oynamt.419 Hatta baz durumlarda Rumlar, g etmelerini salamak iin, kastl eylemlerle korkutuluyordu. Bylelikle, mallar Birlik tarafndan ok ucuza satn alnabiliyordu.420 Sadece Kasm 1922 ile Mart 1923 arasnda, stanbul'un ekonomisinde nemli yeri olan 110 Rum ve 21 Ermeni firmas kapanmtr. Bunlara, sahipleri kentten kaan yzlerce kk iletme eklenmitir.421 ngiliz konsolosunun ayn raporda belirttiine gre, 1922-23'te 188.681 Rum (stanbul evresindeki 61.094 Rum dahil) ve 150.076 dier gayrimslim aznlk, stanbul'u terk etmitir. Resmi yaptrmlar, zellikle stanbul'un igali srasnda ya da genel olarak 1918-23 yllar arasnda ittifak devletleriyle i balants kurmu olan gayrimslim firmalara ynelikti. Bu firmalar, rekabet yetilerini kaybetmemek ve resmi makamlarn mdahalelerini engellemek amacyla, yabanclar ya da Mslmanlarla ortaklklar kurmutu.422 Bu gelime sonucunda, 1923-30 yllar arasnda Trkiye'de yatrm sahibi olan yabanclarn says hatr saylr bir bykle ulat. Genelde firmasn kapatan, hatta ou zaman lkeyi terk eden gayrimslimlerin krl firmalarnn hisseleri satn alnmaya allyordu. Ancak, ekonominin Trkletirlmesi sadece ticaret sektr ile snrl tutulmamt. Yabanc firmalardaki gayrimslim alanlarn yerine Trk alanlar yerletirilecekti. 1923'e kadar bu firmalardaki idare ve memuriyet kadrolarnn yzde 90' gayrimslimler tarafndan doldurulmutu. Ksa sre iinde stanbul'daki yabanc firmalar, iletmelerdeki tm pozisyonlar Mslmanlara devretmeleri iin Trk hkmeti tarafndan sktrlmaya balad.425 Yabanc firmalar, Ankara'y honutsuz klmamak iin hkmetin bu arzularn yerine getirdiler. rnein, Konstantinopeler Telephone Company 1923'ten sonra bir tek Hristiyan ya da Yahudy ie almad. Buradaki i iin Franszca bilme art olmasna karn, Franszca bilmeyen Mslman santral memureleri, Franszca konuan gayrimslim memurele-

419 PRO FO 371/9113/ E280, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 1 1.12.1922. 420 PRO FO 371/9113/ E280, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11 . 11, 1 9 22 421 PRO FO 371/91 14/E3460, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 28,03,1923 422 PRO FO 371/9159/E5809, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 2 3 , 1 2 . 1 9 2 3 423 PRO FO 371/9114/E4314, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 24,04.1923.

85

6-7 EYLL OLAYLARI

re tercih edildiler.424 ou durumda, hkmet mercileri yabanc firmalara bir alternatif de sunuyor; ya tm gayrimslim personelin Mslmanlarla deitirilmesini istiyor ya da gayrimslim personelin yan sra, kararlatrlan sayda Mslmann da ie alnmasn talep ediyordu. Halihazrda var olan personele ek olarak Mslmanlarn istihdam edilmesi uzun vadede krl olmayaca iin, bu talimat zamanla gayrimslim alanlarn iten kartlmasna yol at. ngiliz Dileri Bakanl'nn 1929 ylna ait raporlarna gre, Hristiyanlarn byk bir ksmnn yerini Mslmanlar almt. Sadece stanbul'da, 1926 ylna kadar iten kartlan Rumlarn says 5.000'dir.425 zellikle ticari yazmalarn sadece Trke yaplmasn dzenleyen ynetmelik, idari kadrolarda alan ve Trke yaz diline hkim olmayan gayrimslimlerin iten kartlaca anlamna geliyordu.426 Yabanc banka ve firmalarda alan Trklerin orann yzde 75 olarak belirlemek zere gelitirilen yasa tasars Meclis'te henz tartlmadan, idari makamlar ve emniyet makamlar firma, banka ve dkknlarda yzde 75 kotasna uyulmas gerektiine dair szl talimatlar vermiti. Genel olarak idari makamlar, iyerlerinde sadece Mslmanlarn istihdam edilmesini salamaya gayret ediyordu. rnein, yabanclarn ve gayrimslimlerin trafik ehliyetlerinin sresi artk uzatlmyor, bylece ofr olarak i bulmalar mmkn olamyordu.427 Devlet Demir Yollar letmesi'nin tm gayrimslim personeli iten kartlmt.428 "Avukatlk Kanunu" olarak anlan yasa uyarnca, 1924 ylnda 960 avukatn "iyi ahlakl" olup olmad deerlendirildi ve 460 avukatn alma izni iptal edildi. Bu say, Yahudi avukatlarn yzde 57'sine, Rum avukatlarn -ise te birine tekabl etmektedir. Trk vatanda olan Rum, Yahudi ve Ermenilerden oluan bir memur grubu, Milletler Cemiyeti'ne gayrimslimlerin iten karlmasnn Lozan Antlamasyla gvence altna alnan eit muamele prensibine aykr olduunun ifade edildii bir protesto mektubu yazm, ancak yant ala-

424 PRO FO 371/11540/E10203, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 18 11.1924 425 PRO FO 371/13811/E2514, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 21,05,1929. 426 William Society for Middle Eastern Studies Bulletin, 7/1980, s 52-64. 427 PRO FO 3711/E 1072/373/44, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.02.1926 428 PRO FO 371/E 1470/373/44, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 02.03.1926. Hale, "Ideology and Economic Development in Turkey 1930-1945", British

PERDE ARKASI

mamtr;429 zira Milletler Cemyeti'nin mdahalesinin, gen Trk devletinin iilerine karma olarak alglanabileceinden endie duyulmutur. 26 ubat 1925'te, stanbul'da yaayan gayrimslimlerin Anadolu'ya gitmesi yasakland. Trk vatanda olan gayrimslimlerin yapaca her seyahat zel bir izne tabi tutulmutu. Ancak, seyahat izinlerinin verilmesinde brokratik ilemler nedeniyle oluan gecikmeler, kent dnda ii ve mlk olan gayrimslimleri byk oranda maddi kayba uratyordu.4'0 Aralk 1934'te yrrle giren "Trk Vatandalarna Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakknda Kanun'la, yabanclarn baz meslekleri icra etmesi yasaklanyordu.431 Bu durum zellikle serbest meslek erbab ile kk esnaf ve sokak satclarn etkilemiti. Yasa nedeniyle, Mays 1934'te zellikle Yunanistan, talya, spanya ya da Bulgaristan vatanda olan Yahudi aileler lkeyi terk ettiler. zmir'den Selank'e g eden Yunan vatanda yz Yahudi ailenin evlerine devlet el koydu.432 Sadece 1934 ylnn yaz aylarnda 2.000 Rum stanbul'dan g etmi, bir yl ierisinde g eden Yunan pasaportlu Rumlarn says 9.000'i bulmutur.433 Trk mallarnn tketilmesine ynelik kampanyalarn da, ekonominin Trkletirilmesine katkda bulunaca dnlmtr. Aralk 1925'te istisnasz tm firmalarda alan memurlara yerli mal kyafet giyme zorunluluu getirilmitir. Yerli mallarnn alnmas iin yaplan devlet propagandas, gazete ilanlaryla ynlendiriliyordu: "Her ite ve her yerde Trk mal kullan! Trk maazalarndan alveri et! Trke konumayana cevap verme! Trkiye'de herkesten fazla hakkn olduunu unutma!"434 19. yzyln ortalarndan itibaren, Osmanl brokrasisinde alan memurlarn etnik ve dinsel kkeni deiiklie uramtr. Modern Osmanl okullarnda eitim grm olan giderek daha ok sayda gayrimslim, devlet brokrasisinin merkezden evreye pek ok mevkiinde alma imkn bulmutur. 1850-1908 yllar arasnda Osmanl tmparatorluu'nun Hariciye Nezareti'nde

429 Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri Bir Trkletirme Serveni 1923-1945, stanbul 1999, s. 321 430 PRO FO 371/10866 E1 1388, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 29.03.1924. 431 PRO FO 371/18396/R4179, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 18.07.1934. 432 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri. Bir Trkletirme Serveni 1923-1945, s. 229. 433 Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, stanbul 2000, s. 126 434 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri. Bir Trkletirme Serveni 1923-1945, s. 224.

87

6-7 EYLL OLAYLARI

alan memurlarn yzde 29'unu gayrimslimler oluturmutur.435 Kemalist rejimin ilk dneminde ise, gayrimslimler fiilen devlet grevlerine alnmadlar. Gayrimslimlerin devlet brokrasisinden dlanmalar, 1924 ylnda yasal hale getirildi. Memurin Kanununun 4. maddesine gre, memur olabilmenin koulu, bavuru sahibinin "Trk" olmasyd. Ancak, 1924 Anayasasna gre gayrimslimler Trk vatanda saylmakla beraber, Memurin Kanununun ierdii anlamda "Trk" deillerdi. Bu durum, ancak 1965'tek Devlet Memurlar Kanunu ile deitirildi. Bu kanunun 48. maddesi, devlet memuriyeti iin sadece Trk vatanda olma koulunu getiriyordu.436 Kamu hizmeti iin verilen i ilanlar da, resmi devlet politikasnn temelini oluturan unsurun etnsizm olduunu kantlar niteliktedir. Bu ilanlarda (193638) byk oranda, Trk etnisitesine aidiyet talep edilmekte, sadece Trk vatanda olmak yeterli grlmemektedir. Askeri okullara bavuranlar iin, Emniyet Mdrl'nde bu kiilerin "saf Trk rkna mensup" olup olmadklarn denetleyen bir merkez oluturulmutur. Bylece, Trk etnisitesine mensup olmak, devlet grevlerinde yer alabilmenin balca koulu haline getirilmitir.

Dilin Turkletirilmesi Toplumsal hayatn Turkletirilmesi srecinde, Trk dili ok nemli bir yere sahiptir. "Kemalist tarih" kurgusuna paralel olarak gelitirilen yeni dil teorisine (Gne Dil Teorisi) gre Trke, "tm dnya halklarnn dillerinin tred bir kk-dil" idi. Bu tezi bir temele dayandrmak iin, 1932 ylnda Trk Dil Kurumu kurulmutur.437 Ayn zamanda, yeni ulusal dilin yabanc unsurlardan arndrlmas almalarna da balanmt. Arap alfabesi Latin alfabesiyle deitirilmi, tm Arapa ve Farsa kelimeler dilden karlm, ezan dahil tm ibadet

435 Calter V. Findley, "The Acd Test of Ottomansm: The Acceptance of Non-Muslms in the Late Ottoman Bureaucracy", Benjamin Braude ve Bernard Lewis (Ed.), Christians and Jewish n the Otoman Empire, cilt 1, New York, 1982, s. 343 436 Ahmet Yldz, "Ne Mutlu Trkm Diyene" Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar (1919-1938), stanbul, 2001, s. 282. 437 Bra Ersanl-Behar, ktidar ve Tarih Trkiye'de Resm Tarih Tezinin Oluumu (1929-1937), stanbul, 1992, s. 52

88

PERDE ARKASI

metinleri ve dualar Trke okunmaya balamt.438 Trke olmayan aznlk isimlerinin Trkeletirilmesi, Trke'nin anadil olarak belirlenmesi ve kamusal alanda Trke konuma zorunluluu getirilmesi, Trk dilinin basknl salamlatrmak iin alnan dier nlemlerdir. Kemalist basnn da yardmyla 1928 ylnda balatlan "Vatanda, Trke Konu!" kampanyasnn hedefi, hem gayrimslimlerin hem de Trk olmayan Mslmanlarn dillerini dlamakt.439 Trk Oca'nn 1927 ylnda dzenlenen kongresindeki ana konulardan birini, aznlklar nedeniyle Trk dilinin ihmal edilmesi oluturuyordu. Aznlklarn da Trke konumasn salayacak olan bir kampanyann balatlmasna, Hukuk Fakltesi rencilerinin 1928 Ocak'nda toplanan yllk kongresinde karar verildi.440 Araplar, erkezler, Bonaklar, Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler, halka ak yerlerde kendi dillerini konuamayacaklard. Lokanta, sinema, tiyatro ve otellere, Trk dilinin konuulmasnn "tavsiye" edildiini belirten tabelalar aslyordu.441 Balangta var olan, Trke'nin kullanlmasn yasal dzenlemelerle zorunlu hale getirme ve bu zorunlulua uyulmamas durumunda "cezai yaptrm" uygulama planndan daha sonra vazgeilmi dilin tekletirlmesimn "idari gzetim" yoluyla gerekletirilmesinde karar klnmtr. Bu amala iletilen gizli bir talimat vastasyla, valilere "Trke'ye sahip karak, yabanc bir lehe konuan Trklerin Trk toplumuna dahil edilmesi" grevi verilmitir. Buna gre, valilerden beklenenler unlardr: - Yerleimcileri yabanc bir dil konuan kylerin isimlerinin ve yerleimci saysnn tespit edilmesi; - Yabanc bir dil konuan kiilerin ky ya da ile oluturmasnn engellenmesi; - Trk dilinin kullanlmasnn ekonomik anlamda getirecei avantajlarn anlatlmas; - Trk kzlar ile Trke konumayan erkeklerin evliliklerinin tevik edilmesi;

438 Geoffrey L. Lewis, "Atatrk's Language Reform as an Aspect of Modernization in the Republic of Turkey", Jacob M. Landau (Der.), Atatrk and the Modernization of Turkey Bouider, 1984, s. 274. 439 PRO FO 371/23301/E2114, Ankara Bykelilii, Trkiye Yllk Raporu 1938. 440 Fsun stel, mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii, Trk Ocaklar (1912-1931), istanbul 1997, s. 240 441 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri. Bir Trkletirme Serveni 1923-1945, s. 136.

89

6-7 EYLL OLAYLAR!

- Trke dnda diller konuanlarn kyafet, trk, dans, dn gibi geleneksel rf ve detlerinin knanmas.442 Yabanc dilleri konuanlara hibir ekilde Bonak, Tatar, erkez, Laz, Krt, Pomak, Grc, Trkmen ya da Abaza denmeyecekti. Trke olmayan ky isimleri deitirilecek, buralardaki Trke konumayan ahali, kendi aralarnda ve evlerinde Trke konumaya zorlanacakt. Her Trkn ulusal ve en nemli grevi, "kendi dilini, kltrn ve lksn Trkletirerek, bunlar Trklerin tarih ve kaderine balamak" idi.443 1934 ylnda karlan Soyad Kanunu, baka rklar ya da uluslar ile balantl olan soy isimlerinin alnmasn yasaklamtr. Bylece Arnavutolu, Krtolu gibi, belli bir ulusa iaret eden isimler ya da "-yan, -of, -ef, -vc, -c, -is, -ds, pulos, -aki, -zade ve -bin" gibi soneklerin soyad olarak kullanlmas men edilmitir. Yasa yoluyla, ulusal birliin glenmesi adna, isimlerdeki farkllklar ortadan kaldrlmak istenmitir. Milletvekillerinden birinin, farkl etnistelere mensup kiilerin de zgrce isimlerini seebilme hakk olduunu ifade etmesi zerine, ileri Bakan kr Kaya bu nlemlerin asimilasyona ynelik olduunu, dolayyla ulusun birlii iin vazgeilmez olduunu syleyerek karlk vermitir.444 Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi Cumhuriyet toplumunun seklerlemes ve tek-tipletirilmesinde okul eitiminin, zellikle Tarih dersinin byk nemi vardr. 1930 ylnda, tarihilerden oluan bir komisyon Trk Tarihinin Esaslar balkl ders kitabn yazd. Ama, "yzyllardr hakszla urayan ve tarihin ilk uygarlklarna yapt byk katks inkr edilen byk Trk ulusuna, anl gemiini hatrlatmak" idi.445 Birinci Trk Tarih Kongres'nde tartlan "Trk Tarih Tezi" ne gre, Anadolu'nun ilk sakinleri olan Trkler, yksek Orta Asya uygarln tm ktalara yaymlard.

442 skna tabi tutulanlarn Trkletirilmes uygulamasna ilikin gizli genelge. No. 1/28 (Ankara 1930), Mehmet Bayrak, Krtler ve Ulusal Demokratik mcadeleleri Ankara 1993, s. 48 443 skna tabi tutulanlarn Trkletirilmes uygulamasna ilikin gizli genelge. No 1/28 (Ankara 1930), Mehmet Bayrak, Krtler ve Ulusal Demokratik mcadeleleri, Ankara 1993, s. 48. 444 Yldz, "Ne Mutlu Trkm Diyene" Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar (1919-1938), s 236 445 Ersanl-Behar, ktidar ve Tarih. Trkiye'de Resm Tarih Tezinin Oluumu (1929-1937), s, 110.

90

PERDE ARKASI

Bu tezlerin etkili biimde yaygnlatrlmas iin, aznlk okullarnn etki alannn da snrlandrlmas gerekiyordu. Bu okullarn saysndaki ar d ve derslerin ounda eitim dili olarak Trke'nin kullanlmas zorunluluu kadar; okullarn Milli Eitim Bakanlnca zaman zaman keyfi biimde denetlenmesi de, gayrimslim cemaate ait eitim kurumlarnn Trkletirilmesi srecindeki balca duraklar oluturuyordu. 3 Mart 1924'te karlan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile, nce tm yabanclarn ve aznlklarn okullar Milli Eitim Bakanl denetimine alnd.446 Bakanlk, 20 Mays 1923te, aznlk okullarndaki tarih, corafya ve trke derslerine Trk kkenli retmenlerin girmesine karar verdi.447 Trk hkmeti bylece sadece aznlk okullarnda alacak Trk retmenleri atamakla kalmyor, bunlarn sz konusu okullar tarafndan denmesi gereken ve olduka yksek dzeydeki maalarn da belirtiyordu. Trk devleti, bu okullara Lozan Antlamas gerei vermesi gereken finans desteini salamaktan kand iin, okullarn aznlk cemaatleri zerinde yaratt maddi yk ok ard.448 1926 ylnda sadece Trk retmenlere denen cret. Rum cemaatinin toplam okul btesinin yzde 40'ma eitti. Gayrimslim okullarnn kaynaklarnn snrl olmas nedeniyle, harcamalar zellikle balar araclyla karlanmaya allyordu. Ancak, ba tutarlar genellikle yetersiz kald iin, aznlk okullar kapatlmak zorunda kalyordu. 1927 ylnda getirilen yeni bir dzenlemeyle, yabanc ve aznlk okullarndaki retmenlerin anadilinin Trke olmas talep ediliyor, ilgili dil snavnda baarl olamayan retmenlerin iine son veriliyordu. 1935'te Trke'nin tek eitim dili olmasna karar verildi. ocuklarnn dili yeterince bilmemeleri nedeniyle ileride niteliksiz bir meslek eitimi almak zorunda kalacandan korkan aileler, aznlk okullar yerine Galatasaray Lisesi gibi saygn Trk okullarn tercih etmeye baladlar. Snrlandrmalar yznden, aznlk okullarndaki renci says giderek dmeye devam etti. Bu duruma en iyi rnei Rum okullar oluturur. 1922-23 yllarnda 166 Rum okulundaki toplam renci says 24.296 iken, bu say 1923-24 yllarnda 15.766'ya, 925'te 8.515'e, yl sonra ise 5.923'e d-

446 smail Kaplan, Trkiye'de Milli Eitim deolojisi, stanbul 1999, s. 54. 447 Kaplan, Trkiye'de Milli Eitim deolojisi, s. 60. 448 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s. 187

91

6-7 EYLL OLAYLARI

mutur.449 stanbul'un Trkletirilmesi kapsamnda, okullar dnda da, gayrimslimlere ait dier kltrel kurum ve kurulularn faaliyetleri snrlandrlmtr. rnein, 1925 ylnda Rum Edebiyat Dernei Ellimkos Flologkos Sillogos Konstantinoupoleos'in binas ve demirbalar, Lozan Antlamasna gre stanbul'daki Rum mlklerine el konulamayacak olmasna ramen, devlet tarafndan haczedilmitir. Kurumun arivi ve kitaplar, Ankara'da yeni kurulan kltr kurum ve dernekleri ile stanbul'daki ktphanelere datlmtr.450 zellikle "Trkle Hakaret" Yasasna sklkla bavurulmak suretiyle, gayrimslim basn organlar bask altna alnm, bu durum zaman zaman gazetelerin kapanmasna da sebep olmutur. rnein, 1939 ylnda Rumca Chronika gazetesi, Trkle hakaret edildii gerekesiyle kapatlmtr. Hkmetin bu uygulamasyla cesaretlenen bir renci grubu, 10 Temmuz 1929'da Chronikan'n matbaasn yamalamtr.451 Okullarn kapatlmas ve resmi makamlarn 1920'li ve 30'lu yllarda aznlklarn kltr ve eitim kurumlarna ynelik getirdii snrlamalar, ayn zamanda gayrimslimlerin Trkiye'den g etmesine de yol aan unsurlardr.

skn Politikalar Yukarda sralanan uygulamalarn yan sra, yeni Cumhuriyetin iskn politikas da, aznlklarn asimilasyonu iin gelitirilen aralardan biri olmutur. "Kemalist elit"m, yeni devlet snrlar ierisinde, modern ulusun meruiyet kaynan oluturacak etnik-kltrel bir birlii gerekletirmek konusundaki baarlar snrlyd. lkenin dousundaki Krte konuulan blgeler, homojen bir niter devlet oluturma teebbs dorultusunda, yeni ulusa entegre edilemiyordu. Merkezi devlete kar oluan Krt isyanlar srasnda iddet kullanlmas, Krtlerin ulusal bilincini glendirmiti.452 1920 ile 1930 yllar arasndaki 18 isyandan 17'si doudaki illerde kmt ve bunlarn 16's Krt isyanyd.'" eyh Said'in nderlik ettii ilk byk isyan 13 ubat 1925'te kt ve ancak nderlerinin ay-

449 450 451 452 453

A!exandrs, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turkish Relatons (1918-1974), s. 134. Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turkish Relations (1918-1974), s, 132. PRO FO 371/13818 E3656, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 18,07.1929 Oran, Atatrk Milliyetilii: Resmi deoloji Dnda Bir inceleme, s. 172 Kemal Kirii, Gareth M, Wnrow, Krt Sorunu, Kkeni ve Geliimi, stanbul, 1997, s. 105,

92

PERDE ARKASI

n yln 15 Nisan'nda tutuklanmasyla bastrlabildi. syanlarn bastrlmas esnasnda harcanan para ve meydana gelen can kayb, Cumhuriyetin ulusal bamszlk sava srasndaki kayplarndan fazla olmutur.454 Bu isyann Trk milliyetilii zerindeki etkisi byktr. Mustafa Kemal ve ynetici kadrosu, isyanlar "kardevrimc" ve yeni kurulmakta olan ulusa kar bir "tehdit" olarak deerlendirmitir.455 Ynetici kadrolarn, toplumun geliebileceine dair duyduklar gven kayb, etkisini, 201i ve 301u yllarn sonunda kartlan ve Trk etnistesinin ve dilinin basknln gvence altna almay hedefleyen yasalarla gsterdi. Krtlerle kyaslandnda erkezler, Lazlar, Abazalar, Arnavutlar, Araplar, Azerbaycanllar ve Bonaklar gibi dier Mslman gruplar, ulusla daha kolay btnleeblirlerd. Krtlerin Osmanl mparatorluu'nda, Krt kimliini korumalarn olanakl klan yar zerk bir statleri vard.456 Mustafa Kemal tarafndan oluturulan Mslmanlarn etnik koalisyonu erevesinde, Krtler "ortak tehlike" olan Ermenilere kar savamt. Ulusal Kurtulu Sava belgeleri, rnein Sivas Kongresi Bildirgesi, Mslman aznlklarn etnik haklarnn kabul edildiini sergiler.457 Ancak, Trk devletinin Lozan'daki delegasyonu, Trkleri ve Krtleri ortak olarak temsil edeceini ve Mslman olduklar iin Krtlerin aznlk saylmayacan bildirmiti.458 Osmanl mparatorluu'nun dalmasnn ardndan, Kemalist nderlik, modern ve homojen bir ulus-devlet kurmay amalamt. Yksek dzeyli devlet elitlerinin gznde, ulusal gvenlik ve siyas birlik sadece Mslmanlar arasndaki farkl etnik kimliklerin bastrlmasyla salanabilirdi. Devlet yaplarnn iindeki seklerlemenin nemli bir adm olarak, 1923 ylnda hilafet kaldrld. Ancak, bu yasakla birlikte Krt airetleri ve dini liderleri, geleneksel olarak halifelik kurumu zerinden sahip olduklar meruiyet zeminini yitirdiler. Hilafet, eyhlik, tekke ve zaviyeler, Krt kim-

454 Mete Tuncay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas Ankara 1981, s. 136; M. M. van Bruinessen, Agha, Scheich, und der Staat, Politik und Cesellschaft Kurdstans, Berlin 1989, s 379-435. 455 Suna Kili, Trk Devrim Tarihi, stanbul 1981, s 161 456 Robert Olson, The Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion (1880-1925) University of Texas Press, Austin, 1989, s 4-25 457 Olson, The Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh Sad Rebelllon (1880-1925) University of Texas Press, Austin 1989, s 26 458 Ali Othman, "The Kurds and Lausanne Peace Negotiations", Middle Eastern Studes, 33/1997, s, 521-534

93

6-7 EYLL OLAYLARI

liginin oluumuna byk katkda bulunuyordu. slamclk kart devlet politikas, airet yaplarnn zlmesi, vergi artrmlar ve zorunlu askerlik hizmeti, aslnda hkmetin Krt kimliini zayflatmak iin ald temel tedbirlerdi.459 Resmi Kemalist syleme gre, bir "Krt sorunu" yoktu; sadece, gvenlii ve dzeni tehdit eden eylemler vard. Krt sorunu yerine, "Dou illerinin slah"ndan bahsediliyordu. Devlet elitinin resmi belgelerinde, Krt blgelerindeki huzursuzluun sebebi olarak, dounun "geri kalml" ve eskimi dini airet yaplar gsteriliyordu.460 1925 ylndaki eyh Sait isyanndan sonra, hkmet "Dou sorunu"na ynelik esasl bir zm gelitirmeye karar verdi. Bunun iin eitli resmi bilirkii raporlar hazrland. Meclis Bakan Abdlhalik Renda'nn hazrlad bilirkii raporu u bal tayordu: "Huzursuzluklar dini grntdeki ulusal isyanlardr. 14 Eyll 1925"461 Rapor, dou blgelerinin demografik ve etnik durumunu tasvir etmekte ve belirli bir slahat programn uygulamak zere bir olaanst hal idaresinin devreye sokulmasn nermektedir. ileri Bakan Cemi Uyaydn'n "Krdistan Umumi Valilikle ve Bir Smrge Gibi dare Edilmelidir" balkl raporu, Trkletirmenin hzlandrlmas iin bir umumi vali araclyla uygulanacak bir smrge idaresini ve iskn ngrr. Bu rapor zerine Bakanlar Kurulu'nun gizli olarak ald bir kararla, "ark Islahat Plan'n gelitirmek iin alacak bir komisyon kuruldu. Krt blgelerinde zellikle u tedbirler alnmalyd: - rfi dare: Dou illerinde skynetim, slahat planlar uygulanana kadar srdrlecek. - Umumi Mfettilik: Trkiye be blgeye ayrlacak. Beinci blge Hakkari, Van, Mu, Bitlis, Siirt, Gen, Diyarbakr, Mardin, Urfa, Siverek, Elazz, Dersim, Malatya ehirleriyle Ergani, Bayezit, Plmr ve Ki'y iine alacak. Umumi mfettiin grevi, slahat plann uygulamak olacak. Umumi mfettie her bakanlktan bir mfetti ve bir askeri mavir elik edecek. Jandarma onun emri altnda olacak. - Mahkemelerin Trkletirilmes: Sivil ve askeri mahkemelerde yerli haktan askeri ya da sivil hkimler altrlmayacak.

459 Mesut Yeen, Devlet Syleminde Krt Sorunu, stanbul 1999, s 62 460 Yeen, Devlet Syleminde Krt Sorunu, s. 62 461 Bayrak, Krtler ve Ulusal Demokratik Mcadeleleri, s 452-466.

94

PERDE ARKASI

- Gmenlerin skn: Ermenilerin terk ettii, Van ve Midyat arasndaki izginin batsnda kalan blgelere Trk gmenler yerletirilecek. Rize, Trabzon ve Erzurum'un kuzeydousunda bulunan blgelerdeki Grc ve Lazlar, gnll olarak Hns Nehri, Murat Vadisi ve Van Gl'nn kuzeyine yerleebilecek. - Yerli Halkn Zorla G Ettirilmesi: Eski Ermeni blgelerinde yerlemi olan Krtler, eski yerleim yerlerine geri gnderilecek. Krtler, gnll olarak, hkmetin kendileri iin uygun grd bat blgelerine de yerleebilecek. - Kamu daresinin Krt Unsurlardan Arndrlmas: Blgedeki devlet erkini glendirmek iin bilumum resmi makamlar, batdan gelen "idealist" ve alkan memurlarla doldurulacak. Krtler, dk pozisyonlara dahi getirilmeyecek. - Trke Dndaki Dillerin Yasaklanmas: Aadaki beldeler Krtleme tehlikesiyle kar karyadr: Malatya, Elazz, Dyarbekir, Bitlis, Van, Mu, Urfa, Ergani, Hozat, Erci, Adilcevaz, Ahlat, Palu, Garsancak, emikezek, Ovack, Hsn Mansur, Behisni, Arga, Hekimhan, Birecik ve ermik. Buralarda hkmet ve kamu binalarnda, okullarda ve pazarlarda Trke dnda bir dil konuulmas yasaklanacak, bu yasaa uymayanlar hkmet emirlerini ve kamu dzenini hie saydklar gerekesiyle cezalandrlacaklardr. - Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi: Aslen Trk ehri olan, ama Krt kltrne asmile olma tehdidi bulunan yerlerde ya da Siirt, Mardin ve Savur gibi halkn ounluunun Arapa konutuu blgelerde Trk Oca ubeleri ve Trk okullar, zellikle de kz okullar alacaktr. - Krte'nin Bat Blgelerinde Yasaklanmas: Frat'n batsnda kalan ve Krtlerin dank olarak yaad ehirlerde, Krte hibir ekilde kullanlmayacak, buralarda kz okullar alarak zellikle kadnlarn Trke konumasna dikkat edilecektir.462 ark Islahat Plan erevesinde ngrlen tm bu tedbirler, Krt blgelerinde gerekten de uygulamaya konmutur. skn politikasnn gerek hedefi, Krt blgelerine Kafkasya ve Bulgaristan'dan gelen gmenleri yerletirmekti.463 Bu hedefin yasal zeminini, 1934 ylnda karlan skn Kanunu sa-

462 Bayrak, Krtler ve Ulusal Demokratik Mcadeleleri, s 481-489 463 Kirii, Gareth M. Winrow, Krt Sorunu, Kkeni ve Geliimi, s 103

95

6-7 EYLL OLAYLARI

lamt.464 Yasa metni, Kemalistlerin etnisist kimlik politikasn aa karr; balangta Kemalist ulus kavramnn ierdii dil, kltr ve lk birlii anlay, burada dil, kltr ve kan birlii olarak deitirilmitir. Trk kltrne sadakat ve anadilin yerini Trke'nin almas, yasa metnindeki temel konulardr. Trk olmayan Mslmanlarn, zellikle de belirli blgelerdeki Krt ve Araplarn homojen yapsnn datlmasyla, aznlklarn asimilasyonu salanmak istenmitir. Yasa, nfusu e ayrmtr: 1. Trke konuan ve Trk etnstesine mensup vatandalar; 2. Trke konuan, ama Trk kltrne mensup olmayan vatandalar; 3. Trke konumayan ve Trk kltrne mensup olmayan vatandalar. Birinci grupta tanmlanan kiiler, Trkiye'nin istedikleri herhangi bir blgesinde yerleebilirlerdi; dierleri ise hkmetin iskn politikasna tabiydiler. Yasa, ayn zamanda lkeyi de farkl blgeye ayryordu: 1. Gneydou ve Dou Anadolu: Bu blgelerde, kendini Trk kltrne ait his seden kiilerin says artrlmaldr; 2. ve Bat Anadolu: Trk kltrne asmle edilecek kiiler buraya yerletirilmelidir; 3. Corafi, ekonomik ve askeri nedenlerle yerleime kapal tutulacak blgeler. Yasa ayrca, lke dndan gelecek gmenlerin Trkiye'ye kabul edilme artlarn da dzenliyordu. zellikle, Trk soyundan gelen gmenler ile Trk kltrne bal gmenler arasnda bir ayrm yaplyordu. Trk soyundan olanlar, eer Trk devletinden herhangi bir mal destek talep etmezlerse, bulunduklar lkelerdeki Trk konsolosluklarndan, ileri Bakanl'nn iznine gerek kalmadan vize alabiliyorlard. Trk soyundan olmayan, ancak Trk kltrne bal olan gmenler ise ileri Bakanl'nn izni olmadan ve yerleecekleri yer kesinlemeden Trkiye'ye giri yapamyorlard. Bu durum, devlete yaplacak fi-nans desteinin talep edilmemesi halinde de deimiyordu .465 skn Kanununun 7. maddesi, Trk soyundan gelen gmenlere Trk vatandal verilmesi hususunda da byk avantajlar salyordu. Kanunun amac,

464 skn Kanunu, Resmi Gazete, No: 2633, 21.06.1934 465 Kemal Kirii, "Disaggregating Turksh Citzenship and Immigration Practices", Middle Eastern Studies, 36/2000, s 1-22.

96

PERDE ARKASI

her eyden nce, Trk olmayan unsurlar, iskn politikas araclyla Trk toplumuna asimile etmekti. Gmen almyla "Trk rk"nn glendirilmesi, yasa metninde aka vurgulanmt.466 syanlar sebebiyle, Trkiye'nin dou blgeleri, askeri ve idari olarak yeniden dzenlendi. syanlara karm olan ya da kartndan phe duyulan kii ya da topluluklar, lkenin bat blgelerine g etmek zorunda brakldlar. Krtlerin boaltt blgelere, yurtdndan gelen Trk gmenler yerletirildi. Zorunlu g uygulamas ve Krtlerin asimilasyona kar gsterdikleri diren devlet btesi iin byk bir klfet oluturduundan, hem zorunlu gten, hem de iskn politikasndan vazgeildi.467 Ancak hkmetin zorunlu g politikas sadece Mslman aznlklar deil, Ermeni ve Yahudi aznl da kapsyordu. Henz skn Kanunu karlmadan nce, Anadolu'daki Ermeniler stanbul'a srld. Trakya Yahudilerinin stanbul'a srlmesi de aznlklarn zorunlu iskna tabi tutulmasnn en arpc rneklerindendir. Trakya olaylar olarak bilinen gelimelerin ilev, unsur ve aktrleri incelendiinde, bunlarn 6-7 Eyll 1955 olaylaryla dikkat ekici biimde benzerlikler sergiledii grlecektir. Trakya Olaylar (1934) Trakya'daki Yahudilerin srlmesinin yasal meruiyetini skn Kanunu hazrlamt. Kanunun 2. maddesi uyarnca, kendilerini Trk kltrne bal hissetmeyen aznlklar, asimilasyonun salanabilmesi iin iskna tabi tutulacaklard. 11. madde ile, ileri Bakanlma, anadili Trke olmayan aznlklar kltrel, askeri, siyasi ya da toplumsal nedenlerle iskna tabi tutma yetkisi veriliyordu.468 Hkmeti Trakya Yahudilerini iskna tabi tutmaya sevk eden unsurlar, devletin Trkletirme politikalarnn yan sra, o dnemde Trkiye ile talya arasnda yaanan gerginliklerdi. talyan lider Benito Mussolini, 18 Mart 1934'te yapt bir konumada, faist talyan devletinin

466 skn Kanunu, Resmi Gazete, No: 2633, 21 06.1934. 467 Yldz, "Ne Mutlu Trkm Diyene" Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar (1919-1938), s. 249 468 skn Kanunu, Resm Gazete. No: 2633, 21 06.1934

97

6-7 EYLL OLAYLARI

Asya ve Afrika ynnde genileme arzusunda olduunu aklyordu; zira lkenin kuzey ya da batya doru genileme olana kalmamt. Mussolini, "mare nostrum" (bizim deniz) dncesine dayandrd bu konumasyla italya'nn tarihi hedeflerini sze dkmekteydi.469 Trk hkmeti uzun zamandr italya'nn Anadolu'ya, zellikle Antalya blgesine duyduu ilgiden tedirgin oluyordu. Cumhuriyetin son on ylda izledii d politika, talyan tehlikesine gre ekillenmiti. Ege adalarnn talya tarafndan askeri birliklerle doldurulmas ve faist liderin saldrgan sluplu konumalar, Ankara'da,talya'nn bir tehdit olduuna dair algy glendiriyordu. ileri Bakan kr Kaya, 1935 ylnda yapt bir basn aklamasnda, Bulgar hkmetinin de Ankara'ya dostane hisler beslemediini sylemi ve Trakya blgesinin yeni bir iskn politikas vastasyla glendirilmesi gerektiini dile getirmitir.470 Bu nedenle Trakya ve stanbul Boaz'nda askeri gvenlik tedbirleri uygulanmaya balanm; silahl atmalarn kmas durumunda aznlklarn Trk devletine sadk davranacandan phe edildii iin de, Trakya'daki Yahudilerin srlmesine karar verilmitir. Bu ekilde, Yahudilerin Trakya'daki ekonomik stnlne son verilmesi de amalanmtr.4" skn Kanununun kartld 21 Haziran 1934'ten iki hafta sonra, Edirne, anakkale, Uzunkpr, Krklareli ve Babaeski'deki Yahudi yerleimlerine saldrld. Evler ve iyerleri yamaland, Yahudilere ynelik bedensel saldrlar gerekletirildi, kadnlara tecavz edildi. anakkale'deki Yahudi cemaatinin nde gelen ahslar, Yahudilerin kenti terk etmemesi durumunda ldrleceklerini bildiren tehdit mektuplar alyordu. Yahudi esnaf ve tccarlar boykot ediliyordu. Bu olaylar nedeniyle, Trakya blgesindeki Yahudiler stanbul'a doru kamaya baladlar. ou, evlerini ve dier mlklerini ya karlksz olarak brakt ya da yok pahasna yerli halka satt. 472

469 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s, 85, 470 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s. 254 471 Rfat Bali, "Yeni Bilgiler ve 1934 Trakya Olaylar-I", Tarih ve Toplum, 186 (1999), s. 47-55; Rfat Bali, "Yeni Bilgiler ve 1934 Trakya Olaylar-II", Tarih ve Toplum, 187 (1999), s 42-48; Cemil Koak, Umumi Mfettilikler (1927-1952), stanbul, 2003, s. 141, 472 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s, 251.

