T.C.

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Radyo-TV-Sinema Anabilim Dal

Doktora Tezi

M. McLuhan ve J. Baudrillardn Medya Kuramlarnn Karlatrmal zmlemesi

Fahrettin Altun 2502000108

Tez Danman Prof. Dr. Edibe Szen

stanbul - 2006

ii

Z
Bu tez almas, Kanadal iletiim kuramcs Herbert Marshall McLuhan ile 1960 sonras Fransz dncesinin nde gelen simalarndan Jean Baudrillardn medya kuramlarn karlatrmal bir biimde zmlemektedir. Bu almada bir yandan McLuhan ve Baudrillardn dnce dnyalar kendi btnlkleri ierisinde ve ierisinde yeerdikleri toplumsal ve kltrel ortam erevesinde incelenmekte, bir dier yandan da bu iki dnrn medya kuramlar birbirleriyle ilikisi balamnda tartmaya almaktadr. Tezin en temel sorunsal, McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlarnn birbirleriyle ne lde benzeip, ne lde birbirinden farkllatdr. Baudrillard, kendisinden az bir sre nce eser vermi olan McLuhann belli kavramlarn kullanm ve bu durum bugne kadar iletiimbilimi literatrnde Baudrillardn medya kuramnn McLuhann medya kuramnn bir yeniden retimi olduu ynnde genel bir kannn olumasna kaynaklk etmitir. Bu kan, zellikle Anglo-Sakson dnce dnyasnda McLuhan ve Baudrillard arasndaki felsefi etkileimi incelemeye alan aratrmaclarn tezleriyle daha da pekimitir. Bu tez almas, bir yandan McLuhan ve Baudrillardn entelektel beslenme kaynaklarn ve yetitikleri kltrel ve toplumsal ortam gz nnde bulundurarak, bir dier yandan da onlarn eserlerini kronolojik bir sra esasnca ve birbirleriyle karlatrmal bir biimde inceleyerek sz konusu genel kannn dayand temel argmanlar eletiriye tabi tutmakta, bu iki dnrn medya kuramlar arasndaki ilikiyi yeni bir gzle ele almaktadr. Bu yeni okuma biimi, bu iki dnrn kitle iletiim srelerinin anlam, kitle iletiim aralarnn toplumsal hayata etkisi ve yine kitle iletiim aralarnn tarihteki rol temalar balamnda McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlarna eilmekte ve bu iki dnrn medya kuramlar arasndaki temel ayrm noktalarn gzler nne sermektedir.

iii

ABSTRACT
This study primarily seeks to examine the media philosophies of Herbert Marshall McLuhan and Jean Baudrillard, two of the major figures of the contemporary Western thought. In view of the fact that McLuhan and Baudrillard have deeply influenced the modern social theory, and the fields of media research and criticism up to the present moment, this study compares their theoretical heritages and media theories. It has two main objectives. First, it seeks to examine the intellectual corpus of McLuhan and Baudrillard, and clarify their theoretical frameworks. Secondly, it endeavors to analyze their media theories comparatively in order to expose the genuine relationship between these two theoretical stances. So far, all researchers who study this relationship have emphasized similarities in their views on the media and accordingly regard Baudrillard as a new McLuhan or French McLuhan based on this frame. According to them, when Baudrillard abandoned Marxism in favor of postmodernism, McLuhan's media theory influenced and reshaped Baudrillard's philosophy including his media theory. In contrast, this dissertation offers an alternative framework in which their media theories have been regarded as two distinct intellectual paradigms, and attempts to highlight originality of their approaches. In doing so, the study suggests a new way for the thinking about the relationship between McLuhan and Baudrillard's philosophies, in general, and their media theories, in particular.

iv

NSZ
Marshall McLuhan ve Jean Baudrillardn medya kuramlar arasndaki ilikiyi sorunsallatran bu alma, bir yandan bu iki entelektelin dnce dnyalarnn kendi btnlkleri ierisinde anlalmalarna katkda bulunmak, bir dier yandan da gelitirdikleri iletiim kuramlarn birbirleri karsndaki konumlarna gre incelemek amacn tamaktadr. Gerek McLuhan gerekse de Baudrillard, rettikleri fikirlerle yirminci yzyl Bat dncesinin oluumuna katkda bulunmu, ortaya attklar soru ve eletirilerle ada iletiim aratrmalarnn akademik gndeminin belirlenmesine eitli etkilerde bulunmulardr. Medya gurusu olarak nitelenen, 1960l yllarn nl ismi McLuhann fikirleri nce medya evrelerinde, 1980lerin son eyreinden itibaren ise akademik ortamlarda karlk bulmu, bugne dek hz giderek artan bir ilgiye mazhar olmutur. McLuhann dnceleri bir yandan medya eletirilerinin nemli bileenlerinden birisi haline gelmi, bir dier yandan da birtakm grgl aratrmalarn ve pratik uygulamalarn zihinsel erevesini oluturmutur. Entelektel yolculuunun bandan beri radikal bir toplum kuram oluturmaya alan ve ortaya att simlasyon dncesiyle sosyal teori ve medya eletirisi alannda tartlmaya devam eden Baudrillard ise, bugn zellikle ngilizce konuulan dnyada geni bir izleyici kitlesine kavumu durumdadr. Sz konusu ilgi younluu her iki dnrn dnce dnyalar ve medya kuramlar hakknda azmsanmayacak aratrmalarn yaplmasn beraberinde getirmitir. Bu alma, bu iki dnrn medya kuramlarn temel almakta ve ikisi arasndaki ilikiyi tespit etmeye gayret gstermektedir. Bugne dek McLuhan ve Baudrillardn dnce dnyalarn karlatrmay deneyen ve zellikle de her ikisinin medya kuramlarn birbirleri ile ilikisi erevesinde incelemeye alan baz almalar yaplmtr. Ancak bu almalarn en temel eksiklii, McLuhan ve Baudrillardn dnce dnyalarn kendi ilerinde birer btn olarak almamalar, bu dnrlerin entelektel beslenme kaynaklarn yeterince gz nnde bulundurmamalar ve yaadklar toplumlarn kltrel ve siyasi yapsndan bamsz bir biimde deerlendirmeleridir. Bu durum, McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar arasnda eksik ve hatal balant noktalarnn kurulmasn, bu iki dnrn genelde dnce yaplar ve zelde de medya kuramlar arasndaki temel

ayrm noktalarnn gzden kamasn beraberinde getirmitir. Bu alma, McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar arasndaki ilikiyi, bu iki dnrn siyasi ve kltrel motivasyonlar, entelektel beslenme kaynaklar ve bir btn olarak dnce yaplarn gz nnde bulundurarak incelemektedir. Bu incelemenin temel dayana, bu iki dnrn eserlerinin tarihsel bir sra esasnca ve karlatrmal bir biimde okunmasdr. Bunun yannda, ne McLuhan ne de Baudrillard, toplumsal, kltrel ve siyasi anlamda evresinden soyutlanm, grevi soyut ve karmak dnceler retmek olan entelekteller olarak deil, bir toplumda domu ve eitli biyografik srelerin inasna katkda bulunan aktrler olarak ele alnmlardr. Bu nedenle bu dnrlerin biyografilerinin, ierisinde yetitikleri tarihsel ve toplumsal ortamlarn, entelektel beslenme kaynaklarnn, bir arada olduklar ve attklar entelektellerin ve dnce sistemlerinin aratrlmasna gayret gsterilmitir. Bu erevede, almada ncelikle McLuhann ardndan Baudrillardn biyografileri ve entelektel beslenme kaynaklar ele alnm, ardndan McLuhan ve Baudrillardn dnce dnyalar balanglarndan geldikleri son noktaya kadar bir btnlk ierisinde deerlendirilmi ve son olarak da medya kuramlar arasndaki ilikinin gerek anlam tartmaya almtr. Elinizdeki alma aada isimleri anlan insanlarn katklarna ok ey borludur. Yol gstericilii, yaknl ve yardmlar iin tez danmanm Prof. Dr. Edibe Szene, tez izleme komitemde yer alan, eletiri ve uyarlaryla tezime katkda bulunan Prof. Dr. Veysel Batmaz ve Do. Dr. Hikmet Krka, desteini her zaman yanmda hissettiim Cengiz Tonbaza, zerimdeki emekleri ve tavsiyeleri iin Dr. Ycel Buluta, yardmlar ve kardelii iin zgr Orala, katk ve eletirileri iin Prof. Dr. Yasin Aktaya, akademik almalarma ynelttii titiz eletirilerle daima bana cesaret vermi bulunan Prof. Dr. Kurtulu Kayalya, dostluu ve entelektel paylamlar iin Do. Dr. Besim Dellaloluna, yardmlar iin Akif Emre ve Dr. Mustafa zele, Utah niversitesindeki bir yllk aratrma srecimde katklarn esirgemeyen Prof. Dr. M. Hakan Yavuz, Prof. Dr. John Costa, Prof. Dr. Edward Epstein, Prof. Dr. Matthew Burbank, Dr. Hasan Ksebalaban, Etga Uur, Marry Ann Anderwood, Mehmet Ali Doan, Orhan zdemir, Sava etin, Nizar Bahaji ve rahmetli Zafer etine, ada Fransz dncesi hakknda ufuk ac tespitleriyle bana itenlikle yol gsteren Dr. Christian Y. Duponta, sorularm ylmadan ve her vi

seferinde babasnn fikirlerini Trkiyeye uyarlamam gerektii konusunda beni ikna etmeye alarak yantlayan Prof. Dr. Eric McLuhana, tez sresince vardm sonular kendileriyle tartmaktan byk bir haz duyduum Nuh Ylmaz ve Alim Arlya, katk ve destekleri iin Salih Pulcu, Ali Pulcu, smail Kse, Abdlhalik Damar, Kemal zpnar ve Mustafa Demiraya, doktora almalarm boyunca ve yurt dndaki ikametim esnasnda saladklar maddi destek dolaysyla amlca Kltr ve Yardm Vakfna, Utah niversitesi, Boazii niversitesi, Bilkent niversitesi, Chicago niversitesi, Bilgi niversitesi, Bilim ve Sanat Vakf ve SAM ktphaneleri alanlarna, ocuklarm Mustafa Bilge ve Ali Erdeme, ve tabii ki fedakarl, sabr ve destei iin eim Fatmanura en iten kranlarm sunuyorum. Tm bu katk ve eletirilere ramen metindeki her hata hi kukusuz bu satrlarn yazarna aittir.

vii

 NDEK LER

Z iii ABSTRACT.... iv NSZ v KISALTMALAR .ix G R 1 1.MCLUHANIN HAYATI VE ENTELEKTEL BESLENME KAYNAKLARI...12 1.1. McLuhann Hayat Hikayesi. 14 1.1.1. Kanada: ki Kltrl Bir lke .. 17 1.1.2. Kanadal Bir Entelektel: Herbert Marshall McLuhan.. 30 1.2. McLuhann Entelektel Kaynaklar.46 2. BAUDRILLARDIN DNCE DNYASINA ETK EDEN FAKTRLER82 2.1. Baudrillard le likisi erevesinde ada Fransz Dncesinin Temel Ynelimleri....85 2.2. Jean Baudrillardn Entelektel Biyografisi..152 3. MCLUHAN VE BAUDRILLARDIN DNCE DNYALARI...179 3.1. McLuhan Dncesinin Temel zellikleri...197 3.2. Baudrillardn Dnce Evreni..232 4. MCLUHAN VE BAUDRILLARDIN MEDYA KURAMLARI: KARILATIRMALI B R ZMLEME....274 4.1. Baudrillard, Yeni Bir McLuhan m?......274 4.2. McLuhan ve Baudrillardn Medya Kuramlar..296 SONU.339 KAYNAKA....348

viii

ix

KISALTMALAR

Ibid. Bkz. C. No. ev. Ed. ed. s.

: Ayn eser. : Baknz. : Cilt. : Numara. : eviren. : Editr. : Edisyon. : Sayfa.

GR
Bu alma, en temelde, Kanadal iletiim kuramcs Herbert Marshall McLuhan ile Fransz eletirel dncesinin nemli figrlerinden Jean Baudrillardn medya kuramlarn karlatrmal olarak zmlemeyi hedeflemektedir. Bylesi bir zmleme giriimi, bir yandan bu iki dnrn medya kuramlarnn kendi btnlkleri ierisinde ve birbirlerinden bamsz olarak anlalmasn, bir dier yandan da bu iki dnr arasndaki entelektel ilikinin mahiyetini ortaya koymay amalamaktadr. Bu tez almas, bir ynyle Trkiyedeki iletiim almalarnn kuramsal birikimine, bir ynyle de gerek McLuhan gerekse de Baudrillardn dnce dnyalarn konu edinen ikinci el literatre katkda bulunmay amalamaktadr. Bu balamda McLuhan ile Baudrillardn dnce dnyalar ve medya kuramlarnn sistematik bir aba ve analitik bir yaklam erevesinde, doru bir biimde gzler nne serilmesi Trkiyedeki iletiim almalar alannn kuramsal birikimine katk salayacaktr. Bunun yannda sz konusu ikinci el literatre dnk katk ise kendisini, bir yandan hem McLuhan hem de Baudrillardn fikirlerinin, onlarn beslenme kaynaklar, siyasi motivasyonlar, yetitikleri ve eser verdikleri toplumsal ve kltrel balam ierisinde incelenmesi suretiyle, bir dier yandan da bu iki entelektelin medya kuramlar arasndaki ilikiye dair yeni bir okuma nerisi sunarak gsterecektir. Modern Bat dncesi Trkiyeye sistematik olarak ve belli bir btnlk ierisinde deil, paral ve dank bir biimde girmi, bu durum modern Bat dncesinin ancak belli ynleriyle tannmasna ve snrl oranlarda tartlmasna neden olmutur. erif Mardinin de vurgulad gibi modern Bat dncesi ada Trk dncesi ierisinde kopuk halkalar, birbirine bal halkalarndan daha ok olan, krk bir zincir grnm arzetmektedir. Bununla birlikte ada Trk dncesi ierisinde modern Bat dncesi ou zaman ideal dnme durumu olarak grlm, modern Bat dncesi ierisinde retilen kuramlar, zaman zaman tartmasz kabul gren yaklamlar olarak karmza kmtr. Tm bunlar bir yandan Trkiyeye zg kurum, sre ve kltrlerin salkl bir biimde zmlenmesini gletirmi, bir dier yandan Batda mehur olmu fikirlerin ve yine mehur hatalarn tekrarlanmasna, yeniden retilmesine de davetiye karmtr.