98

PERDE ARKASI

Yahudileri Trakya'dan g etmeye zorlamak zere hkmet, yerel yneticilere gizli bir szl talimat ulatrmt. Buna gre, Trk ehirlerinde snrl dzeyde olmak kaydyla yaplacak tehdit ve boykotlar yoluyla Yahudi aznlk giderek korkutulacak, bylece yerleim yerlerini kendi inisiyatifleriyle terk etmeleri salanacakt.473 Fakat partinin yerel yneticileri, bu talimattan, blgenin -spor kulb gibi- resmi olmayan rgtlerini de haberdar ederek, onlar saldrlar iin harekete geirmitir. Krklareli'ndek bir spor kulbne ye olan bir Yahudiyi, ayn kulpten bir arkada, ksa sre iinde ehirde bir ayaklanma kaca konusunda uyarm ve ehri terk etmesinin kendisi iin daha iyi olacan "tembih" etmitir.474 Yahudi aznla ynelik saldrlar, blgedeki parti yneticileri ile partinin ve spor kulplerinin yeleri tarafndan uygulanmtr. Ancak, Trakya'daki olaylarn boyutu, hkmetin aznlklarn tedricen korkutulmas ynndeki talimatn hayli amtr. Yerel makamlar muhtemelen, hzla gerekletirilecek iddetli saldrlarn iyi konumdaki aznlklarn aceleyle kana sebep olmasn ve bylece maddi kazanmlar elde etmeyi umuyorlard.475 Olaylarn ncesinde Yahudiler, yaknda memleketlerini terk etmek zorunda kalacaklar ve mallarn satmaya frsat bulamayacaklar konusunda uyarlyordu. Bu nedenle, para edecek eyalarn bir an nce ve dikkat ekmeden satmalar tavsiye ediliyordu. Buna istinaden pek ok Yahudiye, mlklerini satn almak isteyenler tarafndan ok dk fiyatlar teklif ediliyordu.476 Trakya olaylarnn ekonomik boyutu, Amerikan Konsolosluu grevlisi Charles E. Allen'in 1938 ylnda Trkiye'deki aznlklarn durumu ile ilgili hazrlad bir raporda yle yorumlanmtr: "Tarihi boyunca Trk, bor skntlarndan kurtulmak ve deerli mallarn mlkiyetini ele geirmek iin, tehcirden daha iyi bir yol olmadn renmitir.477 Olaylar Trk basnnda nceleri yer almad. Hkmet, olaylardan ancak bir hafta sonra, stanbul'a kaanlarn says grmezlikten gelinemeyecek hale

473 Ayhan Aktar, "Trakya Yahudi Olaylarn 'Doru' Yorumlamak", Tarih ve Toplum 156 (1999), s. 45-56. 474 Bal, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s 246. 475 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s. 76. 476 NARA 867.4016 Yahudiler/10, Ankara Bykelilii Raporu, 06.07.1934 477 NARA 867.4016 Yahudiler/12, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.08.1938

99

6-7 EYLL OLAYLARI

ulanca duruma mdahale etti. Ankara, olaylarn sorumluluunu stlenmeyi reddetti. Cumhurbakan smet nn, 5 Temmuz 1934'te yapt bir konumada, iddet olaylarnn toplumdaki "antisemitizm'e dayandrlmas gerektiim syleyip, sulularn cezalandrlacana sz verdi: "Esef verici yeni bir olay tartmak zorundaym. rendiime gre, baz Yahudi vatandalar, alnan blgesel tedbirler sonucunda evlerini terk etmek zorunda kalm ve pek ou da stanbul'a g etmitir. Trkiye'de her birey, Cumhuriyetin yasalarnn korumas altndadr. Antisemitizm bir Trk rn deildir ve bizim anlaymzda yeri yoktur. Baz dnemlerde bu rn, bize yabanc unsurlardan gelebilir, ancak biz onu hemen reddederiz. Bu tr akmlarn Trkiye'de olumasna hibir zaman msaade etmemeliyiz. Ankara'ya dnmde sratle verdiim emirler zerine u bilgiyi edindim, bu antisemitist hareket tamamen durdurulmutur. "478 Gerekten de Trkiye'deki antisemitist yaynlarn says, Adolf Htler'in 30 Ocak 1933'te Almanya'da iktidara gemesinden sonra artmt. Milli inklap ya da Orhun gibi dergiler, Yahudilerin yeterince Trke bilmiyor oluunu ve szde ekonomik "hegemonyalarn" sorunsallatrdklar rk ve antisemitist makaleler yaymlyordu.479 Ancak bu dergilerin tirajnn dkl gz nne alndnda, burada yer alan dncelerin Trakya'daki Trk nfusunu etkilediim sylemek mmkn olmayacaktr.480 Yine de hkmet, Milli inklap dergisinin 16 Temmuz 1934 tarihli saysn, devlet iinde ve dnda tehlikeli fikirleri yayd ve ulusal birlii tehdit ettii gerekesiyle yasaklad.481 CHP Genel Sekreteri Recep Peker'in olaylarn incelenmesi iin partinin yerel yneticisine yapt yazl bavuru, esasen hkmetin olaylar planladn,

478 NARA 867.4016 Yahudiler/10, Ankara Bykelilii Raporu, 06.07,1934. 479 Rfat Bali, "Yaam yks, Yaynlar ve Dnce Dnyas ile Cevat Rfat Atilhan-I", Tarih ve Toplum 175 (1998), s. 15-27; Rfat Bali, "Yaam yks, Yaynlar ve Dnce Dnyas ile Cevat Rfat Atilhan-ll", Tarih ve Toplum 176 (1998), s. 21-29. 480 Ayhan Aktar, "Trakya Yahudi Olaylarn 'Doru' Yorumlamak", Tarih ve Toplum 156 (1999), s. 45-56. 481 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s 74.

100

PERDE ARKASI

ancak eylemlerin kontrolden ktn kantlar.482 Peker bu bavuruda, Yahudilerin baka blgelere srlmesine neden olan eylemlerin gerekletii olaylarn merkeze neden bildirlmediini ve olaylara karan parti yetkililerine, merkezden yazl ya da szl herhangi bir talimatn ulap ulamadn sorar. Ayrca yerel makamlardan, hangi parti yneticilerinin eylemlerden kiisel olarak maddi kazan elde ettii konusunda bilgi verilmesini ister. ileri Bakan kr Kaya'nn, olaylarn aydnlatlmas iin 6 Temmuz 1934'te gerekletirdii ziyaretin adndan, Krklareli belediye bakan, Emniyet mdr ve blgenin Ticaret Odas bakan tutuklandlar.483 ileri bakan yapt bir aklamada, sorumlularn cezalandrlmas iin gereken tm yasal ve idari tedbirlerin alnm olduuna ve ehirden kaanlarn geri dn iin hibir engel bulunmadna dair teminat verdi. Sadece Krklareli'nde, alnan mallarn yzde 75'i sahiplerine iade edilmiti.484 Trk devleti, Yahudi aznln urad hasar tazmin etmedi. Aslnda, hkmet Yahudilerin Trakya'ya geri dnmesiyle ilgilenmiyordu ve geri dnlmesine de ancak failler ihbar edilirse izin veriyordu, ki bu da kaanlarn ounu rktyordu.463 stanbul'a kaanlarn burada ikamet etmelerinin bir dier nedeni de, Trakya'da kalan Yahudilere ynelik ayrmcln hazirandaki olaylardan sonra da srmesiyd. Edirne'deki Yahudi esnaf ve tccarlar boykot ediliyor, Yahudi renciler okullara alnmyordu. Trk Genlii Birlii adnda bir dernek, anakkale halkna, zerlerinde "Trk olu. Paran bizim iktisad dmanlarmza verdiinde kalbin szlamyor mu?" yazan ktlar datt.486 Sivil rgtlerin bu eylemleri grnrde resmi makamlarca desteklenmemi olsa da, bunlar Trakya'da yeni bir g dalgasna yol atlar. 18 Temmuz 1934'e kadar, Trakya'dak toplam 13.000487 Yahudiden 7.000 ila 8. 000'i488 stanbul'a git-

482 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s. 250. 483 Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyene" Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar (1919-1938), s. 255 484 NARA 8674016 Yahudiler/11, Ankara Bykelilii Raporu, 16.07.1934. 485 NARA 867.4016 Yahudiler/1 2, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.08.1938 486 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s. 251. 487 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s. 74. 488 NARA 867.4016 Yahudler/12 ABD Bakonsolosluu, istanbul'dan Devlet Departmanna, 01.08.1938.

101

6-7 EYLL OLAYLARI

mek zere, yaad yeri terk etti. Yalnzca 5 Temmuz'a kadar geen srede, istanbul'daki okul ve yetimhanelere 3.000 Yahudi yerletirilmiti.489 Trakya olaylarnn ardndan, Trk devletinin de g tevik iin destek verdii Siyonist faaliyetler artmt. 1934 ylnn sonunda 521 kii, 1935 ylnda ise 764 kii Filistin'e g etti.490 Yahudi aznln iddet kullanlarak veya kendi "rza"laryla memleketlerini terk etmelerini salamak zere rktlmesi yntemi, zmir'de de uyguland. zmir'deki Amerikan Bykelilii, Trakya olaylarnn balangcndan bir ay nce, yerel makamlarn belirli bir gnde zmir'deki Yahudilere saldrmay planladn renmiti. Bykelinin edindii bilgiye gre, zmir'deki parti yneticileri zamann henz uygun olmadn dndklerinden, eylem son anda durdurulmutu. Tpk Trakya'da olduu gibi, burada da yelerinin ounluunu genlerin oluturduu sivil rgtler, Yahudilere kar giriilen eylemlere katlacaklard; ancak, muhtemelen eylemler kontrolden kmt. Zira, yerel makamlarn kart talimatna ramen zmir'de baz iddet olaylar meydana geldi. rnein, baz evlerin camlar krlm, ok sayda kii dvlm ve birka kii de ldrlmt. Polis saldrlara seyirci kalmt. Failler, iddet eylemlerine gereke olarak, Trke konuulmamasn gsterdiler. 491 Ancak, eylemler sadece gayrimslim Trk vatandalarna ynelik olanlarla snrl deildi. zmir'de yaayan yabanclara ynelik saldrlar iki ila hafta boyunca younlamken, temmuz sonunda birdenbire kesilmiti. zmir'deki bykelinin anlattna gre, bu iki- haftann tipik olaylar arasnda ikisi yledir: ehir merkezi Basmahane'de, Haziran 1934'te bir ngiliz, bir talyan ve bir Yunan, aralarnda italyanca veya Yunanca konutuklar iin, ok sayda Trk genci tarafndan dvlerek ar yaralanmtr. Bir grup Trk genci, 16 Temmuz'da Karyaka'daki bir kahvehanede, bir talyan ve bir Fransz Trke konumadklar gerekesiyle tehdit etmitir. Olas bir atmay engellemesi iin arlan bir polis memuru, genlere bir ey yapamayacan, zira Trk topranda

489 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s 74 490 Bal, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s. 262. 491 NARA 867.4016 Yahudiler/13 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.07 1934

102

PERDE ARKASI

yabanc bir dil konuulduunu ve ortada iddet ieren herhangi bir fiil bulunmadn sylemitir. ki yabanc derhal kahveyi terk etmi, ancak ertesi gn genler tarafndan talanm ve ar yaralanmlardr. zmir'deki Yahudilere ve yabanclara ynelik saldr, yabanc temsilciler tarafndan, Trk devletinin Trkletirme giriimlerinden biri olarak deerlendirilmitir: "Anadolu'nun bu ksmnda Trklerin balca niyetinin u ya da bu ekilde tm Yahudilerden ve yabanclardan kurtulmak olduu bir sr deildir ve bu, cumhurbakannn yllar nce sadece Trklerin katld resmi bir ziyafette onlara hitaben yapt bir konumasndaki aklamasn artrr; buna gre, on yl ierisinde izmir'de bir tek yabanc kalmayacakt. Bu arpc aklama byk bir ciddiyetle kabul edildi ve unutulmad; ve u anda bu blgede, hkmeti onaylayan yksek mevkilerdeki kiiler, gerekli grrlerse, nderlerine kendilerine verdii sz hatrlatacak kadar cesur olabilirler.492 Bilimsel yaynlarda yer alan,493 Trakya ve zmir'deki olaylar Trk halknn ya da Kemalist ynetici elitin antisemitizmine indirgemeye alan tezler, sadece u nedenle bile baarsz olmaya mahkmdu: Sz konusu aznlk gruplarnn -ve 1929-34 yllar arasnda Anadolu'daki Ermeniler gibi Hristiyan gruplarn- "gnll" g, aslnda planl bir dlamann sonucuydu.494 Ermenilerin Zorunlu G (1929-1934) 1929 ile 1930 yllar arasndaki 18 ay ierisinde 6.373495 Ermeni, Anadolu'dan Suriye'ye gemitir. Bu gn bykl, 1930 ylnda toplam 70.000 Ermeni'den 10.000'inin Anadolu'da, 60.000'inin de stanbul'da yaad

492 NARA 867.4016 Yahudler/1 3 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 24.07.1934. 493 Zafer Toprak, "1934 Trakya Olaylarnda Hkmetin ve CHF' nn Sorumluluu", Toplumsal Tarih, 34 (1996), s. 34-40; Haluk Karabatak, "1934 Trakya Olaylar ve Yahudiler", Tarih ve Toplum 146 (1996), s 43-47; Avner Levi, "1934 Trakya Olaylar ve Trk Milliyetilii", Tarih ve Toplum 151 (1996). 494 NARA 867.4016 Yahudiler/13 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 24.07.1934 495 Bu say Ermeni Patrii tarafndan verilmitir Beyrut'taki Amerikan Konsolosluu gmenlerin saysn 4 000 olarak verir; dier gzlemcilere gre ise Suriye'ye g eden kiilerin says 2.500'dr: NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, istanbul'dan Devlet Departmanna, 24.02 1930.

103

6-7 EYLL OLAYLARI

dnldnde, aka grlebilmektedir.4* Memleketlerini terk eden Ermeniler, Suriye'deki makamlara, Trk yetkilileri tarafndan ge zorlandklarn, deerli eyalarn brakmak mecburiyetinde kaldklarn ve zor durumda olduklarn anlatmlardr.497 Amerikan Konsolosluu'nun yapt detayl aratrma, Trk hkmetinin Ermenilerin Anadolu'dan srlmesi iin zel bir talimat vermediini ortaya koymaktadr. Gerek Anadolu'daki Ermenilerle yakn ilikileri olan stanbul'daki resmi Ermeni temsilcileri, gerekse Amerikan misyonerleri, Ermenilerin srlmesinde resmi bir talimatn etkili olduunu yalanlamlardr. Gregoryen ve Katolik patrikleri, Ermenilerin Suriye yolunda ska hrsz etelerinin saldrlar gibi zorluklara maruz kaldn, fakat Trk makamlarnn herhangi bir uygunsuz muamelesinin sz konusu olmadn ifade etmilerdir.498 Geri, henz 1929-30 yllarnda da Anadolu'nun Trkletirilmesi iin planlar vard; ancak Kemalist hkmet, yabanc lkelerin dikkatini zerine toplamamak iin, dorudan ve dikkat ekici eylemlerden kamyordu. Ermenilerin de, tpk 1934 ylnda Trakya Yahudilerinin yapt gibi, "kendi rzalaryla" memleketlerini terk ettikleri dnlmeliydi. Ermenileri yabanc lkelere g etmeye zorlamak iin, Hristiyan aznlk eitli yntemler kullanlarak bask altna alnmt. Trk hkmetinin gizli ajanlar, Anadolu'daki -zellikle de Diyarbakr ve Harput'taki- Ermenilere, Trkiye'yi terk etmelerinin "kendi karlarna" uygun olacan telkin ediyordu. G etmeleri durumunda mlklerinin kurallara uygun ekilde satlaca ve lkeden sorunsuz biimde ayrlabilecekleri gvencesi verilmiti. 1928-29 yllarnda, Sivas Ermenilerinin ehir snrlar dna kmalar yasakland. Ayn zamanda Sivas'taki alma olanaklar da ellerinden alnnca, ortaya kan ekonomik skntlar birounun lkeden ayrlmak iin resmi makamlardan bizzat izin talep etmesine yol at. zellikle yerel ynetimler dzeyinde, Ermeni aznln mlklerini ellerinden ucuz fiyatlara satn alarak Trk etnistesinin varlna katmak konusunda

496 Bu saylar Ankara'dak Amerikan Konsolosluuna Ermeni Patrii tarafndan verilmitlr. Amerikan misyonerleri ise Trkiye'de 80.000 Ermeni yaadn dnmektedir; buna gre bu kiilerin 20.000' Anadolu'da, 60.000'se istanbul'dadr : NARA 867.404/208, Nr. 946 ABD Bykelilii, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.02.1930. 497 NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.02.1930 498 NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.02.1930.

104

PERDE ARKASI

byk bir ilgi vard.499 Fransz Konsolosluu grevlilerinden Pere Ludovic'in aktardna gre, 1929 yl ortalarnda Sivas'taki hali vakti yerinde Ermenilerin neredeyse tm Sivas' terk etmi, geri kalan Ermenilerin varl da ekonomik anlamda ehrin sakinleri iin olduka snrl olmutur. Bir yandan da, krsal blgelerde yaayan Ermeni iftiler byk ehirlere ya da lkenin orta ve dou yrelerine yerlemeye zorlanyorlard. Gnll olarak gerekletirilmeyen bu i gn, Trk hkmeti iin pek ok "avantaj" vard: Birok durumda, krsal alkanlklar olan Ermeniler yerletikleri ehirlerde geimlerini salayamadklarndan, Suriye'ye g ediyorlard; Ermeniler zerindeki denetim -belirli blgelerde younlatklar iin- kolaylkla salanyordu ve Ermenilerin boaltt topraklar, zellikle Balkanlar'dan gelen yeni Trk yerleimcilerin hizmetine sunulabliyordu.500 skn Kanununun yrrle girmesinden alt ay kadar nce, Anadolu Ermenileri yeni bir g dalgasna daha maruz kaldlar. 1934 yl balarnda, iki ay ierisinde eitli kent ve kylerden stanbul'a srlen toplam 600 Ermeni, buradaki Ermeni kiliselerine, okullara ve Ortaky, Yeniky gibi semtlerdek terk edilmi evlere yerletirildi.501 Ermeniler, stanbul'a getirildikleri trenlere binmek iin, kylerinden tren garlarnda kadar yrmek zorunda braklmlard. Srlmelerinden nceki yllar boyunca, Anadolu'dan gnderililerinin devlete ynlendirildiini gizlemek zere, nce yerel makamlar tarafndan bask altna alndlar. Trk polisi, yerel Mslmanlar Ermenilere kar tahrik etmeye alt; bylece "gvurlar kovanlar, yerli halk olacakt.502 Hkmetin bu denemesi tamamen baarsz oldu. Amerikan Bykelilii'ne gre, bu baarszln nedeni, yerli Trk halkyla Ermeniler arasndaki ilikinin iyi olmasyd. Yahudiler ile Trkler arasndaki ilikiyle kyaslandnda. Ermenilerle Trklerin yaam biimleri birbirine daha ok benziyor, neredeyse tm Ermeniler Trke konuabiliyor ve Trklerle Ermenilerin evlenme oranlar dikkat ekici biimde yksek olabiliyordu.503

499 NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24,02.1930 500 NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24 02.1930 501 NARA 867.4016 Ermeniler/l, ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 02.03 1934. 502 NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.02 1930. 503 NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.02.1930

105

6-7 EYLL OLAYLARI

Bir sonraki aamada hkmet, Balkanlar'dan gelen gmenlerin Ermenilerin evlerine yerletirilecei ve Ermeni mlklerinin bu gmenlere verilebilecei tehdidinde bulundu. Fakat Balkan gmenleri ile Ermeniler arasnda da barl bir iliki geliince, Ermenilere "hemen stanbul'a g etmeleri gerektii" sylendi.504 Devletin mlkiyetlere el koyduuna ilikin ithamlarn engellenmesi iin, mallarn satmalarna izin verildi. Ancak, Ermenilerin mallar in teklif edilen rakamlar o kadar dkt ki, neredeyse satmakla el konulma arasnda bir fark kalmyordu. rnein, yzlerce lira deerindeki bir sr, be liraya satlabilyordu.505 lerleyen yllarda da, iskn politikasnn yannda, kltr ve ekonomi alanndaki Trkletirme tedbirleri srdrld. Gayrimslimlerin 1941 ylnda askere alnmas ve ardndan 1942 ylnda ykseltilen Varlk Vergisi, hkmet elitlerinin gayrimslim vatandalara kar gelitirdii en etkili nlemler olduklar iin, burada daha yakndan incelenmeleri gerekecektir.

Gayrimslimlerin Askerlik Hizmetine Alnmas (1941)

Henz 2. Dnya Sava balamadan nce, Kasm 1939'da, hkmet yeni bir dzenlemeyle Hristiyan ve Yahudi aznlklarn askerlik hizmetleri srasnda silah eitimi almalarn yasaklamt. Bu dzenlemeye gre, bu aznlk gruplarnn mensuplar askere alndklarnda sadece Trk subaylarna yardmc olacaklar ileri yerme getireceklerdi. Belirli bir bedel karlnda, askerlik sresi 18 aydan 6 aya drlebilecekti. Gayrimslimler, askerlik hizmetleri srasnda eitli inaat ilerinde yol yapm, hava alanlarnn geniletilmesi, vb.- ve ordu ii hizmetlerde altrldlar. Uzak mesafeden bakldnda Trk askerlerden ayrt edilebilmeleri in, bir sre zel niformalar dahi giydiler. 1941 yl Mays aynn ilk k haftasnda, stanbul ve Trakya'dak 25-45 ya aras gayrimslim erkeklerin tm, nceden haber verilmeksizin ve yeni bir askeri hizmet gereke gsterilerek caddelerde, iyerlerinde ve okullarda yaplan kimlik kontrollerinin ardndan, toplanarak Davutpaa Klas'na sevk edildi.506

504 NARA 867.4016 Ermeniler/1, ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 02,03.1934 505 NARA 867 4016 Ermeniler/ 1, ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 02.03.1934 506 Rfat Bali, "II, Dnya Sava Yllarnda Trkiye'de Aznlklar-I: ,Yirmi Kur'a ihtiyatlar Olay", Tarih ve Toplum 179 (1998), s. 11-17

106

PERDE ARKASI

Anadolu'daki gayrimslim erkekler, 1941 yaznda, kamplarda toplandlar. Almanya'nn Balkanlar'a saldrmas -1941 Nisan sonunda Bulgaristan, Yugoslavya ve Yunanistan'n igal edilmi olmas- Trkiye'nin 2. Dnya Savana girmesi olasln dourmutu. Adolf Htler'in Trkiye'ye saldrlmayacana dair verdii gvence, Trk hkmetini Almanya ile olas bir sava iin hazrlk yapmaktan alkoymad. Trakya'dak askeri birlikler Anadolu'ya transfer edilirken, Trakya ve stanbul'daki sivil nfusun yerleri deitirildi. Trkiye'nin savaa girme olasl, "Kemalist elifin gayrimslimlere duyduu byk gvensizlii ortaya karmt. stanbul'un igal edilmesi durumunda sivil halkla ilgili dzenlemelerin tartld, 30 Kasm 1940 tarihli CHP grup toplantsnda, milletvekili Kzm Karabekir'in yapt aklama, siyasi nderliin bu konudaki tarihi kukusunu gz nne serer: "Olas bir stanbul igalim hesaba katmak ve ona gre dzenlemeler yapmak zorundayz. Byle bir durumda, Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler ne yapacak? [...} Ayn zamanda kendi saflarmzdan gelebilecek tehlikeleri de dnmeliyiz. Dnnz ki, igal srasnda Yahudiler Marmara Denizi kylarna kaacaklar. Ondan sonra Ermeniler gelecek. Bunlar ok tehlikeli bir organizasyon oluturmu olabilir. ehirdeki Trk unsurunun snrl olup, dier unsurlarn silahlanmas durumunda kacak felaketi dnn. [...] Bir sava durumunu hesaba katarak, tehlikeli unsurlar Anadolu'ya transfer etmeliyiz. Bu unsurlarn terk ettii evleri, zellikle Beyolu'ndakileri, Trklere vermeliyiz. Mektuplardan ve kiisel gzlemlerimizden biliyoruz ki, Trklerin kann emen bu unsurlar en gzel evlerde otururken, Sultan Selim'deki Trkler inaatlarda ve depolarda be-alt ocukla birlikte oturmak zorunda kalyorlar." 507 Klalardan alnan erkekler Haydarpaa Gar'na getirilip, buradan trenlerle Anadolu'nun eitli illerindeki alma kamplarna gtrldler. Salk sorunlarn gereke gstererek ya da memurlara rvet vererek bu ykmllkten kurtulma olana da yoktu. Toplanan gayrimslimler ounlukla yol, bina ve havaalan yapm gibi ilerde altrldlar. Yaplan ilerin zorluu, kamplardaki

507 Rfat Bal, "II. Dnya Sava Yllarnda Trkiye'de Aznlklar-!: ,Yirmi Kur'a ihtiyatlar Olay", Tarih ve Toplum 179 (1998), s. 11-17.

107

6-7 EYLL OLAYLARI

altyap eksiklii ve subaylarn "stanbul'u ve ailelerinizi hayatta bir daha gremeyeceksiniz" gibi ifadelerle uygulad psikolojik bask, bu insanlarn salk durumlarn, zaman zaman bazlarnn lmesine dahi neden olacak ekilde zayflatt.508 Aznlklarn alma kamplarnda toplanmasnn zamanlama olarak Avrupa'dak Yahudilerin soykrma uramasyla ve Alman ordusunun Trkiye'nin bat snrlarna yaklamasyla rtmes, zellikle Yahudilerin, Trk devletinin de kitlesel bir kym planlam olabileceinden korkmalarna sebep olmutu.509 27 Temmuz 1942'de, btn kamplar datld ve kamp sakinlerinin memleketlerine dnmelerine izin verildi. Gayrimslimleri alma kamplarnda toplama kararnda, siyas elitin ulamak istedii iki hedef vard: Birincisi, savaa girilmesi durumunda gayrimslimlerin olas "devlet kart" faaliyetlerini kontrol altna almak, ikincisi ise, zanaat ve ticaret alanndaki iyerlerine Trk etnisitesini yerletirmek suretiyle, Jn Trkler dneminden bu yana srdrlen 'Mslman burjuvazi' oluturma hedefini gerekletirmekti. Varlk Vergisi (1942) Meclis, 11 Kasm 1942'de, 2. Dnya Sava dneminde zellikle gayrimslim orta snftan alnan ve aznlklarn kolektif belleinde bir "facia" olarak iz brakan Varlk Vergisi ile ilgili dzenlemeleri ieren bir yasay kabul etti. Resmi hkmet aklamasna gre, verginin amac, sava koullarndan faydalanarak elde edilen haksz kazanc vergilendirmek ve "toplumda sava koullarnn yaratt ekonomik dezavantajlar eit biimde bltrmek"ti.510 Bu yeni finans kayna ile zellikle, bir savunma durumu iin yaplan yksek harcamalar dengelenecekti. Bylece, devlet btesinde enflasyonu trmandrabilecek bir an kmasna kar nlem alnm oluyordu. Ayrca, servetin vergilendrlmesiyle, dolamdaki para miktar azaltlarak dk enflasyon oranlarna ulalabilecei dnlyor-

508 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s. 414 509 Rfat Bali, " II Dnya Sava Yllarnda Trkiye'de Aznlklar-ll. 'Balat Frnlar' Sylentisi", Tarih ve Toplum 180 (1998), s 11-17. 510 kte. The Tragedy of the Turkish Capital Tax, s 15

108

PERDE ARKAS

du. Son olarak, sava speklatrlerinin sz konusu vergileri dengelemek iin mallarn elden karacaklar, dolaysyla piyasada belirli mallarn ktlnn son bulaca hesaplanyordu Fakat, Varlk Vergisinin ncelikli hedefi Ermeni, Rum ve Yahudilerin ekonomide sahip olduklar nc role son vermekti. CHP'nin kamuoyuna kapal grup toplantsnda, Meclis Bakan kr Saraolu, sz konusu verginin gayri milli olarak alglanan "komprador burjuvazinin" milli bir orta snf adna ihrac iin tasarlanm etkili bir nlem olduunu, aka beyan eder: "Bu yasa ayn zamanda devrimci bir yasadr. ktisadi bamszlmz kazanmak iin bir frsattr. Piyasaya hkim olan yabanclar eleyip, Trk piyasasn Trklerin eline vereceiz." 512 Varlk Vergisi yasa tasarsnn hazrland 1942 ylnn yaz aylar boyunca, gazetelerde gayrimslimleri "hrszlk, karaborsaclk, soygunculuk, vurgunculuk ve ihtikr fiil ve faaliyetleri" ile iliklendiren haberler n plana karld.513 Bu dnem iin karakteristik saylabilecek bir makale, 24 Kasm 1942'de Ulus gazetesinde kan, "Yorg, artk tm isteklerini gerekletiremeyeceksin" balkl yazdr; burada Yorgi'ler, Salamon'lar, Kyriako'lar, Artin'ler, yani tm gayrimslimler, olumsuz ekonomik koullarn sorumlusu olarak gsterilmitir. Kt ekonomik koullarn da tahrik etmesiyle, gayrimslimlere dair eski nyarg ve gvensizlikler basn yoluyla yeniden canlandrlmtr. Bu dnemde kan mizah dergilerindeki gayrimslim kart karikatrlerde "Yahudi prototipi" kullanlyordu. Bu dergilerden biri olan Karikatr Dergisi'nin incelenmesi sonucunda, derginin Nisan-Eyll 1942 arasndaki saylarnda yer alan Yahudi kart karikatrlerin, derginin yaymland tm seneler iinde (1938-1948) en yksek sayya ulat ortaya kmtr.514

511 Cemil Koak, Trkiye 'de Milli ef Donemi, stanbul 1986, s 476 512 Barutu, F A,, Siyas Anlar 1939-1954 '939-1954, stanbul, 1977, s, 263, (alnt Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar) 513 Aktar, Varlk Vergsi ve Trkletirme Politikalar, s 143 514 Laurent Mallet, "Karikatr Dergisinde Yahudilerle ilgili Karikatrler" (1936-1948) Toplumsal Tarih, 34 (1996), s. 26-33,

109

6-7 EYLL OLAYLARI

Yrtlen gayrimslim kart kamusal propagandayla birlikte, vergi dzenlemesiyle ilgili teknik hazrlklar da yaplyordu. Maliye memurlar, hkmetten "sava srasndaki sknt durumu sonucunda elde edilmi servetin vergilendirileceine ve bu durumdan en ok gayrimslimlerin istifade etmi olduuna" dair talimatlar alyordu. Bu yzden, Maliye memurlarnn, zellikle yksek kazanlar elde etmi olanlarn kimliklerini belirlemesi ve hazrlanacak listelerde aznlklarn ayr bir yer almas isteniyordu. Vergi Kanununun etkileyecei Trk nfus, drt blme ayrlmt: a) 1939'dan bu yana ticaret yapan firma ve kiiler b) Komisyoncular ve araclar c) Gayrimenkul sahipleri d) Devlet kurumlar dnda alan memurlar Maliye dairelerindeki mfettiler, vergi mkelleflerinin servetini birka hafta ierisinde tahmin etmekle grevlendirilmiti. Bu amala, Maliye dairelerinin istihbarat birimleriyle, bankalarla, Gizli stihbarat Servisi ve parti yneticileriyle birlikte allyordu; ancak, bu yeterince etkili bir yntem deildi.515 Bu yzden baz mfettilerden, dikkat ekmeden iyerlerinin nnden geerek firmalarn kazancn "tahmin etmeleri" istenmiti. Servet belirlemesinin temelsiz biimde yaplmas, vergi miktarlarnn da keyfi olarak saptanmasna yol amt; Maliye memurlarnn tek bilgi kayna, kendi fantezileriydi. Varlk Vergisinin tasarlanmasnda kendisinin de dorudan katks bulunan, dnemin yksek Maliye memurlarndan kte'ye gre, aadakine benzer diyaloglar kesinlikle bir istisna oluturmuyordu: "Sence hangi kategoriye giriyordur? '500.000 TL kategorisine.' Hayr, bence daha ok 1 milyona girer. 'Nereden biliyorsun?' Sen 500.000 TL kategorisine girdiini nereden biliyorsun? 'yi, o zaman, orta bir kategoride anlaalm.'..."516 Maliye mfettilerinin hazrlad raporlar komisyonlara iletiliyor, komisyonlar, ise vergi miktarnn ne olacana kesin olarak karar veriyordu. Yasann

515 kte, The Tragedy of the Turkish Capital Tax, Londra 1987, s. 32 516 kte, The Tragedy of the Turkish Capital Tax, s 33.

110

PERDE ARKASI

11. maddesi uyarnca, komisyonlarn belirledii vergi tutarlarna itiraz edilemiyordu. Bu komisyonlar tm il ve ilelerde kuruluyor ve Maliye Bakanl'nn yksek dzeyli bir memuruyla, Ticaret Odas ve belediye yelerinden oluturuluyordu. Dikkat ekici olan, stanbul'daki komisyon yelerinin byk bir ounluunun, Jn Trk devriminden bu yana ekonomik hayatn Trkletirilmesi srecinde aktif olarak yer almalaryd. Komisyon yesi Mithat Nemli, 1923 ylnda stanbul'daki Ticaret Odas'nn Trkletirilmesi iin baarl bir kampanya yrtm, sonrasnda, 1926-1930 yllar arasnda Ticaret Odas bakanl yapmt. Dier yeler Bican Bacolu, Tevfik Amca ve Feitt Hamal, Jn Trk dneminde Mslman ticaret birliklerinin kurulmasnda byk rol oynamlard.517 Bu kiiler, Jn Trk dneminden beri aznlk kart tedbirlerin gelitirilmesine katlm, komisyonun Varlk Vergisini koyma almalarnda da bu politikay srdrmlerdir. Maliye memuru Faik kte, anlarnda somut bir rnee deinir: "Kadky'den Asador'un verecei vergi, Ermeni milliyeti Tanak Partisinin ba olduu gerekesiyle, ittihat ve Terakki Partisinin eski yeleri tarafndan drt katna karld. Bezmenler "dnme"
518

grubuna mensup olduundan, neredeyse

1 milyon TL'den fazla vergi demeleri gerekiyordu."519 Komisyon yeleri, Maliye mfettilerinin hazrlad raporlar bir ay ierisinde (Kasm-Aralk 1942) inceleyip, ou durumda, zaten keyfi olarak belirlenmi olan vergi miktarlarn daha da ykseltmiti. Vergi mkellefleri, Mslman ve gayrimslim olarak ayrlmaktayd. Gayrimslim kategorisine iki alt grup daha eklenmiti: "dnmeler ve yabanclar". "Dnme'lerin, Mslmanlarn dediinin iki katn demesi gerekiyordu. Gayrimslimler ise Mslmanlarn dedii miktarn on katn deyeceklerdi. "Dnme'lerin vergilendirilmesi, basndaki "dnme" kart kampanyasyla i ieyd. Din deitirip Mslman olan Yahudiler, "Trk olduklar aldatmacasyla her iki dnyann nimetlerinden yararlandklar iin Yahudilerden beter olduklar" gerekesiyle, basnn iddetli sald -

517 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s 166 51 8 Sabetay Hareketi mensuplar. 1 7. yzylda Islam kabul eden ve Trklemi olarak kabul edilen Yahudiler. Hem Osmanl, hem de Cumhuriyet dneminin entelektel ve siyas hayatna byk katkda bulunmulardr. 519 kte, The Tragedy of the Turkish Capital Tax, s. 47

111

6-7 EYLL OLAYLARI

rlarna maruz kalyordu.520 kte'nin raporlarna gre, aile arivleri inceleniyor, bylece hangi Yahudi ailelerin slama getii belirleniyor ve vergi mkelleflerinin listesi ona gre hazrlanyordu. En yksek vergi miktarlar " byk il"e yklenmiti: Maliye Bakanl stanbul'dan toplanacak vergi miktarn 344.000.000 TL olarak belirlerken, zmir iin belirlenen rakam 27.000.000 TL, Ankara iin belirlenen rakam ise 16.000.000 TL idi. stanbul'da, 349.483.419 TL vergi demesi beklenen 62.575 vergi mkellefi tespit edilmiti. Bu mkelleflerin yzde 87'si gayrimslim ve sadece yzde 7'si Mslmandr. Geri kalan yzde 6lk oran, arlkl olarak iinde gayrimslim ve yabanclarn bulunduu kark bir gruba aittir. Servetlerinin ok byk olduu kabul edildii iin "fevkalade mkellefler" olarak adlandrlan ve tm mkelleflerin yzde 4'n oluturan gayrimslimler, zel bir vergi diliminde yer almtr. Bu gruba, stanbul'da toplanan vergi gelirlerinin yzde 54'n karlama zorunluluu getirilmitir.521 Komisyonlar, 18 Aralk 1942'de nihai vergileri listeler halinde Maliye dairelerinde yaynladlar. Varlk Vergisi, Vergi Kanununun 12. maddesi gerei, on be gn ierisinde Hazine'ye denmek zorundayd. Vergi miktarlarna, bir haftalk gecikmelerde yzde 1, iki haftalk gecikmelerde vaizde 2 orannda faiz ekleniyordu.522 Vergi toplama sreci youn bir basn kampanyasyla desteklenmekteydi. Yasa tasarsnn kabulnden nce, stanbul'daki gazetelerin yaz kurulu bakanlar Ankara'ya davet edilmi, burada Meclis Bakan Saraolu, kendilerine Varlk Vergisi ile ilgili bilgi vermi ve desteklerini istemiti. Bunun zerine gazeteciler, bu vergiden, sava speklatrlerine ve karaborsaclara ynelik bir ceza olarak bahsettiler; ancak, dini ya da etnik konulara deinmediler. Fakat daha sonra, verginin toplanma evresinde, aznlklarla ilgili ayrmc haberlerin says bir hayli artt.523 Gayrimslimlerin demesi gereken vergi, hibir ekilde, aklanan kazan miktarlar ya da vergi mkelleflerinin deme gleriyle orantl deildi. Firmala-

520 521 522 523

PRO FO 371/3376/R8573, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12 12.1942. Okte, The Tragedy of the Turkish Capital Tax, s. 48. Rdvan Akar, Varlk Vergisi, Tek Parti Rejiminde Aznlk Kart Politika rnei, stanbul 1992 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s. 187

112

PERDE ARKASI

rn demesi gereken vergi miktar, nominal sermayelerinin 4 ya da 7 katn buluyordu. Gayrimenkul sahiplerinin deyecekleri vergi, tapu sicilinde kaytl olan toplam deeri ayordu. stanbul'daki bir ngiliz yatrmcnn ngiliz Dileri Ba-kanl'na yazd bir rapor, gayrimslimlere yklenen bor yknn devasa boyutunu bir kez daha gz nne serer: Raporda 100 byk irket analiz edilmi ve Ermeni firmalarn sermayelerinin yzde 232'sini, Yahudilerin yzde 184'n, Rumlarn yzde 159'unu, Mslman Trklerin ise yzde 4.9'unu vergi tutar olarak demesi gerektii belirlenmitir.524 Fakat bu olaanst byk vergi tutarlar yalnzca byk gayrimslim firmalar deil, kk iletme sahibi gayrimslimleri de etkilemiti; esnaflar da ayn biimde yksek vergilerin maduruydu. stanbul'daki ngiliz Kadnlar Derne'nden 23 Aralk 1942'de ngiliz Dileri Bakanl'na gnderilen bir mektup, zellikle vergilerin memurlar arasndaki eitsiz paylamn n plana karr. Mektubun ierii, dk gelirli kiilerden alnan haksz vergilere younlamtr. Buna gre, "His Master's Voice" firmasnn alanlar 500 TL tutarnda vergi demek zorundayken, Mslman alanlarn gelirleri hi vergilendirilmemiti. skdar'daki Amerikan Kz Lisesi'nde alan be kadndan, Ermeni olana, maa 100 TL olmasna ramen 750 TL; Rum olana ise maa 28 TL iken 500 TL tutarnda vergi ykmll getirilmiti. Okulun Mslman olan ve ayn ekilde 28 TL maa alan dier alanlar, vergiden muaf tutulmutu. Gayrimslim alanlardan asgari 500 TL vergi alnmas yaygn bir uygulamayd. Gayrimslim aznlklara yklenen vergi, pek ok durumda o denli yksekti ki, ilgili kiilerin tm servetlerini elden karmalar halinde dahi bu vergileri deyebilmeleri mmkn deildi: "Varlk Vergisi konulduunda 31 yandaydm ve odun ticareti yapyordum. denecek vergi 150.000 lira idi. Dnn, o zamanlar bir kamyon dolusu odun 25 lira. Btn malm da satm olsam, bu mebla deyemezdim; bu arada aslnda denmesi gereken rakam bunun iki katym, ancak komisyondaki arkadalar yarya drtmler.'525

524 PRO FO 371/ 37402 R 2809, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 03 03.1943. 525 Parseh Gevrekyan ile mlakat, Akar, Varlk Vergisi, Tek Parti Rejiminde Aznlk Kart Politika rnei, s. 106

113

6-7 EYLL OLAYLAR

iki haftalk mhlet aldnda, deme yapamayacak durumda olan kiilerin iyeri ve evlerinde bulunan eyalar haczediliyor ve ak artrmayla satlyordu. Ak artrmaya karlacak eyalarn says o kadar oktu ki, stanbul'da yeni mzayede salonu almak zorunda kalnmt. Basn, hacizlerden ve eyalarn satla karlmasndan btn "aalayc" detaylaryla bahsediyordu; ama, vergi mkellefi olup payna den vergiyi henz demeyenler zerinde bask oluturmakt. Varlk Vergisi Kanununa gre, devletin, ayn binada oturmalar durumunda vergi mkellefinin yakn akrabalarnn mallarn dahi haczetme yetkisi vard. 1943 ubatndan itibaren zellikle gayrimslimler ev, bina, bro, atlye ve arsalarn elden karmaya baladlar. Sattan elde edilen gelirin geciktirilmeden vergi borlarna saylmas iin, satlar Maliye memurlarnn gzetiminde yaplyordu. Baz durumlarda alc, nce satcnn vergi borcunu dyor, ardndan sz konusu mlk kendi zerine geiriliyordu. Sadece 1943 ylnn ilk 6 aynda, stanbul'un alt semtinde toplam 2.742 gayrimenkuln sat gerekletirilmiti.526 Geri bu satlarn sadece yzde 16's dorudan Varlk Vergisi ile balantldr, ama sata karlan dier mallara kyasla, kesinlikle daha deerli olan ksmn oluturur. Vergi borlar nedeniyle satlan mlklerin ortalama deeri 25.177 TL iken, satlan dier mallarn ortalamas sadece 5.001 TL'dir.527 Satlar etnisiteye gre snflandrldnda, ortaya yle bir tablo kmaktadr: Satlan gayrimenkullerin yzde 39'u Yahudiler, yzde 29'u Ermeniler, yzde 12'si Rumlar, yzde 10'u sahibi gayrimslim olan firmalar, yzde 5'i yabanclar, yzde 2,3' dier aznlklar, yzde 0,9'u ise Mslmanlar tarafndan elden karlmtr. Gzden karlmamas gereken bir nokta, Mslman grubun ierisinde "dnme"lerin de yer alyor olmasdr. Sata karlan ve byk oranda stanbul'daki en deerli binalardan olan bu gayrimenkuller, yzde 67,7 orannda Mslman Trkler ve yzde 30 orannda da devlet ya da devlet kontrolnde olan Smerbank, Toprak Mahsulleri Ofisi gibi KT'ler, milli bankalar (

526 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s 202. Burada sz konusu olan semtler, Beyolu-ili, Eminn, Fatih, Kadky ve Adalar'dr. 527 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s. 202.

114

PERDE ARKASI

Bankas), milli sigorta irketleri ve stanbul Belediyesi tarafndan satn alnmtr.528 Bylelikle, ynetici elitin vergi uygulamasyla hedefledii, Mslman nfusun lehine gerekleecek bir servet transferi, bu sat biimlerinin de katksyla baarlmtr. zellikle basn, bu sat ilemlerini baarl milliletirme projeleri olarak kutluyordu. Iinde ''His Master's Voce" plak irketnink bata olmak zere eitli ofislerin bulunduu Vahram Geseryan'a ait binann satnn haberi, Cumhuriyet gazetesinde yle verilmitir: "Beyolu'ndaki Sahibinin Sesi binasnn Smerbank tarafndan satn alnarak, Yerli Mallar Pazarlar Beyolu ubesine tahsis olunduunu memnuniyetle yazmtk. Bu suretle gzel bir bina daha 'milliletirilmi' [Aktar'n vurgusu (y.n.)] olmaktadr." 529 Yasa, vergisini bir ay geciktiren kiilerin, vergi ykmllklerinin karln fiziki almayla demeleri iin bir alma kampna gtrlmelerini ngrmt. Bu kiilere gnde 2 lira verilecek, bunun 1 lirasyla vergilerini deyeceklerdi. Vergi borlarnn yksek oluu, "mebbet tutukluluk hali" anlamna gelebiliyordu; baz mkelleflerin, borlarn slebilmek iin kampta 250 yl geirmeleri gerekecei hesaplanmt.530Ancak, alma kamplar daha ziyade vergi mkelleflerinin "korkutulmasna" yaryordu. 27 Ocak f 943'te, 32 kiiden oluan ilk grup, Erzurum yaknlarndaki Akale'ye gnderildi. ubat-eyll arasndaki aylar boyunca 1.869 kii, ikamet ettikleri yerlerden polis tarafndan alnarak nce Sirkeci'deki bir kampa yerletirilip, ardndan lkenin dousuna gnderildiler. ngiliz Bakonsolosluu'nun bir mensubu, konsolosluun avukatn gtrld Sirkeci'deki kampta ziyaret ettikten sonra, gzlemlerini yle anlatr: "Kapda polis vard. Oda yaklak 13,5 metre boyunda ve 7,5 metre enindeydi. insanlar kendi getirdikleri battaniye ve rtler zerinde uyuyordu. Yatak yoktu.

528 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s. 204. 529 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s 205. 530 kte, The Tragedy of the Turksh Capital Tax, s. 68f.

115

6-7 EYLL OLAYLARI

Odada soba dnda, tek bir mobilya paras dahi yoktu. Kadnlar ve ocuklar yiyecek paketi getirmeye gelmilerdi. Vedalatar ve aladlar. Avukatmz Bay Eskinazi ile konutum. 55 yanda. Bana, gzaltna alndnda cebinde 11 lira olduunu, ama polisin 10 lirasna el koyduunu ve cebinde sadece 1 lira kaldn anlatt."531 Henz Dou Anadolu'ya nakledilmeden nce, kt yaam koullarnn hkm srd bir kampta kalmann gayrimslimleri korkutaca ve her vergi mkellefini "olayn ciddiyeti" ile yz yze getirecei dnlyordu. Buna uygun olarak, basn da srekli Akale'ye sevk edilenlerin isimlerinin, vergi borlarnn ve halihazrda denmi vergi miktarlarnn yer ald listeler yaynlyordu. Gerekten de, 1.869 kiiden 636's, ya Srkeci'dek kampta ya da daha sonra alma kamplarnda "vergi borlarn" demitir. Toplam 1.229 kii Akale'deki alma kamplarna nakledilmitir. Vergi kanunu, 55 ya zerindeki kiilerin fiilen almalar konusunda istisnalar yaplmasna olanak tanm olsa da, kamplarda 75-80 yandaki kiiler de bulunmutur. Beslenme ve hijyen koullarnn kt olmas kadar, gerekli tbbi malzeme ve ilalarn bulunmay da, toplam 21 kiinin lmne sebebiyet vermitir.532 Srkeci'de ve alma kamplarnda tutulanlar yalnzca gayrimslimlerden oluuyordu; tevkif cezas Mslmanlara uygulanmamt. 8 Austos 1943'te, Dou Anadolu'daki alma kamplarnda bulunan 900 kii yk katarlaryla Eskiehr-Sivrhisar'daki yeni bir kampa nakledildi. Kamplara sevk edilenler, genellikle yol yapmnda altrldlar. Gayrimslim aznlklar, sadece Varlk Vergisi nedeniyle Trk hkmetine deil, Ankara'y gcendirmekten ekinerek Vergi Kanununun uygulanmasna kar kmayan byk d glerin ilgisizliine de krgndlar. Ayrca, sava koullar Bat'nn etkin bir mdahalede bulunmasn engellemiti. rnein, Yunan hkmeti Alman igali nedeniyle srgndeydi; bu da stanbul'daki Rumlar adna nfuzunu kullanmasn gletirmiti. Varlk Vergisinin konmas Lozan Antlamasnda kararlatrlm olan aznlk haklarnn ihlal edilmesi anlamna gelse" de, antlamann taraf olan tek bir batl lke dahi Trk hkmetinin ay-

531 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s 199. 532 Bal, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri. Bir Trkletirme Serveni 1923-1945, s 455

116

PERDE ARKASI

rmc uygulamalarn protesto etmemitir. ngilizlere gre "Lozan Antlamasyla dorudan bir iliki kurmak, sadece Trkleri yaralar ve daha da inat hale getirirdi."11'' Ayn raporda, batl glerin gayrimslim aznlk adna taraf olmak konusundaki isteksizlikleri u ekilde gerekelendriliyordu: "Vergi, muhtemelen Lozan Antlamas imzalandndan bu yana aznlklarla ilgili hkmleri ineyen en ciddi uygulamadr; ancak her halkrda 1930'lardan beri bu hkmlerin geerliliini yitirmi olduunu kabul ettiimiz, bir gerektir. Gl bir mttefik hareket, kukusuz Trklerin gznde kapitlasyonlara edeer bir egemenlik yitimi anlamna gelecektir. " 531 Eyll 1943'de, yaz aylarn Trkiye'de geirmi olan New York Times'in yaymcs Cyprus L. Sulzberger, Varlk Vergisi hakknda bir dizi eletirel makale yaymlad. Yazlarnda zellikle, Varlk Vergisi yardmyla aznlklarn Trk ekonomisindeki yerlerinin zayflatlmaya alldna dikkat ekiyordu. "Mttefik"lerin basnnda Varlk Vergisi ile ilgili ayrntl bir haber ilk defa yer almaktayd.535 Amerikan basnnn eletirel tutumundan huzursuz olan Trk Dileri Bakan Numan Menemenciolu, Ankara'daki Amerikan bykelisine protestosunu iletti. Gazeteci Sulzberger'in haberlerinin Trk hkmeti zerinde byk etkisi olduu dnlmektedir. Meclis, 17 Eyll 1943 gn, yani makalelerin New York Times'ta yaymlanndan drt gn sonra, zel kurulularda alanlarn ve seyyar satclarn vergi borlarn silme karar ald. Sz konusu grupta yer alan kiilerden sadece stanbul'da olanlarn says 26.404't. Aralk 1943'te alma kamplarnda tutulan herkes serbest brakld. 15 Mart 1944'te karlan bir yasayla, Varlk Vergisi alnmasna son verildi. Bu tarihe dek denmemi olan vergi borlar da, bu tarihten sonra devlet tarafndan tahsil edilmeye allmad. Verginin kaldrlmasna kadar geen srede 315.000.000 TL tahsil edilmi, bu tutarn 280.000.000 TL's gayrimslimler tarafndan denmiti. 536

533 PRO FO 371/37401/R1552, Ankara Bykelilii Raporu, 27.02.1943 534 PRO FO 371/37401/R1552, Ankara Bykelilii Raporu, 27,02,1943 535 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s. 151. 536 kte, The Tragedy of the Turkish Capital Tax, s. 88

117

6-7 EYLL OLAYLARI

Devletin dier ayrmc dzenlemeleriyle kyaslandnda Varlk Vergisi, aznlklarn Trk devletine ynelik gvenini byk oranda sarsmt. Bylece Cumhuriyetin kurulmasyla gayrimslimlerin eit muamele gren vatandalar olarak kabul edilebilecei umudu, byk lde azalm oluyordu. Bu uygulamay, aznlklarn byk g dalgas izleyecekti. zellikle srail devletinin kurulmasn izleyen iki yl boyunca (1948-49) yaklak 30.000 Yahudi, israil'e g etti.
537

Ancak, yurtdna g sadece srail'e gidenlerle snrl kal-

mad. Dinlerine gre snflandrlm Trk vatandalarnn 1927-55 yllar arasndaki saysal dalmn gsteren tablo, Hristiyan ve Yahudi nfusundaki ciddi d gstermektedir:
TABLO 8: TRKYE'DE NFUSUN DN GRUPLARA GRE DAILIMI 1927-1955 1927 Mslmanlar Katolikler Ortodokslar Protestanlar Gregoryenler Yahudiler Dier Gayrimslimlerin toplam Gayrimslimlerin nfusa oran (yzde) 2.78 1.98 1.56 1.08 13.269.936 39.511 109.905 6.658 1935_ 15.838.763 21.950 125.046 8.486 44.526 78.730 0.402 309.140 1945 18.497.801 21.950 103.839 5123 60.260 76.965 24.146 292.373
538

1955 23.804.048 21.784 86.655 8.952 60.071 45.995 37.258 260.715

6.658 6.658 378.664

okpartili Sisteme Geiten Sonra Gayrimslimlerin Durumu

2. Dnya Savann sonu, siyas ve toplumsal anlamda bir dnm noktas oldu. 23 ubat 1945'te, tilaf Devletlerinin sava kaybedeceinin kesinlemesiyle, Trk hkmeti Almanya ve Japonya'ya sava ilan etti. Trkiye bu kararla,

537 Rfat Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya, Bir Toplu Gn yks, (1946-1949), istanbul, 2003, s. 528. 538 Devlet statistik Enstits istatistik Yll, 1959.

118

PERDE ARKASI

Mttefiklerin 25 Nisan 1945'te San Francisco'da yapaca konferansa Birlemi Milletler Cemiyeti'nin kurucu yelerinden biri olarak katlabilecekti ve oluacak yeni dnya dzeninde bundan byle batl demokrasilerin yannda yer almay tercih ediyordu. 18 Temmuz 1945'te Demokrat Parti'nin kurulmasyla, yllardr sren tek parti ynetimi yerini okpartili sisteme brakt. Trkiye'nin demokratiklemesiyle, Trk hkmetinin aznlk politikalarnn da liberalleecei bekleniyordu. Gerekten de bu yeni siyasi dnemde, aznlklara ynelik belirli ayrmc uygulamalar nemli lde azaltld. rnein, 1946'dan itibaren, niversite mezunu olan gayrimslimler askerlik hizmetlerini yedek subay olarak da yapabileceklerdi. Geri, hava savunmas ve radar kontrol gibi alanlara girmeleri hl yasakt, ama 1949'dan sonra buna da izin verildi. Hahambalk, ileri Bakanl tarafndan resmi bir kurum olarak tannd. Bu yasal zemin, Hahambalk'n mlk edinmesine olanak tanyordu. Aznlk okullarnda da baz snrlayc dzenlemelere son verildi. 1948'te, Yahudi okullarnda Yahudi din ve tarihi eitimi verilebilyordu. 1937'den beri sregelen, aznlk okullarnn ileri Bakanl'ndan bir memur tarafndan denetlenmesini art koan dzenlemeye 1949 ylnda son verildi. Basn, aznlklarn Trkletirilmesinin "baarszla" uramasyla belirgin biimde daha az ilgileniyordu.538 okpartili rejimin ilk yllarnda, CHP yelerinin resmi nutuklarnda da aznlklara kar artk demokratik bir tavr vurgulanmaktayd. CHP'nin gayri resmi yayn organ Ulus'ta, Falih Rfk Atay, parti ynetiminin yeni tutumunu yle aklad: "Sadece tm aznlklar Trk vatanda olarak tanmakla kalmyor, onlara, bilin ve kltrde bir ayrm yapmakszn, tpk bizim gibi Trk olma hakkn da tanyoruz. Kendi dil ve kltrlerini korumalarna ve 'aznlk-vatandalar' saylmalarna bir itirazmz yok." 540

539 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya, Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s. 51 540 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Alya, Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s, 46

119

6-7 EYLL OLAYLARI

stanbul niversitesi konferans salonu'nun 28 Mart 1947'de yaplan alnda konuan Babakan Recep Peker de, baka bir dine ya da rka mensup vatandalar, sadece yasalar ve resmi brokratik sreler erevesinde Trk olarak kabul etmenin yetersizliine dikkat ekti. zel yaamda da itenlikle bir arada olmak gerekliydi. Resmi CHP politikasnda aznlklara ynelik bu tutum deiiklii, ncelikle Trk hkmetinin komnizm-kapitalzm kutuplamasna dayal yeni dnya dzeninde batl demokratik lkelerin yannda yer alma arzusuyla aklanabilir. Bu yeni dnemde CHP liderlii, faist rejimlerin rk politikalarn eletiriyor ve Trk kimlik politikasn bu ideolojilerden farkl tutmaya zen gsteriyordu. CHP'nin politika deiikliinin ardnda yatan bir baka sebep de, DP ile yapt oy mcadelesinde aranabilir. okpartli sisteme geile birlikte, aznlklar da sempatisi kazanlmas gereken potansiyel semenler haline gelmiti. stanbul'daki semenlerin neredeyse te birini gayrimslimler' oluturuyordu.541 21 Temmuz 1946'dak genel seimlerden nce CHP stanbul Tekilat bakan, aznlk basnnn gazetecilerini arlam ve onlara CHP'nin milliyetilik anlaynn dine ya da rka dayal bir ayrtrmaya izin vermediine dair gvence vermiti. Cumhuriyet tarihinde ilk kez, zmir valisi kentin Yahudi cemaatini ziyaret etmi, sorunlarn ve isteklerini dile getirmelerini rica etmiti. Ankara valisi ise "Pessah Kutlamalar" erevesinde, bir sinagogu ziyaret etmiti.542 Hatta Yunan Patrii, Rum cemaatinin etkinliklerine dorudan katlablmiti. Halbuki daha ncesinde, Lozan Antlamas gerei, Rum cemaatnn ynetimi kesin biimde Patrikhane'den ayrlm bulunmaktayd. Cemaatlerin ynetimini tamamen, dini sfat olmayan temsilciler stlenmiti; Patrikhane'nin cemaatlerin iilerine mdahale etmesi, hkmet tarafndan kesinlikle onaylanmamaktayd. Bu kez ise, Rum cemaati ilk defa ruhani bir temsilciyi seebiliyordu.543 Rum Patrigi'ne ayrca, bir basn brosu kurma ve ikinci bir dini gazete karma izni verilmiti.544 Yunan vatanda olan iki bapiskopos, Trk va-

541 PRO FO 371/101893, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 03.06,1952 542 Bal, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Alya, Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s, 46 543 A:exandrs, The Greek Mmorlty of stanbul and Greek-Turklsh Relatons (1918-1974), s, 248. 544 Apostolos Andreas gazetesine Orthodoksia eklendi.

120

PERDE R<AS

tandalna geerek Patrkhane'deki grevlerine balayabileceklerdi"

545

Ayrca, Rum

cemaatinin karmak mlkiyet sorunlar da zlmt. Balkl Vakf'nn serveti, Nisan 1949'da Patrikhane'nin mlk olarak kabul edildi. Bir ay sonra karlan bir yasayla, aznlk cemaatlerinin mlklerinin idaresi, yine seilmi temsilcilere verildi. Aznlk kurumlarnn demekle ykml olduu "Mukataa Vergisi" 546 kaldrld.547 CHP ynetimi, aznlk cemaatlerine, partinin meclis seimlerinde gayrimslimlerin de aday olmasn arzuladn aklad ve cemaatlerden isim nermelerini istedi. CHP, 1935'te Rum cemaatinden iki, Ermeni ve Yahudi cemaatlerinden de birer kiiyi, bamsz milletvekili olarak Mecls'e tamt.548 1946 ylnda Ermeni cemaatinden Ber Trker, Yahudi cemaatinden Avram Galanti ve Rum cemaatinden Kaludi Laskari ile Dr. Kukulis, CHP listesinden stanbul aday oldular. Ne var ki, gayrimslimlerin oylarna talip olmak iin giriilen tm abalara karn, 1946 seimlerinde neredeyse tm gayrimslim semenler oylarn Demokrat Part'ye verdiler. Ancak, DP'nin ynetici sekinleri de gayrimslimlerin oylarn almak iin aba sarf etmilerdi. Sonu olarak, Yahudi cemaatinden Salamon Adato ve Rum cemaatinden Vasl Konos, DP'nin stanbul milletvekilleri olarak Mecls'e girdiler.549 DP, seim kampanyas srasnda zellikle Varlk Vergisini eletirmi; hatta iktidara gelmesi durumunda, denen vergi tutarlarnn iade edilecei szn vermiti. Ancak bu teebbs ne siyasi arenada ne de kamuoyunda kabul grd. DP milletvekili Salamon Adato'nun Varlk Vergisine ilikin olarak Mecls'te yapt konumalar, CHP ve basn tarafndan keskin biimde eletirildi.550 Aslnda, Demokrat Parti yelerinin. Varlk Vergisi madurlarnn zararlarn telafi etmek iin ciddi bir abas da yoktu. Yabanc gzlemcilerin bu konudaki yorumu, geree daha yakn grnmektedir:

545 Jacob Tsanavaris, 1949 ve Amilianos Zaharaopoulos, 1951 546 Belediyenin, inaat alan ya da baheye dntrlen toprak iin ald vergi. 547 Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turksh Relations (1918.1974), s. 248 548 Rum milletvekilleri Nikolas Taptas ve Eftiminte istamat Zihni Ozdamar, Ermeni milletvekili Bankier Kerestecyan ve Yahudi milletvekili Dr. Abraham Marmaral 549 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Alya, Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s. 55. 550 Rfat Bali, "ok Partili Demokrasi Dneminde Varlk Vergisi zerine Tartmalar", Tarih ve Toplum, 165 (1997), s 47-59.

121

6-7 EYLL OLAYLARI

"DP'nin Varlk Vergisini geri deyeceine ya da aznlklara ynelik gizli ayrmcl ortadan kaldracana inanmak, saflk olur. DP de milliyeti bir parti." 551 DP'nin 1950 ylndaki seim zaferine kadar, zellikle -sonra cumhurbakan olacak olan- Celal Bayar, Varlk Vergisiyle ilgili eletirilerini ve verginin geri denmesiyle ilgili tartmalar, gayrimslimlerin oylarn garantilemek iin srdrmtr. Neticede, Vakit gazetesi yazarlarndan birinin de syledii gibi; DP'nin kurucu yeleri olan Adnan Menderes, Emin Sazak, Refik Koraltan, Fuat Kprl ve Yusuf Kemal Tengirenk, 1942 ylnda Varlk Vergisinin Mecls'te tartld sralarda CHP mlletvekliydler ve verginin konmas ynnde olumlu oy kullanmlard.552 Fakat CHP'nin 1946'dan beri izledii, grnrde liberal aznlk politikas da, aslnda sadece d politika ve parti taktikleri gzetilerek belirlenmiti. Nitekim, 1946 ylnda CHP'nin ynetici elitlerinin gayrimslimleri Trk vatanda olarak kabul etmediklerini aka gsteren ve devletin, nfusun bu blmn nihai olarak kovma stratejilerini ieren gizli bir bilirkii raporu bulunmaktadr. Raporda Trk milliyetilii dil, kltr ve lk birlii olarak tanmlanm, ayn zamanda, gayrimslimlerin kendilerini bu ilkelerden hibirine bal hissetmedikleri, bu nedenle de cemaat yaamlarn Trk kltryle btnleme amac tamadan srdrdkleri vurgulanmtr. Gayrimslimlerin bu davran biimi, Osmanl mparatorluumun ne kuruluuna, ne gelimesine, ne de savunulmasna katkda bulunduklarndan, Trklerle tarihsel bir balarnn olmayna dayandrlmtr. Rumlar gibi kendi devletlerini ortaya koymak durumunda olan aznlklar, Trk devletine sadakat gstermek yerine, kendi ulus-devletleriyle iliki kurmay tercih etmilerdi. Hkmetin btnlemeye dnk tm tedbirleri baarsz olmutu. Gayrimslim aznlklar, Trklere hibir yaknlama gstermiyorlard ve ksmen de olsa halen ihanet edebilirlerdi. Bu gruplarn Trklerle birlikte, parti ilkesi olan dil, kltr ve lk birliini gerekletireceklerini beklemek, bu rapora gre "imknsz istemek" ti.1"

551 American Jewish Chronc raporu, (alnt) Bal, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya, Bir Toplu Gn yks (19461949), s. 74. 552 Bal, "ok Partili Demokrasi Dneminde Varlk Vergisi zerine Tartmalar", Tarih ve Toplum, 165 (1997), s. 47-59. 553 CHP 9. Bro nun Aznlk Raporu, Ankara, 1946 (yaklak tarih), Rdvan Akar "Bir Brokratn Kehaneti. Ya da Bir Resmf Metinden Planl Trkletirme Dnemi", Birikim 1 10/1998, s. 68-75

122

PERDE ARKASI

Dolaysyla, "problem" ancak gayrimslimlerin yurtdna g etmesiyle zlebilirdi. Rapora gre, gayrimslimlerin yzde 90' stanbul'da yaamakta ve "acil bir sorun" oluturmaktaydlar. Ancak, bu sorunun zmne geilmeden nce, Anadolu'nun geri kalan ksm gayrimslimlerden arndrlmalyd. Nfus mbadelesi sonucu, Anadolu'da yaayan Rum kalmamt. Anadolu'daki Ermeni sorunu da 1915'teki tehcir sayesinde halledilmi grnyordu. Ancak, geride kalan Anadolu Ermenilerinin says artma eiliminde olduundan, bunlarn ncelikle stanbul'a tanmas gerekiyordu. stanbul'da ise gayrimslimlerin yurtdna kmalar iin her trl kolaylk salanmal, buradaki ekonomik ve finansal kaynaklara eriimleri engellenmeli, rnein devlet iletmelerinde istihdam edilmelerinden kanlmalyd. Rapora gre, asl sorunu stanbul'daki Rum aznlk oluturmaktayd:
"istanbul'da, zellikle Rumlara kar ciddi tedbirler almalyz- Bu anlamda, anlnda sylenecek tek bir cmle var: istanbul'un fethinin 500. yldnmne kadar, bu ehirde bir tek Rum bile kalmamaldr." 554

Aslnda Ermeni, Rum ve Yahudiler toplam nfus ierisinde kk bir oran tekil ediyorlard; ancak, ekonomideki stnlkleri grmezlikten gelinemezdi. zellikle ithalat-ihracat irketleri ve sanayi tesislerinin byk bir ksm, dorudan ya da dolayl olarak gayrimslimlerin elindeydi. Bu nedenle devlet, Anayasa'da yer alan "devletilik ilkesi"ne dayanarak, ithalat ve ihracat ilerini devralmak, gayrimslimlerin sanayi ortaklklarnda yer almalar snrlandrlmalyd. Bu bilirkii raporuna dayanarak darya kar aznlk politikasnda daha liberal bir tutum izlenmekle beraber, bu gruplara ynelik ayrmclklar resmi olmayan talimatlar zerinden srdrld. Bylece, Marshall Plan (1948-1949) erevesinde byk oranda yabanc sermaye ile iletilen otoyol, liman ve havaalan inaat firmalaryla ilgili bakanlklara ve devlet iletmelerine gizli bir mektup yazlarak, Trk personel almnda gayrimslimlerin ve Trkiye'de ikamet et-

554 CHP 9. Bro'nun Aznlk Raporu, Ankara, 1946 (yaklak tarih), Rdvan Akar "Bir Brokratn Kehaneti -Ya da Bir Resmi Metinden Planl Trkletirme Dnemi", Birikim 1 10/1998, s, 68-75

123

6-7 EYLL OLAYLAR]

meyen yabanclarn tercih edilmemesi "rica" edildi. Trk Hava Yollar'nn teknik personel iin verdii bir i ilannda, bavuru iin gerekli koullardan biri de Mslman olmakt.555 Aralk 1945'te, Sovyetler Birlii, Trkiye'deki Ermenileri de Sovyet Ermenistan'na kabul etmeye hazr olduunu aklad. Hem Ermeni cemaati ierisinde 1946 ylnn sonuna kadar sren, Ermenilerin Sovyetler Birlii'ne olas g ile ilgili tartmalar, hem de hkmetin tutumu, aznlklar eit deerde vatandalar olarak kabul etmeyen devlet politikasnn devamllna iaret eder. ABD'de, kendisini Ermeni Ulusal Komitesi olarak tanmlayan bir grup, henz 14 Mays 1945'te, Birlemi Milletler Cemiyeti'nin San Francisco Konferans iin bir muhtra hazrlamt. Muhtrada, Trkiye'deki Ermenilerin Sovyet Ermenistan'na transferi talep ediliyordu; bylece Ermenilerin "Trkler tarafndan kklerinin kaznmas" engellenecekti.556 Trkiye'deki Ermeni basn ile Patrikhane gibi resmi temsilciler muhtray knadlar. Ermeni gazetesi sz konusu talebi yle deerlendirdi: "Amerika'daki Ermeni Ulusal Komitesinin San Francisco Konjerans'na sunduu aptalca muhtradan byk bir aknlkla haberdar olduk. Biz Trkiye'de yaayan Ermeniler, Cumhuriyet Trkiye'sinin insani yasalarndan dini ya da ulusal farklar gzetilmeksizin faydalanyoruz. Adil bir sava sonras dnya oluturmaya alan San Francisco Konferansnn bu aptal muhtraya hak ettii yant vereceinden phemiz yok. 557 Rejimden duyulan memnuniyeti sergileyen ve olas basklarn engellenmesine hizmet eden bu resmi aklamann yan sra, Amerikan Konsolosluu'nun Ermeni cemaati hakknda kaleme ald 3 Aralk 1946 tarihli rapor, cemaatin Trk devletiyle olan ilikileri hakkndaki gerek deerlendirmelerini ortaya koyar. Ermeniler bu raporda, her ne kadar o sralar kendilerini Trkiye'de rahat hssetseler de, gemite yaplan ayrmclklar nedeniyle, yeni basklarn korku-

555 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya. Bir Toplu Gn yks (1946-1949), 5 59 556 NARA 867.4016/ 5-1445 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 14,05.1945, 557 NARA 867.4016/ 5-1445 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 14.05,1945

124

PERDE ARKASI

suyla yaadklarn, bu yzden de hi deilse ocuklarnn yurtdna g etmelerini onayladklarn belirtmilerdir. Fakat ortalama bir Ermeni, "Trkler eit muamele yaparlarsa" Trkiye'de yaamaya devam etmeyi tercih edecektir.558 G edilecek lkeler arasnda bata, -her ne kadar kotalar nedeniyle giri yapmak zorlam olsa daAmerika ve Brezilya'nn ad verilmitir. Ayn raporda, Trk devletinin Ermeni aznln sadakati konusundaki phesine neden olarak ise her eyden nce Ermenilerin 1. Dnya Sava srasnda Osmanl mparatorlu-u'nun toprak btnlne kar verdikleri silahl mcadele ve Trk kltrne asimile olmak konusundaki baarszlklar gsterilmitir. Sovyetler Birli'nin 2. Dnya Savann ardndan Trkiye'den toprak talebinde bulunmas, Trk makamlarnn Ermenilerin faaliyetlerini daha sk denetlemelerine neden oldu.559 Trk gizli semsinin ok sayda polisi Ermeni cemaatinin arasna kart.560 Trkler, Sovyetlerin Ermeniler arasndan gizli ajanlar seeceinden emindi; bu nedenle istihbarat servisi iin her Ermeni Sovyetler Birliinin potansiyel gizli ajanyd. Sovyetler Birli'nin Aralk 1945'te lke dna kacak Ermenilerin Sovyetlere gitmesine izin vereceini aklamas, resmi ifadenin aksine, Ermeniler arasnda byk bir sevince neden oldu. Balangtaki yksek bavuru says, Trk istihbarat polisinin Sovyet Konsoloslugu'nda kayt yaptran Ermenilerin isimlerini toplad ve onlar asker kaa olarak belirledii aa ktktan sonra, dmeye balad.
561

Bir hkmet

temsilcisi, Amerikan bykelisine, Ermenilerin Sovyetler Birlii'ne ya da baka bir lkeye g etmelerinin nnde herhangi bir engel bulunmadna dair gvence vermi olsa da, pek ok Ermeni, kendileri gidip kayt yaptrmaktansa, kayt olacak kiilerin isimlerinin yer ald bir listeyi tandklar biriyle Sovyet Bykelilii'ne gndermeyi tercih ediyordu. Daha sonra da elilik mensuplar bu kiileri evlerinde ziyaret ederek kayt ilemlerini yapyorlard. Sovyet Bykellii'ndeki listelerin almasn takip eden iki gn ierisinde, 190562 Ermeni yurtdna kmak iin bavurmutu bile; bu say iki

558 NARA 867.4016/ 5-1449 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 03,12,1946 559 NARA 867 4016/ 5-1449 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 03,12.1946 560 PRO FO 195/2597, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 25 06,1946 561 NARA 867,4016/ 5-1449 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 03 12.1946 562 PRO FO 195/2488/573, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 18 12,1945.