Ne yazk ki zaman zaman modern Bat dncesinden devralnan kuramsal zmlemeler kendi btnl ierisinde deil, artrdklar itibariyle nemli grlmler ya da kendilerine atfedilen negatif imajlar dolaysyla grmezden gelinmilerdir. Trkiyede iletiim almalarnn dayanaca kuramsal zeminlerin inas noktasnda yerli dncenin katks yadsnmamal, ancak bu, bir ie kapanma srecine de beraberinde getirmemelidir. Gnmzde Trkiyedeki iletiim almalarnn mevcut kuramsal birikimini arttrmak, bir yandan salkl ve kuramsal katky gz ard etmeyen grgl aratrmalarn gerekletirilmesine, bir yandan ada Trk dncesi ierisinde gelitirilmi zgn toplumsal eletiri ve analizlerden yararlanlmasna ve bir dier yandan da herhangi bir nedenle gz ard edilmi veya yanl aktarlm Batl iletiim kuramlarnn ya da sosyolojik analizlerin ciddi bir ekilde zmlenmesine baldr. Bu erevede bu doktora almas Trkiyedeki hretlerine ramen, ounlukla belli ynleri itibariyle ve baz aforizmalarnn artrdklar kadaryla gndeme getirilen ancak Bat dnyasnda filizlenen ve tm dnyada etkileri hissedilen elektronik iletiim teknolojilerinin kurduu evrene ynelik gelitirdikleri eletiriler ve nerdikleri kuramsal zmleme yntemleri yeterince bilinmeyen iki entelektelin, iki iletiim kuramcsnn medya kuramlarn karlatrmal bir biimde analiz etmektedir. Bu almada dnce dnyalarn ve medya kuramlarn incelediimiz iki dnr de rahatlkla birer kamusal entelektel hatta public persona olarak nitelenebilirler. McLuhan, 1960larn ikinci yars ile 1970lerin ikinci eyreine kadarki dnemde bir kitab bir milyonun zerinde sat yapan, televizyon programlarnda ve popler dergilerde sk sk boy gsteren, hakknda onlarca kitap yazlm, kelimenin tam anlamyla hret olmu bir entelekteldir. McLuhana dnk bu popler ilgi bir sre sonra azalmsa da, 1980lerin son eyrei ile birlikte yeniden gndeme gelmi ve bu sefer akademisyenler de McLuhann dnce dnyasna ve medya kuramna ilgi gstermilerdir. McLuhan bu kez, elektronik iletiim teknolojilerinin yol at dijital kltrn farkna varan, yarataca devasa dnmleri ngren bir dnr olarak deerlendirilmi ve bu deerlendirme tarz beraberinde McLuhann dnceleri hakknda birok akademik almaya kaynaklk etmitir. Bunun yannda, McLuhann yaklamlarn mevcut toplumsal, kltrel ve 2

toplumlararas

iliki

ve

gerilimleri

aklamak

zere

kullanmak

isteyen

akademisyenlerin saylarnn artmas ve kreselleme tartmalarnda McLuhann kresel ky kavramna biilen nc rol de yine ona dnk ilgiyi kamlayan dier faktrler olarak gndeme gelmitir. Bugn McLuhann ardnda brakt eserler, yalnzca iletiimbilimcilerin deil, sosyal teorinin dier alanlarnda faaliyet gsteren akademisyenlerin de ilgisini ekmekte, bu balamda farkl disiplinlerden McLuhan literatrne yaplan katklar her geen gn artmaktadr. Bu akademik ilginin yannda McLuhann dnceleri ve daha ziyade de zl szleri popler bir ilginin konusu olmaya devam etmekte ve yzlerce nternet sitesine konu olmaktadr. Ayn ekilde bugn ada Fransz dncesinin dnyaya en ak yz olarak bilinen Jean Baudrillard hakknda da yzlerce nternet sitesi yayn yapmaya devam etmektedir. 1960 sonras ada Fransz dncesinin nemli simalarndan olan Baudrillardn halihazrdaki n dncelerinin Anglo-Sakson dnce ortamna tanmas sonrasnda vcuda gelmitir. Her ne kadar bu almada aksi ne srlmekteyse de Baudrillard ismi sz konusu dnce ortamnda postmodernizm balamna oturtulmu ve postmodernizmin artan hretine paralel olarak o da n kazanmtr. Bunun yannda Baudrillardn Krfez Sava srecinde ve daha sonra 11 Eyll saldrlar erevesinde yapt yorumlar onu dnya genelinde popler bir ilginin konusu haline getirmitir. Bunlarn yannda Baudrillardn simlasyon kuramnn 1999 ylnda vizyona giren ve ok geni bir ilgiye mazhar olan Matrix filminin senaryosu ile ilintilendirilmesi de sz konusu ilgiyi arttran bir baka faktr olarak karmza kmtr. Bu iki kamusal entelektelin dnce dnyalarn ve zelde medya kuramlarn karlatrmaya tabi tutmak ilk anda bu szde bilgi younluu dolaysyla kolaylkla baa klabilecek bir i grnm arzetse de, aksine bu durum salkl bir zmleme giriimini zora sokmakta, aratrmacy bir tr birbirini tekrar eden ve dolamda olan yanllar zincirini alma nesnesinin zerinden kaldrmak gibi bir urala ba baa brakmaktadr. Popler bir ilginin konusu olan bu iki entelektelin dnce dnyalar bir noktadan sonra kendi eserlerinden hareketle deil, bu eserler zerindeki egemen yorumlar erevesinde ele alnmaktadr. Bugn Trkiyede bu iki entelektelin dnce dnyalarnn yeterince tanndn ve tartldn iddia etmek doru deilse bile, ilk anda Baudrillardn McLuhandan 3

ok daha fazla tannd tespiti rahatlkla yaplabilir. Peki, Marshall McLuhann dncelerinin ve daha zelde de medya kuramnn Bat dnyasnda uyandrd etkiye ramen bugne kadar ada Trk dncesi ierisinde tartma d kalm olmasn nasl deerlendirebiliriz? Acaba bunun nedeni McLuhann yazm tarz olabilir mi? ncelikle, McLuhann, sahip olduu slup dolaysyla, rettii metinlerin zor okunduu, bu durumun onun dnceleri ile muhatap olmak isteyenleri zorlu bir mcadeleye davet edecei ynndeki inancn en azndan muhatabn balangta rktt aktr. Ancak McLuhann dncesi ile bir btn olarak ve entelektel kaynaklar gz nnde bulundurularak kar karya gelindiinde bylesi bir gerekenin ksa bir sre sonra anlamn yitirecei aktr. ncelikle belirtilmesi gereken bir dnrn yazmay tercih ettii dilde karlk bulmas ve dncelerinin o dilin balam ierisinde dier dillere nazaran ok daha fazla tartlmasnn son derece doal olduudur. Ne var ki zellikle modern dnemde dncenin toplumlararas ve kltrleraras uzamlara aktarm tarihin dier evrelerine nazaran ok daha artm ve eviriler araclyla dnsel geililiklerde younlama yaanmtr. Bu durum farkl toplumlarda doan dnrlerin giderek benzer kuramsal problemler zerinde kafa yormalar sonucunu da beraberinde getirmitir. Oysa McLuhan, Trkeye son birka ylda ve ancak eseri ile tanmtr. eviri ve farkl dillerden yaplan dnce aktarm, yerli dnce kalplarnn ve toplumsal gerekliin gsterdii zellikler erevesinde bazen bilinsiz, ancak ou zaman bilinli bir biimde yaplr. Sz konusu aktarmda esas olan, aktarm yaplan dnr ya da dncenin poplerlii ve ne tr bir ihtiyaca binaen aktarlmak istendiidir. Bu aktarm srecinde bazen resmi kurumlar, bazen belli dnce akmlar ya da ideolojiler, bazen zel yaynevleri ve bazen de tek tek entelekteller etkin olmaktadr. ada Trk dncesi sz konusu olduunda, resmi kurumlar ile belli dnce akmlar ya da ideolojiler tarafndan gerekletirilen aktarm srecinin toplumsal bir karlk bulmas ve akademik dnya tarafndan iltifata layk grlebilmesinin tek tek entelekteller tarafndan yaplan dnce aktarmlarndan ok daha fazla imkan dhilinde olduunu belirtmek gerekir. zellikle 1980lerin ikinci yarsna kadar ada Trk dncesi ierisinde modernleme paradigmasnn hkim olduunu rahatlkla ifade edebiliriz. ada 4

Trk dncesinin en temel tartma konusu olan modernleme problemini zmlemeye alan sosyal bilimcilerimizin aktarmay tercih ettikleri dnceler ve tercme etmeye deer bulduklar eserler de yine sz konusu paradigmann egemenliini byk oranda kabul eden dnce ve eserler olmutur. Bu srete yaplan evirilerde ve aktarlan dncelerde genel olarak modernlie ve zelde de egemen modernleme politikalarna eletirel yaklaan almalarn says son derece snrldr. Buna karlk Trkiyedeki varl yirminci yzyln balarna kadar geri gtrlebilecek olan sol/sosyalist dnce, Trkeye kapitalizm kart pek ok metin ve yaklamn aktarlmasna zemin tekil etmitir. zellikle 1960 sonrasnda hz kazanan ve bir yandan Trkiyenin tarihteki yerini tespite dnk, dier yandan da Trkiyenin toplumsal yapsn zmlemeyi hedefleyen bu almalar, kapitalizmi toplumsal ve iktisadi bir sistem olarak deerlendirmi ve eletirmilerdir. Trkiyedeki sol dnce gelenei 1980in ikinci yarsndan itibaren de Batdaki modernlik eletirilerinin aktarmnda byk oranda nclk etmitir. Batda sol dnce ierisinde gelitirilen ve zamanla nce postyapsalc kuramn daha sonra postmodern olarak adlandrlan yaklamlarn temsil ettii modernlik eletirileri, Trkiyede de sol dnce geleneine mensup ya da bu gelenekten beslenen entelektellerin ilgisini ekmitir. Bu srete postyapsalc ya da postmodern olarak addedilen dnrlerin yannda yirminci yzyl Bat Marksizminin en nemli dnce uraklarndan olan eletirel teorinin nde gelen isimleri ve fikirleri de Trkeye aktarlmtr. Trkiyede bu modernlik tartmasna yalnzca sol dnce geleneine mensup entelekteller deil, modernlik eletirisi araynda olan dier dnce akmlar ve entelekteller de katlmlardr. Her ne kadar akademik almalarn Batda yrten ve daha sonra yurda dnen kimi akademisyenlerimiz birlikte altklar hocalarnn gr ve metinlerinden hareketle, kapitalizm ve modernlik kart baz ahlak dnrlerin fikirlerini tamsa da Trkiyedeki modernlik ve kapitalizm eletirilerinde sosyalist dncenin baskn bir arl olmutur. zellikle Avrupada muhafazakr dncenin rettii modernlik eletirilerinin Marksizmden daha uzun bir tarihi gemii bulunuyorsa da, bu eletiriler ada Trk dncesinde sol/sosyalist modernlik eletirilerinin bulduu karl bulamamtr. Bu durumun ortaya kmasnda Trkiyede muhafazakrln tutuculuk ve dindarlkla edeer grlmesi 5

etkili olmu olabilir. Bu erevede, muhafazakr modernlik eletirilerinden beslenen ve dindar bir Katolik olan McLuhann dillendirdii eletirel yaklamlar da ada Trk dncesine son derece snrl bir ekilde tanmtr. McLuhana Trkiyede ilgi gsterenlerin byk ounluu da, bu ilgiyi onun dncelerinin Batda son dnemlerde hatal bir biimde sol dnce ile irtibatlandrlmasna paralel olarak gstermilerdir. Bunlarn yannda McLuhann dncelerinin Trkiyede yeterince tartlamam olmasnda ne Batda ne de Trkiyede herhangi bir disiplinin bu dnceleri sahiplenmemi olmasnn etkisi de byktr. Bunun nedeni de hi kukusuz hem McLuhann dncelerinin herhangi bir akademik disiplinin snrlar ierisinde deerlendirmeye elvermemesi hem de Trkiyedeki iletiim almalarnn ok uzun bir tarih arkaplannn bulunmaydr. Buna karlk Jean Baudrillardn eserlerinin byk bir ounluu, 1990larn bandan itibaren Trkeye kazandrlm ve hatta bir eseri ngilizceye evrilmeden bir yl nce Trkeye evrilmitir. Baudrillardn eserlerinin Trkeye aktarlmasndaki en nemli unsur, hi kukusuz onun renciliini de yapm bulunan Ouz Adanrn kiisel abalardr. Adanr, Baudrillardn radikal dncelerinin ve Bat eletirilerinin Bat d kltr corafyalarnda yaayan entelekteller iin nemli bir balang noktas olduunu dnm ve entelektel enerjisini onun eserlerini Trkeye kazandrmaya ve onun hakknda deerlendirme yazlar yazmaya hasretmi, Baudrillardn simlasyon kuramndan hareketle bir Osmanl Devleti tarihi dahi kaleme almtr.1 Baudrillardn eserlerinin Trkeye evrilmesinde Adanrn kiisel gayretleri yannda, Trkiyede 1990 sonras dnce hayatnda ykselie geen postmodern dalgann da azmsanmayacak bir etkisi vardr. Bu balamda yaynevleri ve okuyucularn Baudrillarda gsterdikleri ilgi, onun postmodernizmin peygamberi olarak nitelenmesiyle ilintili olagelmitir. Ne var ki, her ne kadar Baudrillardn eserlerinin byk bir ounluu Trkeye evrilmi olsa da ada Trk dnce dnyasnda Baudrillardn bu eserlerinde dile getirilen yaklamlar hakknda son derece snrl sayda eletiri ve deerlendirme retilebilmitir.2
1 2

Bkz., Ouz Adanr, Osmanl ve tekiler, zmir, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, 2004. Esasnda, Trkiyede Baudrillard hakkndaki deerlendirmelerin nemli bir ksmnda Adanrn etkisi hissedilmektedir.

Baudrillard, zmlemelerini Fransada, nemli oranda ada Fransz dncesinin temel problemlerine cevap bulmak amacyla ve ounlukla Bat dnyasnn ierisinde olduu durumu tespit etmek maksadyla ortaya koymakta, onun ortaya koyduu radikal eletiriler Bat dnyas ve medeniyetini muhatap almaktadr. Hi kukusuz bu durum, onun yetime ve beslenme kaynaklar gz nnde bulundurulduunda daha iyi anlalabilir. Baudrillard, artk smrge sisteminin oluturduu ykn, Fransada muhalif entelektellerce tanamayacak hale geldii bir srete yetimi ve eletirilerini Bat dnyasnn ulusal ve uluslararas tahakkm mekanizmalarna yneltmitir. Ne var ki Baudrillard zerine yazan ve onun fikirlerini yorumlayan kimi entelekteller, Baudrillardn zmlemelerini evrensel eletiri ve zm nerileri olarak okumaktadrlar. Bu, son derece sakncal bir tutumdur ve bu tutumu bu konuda yazan birok Trk entelektelinin de paylat belirtilmelidir. Bu balamda zellikle Baudrillardn ortaya att tarihsel dnemlendirme modeli tartmasz bir biimde kabul grm ve genellikle Trk toplumunun da postmodern bir a yaad ima edilmitir. Bu nedenle Baudrillardn Bat dnyasnn tanklk ettii duruma dair yapt eletiriler, ou zaman Trk toplum gereini de aklad varsaymna dayanmaktadr. Baudrillardn eletirileri, Bat dnyasnn olduu kadar zaman zaman Trk toplumunun yaad gelimelerin, Trkiyedeki ve dier Bat d dnyadaki kitle iletiimi srelerinin aklanmas noktasnda ilevsel olabilir. Ne var ki Baudrillardn bu eletiri ve dnceleri farkl bir toplumsal ve tarihsel balamda gelitirdiinin farknda olmak gerekmektedir. Aksi takdirde hem Baudrillardn dnceleri yanl anlalacak hem de yaadmz gelimeler salkl bir biimde tahlil edilemeyecektir. Bat dncesinde belli bir dnemden sonra eser veren entelektellerin bir ksm bir strateji gerei eserlerini youn mecazlar eliinde, sistematik olmayan bir tarzda ve son derece kapal bir slupla kaleme almlardr. Bunun nedeni, sz konusu dnrlerin modern dnemle birlikte bilgi retim srelerini denetleyen mekanizmalara ve bu mekanizmalarn rettii mantk merkezli sylemlere kar retorik temelli bir sylem ortaya koyma, bilgi retimini modern bilim dncesi ve pratii dnda gerekletirebilme amacnda olmalardr. Bylesi bir tasar erevesinde gelien bu slup, ne ilgintir ki bu konuda aratrma yapanlarn pek 7