125

6-7 EYLL OLAYLARI

hafta sonra 500'e,563 bir yl sonra -Aralk 1946'da- ise 10.000'e kmt.564 O dnemde Trkiye'deki toplam Ermeni nfusu yaklak 65.000 kiiydi.565 Geri Ermeniler Sovyet yanls deildiler ve orada da kovuturmalara uramaktan eki-niyorlard; ancak, Sovyet Ermenistan'na gitme kararn u metaforla aklyorlard: "Bir ocuk, dvlecekse, herhalde yabanc birinden dayak yemek yerine, kendi babasndan dayak yemeyi tercih eder."566 ki Ermeni gazetesi, Jamanak ve Marmara, Aralk 1945'te, Sovyetler Birli'nin davetini knad ve Ermeni aznln, tpk lkedeki 19 milyon Trkn yapt gibi, Trkiye'ye kar sorumluluklarn yerine getirdiini ve Trk devletine sadk olduunu vurgulad.567 Daha kk bir Ermeni gazetesi, Nor Lur, daha cesur davranarak, gazeteci Toros Azatyan'n Ermenileri Sovyetler Birlii'ne g etmeye aran "Artk Yeter" balkl makalesini yaymlad.568 Yazar, makalesinde, Ermenilerin Trkiye'de alma zgrlkleri olsa, tam vatandalar olarak kabul edilmi olsalar ve Trklerle ayn haklara sahip bulunsalar, Sovyet Bykeliligi'nde kayt yaptrmayacak olduklarn belirtmiti. Trk yetkilileri makaleye tepki vermekte gecikmediler; Azatyan tutukland ve ar ikence grd; Ermenilerin Sovyetler'e g listesine kaydettirilmesi iin kurulmu bir rgtn lideri olmakla suland.569 Yaz aylarnda birok Sovyet gemisi Boazlar geerek, Yunanistan'dan ve Levantenlerin yaad dier lkelerden gelen Ermenileri Sovyetler Brl'ne tad. Trkiye'deki Ermenilerin hizmetine, 1946 yl sonuna kadar herhangi bir gemi sunulmam-t. Amerikan Konsolosluu'nun aklamalarna gre, yaplan kaytlar, sadece Sovyetler Birlii'ne Trkiye'deki "mutsuz" Ermenilerin saysn bildirmi oluyor ve Trkiye'nin Ermenilerin sadakatinden phe duymas iin bir sebep daha oluturuyordu.570

563 PRO FO 195/2488/573, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 19.12.1945. 564 NARA 867.4016/ 5-1449 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 03.12.1946 565 NARA 867.4016/ 5-1449 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 03.12.1946 566 NARA 867.4016/ 5-1449 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 03.12.1946 567 PRO FO 195/2488/573, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 26.12.1945. 568 PRO FO 195/2488/573, stanbul BaKonsolosluu Raporu, 24.12.1945; BCA Dosser F11, Code 30.1.00, Platz: 101.623.4, 01.02.1946 569 PRO FO 195/2597, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 04 07.1945 570 NARA 867.4016/ 5-1449 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 03.12.1946.

126

PERDE ARKASI

Demokrat Parti ve Gayrimslim Aznlk Demokrat Part'nin 1950 ilkbaharndaki seim zaferinin ardndan, balangta gayrimslim aznlkla Adnan Menderes hkmeti arasndaki ilikinin gerginliini yitirdii grlmektedir. Yeni hkmetin programnda, partinin milliyetilik anlay, tpk nceki hkmetlerde olduu gibi, vatandalk esasna gre tanmlanmtr. Buna gre, vatandalk iin n koul, ortak bir tarihin gelitirdii ortak bir kltr ve lkdr. Her vatanda, dini ya da rk ne olursa olsun Trk saylmaktadr.571 DP hkmetinin ilk zamanlarnda, gayrimslim gruplar yeni iktidarn liberal politikasnn lkedeki aznlklara kar taknlan tutumu da olumlu ynde etkileyeceini ummulard. DP brokratlarnn, ilgili gayrimslim cemaatlerin dini lider seimleri esnasnda saladklar kolaylklar, bu beklentileri dorular gibi grnyordu.572 DP'nin dier uygulamalar da devlet elitlerinin ilgili aznlk gruplarna kar daha hogrl bir yaklam iinde olduunu gsteriyordu. 1950'li yllarn banda Trkiye ile Yunanistan arasnda gelien dostane iliki ve iki lkenin NATO ve Balkan Pakt'ndaki ibirlii, Trk hkmetinin zellikle Rum aznla verdii tavizlerin nedenleri olarak grlebilir. Aznlk okullaryla ilgili akademik ve idari dzeydeki snrlandrmalar ortadan kaldrlyordu. rnein, Heybeliada'daki Ruhban Okulu, yine Yunanistan'dan ya da dier Hristiyan lkelerden renci kabul etmeye balayabilmiti. Aznlk okullarnn eitli ihtiyalarn karlamak zere zel organizasyonlar kuruluyordu. Belirli sayda retmenin Yunanistan'dan gelip, stanbul'daki Rum rencilere ders vermesine izin verilmiti; ayn ekilde Trk hkmeti de Bat Trakya'daki Trk aznln okullarnn desteklenmesi iin Trk retmenler gnderebilecekti. Ayn zamanda, okullara gerekli ders malzemesinin salanmas da ilgili hkmetler tarafndan kabul edilmi. Milli Eitim Bakanl'nn onayyla, Rum aznlk okullarna Yunanistan'dan dergi ve kitaplar gnderilmiti.

571 Demokrat Parti Tzk ve Program, Ankara 1953. 572 NARA 782.00/5-753 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 12 05.1953

127

6-7 EYLL OLAYLARI

Dahas, her iki hkmet, sz konusu aznlklar maddi olarak da destekleme karar ald.573 Rum Patrii Athenagoras ile Trk liderleri arasndaki iliki, DP'nin iktidara gelmesinin ardndan olumlu ynde gelimiti. Patrik, 27 Temmuz 1950'de, Ankara'da Celal Bayar ve Adnan Menderes ile bulutu ve bu ziyareti bir yl sonra da yineledi. 10 Kasm 1953'te, Atatrk'n naann Antkabir'e nakledilmesi trenine davet edildi. Bir yl sonra. Cumhuriyet tarihinde ilk kez bir babakan, Fener'deki Patrkhane'ye resmi bir ziyarette bulundu.574 Yunanistan ve dier bat lkelerinden gelen siyas ve dini temsilciler, Trkiye seyahatleri srasnda herhangi bir kstlamayla karlamadan Patrikhane'yi ziyaret edebiliyordu. En nemli ziyaretiler arasnda, 13 Haziran 1952'de Patrikle bir araya gelen Yunanistan kraliyet ifti, Paul ve Frederika da bulunmaktayd.575 ngiliz Konsolosluu'nun bir mensubu, Dler'ne yazd bir raporda Rum Patrii Athenagoras'n Trk hkmetiyle ilgili olumlu yorumlar karsnda duyduu aknl gizleyemiyordu: "yle hissettim ki, kendisi [Patrik (y.n.)} adeta dnya zerindeki cenneti tasvir ediyordu. Tam sivil haklardan, tmyle eit muameleden, harika Trk adaletinden bahsediyor ve halknn Trkiye'de tamamen zgr yaama imknna sahip olmasnn ne byk bir ans olduunu anlatyordu. Cumhurbakan bu lkenin gerek babasyd ve Babakan da gerek bir centilmendi... ve bu minvalde sarf edilmi pek ok sz daha... inann bana, burada kullandm kelimeler, aynen Patrik Hazretlerinin kulland kelimelerdir." 576 Gayrimslimlerin DP hkmetine duyduu gven, kendini semen davranlarnda da gsteriyordu. 1950 ve 1954 seimlerinde, semen hviyeti olan neredeyse tm gayrimslimler DP'ye oy vermiti.577 Genelde aznlklarn allm ekingen tutumlarndan fakl olarak, bu kez dini ve sivil nderler, aka

573 Alexis Alexandris vd.: Oi Ellinotourkikes Scheses 1923-1987, Atina 1988, s, 121 574 Vasilis Moutsoglou, Tourkia sto Metavallomeno Diethnes Peri va llon ka Oi Ellinotourkikes Scheseis, Atna 2000, s, 40. 575 Kosta M, Stamatopoulou, / Teleutaia Analampi. I Konstantinoupolitiki Romosyn sta Chronia 1948-1955, Atina 1996, s. 39. 576 PRO FO 371/101890,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 15.04 1952 577 NARA 782 00/11-2157 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.1 1.1957.

128

PERDE ARKASI

Demokrat Parti lehinde konuuyordu; bu durum gayrimslimler arasndaki oy kullanma orannn da yksek olmasna yol at. Buna karlk CHP'nin politikas aznlklarn gznde Jn Trklerin ar milliyeti izgisinin bir devamyd. Zorla askerlik hizmetine alnma, Varlk Vergisi, asimilasyon denemeleri ve Kilise ile cemaat almalarnn saldrgan bir tutumla engellenmeye allmas, aznlklarn bir nceki hkmete yabanclamasna neden olmutu. zellikle de devlet tarafndan sk denetim altnda tutulan ekonomi politikas, ekonomide kendi inisiyatifleriyle hareket etmeyi tercih eden gayrimslimlerin honutsuzluuna yol amt. 578 1950 seimlerinde drt gayrimslim, DPnin stanbul milletvekili olarak Meclis'e girdi: Salamon Adato, Vasl Konos, Ahlya Moshos ve Andre Vahram. 1954'te, Meclis'te yine drt gayrimslim DP milletvekili yer alyordu: Aleksander Hatzopulos, Ahlya Moshos, Andre Vahram ve Henri Soryano. Gayrimslim milletvekilleri, Meclis komisyonlarnn siyas almalarna da dahil ediliyordu. rnein, Rum kkenli milletvekili Ahlya Moshos, ykselen "ant-Kemalizm"i incelemek zere oluturulmu Meclis Aratrma Komisyonu'nun yesiydi. Aleksander Hatzopulos 1955 ylnda, Trk-Iran ekonomik ibirliini gelitirmek zere Tahran'a gnderilen bir Meclis komisyonunda yer almt. Ayn milletvekili, 1959 ylnda -Kbrs Antlamas sonrasndaki ilk dnemde- Yunanistan Cumhurbakan Konstantmos Karamanls ve Dileri Bakan Averof-Tositzas Ankara'y ziyaret ettiinde, arabuluculuk grevini stlenmiti.579 30'lu ve 401 yllarla kyaslandnda, DP iktidarnn balang evrelerinde basnda gayrimslimlere ynelik neredeyse hibir saldr yer almyordu. Gazeteler, 1955 ylna kadar daha ok gayrimslim cemaatlerin ilerindeki atmalar,580 cemaatlerdeki seim sreleri581 ve dini bayramlar582 ile ilgili haberlere yer veriyordu. Milliyeti izgideki Hrriyet gazetesinde, 1950-1954 yl-

578 NARA 782 00/1 1-2157 ABD Bakonsolosluu,istanbul'dan Devlet Departmanna, 24,1 1.1957, 579 Aiexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turklsh Relatons (1918-1974), s, 250. 580 Hrriyet, 22,07,1950; Yeni Sabah, 12 08 1950, Hrriyet, 12,05,1954: Yeni Sabah, 20,05,1954, 581 Yeni Sabah, 21 05,1950; Hrriyet, 26 11,1950; Yeni Sabah, 12,01.1951, Yeni Sabah, 12,03.1951, Yeni Sabah, 17 03 1951 582 Hrriyet, 07.01.1952; Yeni Sabah, 1 1 , 0 1 , 1 9 5 2 ,

129

6-7 EYLL OLAYLARI

lar arasnda, aznlklara saldr olarak nitelendirilebilecek yalnzca 15 haber baslmtr. Bu tarz haberlerden birinde, bir Rumca gazete, yaymlad bir haberde stanbul kelimesi yanl yazld ve stanbul'daki baz semt isimleri hl Yunan isimleriyle zikredldii gerekesiyle knanmtr.583 Bir baka haberde, aln Rumca brorlerle Beyolu'nda duyuran Demirbank, gazete tarafndan, lkenin resmi dilinin Trke olduu hatrlatlarak uyarlmtr.584 stanbul'da kan Rumca gazetelerin Yunanistan'dan g eden Trk aznln durumunu hi konu edinmemesi de Trk basnnca eletirilmi bir husustur. Bu balamda Hrriyet gazetesi, Rum basnn, Trk aznln Yunanistan'da maruz kald ayrmcln artmas durumunda "Trk genliinin sabrnn taabilece-i" konusunda uyarmtr.583 Ancak, balangta gayrimslim gruplarla DP yetkilileri arasndaki ilikinin iyiye gitmesinin yaratt mutluluk havasna ramen, ksa srede DP'nin zellikle gayrimslim cemaatlerin faaliyetlerine ynelik tutumunun Cumhuriyet Halk Partisi izgisinden pek de farkllamad ortaya kmtr.586 Dini kurum, okul ve hayr derneklerinin kurulmas, idaresi ve denetimi gibi aznlk haklar 1923 Lozan Antlamasyla gvenceye alnm olsa da, uygulanmalar aamasnda CHP hkmeti srekli engeller karmt. Aznlk cemaatlerinin baz kurumlarnn ileyii, CHP brokratlarnn yeni seilen bakanlar onaylamamas ile ska engelleniyordu. Neticede Trk hkmetinin amac, Ankara'daki merkezi hkmetin dnda var olan "yar-yasama kurumlarn" devre d brakmakt. Aznlklarn bamsz kurulular, ynetici elitler tarafndan "devlet iinde devlet" 587 olarak deerlendiriliyordu ki, onlarn gznde bu sadece lke iinde bir blnmeye yol aabilirdi. Bu nedenle, CHP hkmeti tarafndan 1949 ylnda kartlan bir yasayla (No. 5404) cemaatlerin dini ve -okullar gibisosyal kurumlaryla, cemaatlerin merkezi danma kurullar deil, yerel cemaat temsilcileri ilgilenecekti.

583 Hrriyet, 14,04.1954. 584 Hrriyet, 05 19.1954 585 Hrriyet. 24.11 1953. 586 NARA 782.00/5-753 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, "2 05.1953 587 NARA 782.00/5-753 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 12.05.1953

130

PERDE ARKASI

DP liderliinin Ermeni ve Yahudi cemaatine 1950 ve 1953 yllarnda merkezi cemaat meclislerini seme ve birletirme iznini vermesi, gayrimslimleri, cemaat kurumlarnn faaliyetlerini daha geni bir alanda gerekletirebilecekleri ynnde umutlandrd. Fakat 1953 yazndan itibaren DP yneticileri, gayrimslim cemaatlerle ibirliine son verdiler. Grev sreleri dolan cemaat danma meclislerinde yeniden seim yaplmasna izin verilmedi. Grev sresi Aralk 1952'de dolan Ermeni merkez danma meclisinin toplanmas iin Mays 1953'te hl Trk yetkililerden izin karlmaya allyordu. Ermeni cemaatinin ileri bu nedenle daha ok hayrseverlik erevesinde, yasal anlamda bir meruiyet olmakszn srdrlyordu.588 Rum cemaati de benzer sorunlarla kar karyayd. Okullar ve dini kurumlar yneten Rum cemaatinin merkezi danma kurulunun da grev sresi 1952 yl sonunda dolmu ve 1953 Maysna kadar, yeni bir seim yaplmasna onay verilmemiti. DP'nin ynetici elitleri, tpk daha nce CHP'nin de yapt gibi, aznlk cemaatlerinin, sosyal ve dini kurumlarn ynetmek iin merkezi bir kurula sahip olmalar gerekmediini beyan ediyordu. Bu kurumlarn her biri, yerel temsilcilerin gzetimine braklabilirdi.589 Trk otoritelerinin gayrimslim cemaatlerin faaliyetlerini zorlatrmasyla, gayrimslimler gemite olduu gibi, ikinci snf vatanda muamelesi grmeye baladlar. Piyade Okulu'na girmek zere bavuranlarn ya da gnll olarak Trk ordusuna katlmak isteyenlerin Trk rkna mensup olmas gerektii, gazete ilanlar araclyla duyuruluyordu. Anneleri gayrimslim aznla mensup ya da slam dinine sonradan gemi olan bavuru sahipleri geri evriliyordu. Geri, askerlik grevini yedek subay olarak yapan gayrimslimlerin says, gemi yllara kyasla bir hayli artmt. ngiliz Konsolosluu'nun raporlarna gre, bu tedbirler sadece Bat'nn "yattrlmasna" yaryordu. Nitekim, gayrimslim yedek subaylar sadece doktor, tercman ve mhendis olarak kullanlyor, stratejik neme sahip pozisyonlardan ise uzak tutuluyorlard. Subaylarn sadece yabanclarla deil, gayrimslimlerle de evlenmesi yasaklanmt. Yasalarda, gayrimslimle-

588 NARA 782.00/5-753 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 12.05.1953 589 NARA 782 00/5-753 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 12.05.1953

131

6-7 EYLL OLAYLARI

rin bakanlklarda ya da dier hkmet dairelerinde istihdamn engelleyen herhangi bir hkm yer almamasna karn, uygulamada Menderes dneminde de deien bir ey olmamt.590 Almanya'dan g eden baz Yahudi bilim adamlar dnda, gayrimslimlerin niversitelerde retim yelii yapmas mmkn deildi. ngiliz Konsolosluu mensuplarndan birinin, aznlklarn statsn tanmlamak zere 1944 ylnda yazd bir raporda dile getirilenler, Trkiye'nin szde "yeni" siyasi dneminde de geerliliini korumaktayd: "Yasalarn gznde, aznlk ile Trk eit. Ancak bu eitlik, daha ilkel bir demokrasi anlayna ait: "kimiz de insanz, ama yine de ben senden daha stnm'... "591 Demokrat Parti, gayrimslim aznlklara "iktidara geince Varlk Vergisini geri deyeceine" dair verdii sz de tutamad. Mecliste milletvekillerinin bu konuyla ilgili sorular zerine Maliye bakan, lkenin o esnadaki ekonomik koullarnn tazminat denmesini mmkn klmadn aklad.592 Varlk Vergisinin ekillendirilmesme kendisi de katkda bulunmu olan Maliye memuru Faik kte'nn 1951 Mays'nda yaymlad eletirel bir aratrma,593 Trk kamuoyunda sert tartmalara neden oldu. Trk basn, kte'yi "Mslmanlar ve gayrimslimler arasna dmanlk tohumlar ekiyor" olmakla, dahas, d glere Trkiye aleyhine propaganda iin kullanabilecekleri malzeme salamakla itham etti.594 Demokrat Parti milletvekilleri de kte'yi eletirdiler. Varlk Vergisi siyasi bir hata olmu olsa bile, "devlet srlarnn aklanmas, alaklkt"595 1953 yl sonunda DP milletvekili Ahmet Grkan, Varlk Vergisini, gayrimslimlere ynelik bir ayrmclk olarak yeniden gndeme getirdi. 1954 seimlerinde DP'nn yeniden seileceini dnerek, Varlk Vergisinin sorumlularnn siyasi haklarnn ellerinden alnmas yolunda bir yasa tasars hazrlamak istiyordu.1"6 Gayrimslim Avram Leyon, alom gazetesinde yaymlanan mektubunda Grkan'a, bu giriim iin neden bir sonraki seimlere kadar beklediini sordu. Gerekten de DP ye-

590 PRO PO 371/101893, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 03,06 1952 591 PRO FO 195/2486/855, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 19,10 1944, 592 Rfat Bali, "ok Partili Demokrasi Dneminde Varlk Vergisi zerine Tartmalar, Tarih ve Toplum, 165 (1997), s. 47-59 593 kte, The Tragedy of the Turksh Capital Tax, s, 67 594 Akam, 18 05 1951; Son Posta, 20 05,1951 595 Cumhuriyet, 28 06 1951 596 Cumhuriyet, 16 12 1953,

132

PERDE ARKASI

leri, 1957 Meclis seimlerinden nce Varlk Vergisinden kaynaklanan zararlarn tazmin edileceine dair verilen bu sz, sadece gayrimslimlerin oylarn kazanmak iin kullanmlard. Genel ya da mahalli seimlerden nce bu mevzu, genellikle bir DP milletvekilinin soru nergesiyle Meclis tartmalarna sokuluyor ve ardndan, bir sonraki seim tarihine kadar unutuluyordu. 1957 seimlerinden sonra gayrimslimlerin tazminatla ilgili beklentileri nihayet son buldu; DP'nin Varlk Vergisi ile ilgili tartmalar gndeme getirmesinin gerek nedeninin muhalefetteki CHP'yi bask altna almak olduunu anlamlard. 1954 ylnda Kbrs'la ilgili tartmalarn iddetlenmesi, DP'nin gayrimslim aznlklara kar balangta gsterdii tolerans tamamen yok etti. 1955 ylnda, 6-7 Eyll Olaylarndan nceki yaz aylarnda, aznlk kart dier olaylarn da evvelinde olduu gibi,597 Trk basnnda, zellikle de Hrriyet gazetesinde, aznlklara ynelik bir kkrtma kampanyas balatld. Saldrlar ounlukla Rum aznla ynelikti; ancak, Trk devletine sadakatsizlik sulamalar "Rumlarn" ahsnda tm gayrimslimlere ynelikti. Bu olgu, Varlk Vergisinin uygulanmas srasnda da kullanlmt. Benzer ekilde, Yahudiler, dier gayrimslimleri temsilen Trk halkn "smrenler" olarak tasvir edilmiti. Basnn bu kampanyas zellikle stanbul'daki Rum aznlk, Patrikhane ve Rum basn zerinde younlayordu.598 Kbrs'la birleme (Enoss) talebi, Yunanistan tarafndan, adada nfus ounluunun Yunan olmasyla gerekelendirliyordu.Yunanistan ile Kbrs arasndaki olas bir birlemenin adadaki Trk nfusu aznlk statsne sokaca gerei, Trk basnnda Yunanistan ve Trkiye arasndaki aznlk sorunlar zerine genel bir tartmann yrtlmesine yol at. 1953'ten itibaren, Bat Trakya'dak Trk aznla ynelik ayrmclklarla ilgili haberler Trk gazetelerinde giderek daha ok yaymlanr olmutu.599 Bu haberlerde her eyden nce, Yunanistan idaresi altnda Kbrsl Trklerin de ayn biimde baskya maruz kalabileceine dikkat ekiliyordu.600

597 Bkz. Blm 3. Trakya Olaylar (1934), Varlk Vergisi (1934) 598 Fot Benlisoy, "6/7 Eyll Olaylar ncesinde Basnda Rumlar", Toplumsal Tarih 81 (2000), s. 28-38. 599 "Trk aznlk camiye gidemiyor". Hrriyet, 26.09.1953; "Yunanistan Trklerin mallarna el koyuyor": Hrriyet, 30.09.1953; "Yunanistan'daki Trk retmenler iten kartlyor": Hrriyet, 07.10.1953; "Bat Trakya Trklerine i verilmiyor": Hrriyet, 01.11.1953; "Bat Trakya'da bir kyn tamam Trkiye'ye g edecek": Hrriyet, 29.02.1954; "Bugn Bat Trakya'dan 22 Trk Trkiye'ye g etti": Hrriyet, 22.03.1954. 600 Hrriyet, 19.07.1955

133

6-7 EYLL OLAYLARI

1955 yaznda, stanbul'daki Rum aznlkla Bat Trakya'dak Trk aznlk dorudan karlatrlmaya baland. Gazeteciler, Yunanistan'daki Trk aznlk ayrmclk nedeniyle ge zorlanrken, stanbul'daki Rum aznln "srlme endiesi olmadan rahat bir yaam srmesini" eletiriyordu.601 Hatta, 6 Eyll'den birka gn nce, Kbrs'ta statkonun deitirilmesi durumunda 1923 ylnda imzalanan Lozan Antlamasnn tamamen tartmaya alaca tehdidinde bulunuluyordu. Bylece, Dodekanes adalar ve Bat Trakya ile ilgili sorunlarn yannda, stanbul'daki Rum aznlnn statsnn de yeniden ele alnmas gerekecekti.602 Kbrs ve aznlklar sorunu erevesinde, Patrik de basnn hedef tahtas haline getirilmiti. Beklenti, Patrik'in Kbrsl Rum Bapiskopos Makarios ve Yunan kiliselerinin Kbrs politikasn knamas ynndeydi. Daha 1954'te, Kbrs'ta Trk haklarnn korunmas iin kurulan bir komisyon, Patrik'e bir mektup yazarak himayesi altnda bulunan piskoposlar, siyasi meselelere karmamalar ynnde disipline etmesini istemiti. Basn, Haziran 1955'ten itibaren, ban Hrriyet, Yeni Sabah ve Tercman gazetelerinin ektii bir kampanya balatt; ama, Patrik' Kbrs sorununa dahil etmekti. 2 Temmuz 1955'te Tercman, Patrik'in Piskopos Makarios'un "dalaverelerine" dorudan mdahalede bulunmasn istedi. Ancak, Patrik Athenagoras'n verecei siyasi bir deme, Lozan Antlamasnn Patrik'i siyasi olamayan ve sadece aznlklarn dini faaliyetlerini dzenleyen bir kurum olarak tanmlayan dzenlemesine aykr olabilirdi. Trk kamuoyu, Patrik'in yetkilerinin yalnzca dini meselelerle snrl kalmasna zel bir deer vermi olmasna ramen, imdi Patrik'ten tartmal bir siyas soruna mdahale etmesi bekleniyordu. Buna ilaveten, Bapiskopos Makarios Kbrsl Rumlar tarafndan seilmiti ve bamz bir kilisenin ba olarak, Patrikhaneyle herhangi bir idari balants yoktu. Patrik'in tarafsz tutumu, gazete editrlerini daha da ok kzdryordu. Patrik, Bapiskopos Makaros'a kar gsterdii "vurdumduymazlk" yznden ar eletirilere urad.603 ok sayda gazeteci, Patrik'in stanbul'dan kovulmasn dahi talep etti.604 Athenagoras'n Megali dea605 taraftar oldu-

601 Cumhuriyet, 01.07.1955. 602 Vakit, 04.09.1955. 603 Hrriyet, 14.07.1955; Yeni Sabah, 18 07 1955. 604 Yeni Sabah, 10 08 1955. 605 Yunanistan'n Bizans mparatorluunu yeniden kurmak iin Kk Asya'nn byk bir blmn Trkiye'den alma lks.

134

PERDE ARKASI

u, bu yzden de Kbrs'la ilgili konularda komplolar dzenleyip, Trk kart faaliyetleri ve entrikalar destekledii iddia ediliyordu.606 Sulamalar yle bir boyuta vard ki, stanbul'daki baz piskoposlarn, Kbrs'taki EOKA (Ethniki Organoss Kyprion Agonston)607 faaliyetlerini desteklemek iin milyonlarca lira ba topladklar dahi iddia edildi.608 Gazeteler bu iddialar destekleyecek kantlar gsteremeseler de haberlerin Trk kamuoyu zerindeki etkisi bykt. 6-7 Eyll saldrlarnn ksa bir sre ncesinde, basnn da yardmyla, Trklerin "aznlklarn sadakati" ile ilgili pheleri ve gayrimslimlere kar duyduklar antipati canlandrlm durumdayd. Patrikhane'ye kar yrtlen basn kampanyas srasnda ska, Trk Ortodoks Kilises'nin ba olan Papa Eftim'in grlerine bavuruluyordu; gazetecilere gre Eftim, dini bir merci olarak "Patrik'in entrikalarn" deerlendirebilirdi. Papa Eftim, tam da Trk basnnn anlayna uygun olarak, Patrikhane'nin Yunanistan tarafndan maddi olarak desteklendiini, dolaysyla da Yunan hkmetinin siyasi grlerini paylatn aklad.609 Eftim, 18 Temmuz 1955'te Hrriyet'te yaymlanan ak mektubunda, Rum Patriinin Kbrs sorunu karsnda taknd pasif tutumu, "Trk kan dken EOKA savalarnn knanmasnn, dini bir vecibeyi yerine getirmekten baka bir ey olmad" gerekesiyle eletirdi. Eftim ayrca, Athenagoras'n dini kurallara dayanarak Bapiskopos Makarios'u politik faaliyetlerden men edebilecei iddiasn da gndeme getirdi.610 6-7 Eyll saldrlarnn hazrlanmasnda nemli bir rol stlenen MTTB gibi genlik rgtleri de,611 Rum Patriine kar srdrlen kampanyaya katlmaktaydlar. rgtn basn aklamasnda "Kilise bakanlar Rumlar kan dkmeye tevik ettii" halde Patrik'in "suskun" kalmas knand.612

606 Cumhuriyet, 28.08 1955 607 Kbrsl Savalar Ulusal rgt 608 Hrriyet, 08 07 1955; Yeni Sabah, 27.08 1955, Yeni Sabah, 03 09 1955 609 Yeni Sabah, 09 09 1955 610 Hrriyet, 30.07 1955 611 Bkz Blm 2: Kbrs Turktr Cemyeti'nin, renci Birliklerinin ve Sendikalarn Rol 612 Yeni Sabah, 21.07.1955.