ouna da sirayet etmi, dolaysyla sz konusu entelektellere ve onlarn dnsel verimlerine ilikin sistematik ve analitik almalar yeterince gn yzne kamamtr. Bu durum zellikle konu ile ilgili Trke literatr asndan da byledir. Hi kukusuz bunun birinci nedeni bir dil hassasiyetinden mahrum olmaktr. Daha ak bir ifadeyle, konu ile ilgili Trke kaleme alnan birok yazda Trkenin imkanlarn kullanmak yerine youn bir kavram ithali karmza kmakta, bu da sre ierisinde ciddi bir kavram kargaasn beraberinde getirmektedir. Sz konusu durumun bir baka nedeni ise, konu ile ilgili aratrma yapanlarn vardklar sonular, ak seik ifadelerle paylamaktan imtina etmesi ve bunun yerine aratrma nesnelerinden devirdikleri yazm tarzlar ile karmak ve bir o kadar da balamsz dnceler ortaya koymalardr. Bu alma, ne McLuhann irdeleme ynteminin ne de Baudrillardn simlasyon kuramnn sunduu kuramsal zemin zerinde kaleme alnmtr. Bu tez, bu iki dnrn medya kuramlarnn karlatrmal zmlemesini yapmaya almaktadr ve bu iki dnrden herhangi birisinin dnce yapsn btnyle benimsemek, onu bir dierine ya da sosyal teorinin dier giriimlerine kar yceltmek gibi bir kayg tamamaktadr. Sosyal eletiriler, dnce yaplar ve kuramlar zerine yaplan almalarn bir ksm, aratrma nesnesini yceltmek, bir ksm yermek amacyla gndeme gelmekte, bir ksm ise sz konusu dnce ve kuramlarn nemini ortaya koymaktan ekinmedii gibi, aratrma nesnesini eletirmekten de geri durmamaktadr. Bu almada yapmaya allan, genelde ada Trk dncesi, zelde iletiim almalar ierisinde ounlukla belli moda kalplar ekseninde hatrlanan, ancak grleri yeterince bilinmeyen, anlalamazlklar zerinde ittifak edilmi, yirminci yzyln iki nemli Batl entelektelinin dnce dnyalarn ve medya kuramlarn zmlemek, bu iki dnce dnyas arasndaki balant noktalarn tartmaya amaktr. Her ne kadar entelektel tarih disiplini ile kesien bir aratrma alanna sahipse de, bu tez almas en temelde bir sosyal teori incelemesi, bir metateori almas olarak okunmaldr. Sosyal teori incelemelerinde zellikle 1980li yllardan sonra kendisine daha geni bir alan bulan metateori kaynan ncelikle bilgi sosyolojisi geleneinden ve daha sonra da sosyolojinin sosyolojisi disiplininden almaktadr. Bilgi sosyolojisi ve sosyolojinin sosyolojisi alanlarnda ortaya konan akademik 8

almalar en genel anlamyla bilgi ve toplum ilikisini zmlemeye almlar, bilgi retiminin toplumsal temelleri zerinde durmulardr. Buna karlk metateorik almalar, sosyal teorilerin toplumsal balamlarn da ortaya koyma amacn gtmekle birlikte, sz konusu teorilerin ierikleri hakknda da derinlemesine analiz yapma hedefini muhafaza ederler. Bir metateori almas, sosyal teorinin evrensellii yaklamn kabul etmez ve bu nedenle de incelemeye tabi tutulan teorinin tarihsel, kltrel ve toplumsal balamlar zerinde durur. Bu erevede teoriyi salt bir akademik ura olarak deerlendirmedii gibi, onu daha geni bir toplumsal balam ierisine yerletirir. Metateori almasn bir sylem analizinden ayran en temel nokta, sylem analizinin akademik srelerde zneyi devre d brakan ve salt ontolojik ve epistemolojik sorular sormakla yetinen tavrn kabul etmemesidir. Metateori alannda nemli almalara imza atm bulunan George Ritzer, bir metateori almasnn tr olduunu belirtir. Birinci tr metateori, incelenen teorinin sistematikletirilmesi, daha iyi anlalmasnn salanmas, hakkndaki yanl ve yaygn karmlarn tespit edilip eletirilmesi ve entelektel, toplumsal, kltrel ve siyasi kaynaklarnn belirlenmesi abalarn bnyesinde barndrr. kinci tr metateori, yeni bir teorinin balang noktasna karlk gelmekte, yeni bir kuramsal ereve ortaya konmadan nce mevcut teorilerin eletiri ve deerlendirmesi giriimini ifade etmektedir. nc tr metateori ise farkl kuramsal perspektifler arasnda bir kpr kurma amacn tamaktadr.3 Bu alma, en temelde metateorinin birinci trne rnek oluturmakta, Mark Postern birinci medya ann sembol olarak takdim ettii Marshall McLuhan ile ikinci medya ann temsilcisi olarak sunduu Jean Baudrillardn medya kuramlarn metateori balamnda zmlemektedir. Bu tez almas, McLuhan ve Baudrillardn kaleme aldklar metinlerin kronolojik bir sra esasnca okunup zmlenmesine, bu iki dnrn biyografileri, beslenme kaynaklar ve entelektel kimlikleri hakknda detayl bir inceleme abasna ve konuyla ilgili ikinci el literatrn tespiti ve eletirel okumasna dayanmaktadr. Elinizdeki almann savunduu temel tez, McLuhann medya kuram ile Baudrillardn medya kuram arasnda kkl farkllklar olduu, bugne dek bu iki
3

Bkz., George Ritzer, Metatheorizing in Sociology, Lexington, Lexington Books, 1991. George Ritzer, Sociological Theory, New York, The McGraw-Hill, 1992, s. 622-627.

dnr arasndaki ilikiyi yorumlayan almalarn ulat sonularn gzden geirilmesi gerektiidir. Bu alma drt ana blm etrafnda kurgulanmtr. Birinci blmde McLuhann hayat hikayesi ve entelektel beslenme kaynaklar zerinde durulmakta, bu balamda ncelikle, iki kltrl bir dnce ortamnda yetien McLuhann zihinsel kodlarn daha iyi zmleyebilmek amacyla Kanadann siyasi oluum sreci ele alnmakta, devamnda McLuhann biyografisi analiz edilmektedir. McLuhann biyografisi oluturulurken, lmnden sonra yaymlanan zel mektuplar, hakknda yazlan biyografi almalar, 1965-1969 yllar arasnda New York Times gazetesinde onunla ilgili kan haberler ve byk olu Dr. Eric McLuhan ile yaptmz yazmalar yol gsterici olmutur. almann ikinci blm, Jean Baudrillardn hayat hikayesine ve entelektel beslenme kaynaklarna hasredilmektedir. Ne var ki bu blmde Baudrillardn hayat hikayesi, bu ynde bir incelemenin dayanaca materyalin olmay ve Baudrillardn kendi hayat zerine konumaktan zellikle imtina etmesi dolaysyla, McLuhann hayat hikayesi kadar detayl bir biimde ortaya konamam, ana hatlaryla ve entelektel geliim seyri erevesinde resmedilmitir. Bu nedenle bu blmde ilk olarak Baudrillardn yetitii ve dnce rettii entelektel iklim incelenmekte ve bu erevede ada Fransz dncesinin temel ynelimleri, Fransz eletirel dncesinin balca tartma gndemleri ve temel aktrleri tespit edilmektedir. Bunun yannda Baudrillardn Alman dncesi ile ilikisi de yine bu blmde ele alnmaktadr. nc blm, McLuhan ve Baudrillardn dnce dnyalarn kendi btnlkleri ve beslenme kaynaklar balamnda incelemeye tabi tutmaktadr. ncelikle McLuhann dnsel serveni tartmaya almakta, dnce izgisindeki sreklilik ve deiim unsurlar ortaya konmakta, daha sonra Baudrillardn dnce dnyas incelenmektedir. Bu blmde gerek McLuhann gerekse de Baudrillardn dnce dnyalar ve eserleri, kendi ierindeki sreklilik unsurlar gz ard edilmeksizin ele alnmakta, kopu paradigmas olarak adlandrdmz yaklamn izledii yntemin dna klmaya aba sarfedilmektedir. almann son blmnde, McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar, birbirleriyle karlatrmal bir biimde zmlemektedir. Bu blmde ncelikli 10

olarak McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar arasndaki ilikiyi bugne dek tartm olan aratrmaclarn yaklamlar ele alnmakta ve eletirilmektedir. Daha sonra, McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar kitle iletiim srelerinin anlam, kitle iletiim aralarnn ilevi ve etkisi ve de kitle iletiim aralarnn tarihteki rol balamlarnda karlatrlmakta ve bu iki dnrn medya kuramlarnn temelde niin birbirinden ayr olduklar, birbirlerinden ok farkl sonulara ulatklar gzler nne serilmektedir.

11

1. MCLUHANIN HAYATI VE ENTELEKTEL BESLENME KAYNAKLARI

Kiisel tecrbelerin ve toplumsal balamn entelektel retimler zerindeki etkisi sosyal bilimlerin en can alc tartma konularndan bir tanesidir. Biyografik srelerin ve ierisine doulan toplumsal dnyann entelektel zerindeki etkisi meselesi yalnzca entelektelin kiilii, hangi alanlara niin ilgi duyduu, nelere yaknlk duyup nelerden uzak durduu gibi bireysel gndemine ilikin konularda kendisini gstermez. Ad geen faktrlerin entelektelin yazn ve dn dnyasna kazandrd metinlerin ierik ve yntemlerine bir etkide bulunup bulunmad ya da sz konusu metinlerin anlalmasnda yazarnn sosyo-psikolojik konumunun herhangi bir rol oynayp oynamad gibi konular da nemli birer tartma alan olarak karmza karlar. Tam da bu nedenle, yazar ve metin arasndaki ilikinin nerede balayp nerede bittii problemine dair pek ok bamsz almann ve birok yazn kuramnn varlndan bahsetmek mmkndr. Bu durum, almamz ierisinde ne tr bir okuma yntemini benimseyeceimiz hakknda ksa da olsa bir deerlendirmede bulunmay metodolojik adan bir gereklilik haline getirmektedir. Modern yazn kuramlarnn en temel tartma konularnn banda metnin nasl yaratld ve mesajnn en doru ekilde nasl anlalabilecei meselesi gelir. Baka bir ifadeyle, metni yaratan yazarn onu hangi srelerden geerek ortaya kard ve metin ortaya ktktan sonra yazarnn kiiliinin ya da hayat hikayesinin bahsi geen metnin anlalma srecinde anlaml bir unsur olup olmad konusu yazn kuramlarnn ayrtklar ya da birletikleri noktalardr. Bu balamda, en temelde iki ana izgiden bahsetmemiz gerekmektedir: ierik merkezli analizler ve balam temelli aklama biimleri. erik merkezli bak asnn en temel iddias, bir metnin anlam ve deerinin gerek yazarnn hedef ve niyetlerinden, gerekse de retildii balamdan bamsz bir biimde, kendi btnl erevesinde zmlenmedike takdir edilemeyecei ynndedir. Bu bak asna gre metne yaklarken onun balamna ve yazarna ilikin bilgilerimiz bizde bir nyargnn olumasna sebebiyet vermekte ve dolaysyla da bizi objektiflikten alkoymaktadr. Bu bak asna gre nemli olan metnin snrlar ierisinde zmleme ve eletiri yapmaktadr. Metnin varolu

12

koullar zerinde dnmenin speklatif bir abadan te bir anlam ifade etmeyecei iddias bu bak asnn merkezinde yer almaktadr. Bu bak asna gre metni neyin etkiledii deil, metnin neyi etkiledii nemlidir. Metni balamndan hareketle deerlendirmeye alan aklama biimlerine gre ise esas olan metnin hangi koullarda ne tr kayglarla retildiidir. Baka bir deyile, bir metin ierdikleri yannda gizledikleri, yazarnn orada syledikleri kadar sylemedikleri ile de anlamldr. Balam temelli aklama biimlerine gre, bir metni yazarnn niyetlerinden bamsz ele almak onu doru bir ekilde zmlememizi imknsz klar. Salt ierik merkezli eletiri ve zmleme, bnyesinde barndrd nesnelcilik iddias dolaysyla bir idealizme dnmektedir. Hakikatin metnin satrlar ve dilin snrlar ierisinde aranmas gerektii iddiasndan yola kan metin merkezli eletiriler bir tr pozitivizm retmektedir. Yalnzca bu yaklam erevesinde bir entelektelin eserlerini doru bir ekilde zmlemek mmkn grnmemektedir. Hele ki karmzdaki isimler metinleri zor okunan ve toplumsallam bir dil kullanmak yerine, bir st-dil retmeye soyunan isimlerse o zaman bu yaklamla yetinmek makul deildir. Bilgi, kendiliinden ortaya kan, kendi bana bir varlk deildir ve bilginin varolu koullar zerinde dnmek bilginin gerek mahiyetini kavramamza imkan tanyacaktr.1 Bununla birlikte metin merkezli zmleme ynteminin amazlarna deinmek, bizatihi balam temelli okuma yntemini benimsemeyi de gerektirmez. Kavramlarn, dncelerin ve hatta dnrlerin eitli balamlarn rnleri olduuna kuku yoktur. Bir dnr ya da onun ortaya koyduu bir rn, varln, hi kukusuz birtakm tarihsel hadiselerin, kltrel birikimlerin, ekonomik dnmlerin, toplumsal yaplarn bir araya gelmesine borludur. Bu arkaplann bilinmesi o dnrn ya da ortaya koyduu rnn anlalmasnn da nkouludur. Nitekim insanlarn dil kullanmlar sosyal balamlarda gerekleir. Bir sylemde sarfedilen szcklerin madd kapsamlar, ancak bir balam iinde mbadele edilebilir. Sylemler bolukta domaz; bir balam iinde geliir, dier sylem ve balamla

Korkut Tuna, Batl Bilginin Eletirisi zerine, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1993, s. 154.

13

ilikiye girer ve dsallar.2 Bir dier yandan balamlara dnceler, dncelere ise kavramlar varlk bahederler. Hi phesiz, metin onu reten yazarn elinden ktktan sonra yazarn kiisel beklentilerini, toplumsal ilikilerini ve siyasal taleplerini aan bir gereklik alan ina eder. Ne var ki yazar, metni yaratma srecinde sahip olduu, bir baka deyile srtnda tad kimlik ykn metne tar. Bu tama sreci yalnzca metnin fikr elerini ekillendirmekle kalmaz, ayn zamanda metinde kullanlan kavramlarn seiminden, metin organizasyonuna kadar metnin biimsel yapsn da belirler. Marshall McLuhan ve Jean Baudrillardn dnce dnyalarnn, kaleme aldklar eserlerin ve zel olarak da medya kuramlarnn salkl bir zmlemeye tbi tutulabilmesi ncelikle bu iki dnrn ierisine doduklar toplumsal, ekonomik, siyasi ve kltrel ortamlarn, aldklar eitimin, etkilendikleri entelektel, siyasi ve din figr ya da akmlarn bilinebilmesine baldr. Bir dier yandan, her iki dnrn de metinlerinde ne tr yazm yntemlerini kullandklar, hangi konular metinlerinde daha sklkla iledikleri de cevaplanmas gereken sorulardr. Bu erevede bu blmde Marshall McLuhann hayatn, entelektel geliim seyrini, etkilendii dnr ve akmlar tartacak, izleyen blmde Jean Baudrillardn entelektel kaynaklarn ve genel hatlaryla yaamn inceleyeceiz.

1.1. McLuhann Hayat Hikayesi

Marshall McLuhann hayat ile ilgili geni bir malzeme yn ile kar karyayz. McLuhann dnce evrenini ve ortaya att tezleri anlamak sz konusu olduunda onun hayat hakknda sahip olduumuz ayrntl bilgi btn en temelde onun lmnden sonra yaymlanan zel mektuplarna dayanmaktadr.3 Bunun yannda McLuhann hayat hakknda yazlm birok biyografi almas da bulunmaktadr.4 McLuhan ismi, 1960l yllarda dnyaca nl, popler bir isme
2 3

Edibe Szen, Sylem: Belirsizlik, Mbadele, Bigi/G, Refleksivite, stanbul, Paradigma, 1999, s. 27. Bu mektuplar, Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye tarafndan 1987 ylnda yaymlanmtr. Bkz., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Letters of Marshall McLuhan, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 123. McLuhann biyografileri ierisinde en muteber ve en kapsaml olan Philip Marchandn biyografisidir. Bkz., Philip Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, Toronto, Random House, 1989.

14

karlk geliyorken, 1970lere ve zellikle 1980lere gelindiinde artk bu isim eski poplaritesini kaybetmitir. McLuhan, ilk kitabndan tam on yl sonra yaymlanan ikinci kitab Gutenberg Galaksisi ile tannmaya balam, ilk basks 1964 ylnda yaplan Medyay Anlamak isimli nc kitab ile ise byk bir hret kazanmtr. Ne var ki McLuhann yakalad bu hret onun akademik evreler arasnda muteber bir isim olarak takdir edilmesini beraberinde getirmemi, aksine uzun yllar akademik evreler McLuhann fikirlerini tartma gerei dahi duymamlardr. Bu durumun ortaya kmasnda hi kukusuz McLuhann akademisyenleri modas gemi bilginler gruhu, niversiteleri de ar derecede brokratik bir yapnn hkim olduu, gemi dnemlere ait bilgileri yeniden dolama sokan kurumlar olarak grmesinin de pay byktr. Bu dnemde McLuhann fikirleri daha ziyade medya evrelerinde mehur olmu ve benimsenmitir. zellikle medya sermayedarlar ve alanlar McLuhann fikirlerine iltifat etmi ve bylelikle bu fikirler ok geni bir corafyaya yaylmtr. McLuhana dnk bu ilgi, 1960larn ikinci yars ile birlikte zirveye kmtr. 1970lerin ikinci yarsndan itibaren de geen sz konusu ilgi, 1980lerin son eyreinden itibaren, dijital iletiim teknolojilerindeki geliimlere paralel olarak yeniden ortaya kmtr. Ancak bu kez McLuhann fikirleri akademik camiann da ilgisini ekmeye balamtr. Yeni iletiim teknolojilerinin yaratt etkileri analiz etmeye alan akademisyenler, McLuhann ngrlerinin gereklemekte olduunu, medya incelemelerinde birok zgn perspektif

sunduunu dnmeye balamlardr. McLuhan isminin yeniden kefedilmeye baland bu dnemden itibaren McLuhann hayat ve dnceleri hakknda birok alma gn yzne kmtr. Bugn, McLuhann hayatn ve grlerini farkl perspektiflerden inceleyen birok alma elimizin altndadr. Ne var ki mevcut birikime, McLuhann hayat ve entelektel geliimi hakkndaki bu malzeme btnne ramen, bu bilgi birikimi Trkiyeye yansmam, Trkede McLuhann hayatn ve grlerini konu edinen almalar gn yzne kmamtr.5
5

Bunun bir istisnas 21. Yzyl letiim an Aydnlatan Kuramclar: Kadife Karanlk isimli kitabn birinci blmdr. Derya Altay tarafndan kaleme alnan bu blmde yer alan bilgiler eitli nternet sitelerinden herhangi bir sistematik aba gzetilmeksizin toparlanan bilgiler mahiyetindedir ve bu nedenle de sz konusu yaznn her eyden nce bir i tutarllk sorunu bulunmaktadr. Bkz., Derya Altay, "Kresel Kyn Medyatik Mimar Marshall McLuhan," 21. Yzyl letiim an Aydnlatan Kuramclar: Kadife Karanlk, Ed., Nurdoan Rigel, v.d., stanbul, Su Yaynlar, 2003, s. 1-72.

15

letiim kuramlar asndan McLuhann almalar ne kadar nemli ise, sz konusu almalarn anlalmas asndan da McLuhann hayatnn bilinmesi en az o kadar nemlidir. McLuhann yetitii aile ortam, okuduu okullar ve zellikle de dhil olduu din cemaat yaps onun dnce dnyasnn ekillenmesinde ok byk etkilerde bulunmutur. Protestan bir ailede yetien ve daha sonra Katoliklie ihtida eden McLuhann bu seimi, onun entelektel yaamnn can damar olacaktr. Onun bu serveni, bir entelektelin din tercihi olmasnn ok tesinde anlamlara sahiptir. McLuhan, Katoliklii seerek yeni bir entelektel cemaate ye olmu ve hayat boyunca, zihinsel gndemini olutururken, bu seime bal kalarak hareket etmitir. Bir baka deyile, bu durum yalnzca McLuhann hangi konulara ilgi duyduunu deil, ayn zamanda ilgi duyduu konular ileme tarzn da etkilemitir. McLuhann verdii eserlerin hangi balamlarda gndeme geldiini tespit edebilmek ve dncelerinin yaratt etkilerin boyutunu salkl bir biimde tahlil edebilmek iin nasl onun hayat hikyesini doru resmedebilmemiz gerekiyorsa, ayn ekilde sz konusu hikaye asndan da McLuhann doduu ve yetitii lkenin, Kanadann tarihini, genel hatlar ile de olsa ele almamz gerekmektedir. McLuhan, her ne kadar zaman zaman Kanadal dar kafalln ve mahcupluunu eletirse de, karakter olarak bariz bir biimde Kanadaldr.6 Kanadann siyasi bamszln byk bir coku ile kutlayan McLuhann Kanadal kimlii ve gemii gz ard edildiinde onun yaklamlar da shhatli bir biimde deerlendirilemez. Zaten gn gelecek McLuhan, Kanadann da alan yzlerinden bir tanesi olacaktr.7 Kanadann tarihine ilgi duymamzn en temel nedeni, Kanada gibi iki dilli ve iki kltrl bir lkenin hangi artlarda olutuunu gzler nne serebilmek ve bylelikle ngilizce konuulan bir kltr ierisinde eser veren bir entelektelin niin ok erken

Philip Marchand, "Marshall McLuhan Biography," Forward Through the Rearview Mirror: Reflections On and By McLuhan, Ed., Paul Benedetti ve Nancy DeHart, Ontario, Prentice-Hall Canada, 1996, s. 93. Kanada demek ayn zamanda popler kltr filozofu, Torontolu Marshall McLuhan demektir. Affluent Frontier, "While the Mountains Get Their Man, Others Capture Mink and Polo Ponies", The New York Times, 28.01. 1966. McLuhan 1976 ylnda en mehur Kanadal dnr sfatyla George Lonn tarafndan kaleme alnan Kanadann Yzleri isimli esere bir takdim yazs yazacaktr. George Lonn, Faces of Canada, Toronto, Pitt Publication, 1976. u alma da McLuhan ada Kanada yaznnn en nemli simalarndan birisi olarak takdim eder: Margaret Atwood ve David Staines, Ed., The Canadian Imagination: Dimensions of a Literary Culture, Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1977.

16

dnemlerde Fransz dnce ortamna tanabildiini ve Fransz entelektelleri tarafndan ciddi bir biimde izlendiini bir ynyle de olsa aklayabilmektir.

1.1.1. Kanada: ki Kltrl Bir lke

Kanadann Avrupallar tarafndan kefi ve mreffeh bir Batl lke olarak nitelenmeye balanmas ok uzun bir gemie dayanmaz. Kanada yirminci yzyla kadar nce Fransa ve Byk Britanyann, daha sonra da yalnzca Byk Britanyann bir kolonisi olagelmitir. Avrupal denizcilerin Kanada kylarna ulamas on beinci yzyln sonlarna, Kanada topraklarnda yerleim kurmaya balamalar ise on altnc yzyl sonu ile on yedinci yzyl balarna kadar geri gider. Franszlarn, ngilizlerin ve spanyollarn Amerika ktasna ilgi duyma nedenleri farkldr ve bu ktada kurduklar yerleim birimleri de sz konusu ilgiler neticesinde ekillenmitir. Temelde krk ve balk avlamak amacyla Amerika ktasna gelen Franszlar, say itibariyle geni bir topluluk oluturamadlarsa da, krk avnn doas gerei ktann i blgelerine kadar ulaabilmiler ve buralarda yerleim birimleri oluturmulardr. Ne var ki sayca pek kalabalk olmayan Franszlar yerleim birimleri kurduklar blgelerde tarma ilgi duymamlardr. Blgeye gelen Franszlar, gerek Katolik Kilisesinin gerek Fransa Krallnn himayesi altnda bulunmular ve bu iki gcn otoritesine tabi olmulardr.8 Franszlar blgeye az sayda yerleimci, ancak ok sayda kif, misyoner ve avc gndermitir.9 Buna karlk blgeye kalabalk bir nfusla gelen ve balca motivasyonlar deerli madenlere ulamak olan ngilizler, zaman zaman Byk Britanyann siyasi otoritesi ile atabilmilerdir. Bunun yannda aralarnda Protestanlar ounlukta olsa da, ngilizler tek bir mezhep ya da dine mensup olanlar blgeye getirmemi, farkl din ve mezheplerden insanlar Amerika ktasna g etmitir. Ne var ki Amerika ktasna gelen ve New England kuran ngilizler burada yeni bir Protestanlk yorumu ortaya koymular ve Pritanizm olarak adlandrlan bu din yorumu daha sonra Amerikan kimliinin oluumuna en temel katklardan birini yapmtr.10
8

ngilizlerin blgede kurduklar koloniler,

Allan Nevins ve Henry Steele Commager, Amerika Birleik Devletleri Tarihi, ev., Halil nalck, stanbul, Varlk Yaynlar, 1961, s. 63. 9 Birleik Amerika Devletleri Dileri Bakanl, Amerika Tarihinin Ana Hatlar, ktisadi birlii daresi Trkiye zel Misyonu, Tarihsiz, s. 30. 10 Jonathan Wolfe Miller, McLuhan, London, Collins, 1971, s. viii.

17

btnyle anayurduna bal olan Fransz kolonilerinin aksine, kendi kendilerine yetebilecek ekilde dizayn edilmilerdir.11 Buna karlk blgeye gelen spanyollar, askeri g kullanarak yerli halk smrerek onlarn zenginliklerini talan etmiler ve ksa bir sre ierisinde milyonlarca Kzl-derilinin hkimi olmulardr.12 spanyollarn Amerika ktasna gelmelerindeki ana saik, altn ve gm elde etmektir. Kanadaya ulaan ilk Avrupal denizci, talyan asll John Cabottr. Cabot, Douya giden ticaret yollarn kefetmek zere ngiltere Kral VII. Henrynin destei ve ynlendirmesi ile Bristol limanndan ngiliz bandral bir gemi ile yola koyulmu ve 1497 ylnda bugnk Kanadann dou kylarna ulamtr.13 Kendisini Asyaya gtrecek deniz yollarn tespit etmek amacyla bir yl sonra tekrar kt seferinde daha kuzey blgesine giden ve Baffin adas kylarna kadar ulaan Cabotn bu keifleri, ngilizlerin Kuzey Amerika ktas zerinde hak talep ederlerken dayandklar balca gereke olur. John Cabot, bu blgeye ilikin hazrlad resm raporda blgenin balk cenneti olduunu ifade ederek Avrupal balklarn dikkatini Kuzey Amerika sularna ekmi, bunun zerine her yl pek ok Avrupal denizci Newfoundland ve Nova Scotia kylarna seferler dzenlemeye balamlardr. Bu seferler srasnda blgenin yerli halk ile karlaan Avrupal denizciler, ellerindeki deersiz ss eyalarn kullanarak yerlilerden son derece kymetli krkler satn almlardr. Yeni Dnyay kefettikleri ilk yllarda yerlilerle bu tarz da olsa ticaret yapan Avrupal denizciler ksa bir sre sonra kefedilmemi topraklardaki deerli madenlerin peine dmeye balayacaklardr. Portekizli ve spanyol seyyahlarn zengin altn ve gm yataklarna ulamalar ve bu zenginlikleri kendi lkelerine tamalar dier Avrupal imparatorluklarn da blgeye duyduu ilginin artmasna neden olmutur

Nevins ve Commager, Amerika Birleik Devletleri Tarihi, s. 63. Ibid., s. 62. 13 VII. Henry, John Cabota yazd 5 Mart 1496 tarihli mektupta, onun ve mrettebatnn dou, bat ve kuzey denizlerinde kendi himayesi altnda olduklarn ve istedikleri gibi yelken aabileceklerini bildiriyordu. Johathan Hart, "'English' and French Imperial Designs in Canada and in a Larger Context," Imperialisms: Historical and Literary Investigations, 1500-1900, Ed., Balachandra Rajan ve Elizabeth Sauer, New York, Palgrave MacMillan, 2004, s. 189.
12

11

18

Sz konusu ilgi erevesinde Fransa Kral I. Francis, Floransal denizci Giovanni da Verrazanoyu bu blgeye gndermitir.14 Verranzano, Kuzey Amerikann Kuzey Carolinadan Newfoundlanda kadarki ky eridine ulam ve Verranzanonun bu kefi sayesinde Fransa da bu kta zerinde siyasi hak talebinde bulunmaya balamtr. Fransa Kral I. Francis, terra nullius kavram ile formle ettii yeni bir koloniletirme doktrini ihdas etmi ve Franszlarn mevcut smrgeler zerinde durmak yerine srekli igal siyasetinin uygulanmas gerektii fikrini ne srmtr. Fransa Kral bu nedenle denizcilerin Yeni Dnyadaki spanyol ve Portekizliler tarafndan igal edilmi blgelere deil, Avrupal devletlerin henz adm atmadklar blgelere gitmelerini emretmitir. 15 I. Francis, 1534 ylnda Jacques Cartier komutasndaki bir deniz gcn btnyle resmi bir keif gezisi yapmak zere blgeye gnderir. St. Lawrence Krfezinin ilerine kadar giden Cartier, ayak bast topraklar ve karlat insanlar hakknda I. Francise resm bir rapor hazrlar ve tekrar Fransaya geri dner. Bundan yaklak bir yl sonra yeniden Kanada kylarna gelen Cartier, bu sefer bugn Quebec ve Montreal olarak bilinen blgelerin ilerine kadar girer ve burada baz yerli kyleri tespit eder. Cartier ve beraberindekiler k mevsimini orada geirirler ve baharda tekrar Fransaya geri dnerler. Ne var ki, Cartier, geri dn yolculuunda alk ve ar souk nedeniyle mrettebatnn byk bir ounluunu kaybeder. Cartier, 1541 ylnda St. Lawrencea nc yolcuunu yapar. Bu sefer Cartiere Roberval Sr Jean Francois de la Rocque ile birlikte bir ksm yerleimci (kolonici) elik etmektedir. Ne var ki, Cartier, Rocqueun rzas hilafna mrettebat ile birlikte geri dn yolculuuna km, Rocque ve blgeye yerlemek iin gelenler orada kalmlardr. Zira Fransada imzalanan 15 Ocak 1541 tarihli bir komisyon raporuna gre, Yeni Dnyadaki Fransz politikas Kanada blgesinde yerleim kurmaktr.16 Ancak zorlu k koullar ve yerlilerin saldrlar neticesinde altm yerleimci hayatn kaybetmi, bunun zerine Rocque (Roberval) blgeyi terk etme ve koloniletirme faaliyetine son verme karar almtr. Bunun zerine Fransa, Kanada blgesine yerleimci gnderme siyasetine yaklak altm yl ara vermek
14

Fransa, 1504 senesinde de Paulmier de Gonnevillenin Brezilyaya yapt seyahati finanse etmitir. Ibid. 15 Ibid., s. 190-191. 16 Ibid., s. 191.

19

zorunda kalmtr. Franszlarn yaklak altm yl bu blgeye yerleimci gndermeyiinin dier nemli nedenleri de dnemin Avrupasnda yaanan siyasi alkant ortam ve bu blgede deerli madenlerin olmad grdr. Fransann Kanada blgesine resm olarak ilgi duymamas balklarn ve krk tacirlerinin bu blgeye ilgisine mani olamamtr. zellikle Avrupada krkn pahal ve yeni teknikler erevesinde giderek daha byk leklerde pazara sunulabilir bir meta halini almasna paralel olarak Kanadann dou kylar krk tacirleri iin cazip bir boyut kazanmtr. Sz konusu tacirler zellikle krpe hayvanlarn krklerini toplamakta ve bu krkleri ok yksek fiyatlara Avrupada ellerinden karmaktaydlar. Bu durum bir sre sonra Fransa Krallnn blgeye duyduu ilginin yeniden canlanmasn beraberinde getirmitir. 1598 ylnda krk ticaretinde btn yetkiyi Fransa Krallna ait klan bir tekel kuran Troilus de Mesgouez, Nova Scotiann gney dousunda kk bir koloni ina eder. 1604 ylnda blgedeki krk tekeli Pierre du Guast (Sieur de Monts)a verilir ve o da St. Croix Nehrinin yaknlarndaki bir adada bir yerleim birimi kurar. Pierre du Guastn subaylarndan Samuel de Champlain adl kraliyet corafyacs ABDnin bugnk snrlar ierisindeki kuzey dou ky eridini Franszlar iin bilinir klmtr.17 Yine Samuel de Champlainin gayretleri ile Franszlar 1605 senesinde en baarl kolonilerini Acadia ismini verdikleri blgede kurarlar. Samuel de Champlain, blgeyi ok iyi bildiini srarla ifade ederek St. Lawrence nehri kysnda daimi bir Fransz kolonisi kurulmas konusunda Pierre du Guast ikna eder ve 1608 ylnda Fransa, Kanadadaki ilk kalc kolonisini Quebec ad verilen blgede kurmu olur. Bu tarih ayn zamanda Kanadaya siyah kle ithalinin de balangcna iaret eder. Samuel de Champlain bir yandan Quebecteki koloninin idaresi ile megul olurken dier yandan da Kanadann dier blgelerinin kefine almtr. Champlain, yapt keif gezilerinde Kzlderili kabileleri arasndaki atmalar krklemeye alm ve gl tarafa kar zayf taraf destekleyerek blgede destek bulmaya abalamtr. 1628de Richelieunin vesayeti altnda Yeni Fransa Kumpanyas kurulmu ve bu, koloni kurma macerasna hz

17

Nevins ve Commager, Amerika Birleik Devletleri Tarihi, s. 61.