135

6-7 EYLL OLAYLARI

Trk gazetelerinin hedef tahtalarndan bir dieri de stanbul'daki Rum basnyd. Cumhuriyet, "Yunanistan basnnda ve stanbul'daki Rum basnnda Kbrs sorunu" balkl bir dizi ke yazs yaymlyordu.613 Rum basn, Trkiye'nin Kbrs konusundaki tutumunu yeterince desteklemedikleri, onun yerine Yunanistan'da kan haberleri bastklar gerekesiyle eletiriliyordu.614 Patrikhane rneinde olduu gibi, Rum gazetelerinden, Kbrs sorunuyla ilgili aka Trkiye lehine yorumlar yaparak vatanseverliklerini kantlamalar bekleniyordu. stanbul'daki Rum basnnn tarafszl, Trk gazetecileri tarafndan giderek artan bir biimde "hyanet" olarak yorumlanyordu.615 Basndaki polemii sona erdirmek iin, Eleuphtheri Foni gazetesinin editr, Patrik ve Rum basnyla ilgili iddialarn tamamen speklasyondan ibaret olduunu aklayarak, Trk meslektalarndan somut deliller gstermelerini istedi. Ancak, bu yaz da Cumhuriyet tarafndan eletirildi ve yazar, vatansever olmad, tersine blc olduu gerekesiyle knand.616 6-7 Eyll saldrlarnn balamasndan bir hafta nce, Trk basn zellikle stanbul'daki Rumlara ynelik olarak gerekleen saldrlar tartyordu. rnein Tevikiye'de bir Rum genci, duvardaki "Kbrs Trktr" yazsnn zerini boyamak isterken tutuklanmt.617 Eskiehir'de bir Rum kadn, Trkleri aalad iin halktan dayak yemiti.618 Bir otobste Rumca konuan iki Rum, bir subay tarafndan dvlmt.619 Trk basn, 6-7 Eyll Olaylaryla ilgili tasvir ve deerlendirmelerinde de, aznlklarn sadakatsiz, "hain vatandalar" olduuyla ilgili ithamlara bal kalmt. Saldrlarn hemen ertesinde, basn henz zgrce haber yapabiliyorken ve rfi idarenin sansr uygulamas balamamken620 gazetelerde yer alan haberlerde, iddet olaylarnn kmasndan bizzat aznlklar sorumlu tutuluyordu. stanbul basn, 6 Eyll gn, "Trkl" aaladklar ya da kkrtc davrandklar iin

613 Foti Benlisoy, "6/7 Eyll Olaylar ncesinde Basnda Rumlar", Toplumsal Tarih 81 (2000), s. 28-38 614 Cumhuriyet, 27.08.1955. 615 Hrriyet, 02.09.1955 616 Cumhuriyet, 30.08.1955 617 Vatan, 04.09.1955. 618 Vatan, 04 09 1955. 619 Vatan, 06.09.1955 620 Bkz. Blm 3: 50'li Yllarn Politik ve Sosyoekonomik Koullar erevesinde 6/7 Eyll Olaylar

136

PERDE ARKAS

saldrya uram olan gayrimslimlerle ilgili, ynla rnek yaymlyordu.621 iddet eylemlerinin kmasna gereke olarak gsterilen bir baka olay da, gayrimslimlerin, iyerlerine veya evlerine Trk bayra asmay reddetmi olmalaryd.622 Gazeteler, vatanseverlikten deil de kendilerini yamaclara kar korumak iin, son dakikada bayrak asmaya alanlarn "foyalarn" ortaya karyordu: "Villi, bayrak asarak iyerini kurtarmak istiyor, ama bu dalavereye kim inanr?"623 Gazeteciler, ii "kilise ve okullar yakanlarn Rumlarn kendileri" olduunu sylemeye kadar vardrmt.624 Neredeyse 4.000'in zerindeki yama olayna ramen, gazeteler sevin iinde, iddet olaylar esnasnda haneye tecavz ve yamalama olaylarnn meydana gelmediini haber veriyordu.625 Tek tk de olsa yamalar sz konusu olduunda ise, bunlar, aznlklarn saldrlarna kar yaplm "intikam" eylemleri626 olarak gsteriliyordu. Hatta baz gazeteler, Rumlarn, Trklerin ev ve iyerlerine saldrdn dahi iddia etmiti.627 Olaylar srasnda baz aznlk mensuplarnn lmesi, basn tarafndan ksmen yalanlanmt.628 rfi dare Kumandanlnn Trk basnna mdahale etmesinin ardndan, aznlklar aleyhine gndeme getirilen sulamalar son buldu. Artk, 6-7 Eyll Olaylaryla ilgili olarak hkmetin resmi sylemi stlenilmi, olaylar Trkiye aleyhine dzenlenmi bir komplonun paras olarak gsterilmeye balanmt: Neredeyse tm gazetelerin az birlii etmiesine bildirdiine gre, Trk renci genlii. Yunanistan'n Kbrs politikasna dayanan siyasi ent-

621 "Trkle hakaret ettikleri iin Beikta'ta Ananoras'n, Kurtulu'ta da Tirasfilos'un iyerleri yamaland." Yeni Sabah, 10.09.1955; "7 Eyli'de bir Rum kadnn 'Yunan ordusu size gnnz gsterecek' demesi zerine bir grup, kadnn evine girdi ve mobilyalar paralad." Hrriyet, 08.09.1955; "Kurtuiu'ta Yervant, Trkle hakaret etmekle suland." Gece Postas, 07 09.1955, "Rumlarn Terbiyesizlii ki Rum bir Trk grubuna yle diyor; 'Sz Kbrs'a giderseniz, stan bul bize kalr ' ki Rum halktan dayak yiyor, polis Rumlar kurtaryor." Miiliyet, 07.09.1955 622 "Kumkap'da Trk bayra asmak istemeyen iki Rum ailenin moblyalar tahrip edildi Ardndan bu caddede 100-150 Rum ailenin daha evine saldrld, fakat evler yamalanmad." Milliyet, 07.09.1955 623 Milliyet, 07.09.1955. 624 "Gstericiler, bir papazn Balkl'daki bir kiliseyi nasl atee verdiini grdler." Zafer, 08.09.1955; "Kasmpaa'da bir Rum kadn, kendi evini atee verdi, bu esnada baka evler de yand." Yeni Sabah, 08.09.1955. 625 "Olaylarda takdire ayan olan, gstericilerin meskene tecavz etmemi olmalardr." Gece Postas, 07.09.1955; "Gururla duyurabiliriz ki, yama olmamtr." Milliyet, 07.09 1955. 626 "Karlk olarak Arnavutky'de 500'den fazla Rum, Trklerin evlerine saldrmak istedi Polis bunu engelledi. Ancak tahrik edilen genlik Arnavutky'e gelerek Rumlarn evlerini yamalad." Milliyet, 07.09.1955. 627 "Baz Rum vatandalar, 6 Eyll gecesi Trklerin ev ve iyerlerine saldrarak atee vermitir. Jani T. ve kardei Kostas, Ali Sait mer'in meskenine tecavz etmi, dairesine zarar verip, eitli eyalar almlardr." Yeni Sabah, 08.09.1 955. 628 "7-8 lnn olduu iddia ediliyor, bu ifadeler yalandan baka bir ey deildir", Milliyet, 08.09.1955

137

6-7 EYLL OLAYLARI

rikalarna tamamen "saf duygularla, gsteri yaparak karlk vermiti. Ne var ki, kendi iinde hakl bir ulusal meseleye "kt niyetli rgtler el atnca"629 aslnda Kbrs'taki olaylarla zerrece ilgisi olmayan, saldr ve yamalar meydana gelmiti.630 Saldrlara katlanlar komnistlerdi, zira Trk ulusunun dengeli ve drst karakteriyle bu olaylar badatrmak mmkn deildi.631 "Kzl provokatrler", Selanik'teki olay protesto etmek iin dzenlenen gsteriyi bir tahribat dalgasna dntrmeyi becermilerdi; byk bir organizasyon, bir gecede, stanbul gibi byk bir kenti ayn anda ve ayn yntemle atee verip her eyi yerle bir etmiti.632 Geri, askeri yetkililerin sansr uygulamasna ramen basnda zaman zaman saldrlarn suunu Yunanistan'n kkrtc tutumuna yklemeye alan sesler de kablyordu. Ancak, Cumhuriyet gazetesinin temsil ettii, "olaylar ile Kbrs meselesini birbirinden ayr tutma" eilimi hzla kabul grecekti.633

6-7 Eyll Olaylar ve Gayrimslim Aznln G 6-7 Eyll 1955'teki olaylar, devletle i ie gemi sivil kurumlarn, Jn Trklerce balatlan "Kk Asya'nn etnik ve demografik homojenletirilme projesi"n tamamlamak zere aldklar tedbirlerden biridir. Devletin yeni meruiyet zeminini oluturan etnik-kltrel birlik, farkl dini ve etnik kimliklerin varlna izm vermiyordu. Bilhassa gayrimslimler, "sadakatsiz vatandalar ve gen ulus-devletm gelecekteki hainleri'' olarak grlyordu. Hristiyan ve Yahudi nfus, "Vatanda, Trke konu!" gibi kampanyalarla ya da Trk olmayan kltr ve eitim kurumlarna snrlandrmalar getirilmesi634 suretiyle asimile edilmek isteniyordu. Ayn zamanda, eitli misillemeler yardmyla -rnein, 1934 Trakya olaylar.635 ya da ekonomik varolu koullarnn ortadan kaldrlmasyla

629 Cumhuriyet, 19.09.1955. 630 Cumhuriyet, 10 09.1955, Yeni Sabah, 11.09.1955 631 Trk Sesi, 08.09.1955. 632 Cumhuriyet, 10.09.1955; Yeni Sabah, 09.09.1 955. 633 AA PA 265 610-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu,01.10 1955 634 Bkz. Blm 3: Dilin Trkletirilmesi; Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmes 635 Bkz. Blm 3: Trakya Olaylar (1934)

138

PERDE ARKASI

-rnein, Varlk Vergisi.636 aznlklarn lkeden "gnll" olarak g etmesi salanmaya allyordu. Yukarda da gsterildii gibi, DP iktidarnn balangtaki "liberalliine ramen, Hristiyan ve Yahudilerin maruz kald ayrmclk, 501i yllarda da srdrld. zellikle saldrlarla ilgili Meclis tartmalar, DP'nin siyasi elitinin de gayrimslimleri hibir ekilde eit haklara sahip vatandalar olarak grmediini, tersine, onlar aznlk ve "misafir" olarak kabul ettiini gzler nne serer. 6 Eyll 1955 ile ilgili tartmalarda milletvekilleri, "Trkiye'yi oluturan btn nfus elerinin Trk olduu ve yasalar karsnda eit muamele grd"n637, vurgulam olsalar da, halkn temsilcileri, tm konumalarnda, bu gvencenin aslnda resmi bir "'ifade" olarak anlalmas gerektiini ortaya koymulardr. rnein, Milletvekili Muammer Alakant iddet olaylar balamnda gayrimslimlerden sz ederken, onlar "yaamlarn, mallarn ve onurlarn Trk devletinin korumasna emanet eden aznlklar" olarak tanmlamtr.638 Meclis salonundan, Trkiye'de aznlk bulunmadn syleyen seslerin ykselmesi zerine, Alakant ifadesini u ekilde deitirir: "Trk ulusunun tarihi boyunca, ulusun korumas altnda bulunan Ortodoks, Gregoryen ve Yahudi vatandalar..." Ancak, gayrimslimlere bu ekilde hitap edilmesi de Meclis'te eletirilere neden olur. Hatta Meclis bakan, bu milletvekilini, "kendisinin de Trkiye'de sadece Trk vatandalar bulunduunu, aznlk diye bir eyin olmadn mutlaka bildiini umduunu" syleyerek uyarr. Alakant, konumasna nc kez balarken sarf ettii u szlerle nihayet alk ve onay alr: "Trklerin tm tarihi boyunca Trk ulusuyla birlikte yaam ve mallaryla onurlan ulusumuzun korumas altnda olan Ortodoks Trkleri, Gregoryen Trkleri ve Yahudi Trkleri kastediyorum." 639 Meclis oturumlarnda, gerekte milletvekillerinin Hristiyan ve Yahudileri, Trk ulusu kavramnn altna yerletirmediklerine dair bir dizi rnee daha rast-

636 Bkz. Blm 3: Varlk Vergisi (1942) 637 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12.09 1955. 638 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12,09,1955. 639 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12,09,1955

139

6-7 EYLL OLAYLAR!

lanmtr. Onlar, daha ok devletin zel korumasna ihtiya duyan yabanclardr. Alakant, konumasnda gayrimslimleri Trk ulusunun vesayeti altna yerletirerek, aslnda onlar ulusu oluturan unsurlardan biri olmaktan karr. Hatta ayn Meclis oturumunda milletvekili Osman Alirolu, "Aznlklara misafir muamelesi yapan ve onlara kar olaanst saygl ve adil davranan ulusun misafirperverliinden" bahseder.640 Burada da Meclis bakannn, milletvekiline "Trk yurdunda aznlk olmadn" hatrlatmas gerekmitir.0641 Bu rnekler, siyasi elitlerin gznde, gayrimslimlerin geici olarak Trkiye'de bulunan ve "gerek" Trk ulusunun onlara Cumhuriyetin misafirleri olduklar iin sabr gsterdii, ikinci snf vatandalar olduunu gsterir. Konumalar srasnda yalnzca Meclis bakan mdahale ettiinde, aznlk gibi kavramlar kullanlmasndan kanlyordu. Gayrimslimlerin Trk vatanda olarak kabul grmeyii yle noktalara varabiliyordu ki, Milletvekili Sinan Tekeliolu, 13 ubat 1956 gn yaplan Meclis oturumunda, stanbul'daki Rumlarla Bat Trakva'daki Trklerin dei toku edilmesini nerebilyordu.642 Literatrde 6-7 Eyll Olaylarnn dzenlenme nedenini asl olarak Kbrs sorununa balamaya alan denemeleri "yetersiz" olarak deerlendirmek gerekir. Kbrs sorununun siyasi zamanlamas, daha ok, 201 yllardan bu yana gayrimslimleri kovmak zere giriilen abalarn srdrlmesi iin bir frsat oluturmutur. Trakya Yahudileri olaynda olduu gibi, bir d politika gelimesi, gayrimslimlerin tanabilir ve tanmaz mallarna zarar verilmesi suretiyle lkeyi terk etmeye zorlanmalar amacyla deerlendirilmitir. Amerikan Konsolosluu'nun bir raporuna gre, 6-7 Eyll Olaylarnn balca hedefi vard: Gayrimslim aznlklarn ekonomik temellerinin ve dini cemaat yaamlarnn yok edilmesinin yan sra, bu gruplarn psikolojik olarak da tahrip edilmesi.643 Trk hkmetinin Anadolu'yu, iskn politikalar yoluyla Hristiyan ve Yahudilerden "arndrma" ve eer oktan yurtdna g etmemilerse onlar stanbul'da

640 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12.09.1955. 641 TBMM ZC, Devre 10, itima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12.09.1955 642 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, Cilt 1, 36. nikat, 13.02.1956. 643 NARA 782.00/9-1255, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 12.09.1955

140

PERDE ARKASI

younlatrma hedefi, 50li yllarda gereklemiti bile.644 1955 ylnda Cumhuriyetin neredeyse tm gayrimslimleri stanbul'da yayordu. Amerikan Konsolosluumun verdii saylara gre, aralarndaki dalm u ekildeydi: 103.809 Rum-Ortodoks; 60.260 Ermeni-Gregoryen; 76.965 Yahudi ve 21.950 Roman-Katolk.645 CHP'nin aznlklarla ilgili raporunda belirtildii gibi, Anadolu'dan sonra imdi sra stanbul'daki gayrimslimlerin ekonomik varolu koullan ortadan kaldrlarak kentin Hrstyanlardan ve Yahudilerden arndrlmasna gelmiti.646 Sadece tahrip edilen iletmelerin yzde 59'unun Rumlara, geri kalan yzde 17'sinin Ermenilere ve yzde 12'sinin de Yahudilere ait olduu gerei bile, iddet eylemlerinin, Yunanistan'n Kbrs politikasna karlk Rum aznln devlet elitleri tarafndan "cezalandrlmas" olarak aklanamayacan gsterir.647 zellikle Rum aznln saldrlarn hedefi olmas, her eyden nce Rumlarn saysal olarak en byk grubu oluturmalar ve CHP'nin aznlk raporunda belirtildii zere,648 siyasi elitlerin gznde ulus-devlet iin Ermeni ve Yahudilerden daha byk bir "tehlike" arz etmeleriyle aklanabilir. Bilhassa Yunanistan'la aralarndaki balant nedeniyle, stanbul'daki Rum aznlk, Trkler tarafndan Trkiye Cumhuriyeti'nin sadakatsiz vatandalar olarak grlyordu. 6 Eyll 1955 saldrlaryla, aslnda 40larda provas yaplan hedefe -"stanbul'un 500. yl kutlamalarna kadar stanbul'da tek bir Rum brakmama" hedefine- bir adm daha yaklalm oluyordu. Ancak 6 Eyll 1955'te meydana gelen iddet eylemlerinin Rumlarn yan sra nemli sayda Ermeni ve Yahudiyi de zarara uratm olduu gerei dikkate alndnda saldrlar doru ekilde yorumlanabilir. Madurlarn kendileri de (Ermeni ve Yahudiler) saldrlarn Trk toplumunda tek tarafl biimde, sadece Rum kart bir ayaklanma olarak alglanmasndan yaknmaktadr: "Ermeniler de madur olmutu. Zaten bizim iin 6 Eyll Olaylarnn en sancl taraf budur. Ermeniler ve Yahudiler de tpk Rumlar gibi saldrya uramtr.

644 Bkz. Blm 3: ok-partl Sisteme Geiten Sonra Gayrimslimlerin Durumu. 645 NARA 782 00/10-855, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 14.09.1955 646 Bkz. s. 123. 647 Bkz. Blm 3. Kbrs Sorunu 648 Bkz. Blm 3: ok-partili Sisteme Geiten Sonra Gayrimslimlerin Durumu.

141

6-7 EYLL OLAYLARI

Burada bir yanllktan sz edilemez. Saldrlar hazrlayanlar pekl aznlklar Rum, Yahudi ve Ermeni olarak ayrabilirlerdi. Ama yapmadlar. Ermeniler de hedej tahtas oldu. Ermenilerin Kbrs sorunu ile alakas yoktu. Ancak onlar da saldrlarda servetlerini yitirdiler, Ermenilerin iyerleri ve evleri saldrya urad, yamaland. Genellikle 6 Eyll Olaylarnda Ermenilerin ve Yahudilerin maduriyeti hep arka plana itilir. Ama bunun yaplmamas gerekir, nk bu, gerei gizler. Hatta iddia edebilirim ki, Selanik'ten gelen dnmeler dahi saldrya uramtr. Belirli bir grup, aznlklardan intikam almtr, baka bir deyile onlara haddini bildirmitir. 649 Gerekten de, saldrlan objelerin seiminde, genelde dnld gibi, Rum olan ve olmayan arasnda deil, Mslman olan ve olmayan arasnda bir ayrm yaplmtr: "Tophane'de, Maliye Dairesinin karsnda bir sr ikembeci vard. Ben ancak saldrlardan sonra ikembecilerden hangisinin Mslman Arnavut, hangisinin Hristiyan Arnavut olduunu renmitim. nk Mslman Arnavutlara bir ey yapmamlard. Onun yerine Hristiyan Arnavutlarn orba kazanlar denize atlm, dkknlar talan edilmiti. 650 Varlk Vergisinin toplanmasnda da yaand gibi, sonradan Mslman olmu kiiler de devlet tarafndan halen gayrimslim olarak kabul ediliyordu. Fakat 1955 saldrlarnda sadece Selanik'ten gelen "dnme"lere saldrmakla yetinilmemiti. rnein, Varlk Vergisinin konulmasndan sonra Islam kabul eden bir Alman Yahudinin berber dkkn paralanm,651 1919'da stanbul'a gelip Mslman olan Beyaz Rusyal bir kadnn da iyeri saldrya uramt.652 6-7 Eyll Olaylar Rum, Ermeni ve Yahudilerin dalgalar halinde g etmelerine sebep oldu. Bakan Fuat Kprl, Meclis'te yapt bir konumada, devam eden glerin her eyden evvel, gayrimslimlerin 'Trkiye'de halihazrda

649 Rober Haddecyan ile mlakat, 20.03.2002. 650 Yervant Gobelyan ile mlakat, 09.04.2002. 651 Mehmet B. ile mlakat 15.05.2002 652 NARA 782.00/9-1455, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 14.09.1955.

142

PERDE ARKASI

sahip olduklar yksek yaam standardn baka lkelerde daha da gelitirmek ve yurtdnda daha byk ticari baarlar ve servetler edinmek istemeleri" ile ilgili olduunu aklad.653 Ancak, glerin gerek nedeni, gayrimslimlerin Trk devletine duyduu byk gven kaybyd.654 iddet eylemlerinin boyutu ve gvenlik glerinin pasiflii, Hristiyan ve Yahudileri oke etmiti655 Aznlklarn giderek byyen honutsuzluunu hkmetin tazminat vaatleri de yattramyordu.656 Gayrimslim vatandalarn byk bir ksm, bir ikilemle kar karya idiler ve karar vermeye alyorlard: "Kalalm m, gidelim mi?657 Trkiye'de kalma karar iin en nemli sebep, saldrlar srasnda ok byk zarara uram olsa da, sahip olunan ekonomik varlk ve mlkiyetti. Rum aznln kalmak iin bir baka nedeni de, stanbul'un Bizansl sakinlerinin geleneini srdrmek ve Patrikha-ne'nin g kaybetmesini nlemek isteiydi. Ayrca, Rumlar ticaretle uramak iin Trkiye'deki ekonomik koullarn Yunanistan'dan daha uygun olduunu da dnyorlard ki, bu da imdiye kadar yurtlar olan yerde kalmalar iin bir baka nemli sebepti.658 Buna karlk, g etme kararnn verilmesini tetikleyen sebep ise, Trkiye'de ikinci snf vatandalar olarak gvensiz ve belirsiz bir yaam srdrlecek olmasyd.659 Saldrlardan hemen sonra gerekleen gn snrl kalmasnn nedeni, sadece karar vermek konusunda yaanan ikilem deildi. Gayrimslimlerin nemli bir ksm, iddet eylemleri nedeniyle byk ekonomik zararlara uramt; g etmeden nce kendilerini mali olarak gvenceye almak istiyorlard; zellikle tccarlar, baz ilerini sonulandrmak arzusundayd.660 Rum aznln g etmemeye karar vermesinde, Rumlarn kalmasn savunan Patrik'in de nemli bir pay vard:661

653 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, Cilt 1, 36. nikat, 13.02,1956 654 PRO FO 371/1 17721, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.1 1,1955. 655 PRO FO 371/1 17712, RG 10344/79, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 05 10,1955. 656 NARA 782.00/9-1455, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 14,09.1955 657 PRO FO 371/1 17721, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.11 1955 658 Yorgos Adosolu ile mlakat, 15 03,2002, 559 PRO FO 371/117721, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.11.1955 660 NARA 782.00/8.656, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 14.10.1956 5- PRO FO 371/117712, RG 1034498, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 04.11.1955,

143

6-7 EYLL OLAYLARI

"Patrik bize: 'Srf ykntlardan kalan malzemeyle her eyi yeniden kuracaz. Bunlarn hepsi sadece politika, kimse bir yere gitmemeli. Hatta burada kalmak zorundayz- Sizin yurdunuz buras' dedi. Fakat baz gazeteler Patrik'in izgisini izlemiyor ve g destekliyordu, ilgin olan, bu gazetelerin Trk hkmeti tarafndan destekleniyor olmasyd, hatta resmi ilan bile alyorlard.662 Rum Patrikhane ve Konsolosluu, Rum aznln stanbul'da kalmas iin propaganda yaparak Rumlarn Yunanistan'a g etmesini engellemeye alyordu. Bu nedenle, saldrlarn hemen ertesinde Yunanistan'a g etmi olan, ama geri dnmeyi tasarlayan gmenlere destek oluyorlard. Geri dnen bu gmenler, gitmeyi dnen stanbul'daki Rum cemaat mensuplarn engelleyecekti.663 Yunan hkmeti de, stanbul'dan gelen Rum gmenlerin uzun sreli ikamet talepleri karsnda pek ok brokratik zorluk karyordu.664 Yunan hkmetinin bu politikas, Patrkhane'nin ve stanbul'daki Yunan Konsolosluu'nun Rum aznl stanbul'da kalmaya ikna etmek iin izledii stratejiyi tamamlar nitelikteydi. Trk hkmeti de gayrimslimlerin g etmesini engelleyecek bir uygulama balatt: Resmi makamlar, g etmek isteyenlere pasaport vermeyi reddediyordu. Bu durumun gerekesi olarak da, lkeyi terk edecek her bir aile iin, nce yurtdndan edeerde bir Trk kkenli ailenin gelmesi iin eitli anlamalarn yaplmas gereklilii gsteriliyordu. lke dna k izm verilmeyen dier kiiler ise, askerlik hizmetine alnabilecek durumda olanlard.661 Balangta Trk hkmetinin g dalgalarn frenlemek konusundaki abas, ncelikle gayrimslimlerin Trk pazarndaki sermayelerini alelacele ekmelerini engellemekti. Saldrlarn hemen sonrasnda, gayrimslimlerin servetlerini yurtdna transfer etmeleri idari olarak yasaklanmt.666 Sadece stanbul'da, drt ila be gn ierisinde gayrimslimler banka hesaplarndan 93 milyon TL ekmilerdi.667 Trk hkmetinin sermayenin ihracna meydan vermemek iin

662 Mihals Vassladis ile mlakat, 22.09.2002 663 NARA 882.413/2-2956, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 29.02.1956 664 AA, PA 264 Trkiye 205-00/92.42, Federal Almanya Bakonsolosluu, stanbul'dan AA'ya, 08.09.1956 665 PRO FO 371/ 123 858, RG 10344/30, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 31.07.1956. 666 NARA 782.00/10-555, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Deoartmanna, 05.10.1955 667 Uygur Kocabaolu, Trkiye i Bankas Tarihi, stanbul 2002

144

PERDE ARKASI

ald nlemler, gayrimslimlerin saldrlardan hemen sonra kitleler halinde g etmesini engellemiti. Gmenler, servetlerini yasad yollardan yanlarnda gtrmek zorunda kalmlard.668 gazeteciler, polis Amerikan Konsolosluu'nun bir raporuna gre, zellikle almyordu.669 Sermayenin yurtdna karlmasn Rumlarn, mlklerini sata karmalar imknszd. Bu konu hakknda haber yapan takibine engellemek in alnan bu tedbirle, gayrimslimlerin, mallarn ellerinden karmadan g etmeye zorlanmas amalanyordu.670 Varlk Vergisinde olduu gibi; 6-7 Eyll Olaylarnn yardmyla Ermeni, Rum ve Yahudilerin Trkiye'nin ekonomik yaamndaki rollerinin zayflatlmas ve gayrimslimlerin servetinin Mslman halkn eline gemesi srecinin hzlandrlmas planlanyordu. Saldrlarn zerinden bir ay gemeden, stanbul'un byk alveri merkezlerinde gayrimslimlere ait nemli iyerlerinin, artk Mslman sahipleri vard.671 stanbul'daki ngiliz Konsolosluu'nun bir raporuna gre, saldrlarda byk zarara urayarak kapanan birok iyeri, bir daha almamt.671 Gayrimslimlerin byk bir ksm, bu tarihten sonra Trkiye'de yatrm yapmaya ekinir oldu.672 Trk Ticaret Odas Konseyi'ndeki gayrimslim yelerin oran 1955'te yzde 10 iken, 1960'a kadar yzde 6'ya dmt; 1963'te ise toplam ye saysnn sadece yzde 4'n oluturuyordu. Bu tarihte konseyin Ermeni ve Rum yesi kalmamt, gayrimslim yeler yalnzca Yahudilerdi.674 Devletin g nlemek iin koyduu engellere ramen, ngiliz Konsolosluu, saldrlarn ertesinde Hristiyanlarn Byk Britanya ve ngiliz Milletler Topluluu lkelerine yapt vize bavurularnn saysnda bir art olduunu belgelemitir.675 Bilhassa iddet olaylarnn kndan sonraki alt ayda, muhtemelen aznlk gruplarnn gerekli hazrlklar tamamlamalar ile, g etmek isteyenlerin says hzla artmt. 1956 ubat'na ait bir belgede, Is-

668 AA, PA 264 Trkiye 205-00/92 42, Federal Almanya Bakonsolosluu, stanbul'dan AA'ya, 08.09 1956 669 NARA 782,00/5-677, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 10,05,1957, 670 NARA 782,00/5-677, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 10 05.1957. 671 PRO FO 37 1 /1 1 77 12 , RG 10344/79 stanbul Bakonsolosluu Raporu, 05.10,1955 672 PRO FO 371/117 661, RG 10811 1/41, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 09 1955. 673 PRO FO 371/117712, RG 10344/79, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 05,10.1955 674 stanbul Ticaret Odas Mecmuas, 1955-1963, istanbul 675 PRO FO 37 1 /1 1 77 12 , RG 10344/79, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 05.10.1955, PRO FO 371/117714, PRO FO 371/117714, RG 103441/23, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12 10.1955

145

6-7 EYLL OLAYLARI

tanbul'daki Amerikan Konsolosluu, Amerika'ya g etmek isteyenlerden ve zellikle de Trk gizli polisi tarafndan dikkatlice izlenen Ermeni aznln "kitlesel bavurusu"ndan sz eder.676 Ayn zaman dilimi ierisinde Ermenilerin dier bir ksm da Sovyet Ermenistan'na gitmek in Sovyetler Birlii Konsolosluu'na bavuruda bulunmutur. Amerikan Konsolosluu'nun tahminlerine gre, bu dnemde Sovyetler Birlii Konsolosluu'na yaplan bavurularn says, 1945-46 yllarndaki kadar yksek deildir; ne var ki, gnde 15-20 kiilik gruplarn konsolosluun nnde bekledii de gzlenmitir. 1956 ylnn ilkbaharnda g etmeye hazr Ermenilerin saysnn hzla artmas, stanbul basn tarafndan, aznlklarn Trk devletine duyduu "geleneksel sadakatsizliin" ve "yabanc glerle olan tarihsel balarnn" bir baka kant olarak yorumlanr.677 Yunan Konsolosu'nun ve Patrik'in Rumlarn g etmesini engelleme abalarna ramen, saldrlarn zerinden bir yl getiinde, aralarnda arlkl olarak st snf Rumlarn oullarnn bulunduu 5.000 kii g etmiti.678 Bu kiiler ounlukla Yunan pasaportu sahibiydiler; zira, yukarda da deinildii gibi Trk makamlar, Trk vatanda olan aznlklarn g etmesini engellemek amacyla sz konusu kiilere pasaport vermeyi reddediyordu: "Pasaport Trklerinden [Trk vatanda olan Rum aznlk (y.n.)] gidebilmeyi kim baarmsa, zel balantlar ve aralar vardr ve duruma gre, servetini de gayet tabii ki illegal yollardan yannda gtrr." 679 1961 ylnda stanbul'daki Yunan Konsolosluu, g nedeniyle, gen Rumlar arasndaki evlenme orannn 1955'ten beri yllk yzde 10 orannda azaldn bildirmitir.680 1955 ylnda Trk hkmetinin resmi verilerine gre, Trkiye'de 79.691 Rumca konuan kii yaarken; bu rakam 1960'ta 65.139'a, 1965'te ise 48.096ya dmtr.681

676 NARA 782 00/2-2856, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 28.02 1956 677 Yukarda belirtilen kaynak 678 AA, PA 264 Trkiye 205-00/92 42, Federal Almanya Bakonsolosluu, stanbul'dan AA'ya, 08 09.1956 679 Yukarda belirtilen kaynak 680 NARA 782.00/12-192, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 20.06 1961. 681 Alexandris, The Greek Minonty of stanbul and Greek-Turklsh Relations (1918-1974), s. 291

146

PERDE ARKAS

srail devletinin kurulmasyla, Cumhuriyetin kuruluundan ben sren Trk Yahudilerinin g rekor dzeylere ulamtr. 1945'te Trkiye'de yaayan 76.945 Yahudinin yaklak yzde 40', 1948-49 arasnda g etmitir. 1951-52 dneminde gerekleen gler de eklendiinde, bu oran yzde 45'e kmaktadr. 1955 ylndaki 6-7 Eyll Olaylarndan sonra ise Yahudilerin srail'e g ivme kazanm, 1955'te 339, 1956'da 1.710 ve 1957'de 1.911 kii Trkiye 'yi terk etmitir. 1960 ylna gelindiinde, Trkiye'den g eden Yahudilerin says 10.000'i bulmutur.682 1955 ylnn resmi istatistiklerinde, Trkiye'de Ladino dilini (Yahudi Ispanyolcas) konuan nfusun says 33.000 olarak verilmitir.683 1960'ta bu say 23.000'e der.684 Ermenice konuan nfusun says 1955'te yaklak 70.000 gre, Trkiye'de bulunan Hristiyanlarn says 1955'te 270.000 1960'da yaklak 230.000'e,
688 687 685

kii olarak

verilirken, 1965'e gelindiinde bu say 56.376 686 olmutur. Amerikan Konsolosluu'na olup, bu rakam 1965'te ise 206.000'e
689

dmtr.

Gayrimslimlerin ou iin, 6-7 Eyll Olaylar, Trk vatanda olarak kabul grmediklerinin kesin deliliydi. ktidardaki partinin kim olduundan bamsz olarak gelecekte de ayrmcla maruz kalacaklarna inanmalar, yurtdna g etmeyi arzulamalarnda etkili olmutur. 6 Eyllden sonra gerekleen g, ayn zamanda stanbul'daki kozmopolit yaamn da sona erdiine iaret eder: "Saldrlarn en korkun yan, aznlklarn artk devlete duyduklar gveni yitirmeleri ve g etmeleriydi. Arkadalarmn ou g etti ve mutlu olamad. Saldrlardan sonra glerin olmad doru deildir. 6-7 Eyll Olaylar, zellikle Ermeni cemaati ierisinde, 8-10 sene sren ve pek ok ailede huzursuzluk yaratan ciddi bir g dalgas meydana getirmitir. Bilhassa ekonomik olarak iyi durumda olanlar g etmitir. Kendilerine Varlk Vergisi hatrlatlyordu. Bize Varlk Ver-

682 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya, Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s 370 683 Devlet statistik Enstits, 1955 Genel Nfus Saym No 339, stanbul 1961. 684 Devlet statistik Enstits, 1960 Genel Nfus Saym No:452, stanbul 1960 685 Devlet statistik Enstits, 1955 Genel Nfus Saym No:339, stanbul 1961. 686 Devlet statistik Enstits, 1965 Genel Nfus Saym, stanbul 1965. 687 NARA 782.00/10-855, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 14.09.1955. 688 Devlet statistik Enstits, 1960 Genel Nfus Saym No:452, stanbul 1960. 689 Devlet statistik Enstits, 1965 Genel Nfus Saym, stanbul 1965.

147

PERDE ARKASI

ll'deki iddet eylemleri aznlklar bir o kadar sarsmt. En azndan, DP iktidar altnda Trk vatandal statsnden tam olarak yararlanacaklar inancnn bir illzyon olduu ortaya kmt. Bir gece iinde, iktidar partisinin ad ne olursa olsun, Cumhuriyet ierisinde her zaman yabanc ve madur kalacaklarna ikna olmulard. Bu derin hayal krkl sadece DP'den vazgemelerine deil, lkenin karlar konusunda belirgin bir ilgisizlie dmelerine de yolamt.694 Bu tutum, ancak 1957 Ekim'indek seimlerden ksa bir sre nce deiecekti. Balangta, aznlk evreleri seimleri boykot etmek konusunda kararlyd. DP yneticileri ise, stanbul'daki belirli blgelerde seimi kazanabilmek iin 90.000 aznlk oyama ihtiya duyduklarndan, gayrimslimlerin oylarn almaya alyordu. Seim tarihinin yaklamasyla aznlk cemaatlerindeki havann farkllat gzlemlenebiliyordu. Seimlere katlmamak konusundaki niyetleri, giderek "gelecek iin bir tehlike" olarak deerlendirilmeye balamt. Yemden seilmesi durumunda DP'nin, stanbul'da verdii kayplarn acsn aznlklardan karabileceinden endie ediliyordu; zira semen listeleri incelenerek, kimlerin seimlere katlmadnn belirlenmesi mmknd. Aznlklarn bylesi bir protesto eylemini gze almamalar gerektii dncesi, giderek daha ok taraftar bulmaktayd.605 nceleri, aznlklarn bilhassa aday listeleri yznden Hrriyet Partisi'ne ynelecei beyan edildi. zellikle Rum cemaatinin nderlerinin, hatta Patrik'in dahi Hrriyet Partisi iin oy kullanaca iddia ediliyordu. okpartili sisteme geilmesinden sonraki tm seimlerde olduu gibi, CHP aznlk haklar lehine propaganda yapyordu. Partinin genel sekreteri Kasm G-lek, seimlerden on bir gn nce aadaki aklamay yapt: "Bizim anlaymza gre, 'aznlk' kavram tamamen yanl bir tanmlamadr. Kimin hangi rka, dine mensup olduu ya da hangi dili konutuundan bamsz olarak, Trk vatanda olan herkes eit haklara sahiptir. Anayasamzda ve yasalarmzda belirlenmi olan tm haklardan, her vatanda yararlanmaldr. CHP'nin iktidara gelmesi durumunda bu uygulamalar geree dntreceimiz konusunda kararlyz." 696

694 NARA 782.00/1 1-2157, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 21.1 1.1957 695 NARA 782.00/1 1-2157, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 21.11.1957. 696 Ulus, 06.10.1957.

149

6-7 EYLL OLAYLARI

Cumhuriyet Halk Partisi yneticileri, aznlk gruplarnn desteini alma anslar olmadn biliyorlard. CHP'nn beklentisi daha ok, gayrimslimlerin oylarn Hrriyet Partisi'ne vermeleri, bylece DP'nin zayflatlmasyd.697 Ayn ekilde Demokrat Parti de aznlklar lehine bir seim kampanyas balatmt. O zamana kadar seim listelerinde byk gayrimslim cemaatten birer aday yer alrken, bu kez ikier kii aday gsterilmiti. zellikle stanbul valisi, cemaatlerin iinde youn bir seim kampanyas yrtyordu. Birden, stanbul basnnda valinin gayrimslimlerin dini liderleriyle ekilmi fotoraflar yer almaya balamt. Bu kampanyalarn etkisiz olduunu syleyemesek de, gayrimslimlerin 1957 seimlerinde ezici ekilde DP'yi desteklemi olmalar, daha ziyade, seimleri CHP'nin kazanmasndan duyduklar korkuyla alakalyd. Bylece gayrimslimlerin oylar, stanbul seim blgesinden DP'nin 39 milletvekili karmasnda belirleyici etken oldu. Neticede oylarn DP lehine kullanm olmalarn, gayrimslim cemaatler u ekilde gerekelendrdiler: 6-7 Eyll Olaylar, korkun ve en az CHP iktidarnn koyduu Varlk Vergisinin etkileri kadar "alaka" hadiselerdi. Ancak CHP iktidar sresince, DP iktidar boyunca benzeri grlmeyen daha keskin bir ayrmclk olmutu. DP lehine oy kullanlmasnn ardnda yatan bir baka neden de, DP'lilerin, aznlk cemaatlerinin zor bir durumda onlara yardm eli uzattn unutmayacaklarna duyulan inant; bu durumun yeni hkmet dneminde aznlklar zerinde olumlu yansmalar olaca dnlyordu. Ancak, DP'nin aznlklarn kitlesel desteini almasnn ardndaki en temel faktr, aznlklarn CHP'nin iktidara gelmesinden duyduklar korku ve CHP liderlerine, zellikle de smet nn'ye kar besledikleri antpatyd. stanbul'daki Amerikan Kon-soloslugu'nun bildirdiine gre, aznlklar CHP'nin stanbul'da ald yenilginin ardndaki temel neden olmaktan ok byk bir memnuniyet duymulardr.698 Trk devlet elitlerinin zellikle stanbul'u Rum aznlklardan "arndrma" hedefi, 6-7 Eyll Olaylar vastasyla baarya ulaamamt. Rum aznln byk ve uzun sreli bir g dalgas halinde lkeyi terk etmesine yol aan asl olay, hkmetin, 1930 ylnda Yunanistan'la imzalanm olan skn. Ticaret ve Gemi

697 NARA 782.00/11-2157, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 21,11,1957 698 NARA 782 00/11-2157, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 21,11 1957

150

PERDE ARKASI

Ulam Anlamasn 16 Mart 1964'te tek tarafl feshetme karardr. Bu ikili anlama, Yunan vatandalarnn oturma ve alma izinlerini dzenlemekteydi.699 Anlamann feshedilmesiyle, Yunanistan pasaportu olan stanbullu Rumlarn te biri, lkeyi terk etmek zorunda kald. Fakat, Trk pasaportu olan Rumlar da stanbul'dan g ettiler, zira Yunanistan vatanda olanlarla akrabaydlar. Ekim 1964'e kadar, yaklak 30.000 Trk pasaportlu Rum lkeden g etti. 1960 ylnda says yaklak 100.000 olan Rum-Ortodoks nfus, 1978'de yaklak 7.000 kiiye kadar decekti.700 Devlet hazinesinin ald eitli tedbirlerle, Yunan vatandalarnn servetine el konuldu. Bankalar, sahipleri tmyle ya da ksmen Yunan vatanda olan iletmelere kredi vermemeleri ynnde talimatlar alyordu. Yunanlarn mallar, olas vergi borlar iin nlem alnd gerekesiyle haczediliyordu. Bu amala banka hesaplar bloke ediliyor, hatta mobilya ve ahs eyalara dahi el konuluyordu.70I Mlklerini satma imknlar, Tapu Daresi'nin "Helen servetinin transferini kaydetmeyi reddetmesi" yznden ellerinden alnyordu.702 Yurtdna karken yanlarna sadece 22 dolar ve kyafetlerini koyduklar bir bavul alabiliyorlard. Gmenler, lkeden ayrlmadan nce, ieriini bilmedikleri bir aklamay imzalamaya zorlanyordu. Sz konusu belgeyi imzalayarak, izinsiz dviz ticaretini yaptklarn; Trkiye aleyhine dmanca siyaset yapan "stanbul Helen Birlii" adl dernein yesi olduklarn; Kbrs'taki "Yunan terristlere" para yolladklarn; ve son olarak lkeyi kendi arzularyla terk ettiklerini kabul etmi oluyorlard.703 Yunan vatandalarnn g etmeye zorlanmas, nceleri, szde Trkiye'nin i ve d gvenliini "tehdit" eden kiilere ynelik bireysel tedbirlerin alnyor olmasyla merulatrld. Trk hkmetinin sulamalar, dviz kaaklndan "Kbrs'taki terristlerin" maddi olarak desteklenmesine kadar, eitli faaliyetleri kapsyordu. 704 Daha sonralar, kovulmalarn kitlesel nitelii ortaya knca.