20

vermitir.18 Champlain, 1629 ylnda blgeye gelen ve Quebeci ele geiren ngilizler tarafndan tutuklanarak ngiltereye gtrlm ancak ngiltere ve Fransa arasnda bar ilan edilmesinin ardndan serbest braklmtr. Yaklak yl ngilizlerin idaresi altnda kalan ve daha sonra tekrar Franszlarn eline geen Quebece dnen Champlain, 1633 ylnda burada kurulan Yeni Fransaya vali olarak atanmtr. Her ne kadar krk ticareti bir yandan blgeye duyulan ilgiyi canl tutmusa da, dier yandan blgede tarm bu nedenle ok uzun yllar gelimemitir. Yeni Fransa ok uzun yllar krk tacirlerinin ve misyonerlerin yurdu olmutur. Paris kkenli bir Hristiyan misyoner hareketinin mntesipleri 1642 ylnda, Fransann kendi topraklar dndaki en byk kolonisi olacak olan Montreali kurarlar. Hristiyan misyonerler ve Cizvit papazlar blge halkn Hristiyanlatrmak iin Quebec ve Montreali merkez olarak kullanmlardr. Fransadan blgeye misyonerlerin akn bu tarihlerden sonra balayacaktr. Misyonerler, blgenin yerlilerinden Huronlar Hristiyanlatrmak iin gayret gstermi, Huronlara sava aan Iroquois Kzlderililerine kar savamlardr. Ne var ki bu savatan Iroquoislar galip kmtr. Daha nce de Samuel de Champlain tarafndan kendilerine sava alan Iroquoislar, blgeyi Franszlar iin tehlikeli bir corafya haline getirmitir. Iroquoislar nedeniyle Franszlar blgeye snrl sayda yerleimci gnderebilmilerdir. On yedinci ve on sekizinci yzylda Kanada blgesinde ngilizlerden duyulan korkunun da Fransadan bu blgeye doru byk bir nfus aknnn gereklememesin de etkisi olmutur. 1663 ylnda Fransa Kral XIV. Louis, Franszlarn Kanada topraklarna akn etmelerini cazip hale getirmek iin bekrlarn evlendirilmesi, kalabalk ailelere para yardm yaplmas, blgeye evcil hayvan ithali vb. gibi tevik edici politikalarn nnn almasn emretmi ve blgeye sistemli bir g hareketi balatmak istemitir. Bu srete Yeni Fransann snrlar genilemi, St. Lawrencen her iki kysna dek uzanmtr. Bu politikalara da bal olarak on yedinci yzyln sonlarna doru gelindiinde Fransadan Yeni Fransaya gelen insan says bir nebze de olsa artmaya balayacaktr. Ancak Yeni Fransann nfusu hl 5000i am deildir. Bu rakam

18

Ibid., s. 62.

21

on yedinci yzyln ortalarna doru 50 bini bulacaktr.19 Yine bu yzyln sonlarna doru Franszlar Kanadann i blgelerine doru ilerlemilerdir. Bu dnemde Yeni Fransa Katolik misyonerlerin eitim merkezi halini almaya balayacak, Fransadan gelen gen Katolikler bu blgede misyonerlik faaliyetlerinde bulunacaklardr. Bu faaliyetler uzun dnemde bu corafyann Hristiyanlamasn beraberinde getirmitir. Byk Britanya ve Fransa arasndaki siyasi mcadele on yedinci yzyln sonlarna doru giderek trmanmaya balar. On yedinci yzylda, Britanyann smrgeci bir gce dnmeksizin yaayamayaca dncesi Britanya mparatorluunda egemen bir dnce halini alr ve bu dnce ksa zamanda resmi politikaya dnr.20 Amerika Ktasnda on adet koloniyi kontrol altnda tutan ngilizler, Franszlarn Amerika Ktasnda kendileri iin bir tehdit oluturmaya baladn dnmeye baladklar andan itibaren Franszlara saldrmaya balamlardr. ngilizler, blgede byk oranda Franszlarn tekelinde olan krk ticaretine dhil olmaya alm ve bu erevede Hudson Krfezi Kumpanyasn kurmulardr. ngilizlerin Hudson Krfezi civarnda byle bir oluum meydana getirmelerinin temel sebebi Franszlarn krk ticaret yolunu arkadan evirmek ve engellemektir. Fakat Franszlar bunun zerine kara yoluyla ngilizlerin bulunduu Hudson Krfezi kylarna bir sefer dzenlemi ve bu sefer sonucunda blgede etkinlik kurmulardr. On yedinci yzylda Amerika ktas Avrupal glerin siyasi nfuz kavgas verdikleri corafyalarn banda gelmektedir. Bu siyasi mcadelenin nedeni, Fransz ve ngiliz servencilerin kurduklar kk kolonilerin kklemesi ve bymeye balamalardr. Bu yzylda Avrupada kan savalar Amerika ktasna yansm, ayn ekilde kolonilerde kan savalar da Avrupadaki savalar tetiklemitir.21 Bu erevede 1702 senesinde Avrupal gler arasnda patlak veren spanya Veraset Savalarnda ngiltere ve Fransa kar karya gelmilerdir. Sekiz yl sren savalarn ardndan Fransa, Amerika Ktasndaki iki smrgesi Newfoundland ve Nova Scotiay ngiltereye brakmtr. 1713 tarihinde imzalanan Utrecht Antlamas
Joel Garreau, The Nine Nations of North America, New York, Avon Books, 1981, s. 368. Gerald N. Grob ve George Athan Bilias, "British Mercantilism and the American Colonies: Help or Hindrance," Interpretations of American History, Ed., Gerald N. Grob ve George Athan Bilias, New York, The Free Press, 1992, s. 73. 21 William McNeill, Dnya Tarihi, ev., Alaaddin enel, Ankara, mge Yaynlar, 1994, s. 425.
20 19

22

ile iki taraf arasnda bir sreliine bar tesis edilmitir. Ne var ki Fransann blgede yeniden g elde etme giriimleri ve buna karlk ngilterenin Amerika ktasna daha fazla mdahale etme karar Fransa ile ngiltereyi kar karya getirmitir.22 Bu sre, 1740 ylnda patlak veren Avusturya Veraset Sava neticesinde iyice trmanmtr. ngiltere ve Fransa arasnda Amerika Ktasnn ve zellikle de bu blgedeki krk ticaretinin kontrol altna alnmas arzusu iki g arasndaki ekimeyi arttrmtr. Fransa 1710 ile 1740 tarihleri arasnda gerek Amerika Ktasndaki kolonileri ile yapt ticaretin boyutunu gerek denizar ticaret hacmini be kat arttrm, buna karlk ngilizlerin denizar ticaret hacmi ok klmtr. Bu yllarda Franszlarn Karayiblerdeki eker ve Kuzey Atlantikteki balk ticareti ile spanyol kolonileriyle girdii ticari ilikiler ngilizleri kzdrmtr. Dier taraftan spanyol kolonileri ngilizlerin kendileri ile yaptklar kaak mal ticaretine son vermek istemi, tm bu gelimeler zerine de ngiltere 1739 ylnda spanyollara, 1743 senesinde de Franszlara sava amtr.23 ngilizler 1745te Louisbourgu igal etmiler ve 1748de Aux-la-Chapelle Antlamas imzalanana kadar buras ngilizlerin elinde kalmtr. Franszlar bu antlama ile Mississippi zerindeki nfuzlarn arttrmlardr.24 ngilizler 1749 ylnda Nova Scotiann ismini deitirip burada Halifax kurmulardr. Bu dnemde dnya yzeyinde gittike daha geni bir corafyada yeni bir smrge sistemi kurmay baaran ngilizler bir dnya gcne dnmek arzusu ierisindedir. Yedi Yl Savalar (1756-1763) baladnda artk ngiltere Kanaday btnyle ele geirmek istemektedir. ngilizler 1758de Quebeci ve 1760ta da Montreali igal etmi, Yeni Dnyada ngiltere ve Fransa arasnda cereyan eden savalar ngilterenin galibiyeti ile son bulmutur.25 Bu sonu 1763 tarihli Paris Antlamas ile de hkme balanmtr. Paris Antlamas ile Fransa, Yeni Fransa topraklarnn tmn ngiltereye brakmay kabul etmitir.

Derek McKay ve H. M. Scott, The Rise of Great Powers 1648-1815, 4. ed., London & New York, Longman, 1988, s. 138. 23 Hart, "'English' and French Imperial Designs in Canada and in a Larger Context," s. 193-194. 24 Amerika Tarihinin Ana Hatlar, s. 30. 25 Robert A. Rosenbaum, The Penguin Encyclopedia of American History, New York, Penguin Books, 2003, s. 134.

22

23

1763 ylna kadar Franszlarn egemen olduu blgede artk

ngilizlerin

egemenlii hissedilir olmu, Amerika Ktasndaki Batl gler arasndaki denge ngiltere lehine bozulmutur. Franszlarn hkimiyeti altnda bulunan ve Yedi Yl Savalar sonrasnda ngilterenin siyasi egemenlii altna giren blgede yeni toplumsal sorunlar ba gstermitir. 1760l yllarda Yeni Fransada yaayan Franszlarn nfusu neredeyse 60.000 iken ngilizlerin blgedeki says ok dktr. Bu durum attndan ngilizlerin blgedeki meruiyetini ve siyasi geleceini tehlikeye ngilizler 1774 tarihinde imzalanan Quebec Akdi ile Franszlarn

ounlukta bulunduu blgelerde Fransz Medeni Hukukunun ngiliz Ceza Kanunu ile birlikte uygulanmasn kabul etmilerdir. ngilizlerin blgede kar karya kaldklar bu elikiye kaynaklk eden yap, gnmz Kanadasndaki siyasi ve toplumsal yapya da derinden etki etmeye devam etmektedir. Quebec Akdi bir dier taraftan ngilizlerin ktann batsna doru ilerlemelerini de engelleyen bir yapdadr ve bu antlama Amerikan Bamszlk Savana giden yolu amtr.26 Bu tarihten sonra ktada yaanan gelimeler Byk Britanya mparatorluu ile ngiliz kolonilerinin kar karya gelmelerine yol am ve bu gerilimler neticesinde ktada yeni bir siyasi yap teekkl etmitir. 1763 sonrasnda ngilterenin ktadaki egemenlii ksa bir sre ierisinde kolonicileri rahatsz etmitir. zellikle yerlilere kar kendilerini koruyacak siyasi bir gce ihtiyalar kalmadn dnen koloniciler Britanya mparatorluu hkmetinin kendilerine ykledikleri ar vergilere itiraz etmilerdir. Bu sre, 1778-1783 tarihleri arasnda Britanya mparatorluu ile koloniciler arasnda bir savan patlak vermesini beraberinde getirmitir.27 Bu savata Franszlar kolonicileri destekleyerek Britanya mparatorluunu zayflatmaya almlar ve Franszlarn yardmlar sonucunda koloniciler Britanya mparatorluuna kar verdikleri sava kazanmlardr. Bu tarihlerden itibaren blgede balca ekime, Kanada blgesindeki ngiliz Kuzey Amerikas ile Britanya mparatorluuna kar zafer kazanan on sabk ngiliz kolonisinin oluturduu Amerika Birleik Devletleri arasnda olacaktr.

26 27

Hart, "'English' and French Imperial Designs in Canada and in a Larger Context," s. 194. Richard D. Heffner, A Documentary History of the United States, 15 ed., New York & Toronto, Mentor Books, 1965, s. 11.

24

1783 Versay Antlamasndan sonra Birleik Devletler topraklarndan Britanya mparatorluu yanls pek ok kii Kanada blgesine (zellikle Quebec ve Nova Scotiaya) akn etmeye balamtr. Bu, Yeni Fransann kuruluundan beri bu blgeye dnk en byk ngiliz akn olmutur. Bu gle birlikte hem Quebec hem de Nova Scotiann yaps deimeye balamtr. Kanada blgesinde halen Britanya mparatorluu etkin olduu iin kralla bal olanlar bu blgeye g etmilerdir. Bu durum uzun vadede Kanadann ngilizlemesine byk bir katk salamtr. Blgede kalabalklaan ngiliz nfusu nedeniyle ngilizlerin haklarn nceleyen ve Quebec Akdi ile birlikte Franszlara verilen haklar geri alan yeni bir dzenleme yaplm ve 1791 senesinde Kanada, Aa Kanada ve Yukar Kanada olmak zere iki ayr nfuz alanna blnmtr. Quebec merkezli Aa Kanadada Franszca konuanlar ve Ontario merkezli Yukar Kanadada ise ngilizce konuanlar ounlukta ve kltrel olarak daha etkin olmulardr. Bu dnemde Ruslarn, Bering Boazn kefetmi ve Alaskada yerleim yerleri kurmaya balam olmalar ngilizlerin Kanadann i blgelerine doru ynelmelerini ve buralar kefe koyulmalarn tetikleyen bir gelime olmutur.28 Bununla birlikte on dokuzuncu yzyln sonlarna kadar Kanada, Batllar tarafndan, btnyle kefedilmemitir. 1812 senesinde Amerika Birleik Devletleri Kanada blgesinde konulanan Britanya mparatorluu yanls kolonilere sava amtr. ABD savan gerekesi olarak Britanya mparatorluu ile Fransa arasndaki savata ngilizlerin Amerikallar da kendi saflarnda savaa armalarn ve Kanadadaki ngiliz kolonilerinin yerlileri Amerikallara kar kkrtyor olmalarn gstermitir. ABD, bu savala Britanya mparatorluunu ktadan skp atmay planlam ancak Kanadadaki dzenli ve dzensiz gerekletirememitir. Bu savan ardndan zellikle Yukar Kanada blgesine youn bir nfus akn balamtr. yle ki bu blgeye 1812-1850 tarihleri arasnda yaklak sekiz yz bin kii g etmitir. 1700 ila 1760 yllar arasnda Amerika ktasndaki belli bal kolonilere g eden Avrupallarn toplam says yz elli - iki yz bin civarndadr.29
28 29

ngiliz askerlerinin direnii ile karlanca bu plann

McNeill, Dnya Tarihi, s. 427. Philip D. Morgan, Ed., Diversity and Unity in Early North America, London and New York, Routledge, 1993, s. 263.