699 Rdvan Akar ve Hlya Demir: stanbul'un Son Srgnleri, stanbul, 1992, s 20. 700 Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turkish Relatons (1918-1974), s 294. 701 Rdvan Akar ve Hlya Demir, stanbul'un Son Srgnleri, s 33 702 Alexandri5 vd,: Oi Ellnotourkikes scheses 1923-1987, s. 51 1 703 Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turksh Relations (1918-1974), s. 284, 704 Rdvan Akar ve Hlya Demir: istanbul'un Son Srgnleri, s. 45,

151

6-7 EYLL OLAYLARI

durumu aklamak iin, 1955 ylnda olduu gibi yine "Kbrs sorunu"na bavuruldu. Buna gre, Kbrs sorunu ve Yunan-Trk ilikileri bir btn olarak ele alnmalyd; Yunanistan, Makarios'un Kbrs politikasna destek vererek Trkiye'ye dmanca davranrken, Trkiye, stanbul'daki Yunan vatandalarna zel haklar veremezdi. 705

50'li Yllarn Politik ve Sosyoekonomik Koullar erevesinde 6-7 Eyll Olaylar

Demokrat Part'nin 1950 ylndaki seim zaferi, sadece okpartil sisteme geilmesi deil, Kemalist eilimli "brokratik elifin yerini, arlkl olarak Anadolu'dan gelen ve o tarihe kadar devlet hizmetinde bulunmam kadrolarn almas anlamna da gelir.706 Bu siyas "evre"nin, elit "merkez'e kar oluturduu muhalefet, taradaki fti-kyl kitlelerden ve toprak sahibi gruplardan, eletirel entelektellerin de iinde bulunduu kentsel nfusu oluturan eitli gruplara kadar geni bir yelpazede, eitli toplumsal gler tarafndan destekleniyordu.707 evredeki yeni toplumsal gruplarn bu siyasi ykselii, nceleri ekonomideki gelimelerle de korundu. D ticaretteki canlanma, tarmdaki rekolte rekoru, kentlerdeki yksek istihdam oranlar ve GSMH'daki art, yeni hkmetin dikkat eken ekonomik baarlarna rnektir. 708 Ancak, 50li yllarn sonlarna doru, hkmet giderek zorlaan bir ekonomik durumla yz yze gelmiti ve zellikle, yksek enflasyon nedeniyle yaam standartlar den toplum kesimlerinin gvenini yitirmiti. 709 ithalatn snrlandrlmas ve denetim altna alnmasnn yan sra dviz kontrolnn sklatrlmas liberal d ticareti sona erdirirken, hkmetin zelletirme

705 Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turkish Relations (1918-1974), s 282, 706 Kemal H. Karpat, Turkey's Politics The Transiton to a Multl-Party System Princeton, 1959, s i 63; Lesle L, Roos Jr ve Noralou P Roos, Managers of Modernization Organzations and Ehtes in Turkey (1950- 1969), Cambridge, MA, 1971, s, 31 707 Ahmad Feroz, The Turksh Experlment in Democracy, 1950-1975, Londra 1977, s 36-38; Fredenc W. Frey, The Turkish Politlcal Elite, Cambridge, 1965, s. 349; Frank Tachau, Turkey The Politcs of Authorty,Democracy, and Development, New York, 1984, s 65. 708 Zvi Yehuda Hershlag, The Contemporary Turkish Economy, Londra 1988, s, 138. 709 Rchard D. Robnson, The First Turkish Republic, Cambridge, MA, 1963, s. 241

152

PERDE ARKASI

planlar, zel sektrn devlet iletmelerine rabet etmemesi nedeniyle baarszla uram, i ve d bor nemli lde artmt. 1953 ylna kadar, makineleme ve iyi iklim koullar sebebiyle yksek verimlilie ulaan tarm sektrnde de, bu tarihten itibaren duraklama balamt. 1954 yl sonunda ABD'den buday ithal etmek zorunda kalnmt. zellikle artan fiyatlar, yksek enflasyon ve karaborsaclk, Menderes hkmetinin halk nezdindek poplaritesini giderek azaltyordu.710 Hkmet, ekonomik koullarn vehametinin muhalefet ve basn tarafndan tehir edilmesini nlemek iin, bunlar kukulu yntemlerle susturuyor; bylece niversite rencileri ve entelekteller gibi toplumsal gleri de hayrete dryordu. Mays 1954 seimlerinin ardndan, CHP lehine oy kullanan ya da seim kampanyalar srasnda yaptklar konumalarda hkmeti ve uzman bakanlarn eletiren hkimler ve Tarm Bakanl'nn yksek dzeyli memurlar, srld.711 Birinci yasama ylnn sona ermesinden ay sonra, muhalefetin faaliyetlerini ciddi biimde kstlayan bir dizi yasa kabul edildi. Seim yasas deitirilerek, son seimde muhalefet partilerinin snrl da olsa kullanabildikleri devlet radyosunun gelecekte yalnzca hkmetin hizmetine sunulmas kararlatrld.712 Cumhuriyet Halk Partisfnin memurlar arasnda byk sayda taraftan bulunmas gerektiinden, bilhassa devlet memurlarnn siyasi faaliyetlerini snrlandrmay hedefleyen yasalar karld. Memurlar, ancak seimlerden alt ay nce aktif grevlerinden ayrlmlarsa milletvekili adayl iin bavurabiliyorlard. Bylece, memurlarn pratikte muhalefet partileri iin aday olmalar imknsz hale getirilmekteydi. nk, muhalefet kanadndan aday olacak bir memur, bir seim yenilgisi durumunda nndeki seenein isizlik olduunu biliyordu.713 Adalet bakan yasal olarak hkimleri erken emeklilie ayrma yetkisine sahipti. Memurin Kanununda yaplan bir deiikle, ilgili bakanlara her memuru iten karabilme yetkisi verildi; ayrca memurlar, grev srelerine gre o anki maalarnn te biri ile yars arasnda deien tazminatlarn dendii alt ayn bitiminde, ya o zamana kadar altklar gelir ve grev kademesinde ya da daha

710 Feroz, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975, s 137 711 M. Serhan Ycel, Demokrat Parti. stanbul, 2001, s 137, 712 AA PA 9 Trkiye 205-00/75, Ankara Bykelilii Raporu, 24,09 1954. 713 AA PA 265 610-00/92,42, Ankara Bykelilii Raporu, 01.09.1954

153

6-7 EYLL OLAYLAR

dk bir kademede kullanmaya devam edebilecek veya tamamen emekli edebileceklerdi.714 Bu hkmler niversite retim yeleri iin de geerliydi; Milli Eitim bakan, niversite senatosunun grn dinledikten sonra yukarda sralanan tedbirlerin uygulanmasna karar vermekle yetkilendirilmiti.715 Tasar, memurlarn arasnda halen otoriter devlet alkanlklarndan vazgememi olan unsurlarn varlna, bunlarn ilerinin ehli olmamasna ve halka tepeden bakmalarna dayandrlmt. 716 Muhalefetle i politikaya dair trmanan ekimenin tepe noktasn, CHP Genel Sekreteri Kasm Glek'm hkmete ynelik eletirilerde bulunduu iin Samsun'da tutuklanmas ve polis gzetiminde stanbul'a getirilmesi oluturmutu.717 Ayrca, karlan Basn Kanunuyla, hkmetin ve yeleri ile siyasi ve ekonomik tedbirlerinin aalanmasna ya da iftiraya uramasna kar daha sk tedbirler alnm, bu da, zellikle eletirel gazeteciler zerinde bask yaratmt. 23 Eyll 1954'te bu yasaya dayanlarak tannm gazeteci tutukland. Hseyin Cahit Yaln 26 ay. Cemal Salam ise 65 ay hapis cezasna arptrld; Ulus gazetesi sahibi Nihat Erm'e 35.222 TL'lk para cezas verildi. Erim, 17 Kasm 1954'te, sekiz aylk hapis cezasn ekmek zere tutukland.718 Bilhassa 6-7 Eyll Olaylar, hkmetin basn, muhalefet ve renci hareketine ynelik yukarda sralanan snrlandrmalar uygulayabilmesi ve lkedeki siyas gelimeleri kontrol altnda tutabilmesi iin bir bahane olmutu. Saldrlarn hemen akabinde, 7 Eyll 1955'te stanbul, Ankara ve zmir'de alt aylk rfi idare ilan edilmi, Meclis geici olarak kapatlmt. Fakat, Alman Konsolosluu'nun bir raporuna gre, daha 24 Austos 1955'te, yani saldrlar balamadan 15 gn nce, 1 yllk skynetim ilanna karar verilmiti; hedef ise, muhalefetin herhangi bir engellemeyle karlamayan hareket zgrlyd.719 Muhalefetin rfi idareyi sadece stanbul'la snrl tutma talebi reddedildi.720 Bu

714 AA PA 9 Trkiye 205-00/75, Ankara Bykelilii Raporu, 24,09,1954, 715 Cem Eroul, Demokrat Parti, Tarihi ve deolojis, Ankara 1990, s, 165 716 AA PA 9 Trkiye 205-00/75, Ankara Bykelilii Raporu, 24 09,1954 717 AA PA 265 610-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 15. 08.1954 718 Eroul, Demokrat Parti, Tarihi ve deolojisi, s. 165 719 AA PA 264 Trkiye 205-00/92,42,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20,09,1955 720 Eroul, Demokrat Parti, Tarihi ve deolojisi, s, 175.

154

tedbirle, her eyden nce hem muhalefetin hem de basnn 6-7 Eyll Olaylaryla, zellikle de olaylarn ardndaki kiilerle ilgili sorulan tartma gndemine getirmesi engellenmiti. Muhalefetin, saldrlar nedeniyle Menderes hkmetinin yelerine ynelik bir Meclis soruturmas balatlmas iin yapt bavuru, skynetim gereke gsterilerek reddedildi. 721 10 Eyll 1955'te. kentteki tm gazetelerin editrleri rfi dare Kumandan Nurettin Aknoz tarafndan kabul edilmi ve kendilerine szl olarak unlar bildirilmiti: 6 Eyll olaylarnn sorumlular ile ilgili tm tartmalarda komnistlere iaret edilecekti. Saldrlarn aydnlatlmasna ynelik baka bir tezin ileri srlmesi, gazetenin kapanmas iin neden tekil edecekti. 722 Hkmete gre, gazetecilerin kkrtc yazlar aznlklara kar "halkn ani hiddetini" tetikledii iin, aadaki haberlerin yaymlanmas, gazetelerin eitli ekillerde cezalandrlmasna, hatta kumandanlk tarafndan kapatlmasna yol aacakt: - Genel olarak ierideki skuneti bozacak yazlar, ya da maksatl olarak Yunanistan'daki Trk kart saldrlarla ilgili haberler; - NATO yesi lkelerle ilikileri ya da NATO'nun karlarn tartan yazlar; - Halkn kkrtlmasna sebep olacak Meclis tartmalarnn haberletirilmesi; - Halk panie sevk edebilecek, ekonomik skntlarla -rnein baz mallarn yokluu ile- ilgili haberler; - Hkmet faaliyetleri ile ilgili eletirel yazlar ve rfi idare ile ilgili tm haberler.723 Kumandanln yasaklama kararnn ilk kurban, oktandr hkmetin gzne batan Ulus oldu. Gazetenin kapatlma nedeni, muhalefet lideri smet nn'nn bayazsvd; nn yazsnda, tarafsz bir yaklamla, saldrlardan sonra Meclis'in baka oturumlar yapmasn talep etmiti. Ancak, satr aralarnda, hkmetin bir kereye mahsus yaplan zel oturumda gven oyu talebinde bulunmu olmas gerektii, fakat buna cesaret edemedii okunabiliyordu. Ayn yazya sayfalarnda yer veren stanbul'daki gazete, Milliyet, Tercman ve Hergn'n yaynlar 14 gnlne durduruldu. Ankara'da kan akam gazetesi Me-

721 AA PA 9 Trkiye 205-00/9242, Ankara Bykelilii Raporu, 13,03,1956 722 AA PA 9 Trkiye 205-00/9242, Ankara Bykelilii Raporu, 03 01.1956 723 Hfz Topuz, "6/7 Eyll Olaylar ve Aknoz Paa'nn Yasaklar", Toplumsal Tarih 81 (2000), s. 39-42

155

6 7 EYLL OLAYLARI

denyet'in yaymlanmas da, Trakya'dak Trk kart gsterileri haberletirdii iin, "bir sonraki emre kadar" durdurulmutu. Benzer nedenlerle, zmir'de kan Sabah Postas da yasakland.724 zellikle stanbul'daki Ermeni ve Rum gazeteleri de sk bir sansre maruz kaldlar.725 Yabanc muhabirler dahi telgraflarnn sansre uramasna gz yummak zorundaydlar. Ik ingiliz gazeteci, Londra'da yaymlanan bulvar gazeteleri iin sansasyonel haberler getikleri gerekesiyle snr d edildi; ayn nedenlerle, bir Fransz gazeteci ifadesi alnarak gzetim altnda tutuldu.
726

Ancak, basna uygulanan

sansr yalnzca saldrlardan hemen sonraki dnemle snrl kalmad. rfi dare Kumandan Aknoz, Cumhuriyet Bayram ncesinde, 28.10.1955'te, bakentin en byk k gazetesi Ulus ve Zafer' "bir sonraki emre kadar" yasaklad; gereke, gazetelerin orduyu i politika tartmalarna alet etmi olmalaryd. zmir'deki Sabah Postas da, kusurlu bulunan makalelerden birini yaymlad iin yasakland.727 Hkmetin basna ynelik kulland bask aralarndan bin de, kdn vesikaya balanm olmasyd. stanbul'da gnde 220.000, pazar gnleri ise 270.000 adet baslan Hrriyet, kt ktl yznden tirajn 120.000'e drmek zorunda kaldndan, piyasada bulunamaz oldu. Milliyet ve Zafer gibi dier byk gazeteler de matbaa mrekkebi ve inko ktlndan mustaripti.728 Baz haftalk dergiler, uygun kt bulunmad iin yaynn durdurmak zorunda kald. 6 Eyll olaylar, ordu 27 Mays 1960'ta Menderes iktidarna son verene kadar, basna ve muhalefete ynelik srekli daha sert yasalarn karlmas iin kullanlacakt. stanbul'daki skynetim, askeri mahkemelerde 6-7 Eyll Olaylarnn sorumlularna kar alan davalarn yine ayn merci tarafndan srdrlmesi gerektii gerekesiyle ay daha uzatld.729 7 Haziran 1956'da Byk Millet Meclisi, istisnasz tm hkmete kar eletirel bir tavr iinde olan stanbul ve Ankara basnn susturmak iin hkmetin sunduu iki ayr yasa tasarsn kabul etti. ktidar partisi, yasa tasarlarna gereke olarak, basnn, Selanik'te Ata-

724 AA PA 265 610-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 12,10 1956, 725 AESF, Fahri oker Dosyas, rfi dare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 0 2, 1 2, 1 95 5 726 AA PA 265 610-00/92,42, Ankara Bykelilii Raporu, 12. 10.1956. 727 AA PA 265 601-03/92.42, Ankara Bykeliliinin AA'ya raporu, 11.1 1.1955 728 AA PA 9 Trkiye 205-00/92,42, Ankara Bykelilii Raporu, 12.06.1956 729 AA PA 9 Trkiye 205-00/92,42, Ankara Bykelilii Raporu, 13,03,1956.

156

PERDE ARKASI

trk'n doduu eve yaplan bombal saldr rneinde olduu gibi, fazlasyla abartlm haberlerle "lkenin moralini bozabilecei ve sua tevik edebileceini" gsterdi. Ayrca, geici ekonomik darboazlar da "demagoji yapmak amacyla" istismar ediliyordu.730 Buna karlk muhalefet cephesi ise, bu yasalarn ifade zgrln kstladn, bu durumda yasal bir muhalefetin dahi hkmet zerinde bir denetimi olamayacan dnmekteydi. Yeni basn yasas, 1950 tarihli Basn Kanununda deiiklik yapan, iki paral yeni bir yasadan ve 1954 tarihli Trk Radyo ve Yayn Yasasna deiiklik getiren yeni bir yasadan oluuyordu. 1950 tarihli Basn Kanunu, Demokrat Parti'nin ilk seim zaferinden hemen sonraki aylardan kalmayd. Verilen seim szlerinin karl olarak, grece liberal bir yasayd. Yasadaki yeni dzenlemeler ise, basn zgrln ciddi ekilde kstlayan, antidemokratik deiikliklerdi. Buna gre, imtiyaz sahiplerinin, editrlerin ve muhabirlerin mesleklerini icra etme artlar arlatrld. Bu kiilerin mutlaka lise veya yksekokul mezuniyet derecesinde olmalar gerekiyordu ki Trk gazetecilerinin byk bir ksm bu dereceye sahip deildi. Ayrca alt aydan uzun sreli hapis cezasna arptrlmam olmalar da gerekiyordu. Fakat, Menderes hkmetinin ikinci yasama ylndan itibaren gazeteciler kolaylkla hapis cezasna arptrlabildklerinden, bu dzenlemeyle, eletirel gazeteciler zahmetsizce devre d braklyordu. "Gerek ya da uydurma hadiselerin, kamuoyunu kkrtacak ekilde ok ayrntl ya da provokatif bir dille yaymlanmas" durumunda ise, 10.000 TL'ye kadar kabilen para cezalar uygulanaca tehdidi yaplyordu.731 Basn ve Radyo Kanunu, o dnemin hkmeti tarafndan 1954 yl seimlerinden hemen nce, muhalefetin seim mcadelesine ket vurmak ve zellikle radyoya eriimlerini zorlatrmak iin karlmt. Yeni yasa deiiklii, beraberinde yoruma ak, netletirilmemi maddeler ieren, arlatrlm ceza hkmleri getirdi. zellikle, devletin ya da hkmetin ierideki veya dardaki siyasi ve ekonomik itibarn zedeleyecek nitelikteki yanl haberlerin ve gerekd beyanlarn sahipleri ve bunlar yayanlar iin yla kadar hapis ve para cezas n-

730 AA PA 265 600-00/92 42, Ankara Bykelilii Raporu, 28.08 1956 731 AA PA 265 600-00/92,42, Ankara Bykelilii Raporu, 28,08,1956

157

6-7 EYLL OLAYLAR

grlyordu. Alman Konsolosluunun raporlarna gre, basn, gelecekte okuyucularna pahallk, d bor ve mallardaki ktlkla ilgili haberleri veremeyecek ya da yalnzca, kabul edilebilir bir dozda snrl tutacakt.732 Bu yasalarn kmasyla ou eletirel ve bamsz gazete, i politikayla ilgili ba makaleleri yaymlamaktan tamamen vazgeip, bunun iin ayrlan stunlar d politika konularna ayrd, iktidar partisinin gazetesi Zafer ise, muhalefete ve onun liderine kar keskin saldrlarn herhangi bir kstlama olmakszn srdryordu. Yeni basn yasasnn yrrle girmesiyle, Cumhuriyet Savcl hemen baz davalar aarak, dergi ve gazete saylarn toplatmaya balad. Bu durumdan bilhassa, hakknda drt ayr davann ald haftalk Akis dergisi mustaripti. Bu davalarn birincisinde, bayazar, sekiz ay hapis ve para cezasna arptrld. 733 Yeni basn yasasnn yrrle girdii gn yaplan hkmet aklamasnda, 6-7 Eyll Olaylarndan sonra kzaa ekilen Genelkurmay Bakan Baransel'm Yksek Askeri Sra yeliine seildii, vekili Orgeneral Tunaboylu'nun rtbesinin ise genelkurmay bakanlna ykseltildii duyuruldu. 6 Eyll'n hemen ardndan, soruturma gerekesiyle komuta yetkileri ellerinden alnan general, Ocak 1956'dan beri yine grevlerinin bandayd.734 Oysa, savunma bakan, generallerin grevlerine dnn halka aklamamt. Kamuoyu, drt bakana kar alan Meclis soruturmas sonucunda, Menderes'in en yakn alma arkada olan Devlet Bakan Dr. Mkerrem Sarol'un, hakkndaki iddialarn hepsinden beraat etmi olduunu da sonradan rendi.735 Bu haberler, basn hukukundaki ar hkmler nedeniyle, hkmetin de arzu ettii dorultuda, gazetelerde yer almyordu. Muhalefetin faaliyet alann daraltan ve Haziran 1956 ylnda yrrle giren bir baka yasal dzenleme, benzer biimde, yine 6 Eyll 1955 saldrlarna atfta bulunularak merulatrld; hkmete gre, 6 Eyll gn meydana gelen iddet olaylarna yol aan ey de, sivil rgtlerin dzenledii bir gsterinin -

732 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 12.06.1956. 733 AA PA 265 600-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 28.08.1956. 734 AA PA 9 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 13 03.1956. 735 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 12.06.1956

158

PERDE ARKASI

rndan km olmasyd. Bu yasa, toplant ve gsteri haklarn dzenlemekteydi. Yeni dzenlemeye gre zellikle siyasi partiler, seim hazrl dndaki zamanlarda artk sadece zel izinle ve kapal meknlarda toplant yapabilecekti.736 Fakat, 1955 olaylar sadece Trkiye'deki i politika gelimeleri balamnda deerlendirilmemelidr. zellikle 6-7 Eyll Olaylar srasnda Kbrs sorununun milli siyasetin nesnesi olarak arasallatrlmas, Menderes dnemindeki Trk d politikasnn parametrelerini n plana karr.

Kbrs Sorunu ve ngiltere'nin Olaylardaki Pay

Kbrs'taki Rum-Ortodoks ounluun, 2. Dnya Savandan sonra artan, Yunanistan ile birleme (Enoss) abalar, o zamanki CHP hkmeti tarafndan nceleri grmezlikten gelindi. ' Ancak, Trk basnnda, zellikle Hrriyet gazetesinde, Kbrs sorunu ve Trk hkmetinin pasiflii giderek daha sk tartlr olmutu. Ankara ve stanbul'daki renci gsterileri, Kbrs'taki aznln durumuna dikkat ekiyordu.738 Meclis'te de, hkmet, Kbrs'n Yunan egemenliine girme tehlikesine ramen Kbrsl Trklerin "hayati problemlerini" grmezlikten gelmekle sulannca;739 Dileri Bakan Necmettin Sadak aadaki aklamay yapt: "Baylar, ortada 'Kbrs sorunu diye bir ey yoktur. Bunu bir sre nce muhabirlerin sorularna karlk verirken de sylemitim. 'Kbrs sorunu' diye bir ey yok, nk ada Byk Britanya'nn egemenlii ve ynetimi altnda. Biliyoruz ki, ngiltere'nin bu ada zerindeki haklarm baka bir gce devretmek gibi bir dncesi zerrece yoktur ve hibir zaman da bu ynde bir eilim gstermemitir."140 "Kbrs sorunu"na kar taknlan bu tutum, 14 Mays 1950'de iktidar devralan yeni hkmet tarafndan da srdrlmtr. Kbrs'taki olaylar yznden, 30'lu yllardan bu yana Yunanistan'la gelitirilmi olan dostane ilikiler bozulma-malyd. Bu anlayla, yeni Dileri Bakan Fuat Kprl, Yunan gazetecilerin

736 Eroul, Demokrat Parti, Tarihi ve ideolojisi, s 295. 737 Fahir Armaolu, Kbrs Meselesi 1954-1959: Trk Hkmeti ve Kamuoyunun Davranlar, Ankara 1963, s. 19. 738 Franois Crouzet, le confiit de Chypre 1946-1959, cilt MI, Brksel, 1973, s. 301 739 Melih Esenbel, Ayaa Kalkan Adam Kbrs, Ankara 1993, s. 13. 740 Armaolu, Kbrs Meselesi 1954-1959 Trk Hkmeti ve Kamuoyunun Davranlar, s 17.

159

6-7 EYLL OLAYLARI

Kbrs'la ilgili sorduu sorulara, Trkiye ile Yunanistan arasnda bir "Kbrs sorunu" bulunmadn syleyerek yant vermitir. Dileri bakannn bu aklamas, Trk basnnda sert eletiriler almtr. 741 Kbrs sorunuyla ilgili resmi suskunluk, 1951 ilkbaharnda, Yunan Babakan Venizelos'un Yunanistan'n Kbrs zerindeki talebini kamuoyuna aklamasyla bozuldu. Bunun zerine Trk Dileri Bakan Kprl, bir basn aklamasnda, Kbrs'taki statkonun deimesi durumunda Trk hkmetinin, kendi haklarnn ihlal edilmesine izin vermeyeceim aklad. 742 Trkiye ve Yunanistan'n Aralk 1951'de NATO'ya alnmas ve 1952'de Balkan Pakt'nn oluturulmas, iki lke arasndaki askeri ibirliini younlatrm, bylece Kbrs'a ilikin anlamazlklar nceleri geri plana atlmt.743 Fakat, Pa-pagos'un bakanlndaki yeni Yunan hkmeti 1953'te Enosis talebini yineledi. Hatta Yunan Babakan Papagos, Mays 1954'te Byk Britanya'y, 22 Ekim 1954'e kadar Kbrs' Yunanistan'a devretmeye ard. Aks takdirde, Yunan hkmeti meseleyi Birlemi Milletler Cemiyeti'ne gtrecekti.744 Resmi olmayan bir grmede Kprl, Yunan Dileri bakanndan, Yunan-Trk dostluunu bir Kbrs sorunu yznden tehlikeye atmamasn rica etti; zira "Yunanistan, Kbrs'taki emellerine zaten ulaamayacakt, nk Trk devleti buna izin vermeyecekti."745 Bu uyarya ramen Yunan hkmeti Kbrs iin kendi kaderini tayin talebiyle, sorunu Birlemi Milletler Cemiyeti'ne tad. Bu talebin gerekesi, Kbrs'n ok eski bir Helen yerleim blgesi olarak Yunanistan'n kltrel etki alanna dahil olmas ve Dou Akdeniz'in siyas istikrarnn Byk Britanya'nn tutumu nedeniyle tehdit altnda bulunmas eklinde gsterilmitir. 24 Eyll 1954'te BM, Kbrs sorununu tam katlml bir genel kurul toplantsnn gndemine almaya karar verdi; bylece Kbrs sorununa uluslararas boyut kazandrma hedefine ulalmt. Ancak, BM'nin 17 Aralk 1954'tek genel kurul toplantsnda, byk ounlukla, Kbrs sorunuyla ilgili tartmann ertelenmesine ka-

741 Hikmet Bil ile mlakat, 27 12.2003 742 oanns D. Stefandis, sle of Discord: Natonalism, Impenalisn and the Making of the Cyprus Problem, New York, 1999, s. 211 743 Stefandis, sle of Discord: Natonalism, Imperalism and the Making of the Cyprus Problem, s 213. 744 Nancy Crawshaw, The Cyprus Revolt An Account of the Struggle for Union with Greece, Londra, 1978, s. 76 745 Hikmet Bil, Kbrs Olay ve iyz, s. 65.

160

PERDE ARKASI

rar verildi.746 Papagos hkmeti Kbrs sorununu Birlemi Milletler Cemyeti'ne tarken, bunun Yunan-Trk ilikisi zerindeki olas etkilerini gz nnde bulundurmam ve Trkiye'nin Kbrs'taki karlarnn derecesini hafife almt. 747 Yunan hkmetinin Trk tepkisini yanl hesaplamasna yol aan balca nedenler unlard: Atatrk ve Venizelos tarafndan balatlan Yunan-Trk dostluu, 50'li yllarn banda, her iki lkenin NATO'ya ve Balkan Pakt'na ye olmasyla zirveye ulamt. Trk hkmeti, Yunanistan'n artan Enoss taleplerine kar pasif bir tutum taknyor, 2. Dnya Sava srasnda talyanlarn igal ettii Dodeka-nese adalarnn Yunanistan'a geri verilmesini destekliyordu. Kbrs'n ounluunu Rum sakinler oluturduu iin, Yunan hkmeti Trkiye'nin bu tutumunun Kbrs konusunda da tekrarlanacan umuyordu; Menderes hkmetinin, 16. ve 20. maddeleri dorultusunda Trkiye'nin Kbrs zerindeki haklarndan feragat etmi olduu 1923 Lozan Antlamasna bal kalaca bekleniyordu.748 Yunanistan'n Birlemi Milletler Cemiyeti'ne bavurmasna tepki olarak, daha sonra dileri bakan olacak olan Fatn Rt Zorlu, Menderes tarafndan Trk Dileri Bakanl'nda bir "Kbrs Komisyonu" kurmakla grevlendirildi. Bylelikle, hem Trk hkmetinin Kbrs meselesiyle ilgili resmi tutumu belirlenecek, hem de Kbrs sorunuyla ilgili stratejiler gelitirilecekti. Kbrs stratejinin hazrlanmasnda, Zorlu'nun tespit ettii iki ynerge hkim olacakt: Bir yandan, dnya kamuoyuna Trk hkmetinin de Kbrs zerinde yasal talepleri olduunu gsteren belgeler derlenecekti. Ayn zamanda, Kbrs sorununun nihai zmne kadar Kbrsl Trklere destek olunacakt.749 30 Haziran 1955'te, yani EOKA'nn Kbrs'taki ngiliz kurumlarna ynelik saldrlar balatmasndan ay sonra. Anthony Eden hkmeti Londra'da "Dou Akdeniz'de gvenlik sorunlar" zerine bir konferans dzenleyerek, Trk ve Yunan hkmetlerini davet etti. ngiliz Dileri Bakan Harold Macmllan bakanlnda 29 Austos'tan 7 Eyll'e kadar sren konferans boyunca yalnzca Kbrs meselesi tartld. ngiliz

746 AA PA 266 Trkiye 610-00/92 42, Ankara Bykelilii Raporu, 17.01.1954 747 Stefanidis, /s/e of Discord: Natonalism, Imperialsm and the Makng of the Cyprus Problem, s 269 748 AA PA 266 Trkiye 610-00/92 42, Ankara Bykelilii Raporu, 25 09,1954. 749 Armaolu, Kbrs Meselesi 1954-1959 Trk Hkmeti ve Kamuoyunun Davranlar, s 27

161

6-7 EYLL OLAYLARI

hkmeti iin, Kbrs sorununa ynelik l bir konferansn dzenlenmesinde u hususlar etkili olmutu: Yunanistan'n Kbrs sorununu yeniden Birlemi Milletler'e getirmesi engellenmeliydi; ada halklar arasnda trmanan gerginliin azaltlmas ve zellikle ngiltere'ye ynelik smrgecilik sulamalarn zayflatmak iin Trkiye'nin pozisyonunun glendirilmesi gerekiyordu.750 Konferansa Trkiye'nin katlm, Kbrsl Rumlarn itirazlarna neden oldu. Gerekten de, Londra Konferansnn balamasyla birlikte Trkiye, dnya kamuoyunun gznde, adann gelecei ile ilgili tartmalarda Byk Britanya ve Yunanistan'n yannda eit sz hakk olan bir ortak olarak kabul edilmeye balad. 751 ngilizler, konferansta ya da daha sonraki olas BM mzakerelerinde kendi pozisyonlarnn, ancak Trkler "kendi pasifliklerinden uyandrlabildiklerinde" salamlaacan biliyorlard.752 Konferans ncesinde ngilizler, Yunanistan'la Trkiye arasndaki bir gr alveriinden haberdar olmular ve bunun zerine Trklere, bilhassa konferansn banda sert bir tutum sergilemeleri iin bask yapmlard. Yunan Dileri bakannn Londra'daki Trk bykelisine, Trkiye'nin Kbrs'taki baz haklarnn kabul edilemez olmasna karn yine de Yunan hkmetinin Kbrs'taki Trk aznln haklarn gvenceye almak niyetinde olduunu bildirmesi, Macmillan'n Yunanlarla Trklerin bir uzlamaya varabileceinden endie duymasna yol at. Bunun zerine Mac Millan, ngiliz Dileri Bakanl'na, Trk delegasyonuyla konferanstan nce grmek istediini iletti ve "Trkler grlerini mzakerelerin banda ne kadar sert ortaya koyarsa, kendileri iin de bizim iin de o kadar iyi olur" eklindeki grn de bildirdi. "' Bu esnada artk uluslararas bir boyut kazanm olan Kbrs sorunu, Trkiye'nin i politikasna da hkim olmutu. Siyasi ve ekonomik bir krizin iinde bulunan Menderes hkmeti, Trk kamuoyunun dikkatini Kbrs sorununa ynlendirmeye gayret ediyordu.754 stanbul ve Ankara'da srekli olarak renci gs-

750 Robert Holland, Britain and the Revolt in Cyprus 1954-1959, Oxford University Press, s. 65-67 751 AA PA 270 Trkiye 211-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 25.07,1955. 752 Claude Nicoiet, United States Policy towards Cyprus, 1954-1974: Removing the Greek-Turkish Bone of Contention, Mannhem und Mhnesee 2001, s. 59. 753 Holland, Britain and the Revolt in Cyprus 1954-1959, s. 69. 754 AA PA 266 Trkiye 610-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 24.01.1954.

162

PERDE ARKASI

terileri dzenlenmekteydi. Devlete ynlendirilip desteklenen KTC milli davas haline getirmiti. 756

755

tm Trkiye'de

Enosis kart kampanyalar yrtyordu. zellikle basn, Kbrs sorununu Trkiye'nin Zorlu'nun Londra Konferansndaki konumunu glendirmenin yan sra, muhtemelen ngiliz hkmetinin Trkiye'nin Kbrs sorununa daha gl ekilde dahil olmas ynndeki arzusunu da yerine getirmek zere. Babakan Adnan Menderes, 24 Austos 1955'te bir konuma yapt. l konferansn bir gn ncesinde yapt bu konumada Menderes, Trk hkmetinin Kbrs meselesine ynelik temkinli tutumuna da son vermi oluyordu: "28 Austos'ta Kbns' taki kardelerimize kar bir kym gerekleeceini rendik. Evet, oradaki halkmz sessiz ve silahszdr. Ama bu, savunmasz olduklar anlamna gelmez. Orada korku ve endie iinde bulunan kardelerimizi sakinletirmek istiyorum [...] Tarihe bakarak, Yunanllara unu hatrlatmak icap eder: Zamannda Ankara'ya burada daha fazla sayda Rum yaad iin mi gelmilerdi? zmir, Aydn, Denizli ve Eskiehir'de ne ilen vard? O zamanki misyonlar kendi kaderini tayin hakkn uygulamak myd? [...] Kbrs, Anadolu'nun bir parasdr. Rhsn hukuki statsnde bir deiiklik olacaksa, o zaman Kbrs sadece Trklere gen verilebilir. Atatrk ve Venizelos tarafndan balatlan bar ve dostluu srdrmeyi ok isteriz. Ancak bugnk durum bize tavizlerle ve korkularla dolu gemii hatrlatmaktadr. Yunanistan'n emperyalist yaylmac bir politika izlemi olduunu unutmamalyz. Hepimiz Girit rneini biliyoruz [...] Trkiye hibir zaman Kbrs'taki statkonun deitirilmesine izin vermeyecektir."757 Dileri Bakan Macmllan, konferansn alnda yapt konumada, Yunanistan'daki komnist tehlikenin dnldnden daha byk olduunu ve Enosis hareketinin komnistlerce istismar edilebileceini vurgulad. Trk ve Yunan hkmetlerinin adada gttkleri kar ve amalar ne olursa olsun, adadaki ngiliz kara, hava ve deniz slerinin tehlikeye atlmamas gerekiyordu; zira ada, ngiliz hkmeti iin Dou Akdeniz ve Ortadou'da byk bir stratejik neme sahipti.758

755 Bkz. Blm 2 Hkmet yeleri 756 Bkz. Blm 2 Hkmet yeleri 757 Demirer, 6 Eyll 1955 Yassada 6/7 Eyll Davas, s. 395 758 Crouzet, Le conflt de Chypre 1946-1959, s 692.