25

On dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren Yukar Kanada, Aa Kanadaya nazaran daha hzl gelimeye ve yeni gelen nfus iin byk imknlar sunmaya balar. Ne var ki mevcut siyasi yap toplumsal rahatszlklar beraberinde getirecek ve bir sre sonra eitli isyanlar ba gsterecektir. 1837 senesinde Montrealde patlak veren ayaklanma, Byk Britanya mparatorluunun blgede yeni bir siyasi yap aray ierisine girmesini beraberinde getirmitir. Britanya mparatorluu bu erevede Lord Durham ngiliz Kuzey Amerikasnn valisi olarak tayin etmi ve ona geni yetkiler tanmtr.30 Blgede bir yl kalan Lord Durham bir rapor hazrlam ve Yukar Kanada ile Aa Kanadann birletirilmesini teklif etmitir. Ona gre kolonilere kendi kaderlerini tayin hakk tannmal ve tek bir parlamento ihdas edilmelidir. Esasnda Lord Durham, hazrlad raporda Fransz unsurlarn ngilizletirilmesi gerektiinin altn izmekte ve bunun yolunun tek bir hkmet ats altnda birlemekten getiini ifade etmektedir. Nitekim 1840 ylnda Birlik Akdi kabul edilmi ve Yukar Kanada ile Aa Kanada merkez bir hkmet ats altnda birletirilmitir. Bu tarihten itibaren Yukar Kanada Bat Kanada, Aa Kanada ise Dou Kanada olarak bilinmeye balayacaktr. Bu yeni yaplanmada her iki sabk koloniden seilen yelerden oluan bir konsey ve atanm bir yksek karar mekanizmas bulunmaktadr. Aa Kanada ve Yukar Kanada Birleik Kanada ad altnda tek bir koloni durumuna gelse de blgede ngilizler ( ngilizce konuanlar) ile Franszlar (Franszca konuanlar) arasndaki ekime ve gerilimler son bulmamtr. Birlik Akdi, aslnda blgenin ngilizletirilmesi amacn gden bir anayasadr. Ne var ki ngiliz idareciler blgedeki toplumsal yapnn dayatt ihtiyalara da duyarsz kalamamlardr. Bu erevede 1848 senesinde Birleik Kanada Parlamentosu Franszcay resm dil ilan etmitir. 1850li yllar Kanadada gemie nazaran ekonomik bir refahn yaanmaya balad yllardr. Krm Sava ile ikiye katlanan buday fiyatlar buday retimine hz veren Kanadann ekonomik geliimini hzlandrmtr. ABD ile Kanada arasnda gerekletirilen ticaret szlemesi ile birlikte Kanadann ekonomik geliimi daha da hzlanacaktr. Bu yllarda Kanadann ilk niversiteleri de almaya balamtr.

30

George Williams Brown, Building the Canadian Nation, Toronto, J.M. Dent & Sons, 1942, s. 273.

26

Ekonomik refah ve dnemin ABDsi ile karlatrldnda Kanadann sahip olduu grece siyasi istikrar ortam Kanadadaki koloniletirme srecini hzlandrr ve Kanadaya youn bir g balar. Ne var ki 1860l yllarn ortalarna gelindiinde, buday fiyatlarnn dmesi, ABD ile gerekletirilen ticaret anlamasnn akamete uramas, devletin ekonomik faaliyetlerden desteini ekmesi gibi sebepler dolaysyla, iktisadi bir darboaza giren Kanada, bir sre g alamaz hale gelir. Bu yllarda Kanada zerindeki Fransz etkisi yeniden kendisini hissettirecektir. Bir dier taraftan ABD de Kanadaya dnk siyasi istila tehditleri savurmaya balamtr. Bylesi bir ortamda Byk Britanya mparatorluunun da rzas ile Kanadada be eyalet (New Brunswick, Nova Scotia, Ontario, Quebec, Prens Edward Adalar) birleir ve 1867 ylnda Kanada Konfederasyonu adl yeni bir devlet tarih sahnesine kar. 1870 ylnda Manitoba, 1873 ylnda ise Prens Edward Adas Kanada Konfederasyonuna katlr. 1870li yllar Byk Britanya mparatorluunun Prusya ile mcadeleye tututuu ve bir dnya gc olarak otoritesinin sorgulanmaya baland yllardr. 1880lere doru Kanadaya yeni bir nfus akn daha yaanacaktr. Halen tarmn ana gelir kayna olduu, balkln kayda deer bir geim arac olmay srdrd bu yllarda sanayi tesisleri de hzla artmaya balamtr. Saylar hzla artan bu tesisler Kanadaya ynelen gn nemli sebeplerinden birisidir. Marshall McLuhann be yanda iken tand ve niversite eitimini alaca Manitobann nfusu bu yllarda gemie nazaran kat artmtr. Manitoba bu yllarda Katolikler ve Protestanlar arasnda cereyan eden ciddi bir gerilime de ev sahiplii yapmaktadr. Protestanlardan mteekkil Manitoba eyalet meclisi Katoliklerin okullarna eitli snrlamalar getirmi ve onlarn kamu yardm almalarn engellemitir. Bunun zerine Katolikler Protestanlara kar uzun vadeli bir mcadele balatmlardr. Kanada Konfederasyonunun g tevik eden siyasetleri sonucunda nfus art devam eder. Kanadaya bir batan br baa denen demiryolu da g kolaylatran bir etmen olmutur. 1905 ylnda Alberta ve Saskatchewan eyaletleri de Kanada Konfederasyonuna dhil olmutur. Bu dnemde Byk Britanyaya kar Kanadann zerkliini savunan Kanadal siyasetilerin sesi de giderek ykselmeye balayacaktr. Kanadada iktidar 1911 ylnda Byk Britanya yanls muhafazakrlar ele geirmi ve Kanada Birinci Dnya Savana 480.000 askerini 27

gndermi ve bunlarn onda birini savata kaybetmitir. O esnada Kanadann toplam nfusu 7.200.000 civarndadr.31 Savan sona ermesinin ardndan liberaller iktidar devralm ve Mackenzie King baa gemitir. King, Avrupadan Kanadaya byk bir g dalgas yaratmaya alm, vergileri drm, ihracat hacmini arttrmtr. 1921de ilk kez kadnlara oy hakk tannmtr. 1926 ylnda Byk Britanya ile dominyonlarnn eit statlerde olduklar kabul edilmitir. Kingin ahsnda temsil edilen liberal politikalar 1929 ylnda meydana gelen Byk Bunalmn ardndan byk bir tepki toplam ve bu tepki neticesinde 1930 ylnda Richard Benettin nclndeki muhafazakrlar yeniden baa gemitir. Benettin yapt ilk icraat liberallerin nn at g dalgasn durdurmak olmutur. Bu dnemde ABD ile kt giden ilikiler 1935 ylnda liberallerin baa gemesi ile iyiletirilir. 1938 ylnda ABD ile Kanada arasnda imzalanan karlkl yardm anlamasn 1940 ylndaki karlkl asker savunma pakt izler. Kanada, kinci Dnya Savanda da Almanyaya sava ilan etmi, bu sava esnasnda sahip olduu gl silah endstrisi sayesinde byk bir gelir elde etmitir. Bu yllarda tarm zirveye km, lke adeta tahl ambarna dnmtr. Yirminci yzyln bana dek Byk Britanya mparatorluunun basit bir smrgesi olarak telakki edilen Kanada, Birinci Dnya Sava ile birlikte dnya siyasetinin biimlendirilmesi noktasnda sz sahibi bir lke konumuna ykselmitir. Kanadann bu konumu elde etmesinde yirminci yzyln iki byk savandan elde ettii ekonomik rantn pay byk olmutur. Savaa ngiliz Milletler Topluluu bnyesinde giren Kanada, bir yandan her iki dnya savana da ok sayda asker gndermi, dier taraftan da bu savalar esnasnda bata buday olmak zere gerekletirdii ihracatlarla dnya ekonomik dengelerinin biimlendirilmesinde sz sahibi olmaya balamtr. Birinci ve ikinci dnya savalar arasnda dnya ticaretindeki en yksek seviyeyi yakalayan lke konumuna gelen Kanada, bu dnemde, retim kapasitesi asndan dnya drdncs konumuna ykselmitir.32 Kanada, her iki dnya savann da kendi corafyasna sramam olmasnn salad avantajlar sonuna kadar kullanm ve buna ek olarak sava ortamna
31 32

Margaret McWilliams, This New Canada, London & Toronto, J. M. Dent & Sons, 1948, s. 4. Ibid., s. 12.

28

uyarlad ekonomisi sayesinde hzl bir byme gerekletirmitir. kinci Dnya Sava bittiinde Kanada, ABD ile birlikte savatan en kazanl kan lkelerin banda yer alr. Kanada, iki sava aras dnemde havaclk, radyo yayncl ve film sektrlerinde ataa kalkm ve bu alanlarda pek ok ilke imza atmtr.33 Kanadada ngiliz kkenliler ve Fransz kkenliler arasndaki atma ve gerilimler Kanadann siyasi ve toplumsal gereklii ierisinde izleri bugne kadar gelen atlaklara kaynaklk etmektedir. Kanadadaki bu ikili siyasi yap uzun dnemde lkenin kltrel haritasn ve egemen toplumsal davran kodlarn da etkilemitir. Marshall McLuhann doduu dnemlerde varln ok canl bir biimde hissettiren ve bugn de etkisini devam ettiren bu ikili yap ierisinde ulusal kimlikler ve dini kimlikler arasndaki ayrmlar birbirine paralel olarak ekillenmitir. ngiliz kkenli Kanadallar ounlukla Protestan iken, Fransz kkenli Kanadallar kahir ekseriyetle Katoliktir. On dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren Kanadada Protestanlar ve Katolikler arasndaki ekime ve srtme son derece bariz bir hal alm durumdadr. Bu durumun tarih gerekeleri olduka belirgindir. On yedinci yzylda Byk Britanyadan gelen Pritenler ilk yerletikleri yer olan New Englandn kendilerine Tanrnn krallnn kurulmas iin bahedildiine inanmlar ve uzun vadede bu mit ada Amerikan kimliinin oluumuna da ok byk bir katk salamtr.34 Kendilerini tm Amerika ktasnn sahibi olarak gren ve esasnda Protestan din anlaynn radikal bir yorumunu yapan Pritenlerin kendilerini seilmi insanlar olarak takdim etmeleri uzun vadede Kanadadaki ngiliz kkenlilerin itibar ettikleri bir iddia olmutur.35 Dier taraftan Amerika ktasna gelen Franszlar blgedeki varlklarn nemli oranda (Katolik) Cizvit
33 34

Ibid., s. 13-18. nl Amerika tarihisi Sacvan Bercovitch The American Jeremiad isimli kitabnda Pritanizmin yalnz on sekizinci yzyl New Englandnda deil, on dokuzuncu ve yirminci yzyln btn Amerikasnda da bir Amerikan misyonu miti ina etmeyi baardn ifade eder. Sacvan Bercovitch, The American Jeremiad, Madison, University of Wisconsin Press, 1978. Ayn ekilde Perry Miller Pritanizmin New Englanda ilk gelenlerin hayat felsefesi olduunu ve hlen Amerikan yaamnda ve dncesinde izlerinin son derece belirgin olduunu belirtir. Millera gre Pritanizm anlalmadan Amerika anlalamaz. Perry Miller, The American Puritans: Their Prose and Poetry, Garden City, Doubleday, 1956, s. ix. Samuel Eliot Morison mehur almas The Puritan Pronaosta Pritenlerin baarsnn Bat medeniyetinin kltrel ve zihinsel mirasn Yeni Dnyaya aktarmak olduunu syler. Samuel Eliot Morison, The Puritan Pronaos, New York, New York University Press, 1936, s. 264. 35 Peter N. Carroll ve David W. Noble, The Free and the Unfree: A New History of the United States, 7 ed., New York, Penguin Books, 1984, s. 50.

29

papazlarnn misyonerlik faaliyetlerine borludurlar. Roma Katolik Kilisesi, uzun sre Yeni Fransadaki siyasi ve toplumsal yapnn biimlenmesine katkda bulunmutur. Katoliklik, Yeni Fransa ykldktan sonra da Franszca konuan Kanadallar zerinde etkisini srdrm, byk oranda Franszca konuan Kanadallarn benliklerini ekillendiren en temel etmenlerden birisi olmutur. Katolikliin biimsel yaps Franszca konuan Kanadallarn ngiliz tarz bir siyasi yap tarafndan idare ediliyor olsalar da, onlar kendilerine zg bir siyasi kimlik ina etmeleri noktasnda cesaretlendirmitir. Szn z, Kanadadaki Protestan-Katolik gerilimi, bir baka ifadeyle Franszca konuan Kanadallar ile ngilizce konuan Kanadallar arasndaki gerilim ok kkl bir gerilimdir ve bu gerilimin izleri yirminci yzylda eitli kereler gn yzne kmtr. Bu ynyle yirminci yzylda Kanada siyasetinin en temel problematii Kanadann birlii ve ortak bir Kanada ulusunun inas olmutur.36 Kanada, farkl bir sosyal yap ve farkl bir kltre sahip olan ve farkl bir medeni hukuka tabi bulunan iki etnik yapy bnyesinde barndrmaktadr ve bu durumun yaratt gerilim ortam Kanadal entelektellerin gndemlerine ve perspektiflerine dorudan yansmtr. Bir dier taraftan bu ikili yap yalnzca gerilim kayna olmam, ngilizce yazan Kanadal entelektellerin yazlar ok ksa srede Fransz dnce ortamna aktarlm, ayn ekilde ada Fransz dncesi de Kanadadaki dnce ortamna tanmtr. Marshall McLuhan bylesi bir tarihsel arkaplana ve toplumsal bir yapya sahip olan Kanadada, Alberta eyaletinin bakenti Edmontonda, 21 Temmuz 1911 tarihinde Herbert McLuhan ve Elsie McLuhann ilk ocuklar olarak dnyaya gelmitir.

1.1.2. Kanadal Bir Entelektel: Herbert Marshall McLuhan

Marshall McLuhann anne tarafndan atalar on dokuzuncu yzyln banda Bristoldan Nova Scotiaya37, babasnn dedesi William McClughan ise 1846 ylnda Kuzey rlandadan Ontarioya g etmitir.38 1907 ylnda Ontariodan Albertaya tanan McLuhanlar Metodist bir dini gelenee bal, iftilikle geinen bir ailedir.39 Marshall McLuhann anne taraf ise Baptisttir. Marshall McLuhann anne
McWilliams, This New Canada, s. 49. Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 1. 38 Ibid., s. 3. 39 Ibid.
37 36

30

tarafndan atalar drt, baba tarafndan atalar ise nesildir Kanadaya yerlemi durumdadrlar.40 Marshall McLuhann annesinin babas Heny Seldon Hall 1906 senesinde ei ve iki olu ile birlikte Nova Scotiadan Albertaya tanmtr. McLuhann annesi Elsie Hall ise 1907 ylnda, Acadia niversitesini bitirip, retmenlik sertifikas aldktan sonra ailesine katlmtr.41 Elsie Hall ve Herbert McLuhan Albertada tanm ve 31 Aralk 1909 tarihinde evlenmilerdir. Evlendikten sonra Minburn ehrinin yaknlarnda 160 dnmlk bir alan zerinde iftilik yapmaya balayan ift, buradaki etin k koullar nedeniyle ancak bir hasat mevsimi burada kalabilmi ve zellikle Elsie McLuhann srar zerine Alberta eyaletinin bakenti Edmontona tanmlardr.42 Herbert ve Elsie McLuhan iftinin Edmontona tandklar dnem kente youn bir nfus aknnn da yaand bir dnemdir.43 1912 ylnda ehrin nfusu bir nceki yla nazaran yzde altm artm, kentte youn bir konut ve toprak ihtiyac hsl olmutur.44 Bylesi bir ortamda Herbert McLuhan, kuzeni ve iki arkada ile birlikte bir emlak irketi kurmu ve ksa zamanda iyi bir gelir elde etmitir.45 Herbert ve Elsie McLuhan iftinin ilk ocuklar olan Herbert Marshall McLuhan 1911de, ikinci ocuklar Maurice Raymond McLuhan ise bundan iki sene sonra dnyaya gelmitir. McLuhan ailesi ikinci ocuklarnn doduu yl Edmontonn mreffeh mahallelerinden birisinde, Highlandde iki katl bir ev ina ettirir.46 Ne var ki Herbert McLuhann ileri ksa bir sre sonra ktye doru gitmeye balar. 1914te patlak veren Birinci Dnya Savana ngiliz Milletler Topluluu saflarnda katlan Kanadada birok sektr gibi emlak sektr de durma noktasna gelir ve bu ortamda Herbert McLuhann irketi de iflas eder.47 Herbert McLuhan da orduya yazlm,

Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 1. Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 2. 42 Ibid., s. 4. 43 Esasnda bu dnemde Kanadann pek ok blgesi youn bir nfus aknna muhatap olmaktadr. Bu dnemde Kuzey Amerikadaki son gmen dalgas da Kanada topraklarna yerletirilmekte ve buralarda kendilerine geni topraklar verilmektedir. Kanada hkmeti ok uygun fiyatlarla gmenlere toprak kiralamakta ve yl bu topraklar ileyen iftilere bu topraklar bedelsiz teslim etmektedir. Bu, Kanadaya youn bir g beraberinde getirmitir. Ibid., s. 1. 44 Ibid., s. 4. 45 Ibid. 46 Ibid. 47 Ibid., s. 5.
41

40

31

orduda bulunduu sre zarfnda ailesini Nova Scotiaya yollamtr.48 Ancak Herbert McLuhann ordu maceras ok uzun srmemi, salk sorunlar nedeniyle ksa bir sre sonra ailesinin yanna geri dnmtr. McLuhanlar ksa bir sre sonra Manitobann bakenti Winnipege tanmlardr. Kanada Konfederasyonuna 1870 ylnda katlan Manitoba, on dokuzuncu yzyln sonunda buharl gemi ve demiryolu tamacl sayesinde Avrupadan gelen yerleimcilerin youn olarak bulunduu bir blge halini almtr. On dokuzuncu yzyl sonu yirminci yzyl ba itibariyle blgede genellikle tarm, madencilik ve kerestecilik yaplmaktadr. O yllarda Kanadann nc byk ehri durumundaki Winnipeg, 1885 ylnda blgeye gelen demiryolu sayesinde byk bir ekim merkezi olmu ve ksa zamanda Kanadann finans merkezine dnmtr. McLuhanlarn bu ehre tanmalarnda Elsie McLuhann da byk bir rol olmutur. Zira burada bulunan Alice Leone Mitchell Belagat Okulu, Elsie McLuhann gitmeye can att bir eitim kurumudur.49 Winnipege tanr tanmaz bu okula kaydolan Elsie McLuhan, ksa srede bu okulun en baarl rencilerinden birisi olarak ne kmtr. Herbert McLuhan, Winnipegde bir hayat sigortas irketinde almaya balam, McLuhan ailesi burada ehir merkezinin dnda, rlandallarn ve skolarn ounlukta bulunduu Fort Rouge isimli bir banliyye yerlemilerdir.50 Elsie McLuhan, Alice Leone Mitchell Belagat Okulundan mezun olduktan sonra aktrislik ve hatiplik yapmaya balar. Okulda edindii Boston merkezli st-kltr nedeniyle yaad evreye yabanclaan Elsie, bu gerilimi hayat boyunca hem kendisi hissetmi hem de yakn evresine hissettirmitir.51 i gerei sk sk uzun sreli seyahatlere kan Elsie52, bir yandan ocuklarnn entelektel geliimleri zerinde byk bir etkide bulunurken, bir dier yandan da yokluu nedeniyle onlar zerinde byk bir psikolojik yk yaratmtr. Elsie McLuhann bu zgvenine ve kariyer merakna karlk, Herbert McLuhan daha sade ve iddiasz bir kiilik olarak ne kmtr.53 O, ocuklar ile uzun sre vakit geirmeyi tercih etmi ve dnemin
Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 1. Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 5. 50 Philip Marchand, bu blgenin, Winnipegde Yahudilerin ve Ukraynallarn yaadklar blgelere nazaran daha saygn bir blge olduunu belirtir. Ibid., s. 6. 51 Ibid., s. 7. 52 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 2. 53 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 7.
49 48

32

daha iyisi iin daha ok kazanmay salk veren liberal havasn pek umursamamtr.54 Herbert McLuhan, zellikle byk olu Marshall McLuhan ile ok iyi bir diyalog kurmay baarmtr.55 Elsie McLuhan 1921 ylnda Manitoba niversitesi bnyesinde, ngiliz edebiyat konusunda bir yllk bir kursa kaydolmu ve bu kursu tamamlamtr.56 Elsie McLuhann ngiliz edebiyatna duyduu yakn ilgi ve hayranlk byk olu Marshall McLuhana da sirayet etmi ve o daha ok kk yata iken klasik ngiliz iirine aina hale gelmitir. Marshall McLuhana kelimeleri, dili ve edebiyat sevdiren, ona ilk retmenliini yapan kii annesidir.57 Elsie McLuhan bunun yannda ocuklarna ok kk yatan itibaren belagat dersleri vermitir.58 Marshall McLuhan, bu dersler ve annesinden devrald gzel konuma yetenei sayesinde ok erken yata insanlar nnde konuma ve tartma becerisini gelitirebilmitir.59 Protestanl daha ziyade bir doktrin ya da ahlak sistemi olarak deil, mntesiplerine sekin bir toplumsal evre salayan bir din olarak alglayan Elsie McLuhan, ocuklarnn Protestan bir kimlie sahip olmalar iin aba sarf etmitir. Bu erevede Marshall McLuhan ve kardei Maurice McLuhan Baptist, Metodist ve Angilikan Kiliselerine devam etmilerdir. McLuhan lise yllarnda yine annesinin talebi zerine Nassau Baptist Kilisesine kaydolmu ve burada dersler almtr.60 Ne var ki McLuhan, daha sonra, Katoliklii kefedene dek gerek anlamyla hibir eye inanmadn ifade edecektir.61 Oysa Marshall McLuhann kardei Maurice McLuhan ileriki yllarda bir Protestan vaizi ve daha sonra da barahibi olacaktr.62 ocukluk yllarnda annesinin uzun sreli yokluu dolaysyla derin psikolojik buhranlar yaayan Marshall McLuhan genlik yllarnda annesi ile daha ok yaknlaacaktr. Bostonn sekin kltrne hayranlk duyan Elsie McLuhan, daha ok kk yalardan itibaren olunu Harvard niversitesi rektr olarak hayal
Ibid. Terrance W. Gordon, Marshall McLuhan: Escape into Understanding, Toronto, Stoddart Publishing, 1997, s. 23. 56 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 2. 57 Judith Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, Lantzville, XYZ Publication, 2001, s. 18. 58 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 9. 59 Marchand, "Marshall McLuhan Biography," s. 51. 60 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 2. 61 Eric McLuhan, "Introduction," The Medium and the Light: Reflections on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddard Publishing, 1999, s. xviii. 62 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 9.
55 54

33

etmektedir.63 Nitekim annesi bu hayali nedeniyle, gnn birinde Katoliklie yaknlk duyduunu kendisine bildiren Marshall McLuhan kat bir dille uyaracaktr.64 Marshall McLuhan, 1928 ylnda Kanadann nc byk niversitesi olan Manitoba niversitesine kaydolur. McLuhan, mhendislik okumak zere girdii niversitede ald iki yllk eitimin ardndan edebiyat ve felsefe okumaya karar verir. Bunun zerine ngiliz dili ve edebiyat blmne geer.65 Ne var ki McLuhan, niversitedeki edebiyat hocalarnn pek ounu beenmez. Ona gre edebiyat ruhun gdasdr. Oysa hocalar edebiyat byle grmemekte ve yeni olan hibir ey sylememektedir.66 McLuhan o yllarda niversitenin yapt tek eyin insanlara sama sapan eyler retmek olduu kanaatindedir.67 McLuhan, mektuplarnda hocalar Robert Fletcher Argue ve William Talbot Allisonn derslerinden nefret ettiini ve onlarn derslerine katlmadn yazar.68 Ancak McLuhann niversitede tant iki isim onun niversiteye ilikin kanaatlerini bir nebze de olsa deitirir. Oxford niversitesinde doktorasn tamamlayan ve Manitoba niversitesinde felsefe blmnde hocalk yapan R. C. Lodge ve Noel Fieldhouse McLuhann ilgisini cezp etmilerdir. McLuhann Manitoba niversitesinde iken ald edebiyat eitimi, Victoria dnemi ngiliz edebiyatn merkeze almakta69 ve ada ngiliz edebiyatn grmezden gelmektedir.70 O dnemde Manitoba niversitesindeki edebiyat hocalar da pek ok Amerikan niversitesinde olduu gibi tarihsel ve biyografik bir edebiyat anlayna baldrlar.71 McLuhan niversite yllarnda iken, bir ara, hayatn fiziksel, ruhsal ve zihinsel boyutlarn kapsayacak byk bir eser yaratma sevdas ierisine dtn ifade eder.72 Esas olann hayatn kanunlarn kefetmek olduunu dnmeye balayan
Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 46. Marshall McLuhan, "Letter to Elsie McLuhan; September 5, 1935," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 72. 65 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 16. 66 Ibid., s. 15. 67 Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 21. 68 Marshall McLuhan, "Letter to Elsie McLuhan; February 19, 1931," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 9. 69 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 17. 70 Ibid., s. 18. 71 Ibid., s. 17. 72 Ibid., s. 19.
64 63

34

McLuhan sz konusu kanunlara itaat edildii takdirde lm, hastalk ve gnahn ortadan kalkacan dnmtr.73 Ad geen byk eser bu dnya zerinde temellenmeli ancak Mesihin ruhunu yanstmaldr.74 Her ne kadar McLuhann bylesi bir abay din bir saikle ortaya koyduu dnlebilirse de onun byk eser ortaya koyma sevdasnn ok ak bir biimde sekler temelleri de bulunmaktadr. McLuhan, on dokuzuncu yzyl Batl dnrleri arasnda egemen bir ynelim halini alan teki hakikat anlayndan ve btnsel toplum tasavvurundan da etkilenmi grnmektedir. McLuhann bu araylar onun felsefe ile daha fazla ili dl olmasna yol aar. Nitekim McLuhan bu dnemde annesine yazd bir mektubunda youn bir biimde felsefe okumak istediini ifade etmektedir.75 Marshall McLuhan, niversite yllarnda, arkadalar arasnda kendi iine kapal ve sosyal ortamlardan uzak duran bir tip olarak bilinir. Ktphanede uzun saatler geiren birisidir McLuhan. McLuhann o dnemlerdeki en yakn arkada ise son snfta iken tant W. Tom Easterbrooktur. Tom Easterbrook ve Marshall McLuhan okuldaki vakitlerini olduu kadar yaz tatillerini de birlikte geirirler. 1932 ylnn yaznda koyun obanl yapmak zere koyunlarla ykl bir gemi ile ngiltereye doru yola kan ve uzun bir yolculuktan sonra Cambridgee varan bu ikili burada bir yandan koyun obanl yaparlarken, bir dier yandan da okumaya ve ngilterenin entelektel ortamn kefetmeye alrlar. Bu ikilinin beraberlii, mr boyu srecek bir dostlua dnecektir. McLuhan, 1933 ylnda niversite altn madalyas kazanarak Manitoba niversitesinden mezun olur. Ayn yl yine orada yksek lisansa balar ve George Meredith as a Dramatic Novelist and Poet balkl bir yksek lisans tezi hazrlamaya karar verir. McLuhan on dokuzuncu yzylda ve yirminci yzyln ilk birka ylnda yaam bulunan edebiyat ve felsefeci George Meredithin ihmal edildiini dnm ve o gne kadar hakkyla incelenmediini ne srmtr. Ancak Paul

Ibid. Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 20. 75 McLuhan, "Letter to Elsie McLuhan; February 19, 1931," s. 9.
74

73

35

Marchandn da belirttii gibi kendisi de tezini bitirdikten sonra bir daha onun dncelerine geri dnme gerei hissetmemitir.76 McLuhann yksek lisans tezi 1934 ylnda kabul edilir. McLuhan ayn yl ngiltereye gitmenin yollarn aratrmaya balar. Bu yllar Oxford ve Cambridge niversitelerinde okuyabilmek iin kyasya bir rekabetin gndemde olduu yllardr.77 lk etapta Oxforda gitmeyi aklna koyan McLuhan, bu amala Rhodes Bursuna bavurur. Ancak burs mlakat srasnda burs heyetinde yer alan hocalarn onun alma konusunu anlamsz bulmalar ve kendisinin de onlarla tartmaya girmesi sonucunda bursu almay baaramaz. McLuhan, burs heyetine izgi romanlar zerine almak istediinden bahsetmi ancak onlar bu konunun akademik bir deeri olamayacan ne srmlerdir. Durum byle olunca McLuhan Oxforda gitmekten vazgemek zorunda kalr. McLuhan, tam Cambridge niversitesine gitmek zere burs arayna girecekken, teyzesinin, onun eitim masraflarnn byk bir blmn karlayaca teminatn vermesinden sonra rahatlar ve Cambridgee gider. Ancak McLuhan Cambridgee doktora yapmaya deil, yeniden lisans okumaya gider. McLuhann Cambridgete kendi karar ile mi, yoksa dnemin eitim sisteminin bir gerei olarak m yeniden lisans okuduunu bugn tam olarak bilemiyoruz. Ancak McLuhan, burada alaca lisans eitiminden dolay hibir zaman piman olmadn belirtecek ve Bat tarz eitim sisteminin bu tr gelimelere imkan tanmasn bir zenginlik olarak takdim edecektir.78 McLuhan 1936 ylnda Cambridge niversitesindeki lisans eitimini bitirmi ve ikinci kez lisans derecesi almtr. Her ne kadar McLuhan, Cambridgete akademik kariyerine devam etmekte kararl ise de, 1929 ekonomik krizinin tm dnyada yaratt olumsuz ekonomik koullar McLuhan bir i bulmak konusunda zorlamtr. McLuhan, bir yandan Ortaa eitimi ve Rnesans edebiyat alannda almak zere Cambridgede yksek lisansa balam, bir dier yandan da i arayna koyulmutur. 1935 ylnda Manitoba niversitesine yapt i bavurusu reddedilen McLuhan79, bunun zerine mezun olduktan sonra dnemin Amerikasnn en saygn niversitelerinden birisi olan
Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 26-27. Arnold J. Toynbee, Hatralar: Tecrbelerim, ev., aban Bykl, stanbul, Klasik Yaynlar, 1969, s. 3-13. 78 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 30. 79 Ibid., s. 32.
77 76

36

Wisconsin niversitesine,

ngiliz dili edebiyat blmnde yardmc retim

grevlisi olarak ders vermek zere i bavurusunda bulunmutur. McLuhann bavurusu kabul edilmi ve 1936 ylnda Wisconsin niversitesinde yardmc retim grevlisi sfat ile hocalk kariyerine merhaba demitir. McLuhan Wisconsine gittii yl ngiliz airi G. K. Chesterton zerine bir yaz kaleme alr.80 Bu yazy gren ve ok beenen Toronto niversitesi St. Michael Kolejindeki Ortaa almalar bakan ve ayn zamanda Elsie McLuhann arkada olan peder Gerald Phelan, Marshall McLuhana bir mektup yazar ve takdirlerini iletir.81 McLuhan bu mektuba derhal cevap verir ve Katoliklie bir sredir yaknlk duyduunu82, artk Roma Katolik Kilisesine resmen ye olmak istediini belirtir. McLuhan ayn yln sonunda, annesini ziyaret etmek amacyla gittii Torontoda Peder Phelanla defalarca grr83 ve bu grmeler sonucunda annesinin btn uyar ve itirazlarna ramen phelerinden, korkularndan arnm bir biimde Katoliklii resmen benimsemeye karar verir. McLuhan, Wisconsine dndkten sonra Peder Kutcheradan Katoliklik hakknda ders almaya ve dzenli olarak Pazar ayinlerine katlmaya balar.84 Roma Katolik Kilisesine ye olmasnn zerinden bir ay bile gemeden Amerikann en iyi Katolik niversitelerinden birisi olan St. Louis niversitesine i bavurusunda bulunan ve bavurusu kabul edilen McLuhan, 1938 ylnn yaznda annesi araclyla tant Corrine Lewis ile bir yl sonra St. Louis Katedralinde hayatn birletirir.85 Balaylarn Fransa ve talyada geiren gen ift, kinci Dnya Sava patlak verdiinde kstl bir sre iin Cambridgee tanrlar. Burada McLuhan yksek lisans tezini tamamlar ve doktora tezini on altnc yzylda yaam retorik felsefecisi Thomas Nashe zerine yapmaya karar verir. McLuhan 1940 ylnda, tez konusunu setikten ksa bir sre sonra, yeniden St. Louis niversitesindeki iine

Marshall McLuhan, "G. K. Chesterton: A Practical Mystic," Dalhousie Review, C. 15, 1936, s. 455-464. Bu makalenin yeni basks iin bkz., Marshall McLuhan, "G. K. Chesterton: Practical Mystic," The Medium and the Light: Reflections on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddart, 1999, s. 3-14. 81 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 44. 82 McLuhan, esasnda Katoliklie Cambridge niversitesindeki ikinci ylndan itibaren ilgi duymaya balayacaktr. Gordon, Marshall McLuhan: Escape into Understanding, s. 54. 83 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 93. 84 Ibid. 85 McLuhann bu evlilikten bei kz, biri erkek toplam alt ocuu dnyaya gelmitir.