163

6-7 EYLL OLAYLARI

Macmllan'n al konumasnn ardndan, Dileri Bakan Stephanopoulos, Yunan hkmetinin duruunu ortaya koydu. Kbrs, bir referandumu takiben, bamsz bir devlet olmalyd; nk Kbrs'n ya da Akdeniz blgesinin stratejik savunmas Kbrs halknn destei olmakszn yaplamazd. ngilizler adada s bulundurmaya devam edebilirlerdi, hatta adada ngiliz askerlerinin varl dahi kabul edilebilirdi. Stephanopoulos bu konumasnda Yunan taraf olarak Kbrs sorunu ile ilgili tavizler vermeden, ancak olduka lml bir slup kullanmt.759 Buna karlk, ngilizlerin cesaretlendirdii Trk Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu, kendi hkmetinin grn alk olunmayan bir sertlikle ortaya koydu. Trkiye'nin Kbrs'a duyduu ilginin tarihi, corafi, etnik ve stratejik nedenleri vard. Her ne kadar Trkiye Lozan Antlamasnda Kbrs zerindeki haklarndan vazgemi olsa da, antlamann 30. ve 31. maddeleri adann zel statsn tanmaktayd. Trkiye 30. madde ile, egemenlik haklarn Byk Britanya'ya devretmiti. 31. madde ise Kbrs'ta yaayan halklara, antlamann imzalanmasn takp eden iki yllk sre ierisinde Trk ya da ngiliz vatandalklarndan birini seme hakk tanyordu. Antlamann Kbrs'la ilgili olarak deimesi durumunda, maddelerinin tm tartmaya alrd. Zorlu'ya gre, geri statko korunmalyd; ancak Byk Britanya egemenlik haklarn devredecek olursa, ada "asl" sahiplerine, yani Trkiye'ye geri verilmeliydi. nk ada 400 yldr Osmanl hkimiyeti altnda kalm, fakat bir Yunan egemenlii adada hibir zaman var olmamt. Ayrca, Kbrsl Trkler aznlk olarak tanmlanmamalyd, zira, Kbrs da Anadolu'nun bir parasyd. Bu nedenle adadaki 100.000 Kbrsl Trkn yannda, Anadolu'daki 24 milyon Trk hesaba katlmalyd. 760 Yunan delegasyonu, Kbrs sorunundaki "Trk unsuru"ndan duyduu aknl gizlemedi ve Zorlu'nun sert slubu konusunda, her eyden evvel ngiliz hkmetini sorumlu tuttu. Delegeleri Londra'y terk etmekten alkoyan tek gelime, Macmllan'm konferans nce ikili grmeler dzeyinde srdrme yolundaki nerisi oldu.761

759 Holland, Brtan and the Revolt in Cyprus 1954-1959, s. 73. 760 AA PA 266 Trkiye 610-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 14.09 1955 761 AA PA 235 Kbrs 211-00/92,09, Londra Bykelilii Raporu, 02 09,1955

164

PERDE ARKASI

Bu kez, her iki tarafa, ngilizlerin Kbrs'n kendini ynetmesi iin gelitirdii bir taslak sunuldu. Seilmi bir ounluktan oluan ve belirli bir kota orannda Trk yelerin de bulunaca bir meclis olacakt. Bakanlklar -savunma, d gvenlik ve i gvenlik alanlar dnda- Kbrsllara verilecekti. Meclis, Kbrs genel valisinin de onaylad bir bakan seecekti. Ayrca oluturulacak bir Tripartite Commitee, anayasa nerilen ve gcn gelecekteki ilikileri konusunda danmanlk yapacakt. ngilizlerin nerilerini kararl bir ekilde geri eviren Zorlu'dan farkl olarak, Stefanopoulos bu nerileri Atina'ya, Yunan hkmetine gtrmeyi kabul etti.762 ngilizlerin Kbrs'ta olas bir "kendi kendine ynetim'e iaret etmesi, Trk delegasyonu tarafndan tehlikeli bulundu. Bu, Londra'nn Trklerden konferansta "sert bir izgi" izlemelerini istedikten sonra Yunanllara dn vermeye de hazr olduunun gstergesi olabilirdi. Zorlu, Kbrs'taki her yeni durumu Enosis'e giden bir adm olarak deerlendirdi.763 Londra'dak konferans, 6 Eyll 1955 gn stanbul, zmir ve Ankara'da gerekleen saldrlar nedeniyle kesildi. Trklerin komplosundan habersiz olan Yunan Dileri bakan Selanik'teki bombal saldrdan dolay zr dilerken, Zorlu, kkrtc Kbrs politikalarnn saldrlara neden olduu gerekesiyle Yunanllar sulad. Menderes'in geri ard Trk delegasyonu, 8 Eyll 1955'te Londra'dan ayrld. Trk hkmetince planlanan bu saldrlarn, Trkiye'nin Kbrs zerinde belli haklan olduunu hem Yunanllara hem de ngilizlere, yanl anlamaya yer brakmayacak ekilde gsterecei ve dolaysyla Zorlu'nun mzakeredeki konumunu rahatlataca beklenmiti.764 Daha nce de bahsedildii zere, Dileri Bakan Zorlu, Londra'da ngiliz Dileri bakan ile yapt ilk grmelerin ardndan, 28 Austos 1955'te Menderes'e ifreli bir telgraf ekerek destek istemiti:765

762 Holland, Britain and the Revolt in Cyprus 1954-1959, s 74. 763 AA PA 266 Trkiye 610-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 12.10.1955 764 AA PA 265 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 15.09.1955 765 Bkz. s 62

165

6-7 EYLL OLAYLARI

"eitli ngiliz gazetecileri ve dileri bakan ile konutuk. Bizim intihamza gre, ngilizler Kbrs'taki anlamazl zmek iin, son are olarak Yunanistan'a dn verip, Kbrs'ta kendi kendine ynetime izin verebilirler. [...} Bizim tahminimize gre, burada haklarmz ne lde savunabileceimiz konusunda tereddtler vardr. Geri bu sabahki grmeler nazik geti, ama insafszd. Onlar [ngilizler (y.ri)] haklarmz savunmak konusunda midimizi kracak aklamalar yapmad. Yine de srarmz [Kbrs'la ilgili talepler hakknda (v.n.)J konusunda onlar ikna edebildiimize inanrsak, hata etmi olunz. Bu hususta nmzde yaplacak ok i olduunu gryoruz. Biz ve gazetecilerimiz gayret gstermeyi srdreceiz. Bu konuda ilgili yerlere sizin vereceiniz emirlerin ok ie yarayacana inanyoruz."'^ Bu telgraf, boyutlar itibariyle hkmetin amaladndan ok daha byk sonulara varacak olan 6 Eyll 1955 olaylarnn balama iareti olarak deerlendirilebilir. Zorlu, DP grubunun olaanst toplantsnda saldrlar milli bir rezalet olarak deerlendiren baz partilileri yle eletirmiti: "Abartyorlar. Saldrlar srasnda Londra'daydm. Olaylar benim iin byk bir destek oldu." 767 ngilizlerin saldrlara tepkisi eitliydi. ngiliz Bakonsolosu Mihalis Stewart, eylemleri "barbarln zirvesi" olarak tanmlarken, Dileri Bakanl'nn dier mensuplar Trklerin "gze gz, die d"768 metodundan honuttu. Yine bir dier grup, eski bir Rum kilisesinin yaklmasna, "rahatsz edici bir bak" yok edildii iin sevindi.769 Dikkat ekici olan, Dileri Bakan Macmillan'n tepkisiydi; alma arkadalar ve Ankara'daki ngiliz bykelisi Ankara'ya etkili bir uyarda bulunmasn tlemelerine ramen, o ok daha yumuak bir protestoyu tercih etmiti.770 Geri meydana gelen iddet olaylar, zellikle Kbrs sorununa ynelik gelecekte BM nezdinde yaplacak mzakereler dnldnde Ingilizlerde bir sknt yaratmt. Ama Macmillan, bu olaylarn ngiltere'nin Kbrs politikas iin salayaca yararn da farkndayd.

766 Zorlu'nun Menderes'e Londra'daki Trk Bykeliliinden yollad telgraf, 28.08.1955, Demrer, 6 Eyll 1955 Yassada 6-7 Eyll Davas, s 404 767 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s, 202. 768 PRO FO 371/11771 1, RG 10344/50, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 22,09.1955. 769 PRO FO 371/1 171 1 1/50, 08.10 1955 770 PRO FO 371/117/657, RG 1081/1019, 11.09.1955

166

PERDE ARKASI

Bu balamda, Yunanlarn, ngilizleri kendi pozisyonlarn glendirmek iin stanbul'daki saldrlarn hazrlanmasna katlmakla sulamalarn da ele almak gerekir.
!

Saldrlarn hemen ertesinde Rum basn, ngiliz hkmetini 6

Eyll 1955 olaylarnn sorumlusu olarak gsterdi: "stanbul ve zmir'deki olaylar, Londra Konferansnn sonulardr. [...] Bir yoruma gre, medeniyet ncesi dnemde Hristiyanlarn urad korkun kovuturmalar andran ve Yunan-Trk dostluunu zedeleyen stanbul ve zmir'deki olaylar, dndmz gibi, ngiliz diplomasisinin planlarnn ani biimde patlak vermesinin rn deildir, bizzat ingiliz diplomasisinin planlad ve baarmaya alt bir eydir.'' 772 Resmi Rum makamlar dahi, Atina'daki bombalama eylemini ngiliz gizli ajanlarnn yaptn dnmtr.773 Yunan tarafnn ithamlar ilk bakta d rn gibi grnse de, ngilizlerin olaylara kartna dair baz ipular mevcuttur. rnein 1954 Austos'unda Atina'daki ngiliz bykelisi, Selanik'te Atatrk'n doduu evde gerekleecek bir olay nedeniyle Yunan-Trk ilikilerinin ktleecein ngrmt: "Zannediyorum ki Trkler durumdan endie duymaya baladlar. Ayn zamanda yakn bir arkadam da olan Trk meslektam dn akam grdmde, olaylarn gidiatndan kayg duyduunu aklad. Mesajmda da belirttiim gibi, ilikiler u anda pek de iyi deil ve grnrdeki Yunan-Trk dostluunun krlgan olduu ok ak, ok kk bir ok bile vetebilir. Atatrk'n Selanik'te doduu evin duvarna tebeirle slogan yazmak gibi nemsiz bir olay bile bir kargaann kmasna yeter.""" Mays 1955'te i Partisi'nden John Strachy, parlamentoda yapt konumada, Kbrs'n Yunanllara verilmesi durumunda, Trkiye'de byk bir Rum aznln bulunmasnn Kbrs'taki Trk aznln gvencesi olacan syledi.775

771 PRO FO 371/1 176547, RG 1081951, Atina Bykelilii Raporu, 10.09.1955 772 Atna Radyosu FO 371/117657, RG 1081/1024, 10.09.1955. 773 PRO FO 371/1176547, RG 1081949, Bykelilik Raporu, 08 09 1955. 774 PRO FO 371/1 17642, RG 1081, Atna Bykelilii Raporu, 19.08.1954. 775 PRO FO 371/117642, RG 1081, 19.08.1954.

167

6-7 EYLL OLAYLARI

Trk hkmeti bu aklamay "uygar bir adam" iin fazlasyla irkin buldu ve Trkiye'nin hibir koulda "kendi aznlklarna misilleme'' yapmayacan aklad. 776 Babakan Anthony Eden, daha sonra yaymlanan anlarnda, Londra Konferans srasnda ngiliz hkmeti iin gerekten nemli olan tek eyin, kendilerinin bildii Trk ve Yunan grleri arasndaki uzlamazl dnya kamuoyunun da renmesini salamak olduu itiraf etmitir.777 Hatta bu balamda, ngiliz Dileri Bakanl'nn bir memuru yle bir dilekte bulunmutur: "Ankara'da birka ayaklanma ksa, bizim iimize gelir.778 Trkiye'deki saldrlarn hemen sonrasnda ngiliz Dileri Bakanl, haber dairesine u talimat verdi: Kamuoyunda, zellikle basnda, stanbul'daki 6 Eyll olaylarnda ngiliz mallarnn tahrip edilmesi ve ngilizlerin yaralanmasyla ilgili haberler vurgulanmalyd. Bu talimatn varl, ngiliz hkmetinin saldrlarn hazrlanmas konusunda Trkleri kkrtt tezini glendirir.779 Olaylar srasnda ngiliz vatandalarnn ve mallarnn urad zararn tazmin edilmesi talebi, ngiliz Dileri Bakanl'nn siyas hesaplar nedeniyle ertelendi: "u anda Trk hkmetine resmi bir protestoda bulunmak ya da tazminat istemek faydal olmayacaktr. Hele de Trklerin, Kbrs Konferansnn ertelenmesinin ardndan gidiatn ne olacandan duyduklar endie dnlnce." 760 Trkiye'deki gayrimslimlerin urad ayrmcl anlatan ve saldrlar knayan anonim bir mektup zerine, ngiliz Dileri Bakanl, Anglo-Trk dostluunun srekli dikkate ihtiya duyduunu ve sadece bu ilikiye odaklanmak gerektiini aklad. Geri kalan tm hesaplar ikincil nemdeydi.781 Saldrlarn sonucunda Trkiye aka, nc g olarak Kbrs atmasna dahil edildi. Bylece net bir ekilde statkonun korunmas, yan adadaki ngiliz egemenli-

776 Yukarda belirtilen kaynak 777 Anthony Eden, Ful! Circle, Memoirs. Londra, 1960, s 397 778 Robert Holland, "Greek-Turksh Relatons, stanbul and Bntsh Rule in Cyprus, 1954-59. Some excerpts from the Brltish Public Archve", Bulletin of the Centre for Asia Mtnor Studies, Atina 10 (1993/94), s. 327-365 779 PRO FO 371/1 17710, RG 10344/22, 13.09 1955 780 PRO FO 371/1 17721, 09.09 1955 781 PRO PREM 11/834/479,21.11.1955

168

PERDE ARKASI

nin srmesi daha muhtemel hale gelmiti. 6-7 Eyll Olaylarnn ngiliz hkmeti iin salad bir baka yarar da, ABD'nin saldrlarn hemen ardndan deien Kbrs politikasyd. Yunanistan 1955 ilkbaharnda, Kbrs sorununu yeniden Birlemi Milletler'e tayacan akladnda, ABD hkmeti Yunan tasarsn destekleme eilimindeydi. Amerikan Bykelisi Lodge'un BM'deki antikolonyal grleri, ngiliz hkmetince biliniyordu. Devlet Bakan Dulles ile yapt bir telefon grmesinde Lodge, "ngilizlere kar ok ileri gitmeyecekleri" gvencesini verdi.782 Yunanllar Temmuz sonunda BM'den resmi bir toplant talep ettikten sonra, ngiliz Bykelisi Makins, ABD'nin BM'de Atina'ya verdii destei ekmesi ynnde Dulles' ikna etmeye alt. Dulles, Atina'ya bir telgraf ekeceine sz vermi olmasna ramen, ABD'nin Kbrs'taki ciddi atma nedeniyle Yunanistan' sorumlu tuttuunu Yunanllara bildirmekle yetindi. Londra Konferans yaklatka, ABD'nin Kbrs sorunu karsnda taknd tutum da lmllayordu. l konferansn bir hafta ncesinde Amerikallar, g arasnda varlacak bir uzlama sonucunda, Yunanllarn Birlemi Milletler'e bavuru yapmasna gerek kalmayacan umuyorlard. nk ABD, Yunanistan'n bavurusuna ret oyu verirse, siyasi ilkelerinden bir tanesi olan, stratejik mttefiklerden birinin BM'de tartlmak zere gndeme getirdii konuyu onaylama prensibinden vazgemi olacakt. 23 Eyll 1955'te ABD, BM Genel Kurulu'nun tavsiyesine uyarak, Kbrs meselesinin BM'de gndeme getirilmesine kar oy kulland. ABD, talebin geri evrilmesini, zgr dnya dzeninin ve NATO birliine ynelik tehlikelerin Kbrs sorunundan daha nemli olmasna dayandrd. Bylece ABD, tarihinde ilk kez hukuki bir konunun BM gndemine getirilmesine kar oy kullanm oldu.783 Bu bavurunun ABD tarafndan reddedilmesi, resmi beyanlarda yapld gibi, sadece Kbrs sorununun Londra'daki l konferans nedeniyle uluslararas boyut kazanmasyla aklanamaz. Bylesi bir yaklam, ABD'nin Yunanistan' belki daha az zecek bir seenei, yani oylamaya katlmamay, neden tercih etmediini anlatamaz. Ayn ekilde ABD'nin, ngilizlerin baarsna katkda bulunacak

782 Nicolet, United States Polcy towards Cyprus, 1 954-1974: Removng the Greek-Turkish Bone of Contention. s.65 783 Nicolet, United States Policy towards Cyprus, 1 954-1974: Removing the Greek-Turkish Bone of Contention, s 66f.

169

6-7 EYLL OLAYLAR

olan Yunan bavurusuna kar oluturduu kararl lobi faaliyetleri de bu biimde anlalamaz. Amerikallarn oy tercihleri, daha ok. Trkiye'deki saldrlara dayandrlablir; Amerika bu saldrlar nedeniyle NATO'nun gneydou kanadnda tamiri mmkn olmayan bir tahribatn olumasndan korkuyordu.784 Amerikan bykelisi, saldrlarn hemen ardndan Menderes'e "Amerikan hkmetinin, bilhassa etkili bir polis gcnn devrede olmamas karsnda oke olduunu, bunun da ancak tertip edilmi bir plann sonucu olabileceini dndklerim" bildirdi.785 Yunanllarn Amerikallardan bekledii resmi protesto ise gelmedi. Atina'daki Amerikan bykelisi, Amerikan Dileri Bakanlna, Amerikan hkmeti "Trklerin iren sularn" resmi olarak knamad iin Yunanllarn kendilerini "Amerika tarafndan ihmal edilmi hissettiklerini" yazd.786 NATO manevralarna katlmayacan ve gerekirse /\nkara'yla diplomatik ilikilerini sona erdireceini aklayan Atina'nn bu tavr ABD'y endielendirdi. ABD, atan iki taraf arasnda uygun bir resmi tavr taknmaya alt. Amerikan Dileri Bakanl'nn her iki lkeye gnderdii mesaj uydu: Kbrs sorunu ve iki lke arasndaki dier ikili sorunlar, daha byk bir tehlike olan komnizm ve komnistlerin Gneydou Avrupa'daki gszl smrmesine kyasla, ikincil derecede neme sahipti.787 Ayrca ABD'deki resmi evreler, iki lkenin de ABD'ye kar nankrlk ettiinden bahsediyordu: "ABD hkmeti iin, kendilerini dorudan Sovyetler Birlii tarafndan tehdit altnda hisseden, srarla NATO yeliinin korumasn talep eden ve ABD'den byk miktarlarda askeri ve ekonomik vardm alan bu iki devletin ikili sorunlarn kontrolden kmasna izin vermesi anlalr gibi deildir." 788 18 Eyll'de, yani saldrlardan yaklak k hafta sonra ABD'nn tavr belli olunca, Yunan kamuoyu oke oldu. Amerikan Dileri bakan, Atina ve Ankara'ya birbirinin ayn iki mektup yollam, k lke arasndaki mnakaann esef verici olarak kabul edildiini belirterek, kendilerine hkim olmalarn istemi-

784 PRO FO 371/1 1 7657, RG 1081/1005, Ankara Bykelilii Raporu, 13,09.1955. 785 PRO FO 371/117657, RG 1081/1005, Ankara Bykelilii Raporu, 13.09.1955. 786 PRO FO 371/ 17712, RG 10344/95, Ankara Bykelilii Raporu, 26,10.1955. 787 Nicolet, United States Policy towards Cyprus, 1954-1974: Removing the Greek-Turkish Bone of Contenton, s. 68. 788 Stearns Monteagle, Entaged Allies, US-Policy Towards Greece, Turkey and Cyprus. New York, 1992, s. 9.

170

PERDE ARKASI

ti.789 Yunan basnnn ABD'nin mektubuna verdii iddetli tepkinin nedeni, sadece "sulularla kurbanlarn" ayn kefeye konulmu olmas deil, ayn zamanda Ankara ve Atina'ya ABD'den mali yardm aldklarnn hatrlatlmasyd. Bu yardmn ABD tarafndan arzulanan tavrlarn taknlmas iin bask arac olarak kullanlmas sz konusuydu.790 Yunan Kral Paul, Dulles'e yollad bir mesajda, Trklerin "korkun sular'nn ve dostlarnn ihmalinin, kendilerini Amerikallarn hayal edebileceinden ok daha fazla incittiini belirtiyordu.791 Kraln setii slup, ayn zamanda, BM'deki Yunan tasars lehine oy kullanmalar iin Amerikallara bir uyar niteliindeydi. Fakat bu tarihte, Amerikallar nasl oy kullanacaklarna karar vermilerdi bile. Yunanistan, Amerika iin stratejik olarak Trkiye'den daha az nemliydi. Trkiye, NATO'nun yan sra Badat Pakt'nn da yesi olduu iin, Ortadou'da eitli siyasi balantlar vard. Yunanistan, saldrlardan sonra zmir'deki NATO subaylarn gen ekince ve dzenlenmek zere olan NATO manevralarna katlmay reddedince,792 "komnist tehlike"den duyulan korku, BM kurulundaki dier tm tartmalarn nne geti. ABD, sadece Yunanistan'n Kbrs sorununu BM'de tartmak zere yapt bavurunun geri evrilmesiyle, Yunanistan, Trkiye ve Byk Britanya arasndaki pazarlklarn srdrlebileceine inanyordu.793 ngiliz hkmeti, Kbrs sorununun BM'de tartlmasn nleme arzusuna bylece ulam oldu. Dileri Bakanlndaki memurlar, "Yunanistan'n BM'deki hrsl tutumuyla baa kmann sadece ABD'nin aktif destei" ile mmkn olacan biliyorlard ve saldrlar neticesinde bu destei almlard.794

789 AA PA 274 Trkiye 211- 00/94.08, Atna Bykelilii Raporu, 19.09.1955. 790 PREM 11/834/479, 20.09.1955. 791 AA PA 274 Trkiye 21 1-00/94.08, Atna Bykelilie Raporu, 19.09.1955 792 Bkz. Blm 1. zmir'deki Saldrlar /93 Ncolet, United States Policy towards Cyprus 1954-1974, s. 64 794 PRO FO 371/1 17657, RG 1081/1004, 03.O9.1955.

171

Sonu

SMANLI Imparatorluu'nun dalmasnn ardndan, Kk Asya'nn etnik homojenletirilmesi, yeni Kemalist nderlik tarafndan baarl bir ulus-devlet

kurma srecinin olmazsa olmaz art olarak grlmtr. Gayrimslim aznlklarn -Rum, Ermeni ve Yahudiler-ve rnein Krtler gibi Trk olmayan gruplarn zorunlu asimilasyonu, asl olarak ulus-devletin bu homojenletirme abalarnn sonucu olarak deerlendirilmelidir. Ayn zamanda bu gruplara ynelik g, iskn ve tehcir politikalar da, devletin Trk etnisitesinin basknln gvenceye almak iin faydaland aralar olmutur. Yeni Trk devleti her ne kadar uluslararas anlamalarla Rumlara, Yahudilere ve Ermenilere aznlk statsn tanm olsa da, Cumhuriyet hkmetleri aka asimilasyon politikalar izlemilerdir. Teorik olarak yasalar nnde tm vatandalar ayn hak ve devlere sahip

173

6-7 EYLL OLAYLAR

olsa da, gndelik hayatta, Trk etnistesine mensup olmak, devletin kimlik politikasnn temelini oluturmutur. Bu politika kendisini ncelikle milli eitim alannda gstermitir. Aznlk okullarnn saysnn belirgin ekilde dmesi, Trke'nin eitim dili olarak kullanlmas zorunluluu ve bu okullarn zaman zaman Milli Eitim Bakanl tarafndan keyfi denetimlere tabi tutulmas, gayrimslim cemaatlere ait eitim kurumlarnn Trkletirilmesindeki ana duraklardr. Eitim alanndaki Trkletirme, devletin "ulusal burjuvazi'yi yaratma srecini hzlandrmak iin ekonomide ald tedbirlerle nemli lde desteklenmitir. Aznlklarn asimilasyonunun yan sra, g ve iskn politikas da, yeni devlet snrlar ierisinde etnik-kltrel birliin salanmas iin kullanlm olan baka bir aratr. rnein 1929-1934 yllar arasnda yerel makamlar, halen Kk Asya'nn krsal blgelerinde yaayan Ermenilere, kent merkezlerine g etmeleri iin bask yapmtr. Ancak kyl Ermeniler yeni kentsel evreye uyum salayamam, sonuta arlkl olarak Suriye'ye g etmilerdir. Bu erevede, 1930'larda dorudan devlet mercilerinin katlm ile gerekleen, Yahudilere ynelik pogrom benzeri saldrlar da sralamak gerekir. Trakya blgesindeki kentlerde yaayan baz Yahudiler, tehditler ve ekonomik boykotlarla korkutulmu, 1934 yaznda ise iyerleri ve evleri kalabalk kitleler tarafndan saldrya uramtr. Bu almann nemli bir sav, aratrmann konusunu oluturan 1955 Eyll'nde stanbul ve zmir'in gayrimslim sakinlerine kar balatlan saldrlarn da, Trk devletinin yukarda izilen politikasyla sk bir iliki ierisinde ele alnmas gerektiyidi. Aratrmann sonular, bu varsaymlar byk oranda dorular. 6-7 Eyll Olaylar, dnemin DP hkmeti tarafndan planlanm, gizli servis ve partinin yerel tekilatlaryla ibirlii ierisinde, renci ve genlik dernekleri, sendikalar ve "Kbrs Trktr Cemiyeti" gibi devlete ynlendirilen rgtlerin katksyla uygulanmtr. Olaylar, gayrimslimlerin Trkiye Cumhuriyeti ile ilgili byk bir hayal krkl yaamasna yol amtr. Demokrat Parti'nn 1945 ylnda kurul-

174

SONU

masyla, Cumhuriyet Halk Partisi'nin uzun yllar sren tek parti iktidar sona ermi ve okpartili sisteme geilmi, lkenin demokratiklemesine paralel olarak, o zamana kadar srdrlen aznlk politikasnn da liberalleecei dnlmt. Gerekten de bu yeni siyasi dnemde, aznlklara ynelik baz ayrmc uygulamalar ortadan kalkmtr. Bir dier nemli neden ise, eski iktidar partisi CHP'nin semen oylar iin verdii mcadeledir. okpartili sisteme geile birlikte, zellikle stanbul'daki semenlerin neredeyse te birini gayrimslimler oluturduundan, aznlklar da potansiyel oylar kazanlmas gereken semenler haline gelmitir. Demokrat Partinin 1950 ilkbaharndaki seim zaferi zerine gayrimslim aznlklar, yeni iktidarn liberal politikasnn lkenin aznlklarna kar demokratik bir tutumu da beraberinde getireceini ummulardr. DP'nin ald bir dizi nlem daha, devlet elitlerinin sz konusu aznlk gruplarna olduka toleransl yaklatnn gstergesidir. Ancak, gayrimslim aznlklar ile DP ynetimi arasnda balarda dzelmi grnen ilikilerin yaratt mutluluk havas, bir sre sonra yerini, DP'nin gayrimslimlere baknn CHP'den ok da farkl olmadnn anlalmasna brakmtr. Trk makamlarnn gayrimslim cemaatlerin faaliyetlerini zorlatrmasyla, gayrimslimler tpk gemite olduu gibi, ikinci snf vatanda muamelesi grmeye balamtr. Ancak, DP'nin 1950'den beri izledii liberal aznlk politikasnn da aslnda d politika ve parti taktikleri hesaplanarak oluturulmu bir grntden ibaret olduu meydana kmtr. Kbrs ile ilgili tartmalarn 1954 ylnda iddetlenmesi, DP hkmetinin gayrimslim aznlklara gsterdii iyi niyeti tamamen bitirmitir. Bilimsel literatrde yaygn olarak var olan, "6-7 Eyll Olaylarn sadece Kbrs sorunuyla balantl grme" eilimi, yanltc olarak deerlendirilmelidir. Kbrs'ta yaanan kriz, daha ok, 20'li yllardan beri srdrlen aznlklarn g ettirilmesi srecine katkda bulunan "olumlu" bir gelimeydi. Tpk 1934 ylnda Trakya Yahudileri rneinde olduu gibi, gayrimslimler tanabilir ve tanamaz mlklerinin tahrip edilmesi sonucunda lkeyi terk etmek durumunda braklmtr. CHP hkmetlerinin Anadolu kasabalarn Hristi-

175

6-7 EYLL OLAYLARI

yan ve Yahudilerden "arndrma" ve aznlklar lkenin az saydaki metropolnde -bata stanbul'da- younlatrma arzusu, 1950'li yllardan nce gereklemiti. Bundan sonra, aznlklarn duruma dair 1946 ylnda hazrlanan bir raporda belirtildii zere, stanbul'un "Hristiyanlardan ve Yahudilerden arndrlmas sreci" tamamlanmalyd. Tahrip edilen iletmelerin sadece yarsndan biraz fazlasnn Rumlara ait olduu gz nnde bulundurulursa, iddet olaylarnn Yunanistan'n Kbrs politikasna kar yaplan bir misilleme olarak aklanamayaca ortaya kacaktr. 6-7 Eyll Olaylar, Rum, Ermeni ve Yahudilerin byk g dalgalaryla lkeden ayrlmasna neden olmutur. Gayrimslimlerin byk bir ksm iin, 67 Eyll Olaylar, Trk vatanda olarak kabul grmediklerinin kant olmutur. Hangi parti iktidar olursa olsun, gelecekte de ayrmclklara maruz kalacaklar dncesi, yurtdna g etme isteini glendirmitir. 1955 yln izleyen bu gelime, ayn zamanda stanbul'daki dini oulculuun da sona erdiini haber verir. 1955 ylndaki saldrlar, Menderes hkmetinin iinde bulunduu politik ve ekonomik zorluklar erevesinde de ele alnmaldr. Olumsuz koullarn muhalefet ve basn eliyle tehir edilmesini nlemek amacyla pheli yntemlere bavurulmu, bylece zellikle toplumun eitimli kesimlerinin yabanclamasna yol almtr. Dolaysyla hkmet, olaylar bahane ederek halihazrda basna, muhalefete ve rencilere ynelik var olan kstlamalar daha da geniletmitir. Aratrmann srpriz bulgularndan biri, kukusuz, ngiliz hkmetinin 6-7 Eyll Olaylarnn hazrlanmasndaki katksdr. Kbrs'taki Rum-Orto-doks ounluun Yunan anavatanna balanma talebini Enosis giderek daha yksek sesle dile getirmesi zerine, ngiliz smrge iktidar Londra'da 29 Austos'tan 7 Eyll'e kadar srecek bir konferans dzenlemeye karar vermitir. Londra'nn amac her eyden evvel Yunanllara, Trklerin de Kbrs zerinde haklar olduunu gstermekti. Hatta bu balamda ngiliz Dileri Bakanl'nn bir memuru, Ankara'da birka ayaklanma kmasnn kendileri iin olumlu olacan belirtmitir.

176

SONU

Londra'daki konferans 6 Eyll gn stanbul, zmir ve Ankara'da gerekleen saldrlar nedeniyle kesilir. ngilizlerin amalad gibi Trk ve Yunan anlamazl dnya kamu oyuna bir kez daha sergilenmitir. Saldrlarn sonucunda Trkiye, nc g olarak Kbrs atmasna dahil edilmi olmaktadr. Bylece statkonun korunmas -yani adadaki ngiliz egemenliinin srmesi- daha olas hale gelmitir. 6-7 Eyll Olaylarnn ngiliz hkmeti iin salad bir baka yarar da saldrlarn hemen ardndan Amerikallarn ngilizler lehine deien Kbrs politikasdr. 6-7 Eyll 1955 Olaylarnn doru bir analizi ancak, Kemalist elit tarafndan baarl bir ulus-devlet kurmak iin gerekletirilen etnik-dini homojenletirme, 50'li yllarn zel demokratik-ekonomik koullar ve Kbrs sorunu erevesinde ele alndnda mmkndr.

177

Summary
This study is regarding the problem of transition from multi-ethnic Ottoman Empire into Turkish nation state. Ottoman Empire, which had a religiously and linguistically heterogeneous multiethnic population, had also endeavoured the nation-formation process in the nineteenth century. The period between the second half of eighteenth and early twentieth centuries had witnessed the establishment of Greek, Serbian and Bulgarian independent states. Parallel to these, separatist tendencies were also coming into view among Armenians. Kurds and Arabs of the empire. The reform movement, the universalising ideology of Tanzimat ( Reorganisation), and Ottomanism, can be taken as the indicators of an experimentation which attempted to reconcile the diverse interests of different groups in the empire within the frame of a parliamentarian system. With respect to this, all subjects of the Sultan would be equal citizens of Ottoman state before the law irrespective of their religious and ethnic affiliations. This trial, which was also maintained by Young Turks after 1908, anticipated the renovation of old "millet system" by a secular state which would have a legitimacy based on democratic criterion. However, such a try-out would not prevent the national liberation movements of Ottoman peoples; the elite of these movements were exerting their selves for the rebirth of their own nations in the frame of this favourable old system. However, one of the basic reasons for the failure of the Young Turk- notion of "Ottomanism'' was the non-existence of a Muslim bourgeois class which would serve as the forebear of a new constitutional regime. The middle strata of the multi-ethnic imperial population were almost constituted by the members of non-Muslim communities, and those middle strata were concerned by the issue of nation state which was either in its onset or aleady in existence politically. The years 1913 and 1914 are significant in terms of revealing the commencement of a new period for the emergence national question in the last phases of Ottoman Empire. The defeat in the Balkan War of 1912 was chiefly attributed to the infantile, or not fully formed national consciousness. For this reason, it was a requirement to reproach the "national spirit". From this perspective, the outbreak of the First World War was seen as an opportunity to put the new national program in practice in a way. One of the most important steps taken in this context was the eradication of the system of capitulations, which was the legal ground for entire privileges bestowed upon Europeans such as diplomatic immunity, tax exemption, lower rate of custom duties and the right of establishing their own postal services. In addition to this, the recognition of Turkish language as compul-

201

6-7 EYLL OLAYLARI

sory for the economic transactions paved the way for replacing employees in the public sector who were predominantly Christian bv their Muslim counterparts. In this way, in other words, the conditions upon which the creation of a "national bourgeoisie" were assured. The concern towards homogenising Minor Asia, which was the nucleus of multi-ethnic empire, ethnically and demographicallv was also interrelated to the aforementioned claim. It was seen as a necessary precondition to set up a triumphant nation state. In this context, the deportation of whole Armenian population living in Eastern Anatolia, which was the contemporary "battle ground", into the south-up to Syria and Mesopotamia- causing the demise of hundreds of thousands, or more than a million lives, and the settlement policy of 1912-1923 for the Greek-Orthodox population of Minor Asia should primarily be considered as the outcomes of the homogenising attempts that were accomplished in the axis of nation-state. The discrimination applied against non-Muslim and non-Turkish ethnic groups had persisted in an intensifying manner alter the formation of the Republic in 1923. No matter the recently established state guaranteed the autonomy of minorities in the framework of international law, the governments of 1920s and 1930s explicitly pursued policies of assimilation from time to time. Though the rights and obligations of all citizens before the laws seem identical formally, in the everyday life, the belongingness to the dominant Turkish ethnic identity formed the basis of the state's identity policy. By this way, the acceleration of the processes of nation state formation, modernisation and westernisation were intended. The state's identity policy primarily demonstrated itself in the domain of national education. The significant decrease in the number of minority schools, the requirement of Turkish as the language of instruction and those schools' subjection to Ministry of National Education's arbitrary monitoring were the keystones in the Turkification process of the educational institutions that were belong to non-Muslim communities. The Turkification in the educational domain was supported considerably by the economic measures by which the state attempted to create a "national bourgeoisie". To meet this end, firstly in 1923, the Turkish National Commercial Union, whose members were also deputies in the Turkish Grand National Assembly, was established. With the help of both Turkish Government and newly established commercial union, it was expected that Turkish businessmen would achieve a secure position in the country's financial and banking sectors in the first hand. The union was also influential in the process of acquiring the enterprises which used to belong to the Greek-Orthodox who left Istanbul, Moreover, under certain circumstances. Greek-Orthodox people were intimidated by purposeful activities so that they would emigrate. Consequently, those people's property could be purchased at very low prices. However, the Turkification of the economy was not limited to the commercial sector. For example, employees in foreign firms were to be replaced by Turkish employees. Until the year 1923, the ninety percent of the administrative and office posts in the foreign firms were filled by non-Muslims. In a short while Turkish government started to press on foreign enterprises in Istanbul to transfer all the posts to the Muslims. Especially the political measures that government had taken with respect to economy reveal that Turkish ethnic identity was thought as the basic component ol demonstration lor republic.

202

SUMMARY

In addition to the assimilation of minorities, migration and settlement policies were also other means to bring in ethno-cultural unity within the borders of the newly established state. For instance, between the years 1929 and 1934. the local administrations compelled Armenians, who were living in the rural areas in Minor Asia, to migrate into urban centres. The secret agents of the Turkish Government were inculcating Armenians in Anatolia: especially the ones in Diyarbakir and Harput that leaving Turkey would be for "their well-being". In case of emigration, those Armenians were assured that their properties would be bought in accordance with the regulations, and they would leave the country without any difficulty. In between the years 1928-1929. Armenians of Sivas were prohibited to leave the provincial borders. At the same time, since the opportunities for employment were also taken away, the arising economic problems caused majority of those Armenian inhabitants themselves to claim permission from government to leave the country. Particularly at the level of local administrations, there was a noteworthy concern to buy the properties of Armenian minority at very low prices so that the wealth of Turkish ethnicity would be contributed. According to the account of the officials of French Consulate, nearly the majority of well-to do Armenians in Sivas left the city, and the economic activities of the remaining ones were of quite limited by the mid1929. On the other hand, Armenian peasants living in countryside were forced to move into big cities or middle or eastern districts of the country. This involuntary internal migration had many "advantages" for the Turkish government: In many cases. Armenians with certain rural habits could not make their living in the cities and thereupon they were emigrating to Syria; The control and monitoring over Armenians was easily practiced since they were living in certain areas in a concentrated manner, and the regions cleared off Armenians were offered to the new Turkish settlers especially from Balkans. Nearly six months prior to the implementation of Settlement Law, Anatolian Armenians were subject to a new migration wave. In the onset of the year 1934, 600 Armenians, deported from various cities and rural areas to Istanbul in two months time, were settled in Armenian churches and schools, and deserted houses in Yenikoy and Ortakoy in Istanbul. In order to take the trains to be transferred to Istanbul, those Armenians were obliged to walk from their villages to train stations. During the years prior to their deportation, Armenians were first suppressed by local administrations so that it could be concealed that their exile from Anatolia was the decision of state. Turkish police firstly tried to provoke local Muslims against Armenians: in this way. the ones who expelled the "infidels" would be the local inhabitants. This attempt of government, however, was of no success. Following this, the government settled the emigres from Balkans to the Armenian settlements and forewarned the Armenians that their properties could be handed over to those migrants. However, when a peaceful relationship arose in between Armenians and Balkanian emigres, Armenians were told to move into Istanbul immediately. In order to prevent the indictments that the state was confiscating the properties of Armenians, they were allowed to sell their possessions. Nevertheless, the prices offered for these possessions were so low that there was practically no difference between confiscation and selling. The rural Armenian groups, yet, mostly migrated to Syria as a result of not being able to adapt themselves to the urban areas they moved in.

203

6-7 EYLL OLAYLARI

In this context, the pogrom like attacks which were organised against Jews with the participation of state authorities in 1930s should also be considered. Some of the Jews living in the cities in Thrace were intimidated through certain threats and economic boycotts. In the summer 1934, the shops, workplaces and residences of those Jews were attacked. The extra-ordinary law called Wealth (Capital) Tax. which was executed by the National Assembly in 1942. was aiming to eradicate the pioneering role that Armenians. Greek Orthodox and Jews had had in the economy. This tax was sometimes so excessive in many cases that it was even impossible for these people to pay it even if they had sold out their whole possessions. It is surely possible to analyse the national-political circumstances in Turkey in the 1950s in continuum from 1930s and 1940s. Therefore, the "Events of 6-7 September"'in 1955 should also be evaluated in the context of nationalisation and homogenisation of the economic life. On 6 September 1955 at 13.00, the state radio announced a bomb attack to the home in Thessalomca where Atatrk was born, and this news spreaded out with two different afternoon copies of the newspaper called Istanbul Ekspres. Tate in the afternoon on the same day, in the direction of the calls made by various student associations, unions and the "Association of Turkish Cyprus" (KTC/ ATC), a public demonstration was organised in Taksim Square. Following this demonstration, certain groups started to stone the windows of the shops and enterprises belonging to non-Muslims. In a short while, clusters of people who were equipped with tools to destroy the houses, shops, churches and schools rushed into the neighbourhoods around Taksim, which were traditionally known as non-Muslim residential and business districts such as Beyolu, Kurtulu, ili, Niantai. In a similar manner, acts ol violence took place in remoter districts of Istanbul such as Eminn, Fatih, Eyp, Bakrkoy, Yeilk y, Ortaky. Arnavutky, and Bebek. and furthermore, in Asian quarters like Moda, Kadky, Kuzguncuk. engelky. and on Prince Islands. It is estimated that approximately one hundred thousand people took part in these attacks. Those assaults were carried out by organised units including twenty to thirdly people whom can be classified in to provocators, leaders, and destroyers among themselves. The provocating ones in many cases had means like Turkish flags, the busts and photos of Atatrk and Celal Bayar. They were distributing badges/ rosettes of KTC and appealing people to identify their homes, shops and cars with Turkish flags. The duty of group leaders, first of all. was to find out the objects to be damaged. They were using certain methods to accomplish this end. Some of these group leaders had lists that included the home and work addresses of non-Muslims. A week before these events took place, the headmen of the related neighbourhoods were asked to provide home and work addresses of non-Muslim minorities. According to the account of a report prepared by the French Consulate, the addresses of non-Muslim minorities were determined by a special unit as early as the Second World War so that in case of an encounter, their "neutralisation" would be easier. This report also revealed that it was possible for these uprisings to utilise the already registered addresses and information. Just before the uprisings, the nightwatchmen requested some residents to clarify the door numbers of their homes and shops. Yet again, some non-Muslim homes and shops were distinguished with crosses, abbreviations like NMG (Non-Muslim Greek), or descriptions such as "nonTurkish". "Turkish".

204

SUMMARY

The third party, destroyers, were obliterating the pre-determined objects with stones, cranks, wooden boards, shovels, handsaws and welding machines. Those necessary tools were kept ready at central points inside the city or at bus stops prior to the attacks. Furthermore, owing to the transportation network composed of private cars, commercial taxis and trucks, ferries and even military vehicles, mobilisation of the perpetrators and their equipment inside the city was guaranteed. In this way, they were easily determining their targets and accomplishing their attacks successfully all around the city. Plunders were realised with the same method all over the city. In the case of shops, assailants were initially destroying the shop windows with stones, or opening the iron banisters with the help of welding machines or wire scisssors. Then, goods and possessions inside the shop, or the equipments and machinery if the place was a workshop were tore down either inside, or just outside on the street. The churches were also affected from these assaults. The holy depictions, crosses, icons and other sacred possessions inside the churches were either destroyed or burnt, or the whole chuch was set on fire.Greek-Orthodox cemeteries in ili and Balkl were particularly damaged. The assailants not only tore down the epitaphs, but also took out the skeletons, and these were either burnt or broken. The police officers not only confirmed their sympathy to the movement during the demonstration in Taksim, but also tended to remain passive when public order was broken and incidences of violence occurred. In certain districts of Istanbul, security forces did not leave their premises even when they had witnessed violence. Depending on the idea revealed in the reports prepared by German Consulate- General, the passivity of police forces was "the result of not an official order, but an instruction which principally made room for disregarding the events". Another crucial point was that the fire brigades were so late to attend the places set on fire, or they claimed that their equipment was not adequate to get involved accordingly. Depending on the source that is taken as a chief reference, it is possible to reach different conclusions about the harm caused by the uprisings. According to an official Turkish source, 4.214 houses, 1.004 workplaces. 73 churches, 1 sinagog. 2 monasteries, 26 schools, and other 5,317 establishments such as factories,hotels, pubs, etc.. were attacked. Again according to an amereican source, 59 percent of the attacked workplaces, and 80 percent of damaged houses belonged to Greek-Orthodox people. The 17 percent of all assaulted workplaces and 9 percent of all damaged houses were of Armenians. In addition to these, 3 out of 33 Armenian churches and 4 out of 22 Armenian schools were subject to the attacks. 12 percent of all attacked workplaces and 3 percent of all destroyed houses were the possession of Jewish residents with respect to the information provided by this source. It is probable that the leaders of those mob incidents were instructed previously to not to engage in theft since there was crucially not much theft cases in the first episode of the events.The sentries located at important crossroads were checking pedestrians whether they were carrying any stolen item. The records about injuries fluctuate between 300 and 600, and those numbers not only include the victims, but also injured perpetrators. It can also be argued depending on the small number of injuries and death as compared to the general destruction came out of these attacks that an instruction prohibiting corporal attack was given. During the attacks, some perpetrators informed

205

6-7 EYLL OLAYLARI

the inhabitants in a calming manner that they would only instigate material damage, and they were given orders only to destroy. In household attacks, Greek-Orthodox women were raped in particular. The Chief Physician of Balkl Hospital reported that 60 Greek-Orthodox women were cared accordingly. If it is supposed that many of those rape victims concealed what had happened, and they also avoided medical care, it can also be claimed that the actual number of rape victims were higher. The number of deceased was uncertain: in the Turkish press it was reported that 11 to 15 people died. According to the records revealed by the German Consulate General, the reported economic harm approximately amounted 150 million Turkish Liras (TD-and this amount was equal to the value of 54 million American Dollars in that period-. 28 million TL of this financial damage belong to Greek citizens, 68 million TL was of Greek-Orthodox citizens of Turkish Republic, 35 million TL was of churches, and 18 million TL was of foreigners and other minorities (Armenians and Jews) respectively. After acts of violence were suppressed, on 9 September 1955. Ministry of Finance announced the provisions which were to be taken in favour of the ones suffered from the attacks: i.e., moderation for tax-paying, opportunity for cheap construction materials, importing glass products, moderate rates for the damaged ones who had to pay back bank loans, easing-up the process for the ones appliying for the bank loans, unbureaucratic, or speeded-up process of determining and compensating the material losses. At first, however, the expectations that Parliament would materialise these promises were not met. The compensation issue gained a charity outlook, it turnt into a donation campaign. At the end of the year 1957. 3.247 real individuals and corporate bodies were donated 6.533.856 TL in totall with respect to this campaign. On 28 February 1956, the indemnity law which aimed to reimburse the losses created by the Events of 6 September 1955 was passed in the National Assembly. However, the amount assigned for compensation was only 60 million TL, and consequently the losses of the harmed parties were partially answered. Despite the promise made by Prime Minister Menderes that "he would do his best to compensate the losses in any means", foreign observers evaluated indemnities as "insufficient, bureaucratic and late." The implicit quick recover}' of the enterprises that suffered damage in the course of events was chiefly attributed to the industriousness and adaptation capability of the minorities. The victims evaluated the payments of reimbursement not as real compensation, but of a gesture to please the international public opinion and foreign countries. Through a sharp explanation regarding its deep concern due to the events, the government initially blamed "communists" and "treachereous provocators" as liable for the up-risings. Foreign observers found these explanations doubtful; since undesirable socio-political activities or endeavours were easily labelled as 'inconspicuous communism" by the government, yet, the amount of communists were quite limited in Turkey. Besides, it was obvious that the secret police was rigidly monitoring the activities of communist and leftist groups; therefore, it seemed quite unlikely that those attacks were organised by the communists. On 7 September 1955, 48 persons considered as communists by the Police departments were arrasted and brought in to Harbiye. The specific tribunals which were proclaimed to contribute to the rapid investigation about attacks had already made their first interrogations on 10 September 1955. Immediately after upn-

206

SUMMARY

sings, Beyoglu Special Tribunal announced that the total amount of people under arrest was 5.104, and it made a classification about locations and the categories of crime accordingly. The indictments prepared through the interrogations accomplished by prosecutors in those special tribunals accused 1.886 persons for destruction. 1.622 persons for theft. 595 persons for plunder, 333 persons for provocation, 21 persons for arsonship / incendiary, and 3 persons for attacking religious premises. Other matters for allegation were as follows; demonstrations against foreign countries, damaging national interests, communist propaganda, man-slaughter, sabotage, raiding, rape, insult towards government and the army, and resistance against state authority. However, the judges thought that allegations towards certain suspects should be declined; on account that the police forces performed arrestments could not provide necessary evidences. In addition to this, in a report submitted to the Commandership of Beyolu Administrative District, those magistrates were also complaining that considerable number of people among the arrested was absolutely not involved in the events. Later in the weeks following the events. Turkish government started to defend persistently the claim that communists were of responsible for the attacks. In this way. suspected "communists" were released without any basis and explanation together with other many detainees at the end of December 1955. The court cases against those (communists or other prisoners) persevered; however, they resulted in favour of the defendants. The Events of 6-7 September were planned by the DP (Democratic Party) government of the period; and together with the cooperation of secret service and the Democratic Party's local administrations, organisations guided by state such as student unions and youth associations, syndicates and KTC "Association of Turkish Cyprus" helped out the events to be accomplished. KTC was relatively a new organization. With regard to the official explanations, KTC was established as a national committee in August 1954 to defend the Turkish minority in Cyprus against United Nations and other organisations, and arranging protests all over the country with the encouragement of National Union of Turkish Students (MTTB) and Turkish National Federation of Students (TMTF). and also with the participation of press and Organisation of Turkish National Youth. Not only the majority of the executive board, but also ordinary members in this newly established organisation were cooperating with the members of the government, organisations guided by state or other state institutions. The activities of KTC. which was particularly expected to reflect the Turkish public opinion over Cyprus issue, were supported financially by the government; Hikmet Bil, the president of KTC, and Sedat Simavi, the owner of the newspaper Hrriyet (Independence) contributed a great deal to the process by which Cyprus issue became a "national matter" for Turkish public opinion through the articles they penned. Kamil nal, a journalist and one of the members of executive board, was simultaneously a member of National Security Service (MAH). He was assigned to set up the Anatolian, London and Cyprus branches of this association by the executive board. Until the end of the year 1954, the local branches of the association in Konya. Tarsus. Mersin. Iskenderun, Antakya, Gaziantep, zmir, Balkesir, Mudanya and Adana together with stanbul district branches of Fatih and Karagmrk had already been established.

207

6-7 EYLL OLAYLARI

KTC had close collaborative relationships with student and youth associations. Since the initiative tor constituting this association belonged to student organisations, the majority of founding members were comprised of TMGT and TMTF members. KTC was acting together with the trade unions which were clearly in the "nationalistic line"; the collaboration between KTC and those unions had reached to such a point that the executive staffs of both institutions were overlapping. For instance, Bahir Ersoy, who was the top executive of Union of Textile and Weaving Industry Workers, was also enlisted as an executive member of TMGT, and he previously participated to the initiative which resulted in the foundation of KTC. Beginning from August 1955 up until the time the events broke out. the activities of KTC astoundingly increased. While the number of local branches of this association in Istanbul was only three until midAugust, at least ten branches were set up in different regions, i.e.. in Bykekmece, Kkekmece, Bakirkoy. Kadikoy. Beykoz, Mecidiyekoy, Fener, Florya. Topkapi. Rami. Saryer. Pendik and Yenikapi in Istanbul up to the time that the attacks started on 6th of September 1955. The crucial thing about this setting was that Istanbul and Anatolian branches of the association were founded by the members of DP local organisations and trade-union executives. For example, Serafim Salamel, who was the head of DP Zhtpaa district division, was also the head of KTC Kadikoy branch. The executive committee members of DP Zhtpaa district division were also the top executives of KTC Kadikoy branch. The members of Buyukekmece, Kuukgekmece. Pasabahge ve Beykoz branches of KTC were also DP members. Seyfi Lobut. who was the head of DP Beykoz district division, and other executives of this local division were also KTC Beykoz branch's executive members. The executive board of Union of Textile Workers Beyoglu Division founded the new KTC branch in Mecidiyekoy. Three members of the Union of Leather. Shoemaking and Saddlery Workers w'ere founding members ot KTC Beykoz Branch. KTC branch of Fener was set-up by the seven executive members of the Federation of the Unions of Alcoholic Drinks and Tobacco Industry. Abdullah! kmez, who was one of the members of the Union of Motor Vehicle Industry Workers, and Nuri Sargn, who was again the member of the Union of Ship Industry Workers, were also founding members of KTC Topkapi Branch. With respect to the letter which was written by Fazl Kk, who was the leader of Turkish Cypriots, on account that Greeks on the island were preparing a massacre towards Turkish minority, Bil sent a letter to the whole branches of the association on 16th August 1955 that he stated the necessity of a "proper reaction" through which a "manly reaction" from the Turkish motherland would intimidate London and Athens. On 4 September 1955. Hikmet Bil ordered Kamil nal that students should burn down some Greek newspapers at Taksim Square so that they would support the demonstration organised by KTC local branch in London in this way. Indeed, university students called Gundz Gln and Hurit ahsuvar. incinerated Greek newspapers in front of many members of the press. In the last week of August. nal gave an urgent order to a printing house that 20.000 placards including the expression "Cyprus is Turkish" to be prepared, and he commanded the university students among whom Aydn Konuralp, Hurit ahsuvar. Erol etinda and Ekrem Yangn were present, and charged them to distribute aforementioned posters to main streets and department stores two days before the attacks. A day before the attacks, on 5 September 1955. Prime

208

SUMMARY

Minister Adnan Menderes had dinner with Bil. and he told him there upon that he had received a ciphered telegram from Foreign Affairs Minister Fatin Rt Zorlu, who had been visiting London for the Cyprus Conference. The aforesaid foreign minister reported in that telegram that he had faced difficulties during the negotiations, the terms of negotiation were hard and during negatiations, he would like to utter "now and then unbridled" Turkish public opinion to be formed. In other words, the Foreign Minister was demanding more action from the mainland. Bil reported this information to the executive board of KTC. which was called for an urgent meeting on the same day. On 6th of September, in the afternoon, after the news conveying the bomb attack to Atatrk's home were heard, nal made the following explanation to the evening copy of Istanbul-Ekspres : "Eventually, we can obviously confess that we will call the ones, who were dare to lay hands on our sacred values, to account.'' While Onal was allocating the posters and copies of tstanbul-Ekspres to the crowd clustered in front of TMTF premises, Orhan Birgit. a member of executive board, was writing out a declaration in the name of KTC. In the declaration, the attack against Atatrk's home was condemned, and the people were asked to behave in solidarity and devotedly in accordance with the national oath "Cyprus is Turkish, and it will stay Turkish." On 7 September 1955. 87 members of the administrative committees of KTC Istanbul branches, and persons who were in close cooperation with those such as Kamil nal. Hikmet Bil, Hsamettin Canoztrk, Nedim Usdiken, Orhan Birgit. Hurit ahsuvar, Aydin Konuralp and Oztrk Canozturk were arrested . The unification of KTC branches was banned, and the possessions and estates of these local branches were confiscated. The alleged reason for such precautions was that the activities ran by the members of this association gave way to the attacks, and the association moved away from its founding principle. Actually, among the arrested 3.000 or more, the amount of association members was relatively high. During their period of detention, some of the leaders of KTC and MTTF mentioned that they were given instructions b} state and official authorities to plan, and participate into the attacks. A spy admitted by the Chief Inspectorship of Security among the arrested KTC members reported that Bil had explicitly mentioned during his detention that "Adnan Menderes himself had given instructions and financial help for the organisation of the attacks." Until the end of December 1955, the previously arrested 87 executive members of KTC were released, and a file charged against 17 persons on 12 February 1956. Though the police reports, which included the testimony of KTC and student union members stating that they had participated to the attacks with respect to the instructions given by the members of government, were submitted to the court, those testimonies were not incorporated into the indictments. The court did not take the participation of administrators and ordinary members of DP local headquarters into consideration in a similar manner during the preparation of the indictment. Moreover, the fact that Kamil nal had been working for MAH was not involved in the indictment. A memorandum prepared by the First Division of Police arrived at the court in January 1955; and it conveyed the fact that MAH was in cooperation with nal and involved in the organisation of the attacks together with the information that DP members also partook in the attacks. However, Kemal Aygn, the General Director of Police, rejected this memorandum on account that it did not take the activities of Kominform over Cyprus issue into consideration, and he wanted evki Mutlu-

209

6-7 EY1U1 OLAYLAR!

gil, another member of MAH, to prepare another memorandum. In the second memorandum, first of all, the study methods and the circumstances for Kominform to emerge were desccrbed, and then quotations from political brochures of the organisations were made to confirm the collaboration with Communist Party of Turkey (TKP). The investigation over 6 September 1955 would apparently disclose that the methods and working mechanisms of Komintern were utilised. As an evidence for the Komintern's intermingling with the attacks, two letters written by Nazim Hikmet, who previously fled to Sowiet Union, addressing the Turkish workers in Cyprus to collaborate with Greek workers to fight against imperialist dictators on the island, were illustrated. Only this new memorandum, which was prepared by MAH constituted the formal basis for the indictment. Another evidence suggesting communists had meddled into the events was that primary defendant Kamil Onal had collaborated with Komintern while he was in Lebenon for MAH. With respect to this, Onal made contacts with communists and persons who had "leftist view", and he utilised these contacts during the attacks. Although testimonies of witnesses revealed the fact that Onal's collaboration with MAH lasted during his membership in KTC , the court undervalued this point. It was taken as a reference that Onal's mission in MAH had ended before he was involved with KTC. and consequently the evidence which was burnt down by students through Onal's order could not be pertaining to MAH's documentation. With this assumption, the court excluded the probability that MAH participated to the organisation of the attacks. After Martial Law came to an end. the trial of 17 defendants, which was initiated by the military court on 12 February' 1956, was carried out in a civilian court, though closed to public participation. The civilian court did not take the evidences that proved MAH's contribution to the setting up of the attacks into consideration. On the other hand, MAH employees participated both to the bombing attack in Thessalomca, and the extraordinary announcement of this attack in newspaper Istanbul- Ekspres on 6 September 1955 afternoon. On the night of 5 September 1955, a bomb exploded in the garden of Turkish Consulate in Thessaloicca. According to an account, which was given to a US Embassy staff by a higher order bureaucrat confidentially, this bombing was realised to justify the attacks in Istanbul by an "agent-provocateur". In deed, with respect to the investigations performed by the Police, in the bomb attack which resulted in only the collapse of the Consulate's windows, the bomb was actually not thrown to the garden; in contrast, it must have been caused by someone among the Consulate staff. The so-called "agent provocateur" was a student named Oktay Engin. Engin was living in Thessalonica as part of Turkish minority in Greece and his education at Faculty of Law was covered by a scholarship granted by Turkish government. Also a MAH member, Oktay Engin was assured that he would be given financial assistance, and a position in return for the action asked for. With the assistance of Turkish Consular in Komotimni / Gmcine, Engin was brought in to Turkey on 22 September 1956. Through the personal orders given by Prime Minister Adnan Menderes, and the governor of Istanbul, Fahrettm Kerim Gokay, Engin was placed to a position in the Municipality at the end of the year 1956. After performing certain tasks in MAH, he initially became a provincial governor, then a governor in Nevehir. At surface, the newsflash caused the Events of 6 September, in other words, the news related to the bomb attack to the house Atatrk was born, did not have a representation

210

SUMMARY

in serious newspapers but only in a boulevard newspaper called Istanbul-Ekspres, which was printed extra-ordinarily much on that specific day. The editor of this newspaper, Mithat Perin, also known to have close connections with DP, was captured after the up-risings; however, he was released two hours afterwards with the personal order given by Prime Minister Menderes. The fact that Perin had collaborated with MAH became obvious after he addressed a letter to that organisation in 1960. In this letter, Perm enlisted the missions he had performed for the organisation, and he was requesting financial support for his newspaper Istanbul Ekspres. In an interview conducted with him, Gkin Sipahiolu, the redactor of Istanbul Ekspres at that time, explained that attacks on 6 September 1955 were organised by MAH. A brigadier general, in his interview with a journalist over the structure and working principles of Special Operations Unit in 1991 approved the account provided by Sipahioglu: "The attacks of 6-7 September were certainly planned by the Special Operations Unit. It was an extremely premeditated operation and it accomplished its objective. Let me ask you; wasn't it an extraordinarily successful action?" In the hearing on 24 January 1957, the judges of the Criminal Court No.l decided the release of the accused. The prosecutor demanded the release of defendants on these grounds: Cyprus is a Turkish island historically and it is only a couple of sea miles from the motherland. The provocative events against Turks in Greece and Cyprus caused up-setting events to break out. The prosecutor's demand towards acquittal was approved by the court through following corollary: It was impossible for the court to produce a fair verdict based on evidences provided by neither through police investigations, nor the trials at the Court of Martial Law and the Civilian Court, and nor through the consistent testimonies of the witnesses that would imprison the accused. The alleged persons did not have criminal intentions. And thereupon, the judges decided the acquittal of the accused from entire cases with a unanimous vote. According to the reports prepared by German and British Consulate-Generals in Istanbul, from the government's side , at least President Celal Bayar, Prime Minister Adnan Menderes, Minister of Interior Namik Gedik. Minister of Foreign Affairs Fatin Rt Zorlu and governor of Istanbul Fahrettin Kerim Gkay partook in the preparation process of attacks; the aim was, first of all, to create a pressure over London Conference, and then to take the attention away from the domestic political problems. Yet. another consensus arose among the foreign observers was that the point where the events arrived at was also a great surprise for the members of the government themselves. After the coup-detat / military invention in May 1960, President Bayar, Prime Minister Menderes, Minister of Foreign Affairs Zorlu and Minister Kprl were trialed at Military Court on Yassiada Island due to the events on 6 September 1955 together with other accusations. During the case about 6 September 1955, the aforesaid politicians were accused of firstly violating constitutionally ensured Turkish citizenship rights of Greek-Orthodox, and secondly of promoting Turkish citizens into demonstration and violence. Both cases at Istanbul and Yassada Courts were provided evidences that the attacks had been prepared under the initiation of government, with the collaboration between secret service and DP administration, and through the mobilisation of various state-spon-

211

6-7 EYLL OLAYLARI

sored associations such as student and youth organisations, trade unions and KTC, yet. this partnership in the onset and course of events was not taken into consideration during the preparation of the verdicts. During the hearings in Istanbul between 1956 and 1957, the role of DP members, the leaders of government, and MAH were overlooked in order to conceal the fact that Turkish State was accountable for the attacks. Though KTC was accused thereupon, its executive boards acquitted from all accusations probably because of the fact that they had threatened "to divulge in the responsibility of the members of government" just in case of a sentence. On the other hand, during the hearings at military court on Yassiada. it was tried to be proved that only the government members were of responsible for the act s of violence. With these cases, the military invention in 1960 was tried to be legitimised. KTC's, MAH's, trade unions', and student associations' intermingling with the events were ignored during the preparation of the verdict. The innocence of KTC members were accepted as "verified" with respect to the verdict produced by the Court of Martial Law in 1957. MAH had still been the part of military structure in the year 1960. Pressing charges against MAH staff might also have brought accusations against the officers of the military regime. Probably for this reason, the court openly rejected the number of requests made by the defendant attorneys to arrange hearings for MAH administrators or executives on account that "MAH's responsibility was already clarified with the memorandum prepared in 1956." In this way. members of Democratic Party were presented as exclusive accountables of organising and operating the attacks. As a result , the hearings in Istanbul, and on Yassiada actually served to legitimise and admit the political rules in 1955 and 1960 instead of clarifying the Events of 6-7 September. The Events of 6-7 September 1955 had caused non-Muslims to have extensive disappointment about Turkish Republic. With the establishment of Democratic Party in 1945, the single party regime of Republican Folk Party (CHP) that ruled for several years had came to an end, and the transition into a multi-party regime was accomplished; it was also thought that the minority policies carried on up to that time would also become liberalised parallel to the democratisation of country. Indeed, certain discriminatory treatments against minorities were abolished in this new political era. Another important reason was the struggle that CHP, party in opposition, waged for the voters. Together with the transition into multi-party regime, minorities who nearly constituted the one third of all voters in Istanbul became the voters whose potential votes were required to be secured. As a consequence of Democratic Party's election victory in spring 1950. the non-Muslim minorities hoped that the liberal policies of the new government would also bring in a democratic approach towards minorities of the country. A couple of precautions taken by DP also revealed the fact that state elite approached the aforesaid minority groups with a considerable degree of tolerance. However, the happy athmosphere created by seemingly recovered relationships between non-Muslim minorities and the government was replaced by the fact that DP's view over minorities was not really different than CHP's. The non-Muslim minorities started to be treated as secondary citizens as in the case of Ottoman past through the difficulties created by Turkish authorities for their activities. Nevertheless. DP's liberal minority policy since 1950 was indeed proved to be an impression constituted out of the estimates of foreign policy and party tactics. Intensification of disputes over Cyprus in 1954 brought

212

SUMMARY

a complete end to the goodwill that DP government displayed for non-Muslim minorities. The widespread approach observed in the scholarly literature over the Events of 6-7 September that "those events are exclusively related to Cyprus issue" should be evaluated as a misleading one. The crisis in Cyprus was more of a "positive" development that contributed to the deportation process of minorities since 1920s. Quite identical with the experience of Thracian Jews in 1934, nonMuslim minorities were forced to leave the country as a result of the destruction given to their movable and immovable possessions. The aspiration that CHP had for purifying Anatolian towns from Christians and Jews, and tor amassing minorities in few metropoles of the country-primanly in Istanbul- was accomplished before 1950s. Following this, as it was mentioned in a report prepared in 1946 over the case, the process that would strip Istanbul off Jews and Christians should be completed. If it is kept in mind that only the more than half of all ruined enterprises were GreekOrthodox possessions, it will be obviously improbable to explain the acts of violence as retaliation towards Cyprus policy of Greece. The Events of 6-7 September caused the mass migration of Greek-Orthodox, Armenians and Jews from the country. For majority of the minorities, the Events of 6-7 September was the evidence that they were not recognized as Turkish citizens. The belief that they would be subject to discrimination in future regardless of the political party in power strengthened the motive to emigrate.This development following the year 1955 also reports the end of religious pluralism in Istanbul. The attacks in 1955 should be considered in the frame of political and financial hardships that Menderes government had been experiencing. In order to prevent the demonstration of negative circumstances by opposition and the press, mistrustful methods were adopted, and in turn, this paved the way for the alienation among educated segments of society. The Events of 6-7 September became an excuse for the government to set a limit over the press, the opposition and student movement, and keeping the domestic political developments under control. Immediately after the attacks, on 7 September 1955, Martial Law was promulgated in Istanbul, Ankara and Izmir for six months, and the National Assembly was temporarily closed down. However, according to an account revealed in a report prepared by German Consulate General, even on 24 August 1955, which means 15 days prior to the outbreak of attacks, martial law for a year was decided upon; and the target was the unrestrained activity freedom of the opposition. On 7 June 1956, two distinct drafts of law code suggested by government to silence Ankara and Istanbul press that pertained to criticism against itself became law in the Grand National Assembly. The party in power justified the motive behind those bills of law by claiming that such exaggerated representation of news as in the case of bomb attack against Atatrk's home "could depress the country, and promote crime." Undoubtedly, one of the surprising findings of this study is the contribution made to the preparation of the Events of 6-7 September by British government. After Greek -Orthodox majority in Cyprus asserted aloud Enosis. which was the claim pertaining the annexation to the Greek mainland, British imperial rule decided to organise a conference in London from 29 August to 7 September 1955. The causes for British government to arrange a three-party-conference were as follows: It should be obstructed that Greece would bring Cyprus issue into the agenda of United Nations; the increasing tension between ethnic groups on the island should be lessened and position of Turkey

213

6-7 EYLL OLAYLARI

should be strengthened so that charges against Britain which pointed out its colonial claims should be defied accordingly. First of all, London endeavoured to convince Greeks that Turkey also had rights over Cyprus. British knew well that their position at the conference, or later during the probable negotiations in United Nations would relatively be reinforced ''as long as Turks were awaken from their own passivity." After that, Macmillan informed Turkish Foreign Ministry that he would like meet with them prior to the conference, and he also stated the following opinion "if Turks put their claims as sharply as they can at the beginning of negotiations, that would be beneficial both for them and us." In return for this, Turkish Foreign Minister, Fatin Rt Zorlu, who was encouraged by the British, put forth his government's view into consideration in an unusual manner. The Greek delegation did not disguise their bewilderment about "Turkish element" in Cyprus issue, and they held British government accountable for Zorlu's severe approach. Only development which prevented delegates from leaving London was the suggestion made by Macmillan that conference should be carried on at the level of bilateral meetings. The conference in London was dismembered due to the attacks in Istanbul, Izmir and Ankara on 6 September 1955. Being unaware of the conspiracy plotted by Turks, Greek Foreign Minister apologised for the bomb attack in Thessalonica, however. Zorlu blamed Greeks on account that their provocative Cyprus policies gave way to the attacks. Turkish delegation called back by Menderes, and they left London on 8 September 1955. The responses given by British over attacks were diverse. While British Consulate General Mihalis Stewart called the attacks as the "apex of barbarism", other affiliates in British Foreign Ministry were contented with the Turkish approach of "an eye for an eye, a tooth for a tooth." Yet, another group among Bntish was glad about the burning up of a Greek-Orthodox church in terms of eliminating "an unpleasant view." The most remarkable response was of British Foreign Minister Macmillan's; though his collegues and British Ambassador in Ankara recommended him to warn Ankara effectively, he preferred a milder protest. In this context, the charges pressed by Greeks against British that they had participated to the setting-up of the attacks in Istanbul should also be considered. Immediately after the attacks, Greek press demonstrated British government accountable for the Events of 6 September 1955. Even official Greek authorities considered the bomb attack in Thessalonica was set-up by British intelligence agents. Though the imputations laid by Greek side seem figments of imagination, there are clues revealing that British were involved in the events. For instance, British Ambassador in Athens has already foreseen a possibility of an event at Atatrk's parental home through which Turco-Greek relations would consequently be deteriorated, in August 1954: "I think Turks started to be concerned about the situation. When 1 saw my Turkish collegia', who is also a close friend of mine, he explained that he was worried about the way things are going. As I mentioned in my message, the relations are not favourable and it is obvious that seemingly friendly Turco-Greek relations are indeed fragile, even a slightest shock can be enough. It would be sufficient to incite a turmoil through an unimportant event such as inscribing a slogan with a piece chalk on the wall of the house where Ataturk was born."

214

SUMMARY

In his memoirs published later. Prime Minister Anthony Eden confessed that the only crucial matter for British government during London Conference was to make known disagreement between Turkey and Greece that they already acknowledged in international arena. Moreover, in this context, a functionary of British Foreign Ministry wished as follows: "If some revolts take place in Ankara that will suit our interest." Shortly after the attacks in Turkey, British Foreign Ministry gave this order to the News Office: It should be avoided that the news related the destruction of British commodities and injuries caused to British nationals be emphasised for public opinion, especially in the press. The existence of such an instruction strengthens the view which argues that British government provoked Turks for the setting-up of the attacks. The demand to reimburse the losses caused to British nationals and their possessions was withdrawn with respect to the political estimates made by British Foreign Ministry. As a result, the movement against minorities in Istanbul reinforced the position of Britain. As consequence of events, Turkey was clearly contained in to the Cyprus conflict as a third power. Therefore, quite neatly, the continuity of the status quo, that is, the permanence of British dominion over the island became probable. Another advantage that Events of 6-7 September provided for Britain was that USA changed its Cyprus policy in the aftermath of the attacks. In the spring of the year 1955 Greece announced that they would bring Cyprus conflict into United Nations again, the US government was tended to support Greek claims. The US Ambassador Lodge's anti-colonial opinions in United Nations were well acknowledged by British government. While London Conference was coming up , US manner against Cyprus issue was becoming moderate. A week before this three-party-conference, Americans were still anticipating that an agreement among those three powers would defy the Greek claim to bring the issue into United Nations. If USA refused the Greek recourse in UN. it would be giving up from one of its political principles, and in turn that would mean the rejection of a claim an ally would like to carry into UN to be negotiated. On 23rd of September 1955, USA voted against the inclusion of Cyprus issue in UN agenda with respect to the recommendation provided by UN General Assembly. USA based its claim to reject this demand on the comparative significance of threats over liberal world order and NATO union. British government eventually achieved its goal that Cyprus issue was prevented to be debated in UN. The functionaries in Foreign Ministry were aware that "ambitious approach of Greece in UN" would be easily handled with "the active support of USA" and they received that support as a result of the attacks. A proper analysis of the Events of 6-7 September 1955 is possible as long as it is considered with respect to the ethnic and religious homogenisation practiced by Kemalist elite for the building of a successful nation-state, the exceptional circumstances of democratic and financial matters of 1950s, and in the frame of Cyprus conflict.

215