80

37

dner ve burada bir yandan da McLuhan bir yandan da Thomas Nashe zerine almaya balar. The Place of Thomas Nashe in the Learning his Time balkl doktora tezini 1943 ylnda teslim eden McLuhan, bir yl daha St. Louisde ders vermeye devam eder. Sava artlar nedeniyle ABDde i bulmakta zorlanan McLuhan bunun zerine Kanadaya dnmeye karar verir. Ne var ki McLuhan, bir yandan da devam eden sava dolaysyla Kanada ordusu tarafndan alkonaca endiesine kaplmtr. McLuhan bu sorunu zmek amacyla yine Katolik bir eitim kurumu olan ve Windsor (Ontario)da bulunan Assumption Kolejine i bavurusunda bulunmaya karar verir.86 McLuhan bu amala ngilizce blmnde hocalk yapan ve idari ilerden sorumlu olan Peder J. Stanley Murphyye bir mektup yazar. Bu mektubunda askerlikle ilgili kayglarn dile getiren McLuhan87, hangi dersleri verebilecei hakknda da Murphyye bilgi verir. McLuhan, kltr ve evre, nesir ve nazmn pratik eletirisi ve de Avrupa ve Amerikan kltrleri arasndaki ikilem konularnda ders verebileceini ifade eder.88 McLuhann nerdii bu ders balklar onun zerindeki Pratik Eletiri etkisini gzler nne serer niteliktedir. Zaten McLuhan bu mektubunda Empson ve Leavisin tekniklerini ABDde yalnzca kendisinin kullanabildiini iddia etmitir.89 McLuhan, Assumption Kolejine gemek isteyiinin bir dier nedeninin de kafa dengi ve Katolik zihinlerle sohbet etme ihtiyac olduunu belirtir.90 McLuhan iin bu niversitenin bir dier avantaj da Wyndham Lewisin de burada alyor oluudur. McLuhan, nihayetinde Assumption Kolejine kabul edilir. Ne var ki McLuhan genelde Kanada, zelde de buras hakknda ciddi bir hayal krkl yaar. McLuhan, Kanaday durgun bir nehir, Assumption da kk bir suskunluk koyu olarak tanmlar.91 McLuhan istihzai bir edayla, Kanadann hayat

86

87

Assumption Koleji bugn Windsor niversitesine baldr. Marshall McLuhan, "Letter to J. Stanley Murphy, C.S.B.; March 9,1944," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 156. 88 Ibid., s. 157. 89 Ibid. 90 Ibid., s. 158. 91 Marshall McLuhan, "Letter to Wyndham Lewis; December 13,1944," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 165.

38

bulmas iin en az iki milyon Yahudinin bu lkeye tanmas gerektiini belirtir.92 McLuhann Kanadadan duyduu bu honutsuzluun temelinde oradaki baskn Protestan kimliin merkez bir rol vardr. ngiltere ve ABDde bir yabanc olarak akademik kariyerini srdren McLuhan, Katoliklii benimsedikten sonra kendi lkesine de yabanclam, hayatnn bundan sonraki ksmnda kendisini oral hissedecei bir yurt zlemi ierisinde olmutur. McLuhan Assumption Kolejinde yaklak iki yl sreyle ders verir. 1946 ylnda Toronto niversitesi bnyesindeki St. Michael Kolejine transfer olan McLuhan, New Yorktaki Fordham niversitesinde geirdii 1967-1968 ders dnemi dnda, mrnn son demlerine kadar burada ders vermeye devam eder. McLuhan ifti Torontoya tandklarnda ocuklar bulunmaktadr.93 McLuhan iftinin dier ocuu da yine Torontoda dnyaya gelir. 1952 ylna gelindiinde Marshall McLuhan alt ocuk babasdr.94 McLuhan St. Michael Kolejini Assumption Kolejine kyasla daha ok beendiini ve orada olmaktan mutluluk duyduunu eitli kereler ifade etmitir.95 McLuhan, St. Michaele getikten iki yl sonra Washingtonda bulunan Amerikan Katolik niversitesi ona hocalk teklifinde bulunmu, ancak McLuhan St. Louis niversitesinden arkada Felix Giovanellinin etkisi ile bu teklifi geri evirmitir.96 Zira McLuhan Katolik retisinden ve Katolik yazarlardan bariz bir biimde etkilenmi, onlarn gndemlerini paylamaya balamsa da kariyerinin balangcnda bir Katolik entelektel olarak yaftalanmak istememitir. Bu nedenle de ak bir ekilde isminde Katolik ibaresi yer alan bir niversitede olmay arzu etmemitir.97 lk kitab 1951 ylnda, Mechanical Bride: The Folklore of Industrial Man bal altnda Vanguard Press tarafndan yaymlanan McLuhan, 1953 ylnda Ford Vakf Kltr ve letiim Programnn bakan olarak atanm, ayn yl Ted Carpenter ile birlikte Explorations: Studies in Culture and Communication isimli dergiyi

Ibid. Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 172. 94 Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 186. 95 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 172. 96 Ibid., s. 210. 97 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 66.
93

92

39

karmaya balamtr.98 Ksmen Ford Vakf tarafndan finanse edilen bu dergi yayn hayatn alt yl srdrebilmitir. McLuhan 1950lerin ortalarna gelindiinde niversitedeki ii dnda da birtakm ekonomik kaynak aray ierisine girer. McLuhan bu erevede 1955 ylnda ei Corinne McLuhan ve William Hagon, Corinne Hagon ve Murray Paulin isimli arkada ile birlikte Idea Consultants isimli bir danma irketi kurar.99 Bu irketin hedefi reklm firmalar bata olmak zere iletiim sektrne yeni fikirler pazarlamaktr. Ne var ki irket hibir baar elden edemeden iki yl ierisinde miadn doldurmu ve kapanmtr. Sonu bu ekilde olsa da McLuhann bu giriimi onun dnsel seyrini anlamamz asndan son derece dramatiktir. Bu giriim, Mekanik Gelinde ve daha nceki yazlarnda reklmlar endstri kapitalizminin dili olarak gren McLuhann baz grlerini gzden geirmeye baladnn da kant saylmaldr. McLuhan ailesi, 1956 ylnda ilk evlerini satn almlardr. 1950li yllar McLuhan iin son derece verimli gemektedir. McLuhan, yava yava evresini geniletmeye ve birok kurumla yakn ilikiler gelitirmeye balamtr. eitli konferanslara arlmaya balanan McLuhan bu konferanslarda grlerini birtakm sloganlar eliinde aklamaktadr. McLuhan, 1957 ylnda Radyo ve Televizyon Yaynclar Derneinde verdii konferansta ilk kez mehur iletiim ortam mesajn ta kendisidir slogann ortaya atmtr. McLuhan 1950lerin sonlarna doru gelindike bir edebiyat olarak deil, bir iletiim uzman olarak bilinmeye balanacaktr. McLuhann Gutenberg Galaxy isimli ikinci kitab 1962 ylnda Toronto niversitesi Yaynlar tarafndan yaymlanr. Kitap, ktktan ksa bir sre sonra Kanadann en byk edebiyat payesi olan ve hkmet tarafndan takdim edilen bir dlle dllendirilir. McLuhan 1963 senesinde Toronto niversitesi bnyesinde yeni ihdas edilen Kltr ve Teknoloji Merkezinin mdrlne atanr. Bu atamadan bir yl sonra Understanding Media: The Extensions of Man nl yaync McGrewHill tarafndan yaymlanr. Kitap, byk bir ilgi toplar ve bir yl sonra baslan karton
98

McLuhan 1960 senesinde bu dergide yaymlanan dokuz yazy yine Carpenter ile birlikte toplayp bir kitaba dntrr. 99 Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 81.

40

kapakl basks yz bin adet satar. Bu kitapla birlikte McLuhan, yalnzca Kanada ve Amerikada deil, tm Avrupa ve giderek tm dnyada mehur bir isim haline gelir. McLuhann Gutenberg Galaksisi bata olmak zere nceki iki eseri de bu yeni kitabnn yakalad rzgar sayesinde eskiden olmad kadar byk bir ilgiye konu olur. Entelekteller yannda geni toplum kesimleri tarafndan da bilinmeye balanan McLuhan, Fordham niversitesinin, letiim Merkezi mdr peder John Culkin araclyla kendisine yapt teklifi kabul eder ve 1967nin banda ailesi ile birlikte New Yorka tanr. niversite, McLuhan yeni kurulan ve insanbilimleri alannda faaliyet gsterecek olan Albert Schwitzer krss bakanlna getirir. Fordham niversitesi o dnemde Georgetown ve Notre Dame niversiteleri gibi zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda giderek Amerikaya da yaylmaya balayan, Katoliklii sonradan benimsemi entelektellerin younlatklar meknlardan bir tanesidir.100 McLuhann Fordhamn kendisine yapt teklifi kabul etmesinde New York Eyalet Meclisi Naipliinin ona vermeyi taahht ettii 100.000 dolarlk fonun etkisi olduu kadar, niversitenin New Yorkta bulunmasnn da rol byktr. McLuhan New Yorkta bulunduu sre ierisinde Q. Fiore ile birlikte The Medium is the Message isimli kitabn yaymlar. McLuhan bu kitabnda esasnda daha nceki iki kitabnda dile getirdii dncelerden farkl bir dnce gelitirmez. Bu kitabn gndeme gelmesi daha ziyade onun poplerlik araynn bir rndr. McLuhan kendisine yneltilen anlalamazlk eletirisine gs germek amacyla ressam Q. Fiorenin izgilerinin aklayclna bavurur ve balca tezi olarak mehur olan iletiim arac mesajn ta kendisidir formlasyonunu kitabnn bal olarak seer.101 Temel problematii elektronik iletiim teknolojilerinin insan hayatn nasl etkiledii ve dntrd olan bu kitap bir ylda toplam bir milyon adet satar. McLuhan bu yl ayrca Culture is Our Business, What TV is Really Doing to Your Childeren ve The Memory Theatre gibi yazlarn ierisinde olduu bir kitap almasna balar. Ayn yl CBS televizyonu The Medium is the Message
100

Patrick Allitt, Catholic Converts: British and American Intellecuals turn to Rome, Ithaca, Cornell University Press, 1997, s. 12. 101 Ne var ki, Umberto Eco, ayn yl yazd bir eletiri yazsnda bu eserin (Eco ona gayr-kitap der) McLuhann Medyay Anlamak isimli eserine bavurmakszn tamamen anlalamayacan sylemitir. Bkz., Umberto Eco, Travels in Hyperreality, Fort Washington, Harvest Books, 1990, s. 232.

41

mzikal ve teatral unsurlar ekleyerek The Medium is the Massage balyla sesli ortama aktarr. Tm bu gelimelerin yannda 1967 senesi McLuhan iin hi de kolay bir yl olmayacaktr. Bu yln sonunda McLuhan ar bir hastalkla yzlemek zorunda kalr. McLuhann beyninde byk bir tmre rastlanr ve bu tmrn bir an nce alnmas iin McLuhan hemen ameliyata alnr. McLuhan, on sekiz saat sren ok ciddi bir beyin ameliyat geirmi, beynindeki tenis topu byklndeki tmr temizlenmitir.102 Ne var ki McLuhan uzun yllar bu ameliyat dolaysyla bir yandan dehetli arlara katlanmak zorunda kalrken, bir dier yandan da lokal hafza kayplar yaar. McLuhan ameliyattan sonra birok kitab yeni batan bir daha okuduunu ifade eder. zellikle sese ve a kar ar duyarl hale gelen McLuhan, geirdii bu hastalk dolaysyla niversiteden ve New Yorktan ayrlmak zorunda kalr. 1968 senesinde yeniden Torontoya tanan ve Teknoloji ve Kltr Merkezinde almalarna balayan McLuhan, ubat ayndan itibaren konuma yapmas iin kendisine yaplan davetleri tekrar kabul etmeye balar. McLuhan bir yandan da entelektel faaliyetlerine hz verir. Bu yln Haziran ayndan balayarak 1970in Ekim ayna kadar her ay, gncel basn deerlendirmeleri ieren McLuhan Dew-Line Newsletters karr. Through the Vanishing Point: Space in Poetry and Painting ve War and Peace in the Global Village bu yl yaymlanr. Ayn yl Marshall McLuhan, ailesi ile birlikte, on iki yl nce satn aldklar evden Torontodaki Wychwood Parkna ok yakn bir eve tanr. Geirdii ar beyin ameliyatnn ardndan nc, toplamda altnc kitab Counterblast 1969da okur karsna kar. McLuhana gsterilen popler iltifat geirdii ameliyattan sonra da azalmaz. Bir konferanstan dierine koan McLuhan Amerikann drt bir kesine seyahatlerde bulunur. Youn alma temposundan geri durmayan McLuhan, 1970 ylnda kitap daha kaleme alr. Culture Is Our Bussiness McGrew-Hill tarafndan, From Clich to Achetype ise Viking Press tarafndan yaymlanr. Bu youn alma temposu McLuhann saln olumsuz ynde etkilemekte, ksa bir sre ierisinde

102

Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 135.

42

bu sefer beyne taze kan gnderen ana damarlardaki tkanma dolaysyla McLuhan yeni salk sorunlar ile kar karya kalmaktadr. Bu duruma ramen 1972 ylnda McLuhan ya televizyon araclyla ya da konferanslar yoluyla toplam otuz kez insanlarn nne km ve konumutur. McLuhan ayn yl bu eserimde karar verme ve ynetmedeki elektrik hznn yapsal etkilerini inceliyorum103 dedii Take Today isimli almasn kaleme almtr. Ancak kitap bir yln sonunda ancak drt bin adet satabilmi, bu, eserleri sat rekorlar kran McLuhan iin byk bir hayal krkl olmutur. 1974 ylnda Roma Katolik Kilisesi tarafndan Papalk letiim Komisyonuna atanan McLuhan, 1976 ylnda Woody Allenn yapmcln stlendii Annie Hall isimli filmde rol alr. Filmde biri akademisyen iki kii McLuhann fikirlerini tartmaktadrlar ki sahneye McLuhan girer ve akademisyen rolndeki kiiye McLuhan hakknda hibir ey bilmediini syler. Bu sembolik tartma dahi McLuhan ve akademisyenler arasndaki gerilimi yanstr niteliktedir. Bu filmin ekildii yl McLuhan bir kalp krizi geirir ve iki hafta sreyle hastanede yatar. Hastaneden kar kmaz yeniden almaya balayan McLuhan hayatta iken yaymlanan son kitab City as Classroomu Kathryn Hutchon ve olu Eric McLuhan ile birlikte kaleme alr. Son yllarnda zellikle beynin sol ve sa yarkreleri arasndaki farklar zerine de almaya balayan McLuhan 1979 ylnn Eyll aynda ktlesel bir fel geirmitir. St. Michael hastanesine kaldrlan McLuhan geirdii operasyondan sonra konuma yetisini byk oranda kaybetmitir. Bu arada Toronto niversitesi 30 Haziran 1980 tarihinde Kltr ve Teknoloji Merkezinin kapanacan duyurur. McLuhan yaklak on drt aylk bir hastalk dneminden sonra 31 Aralk akam, onu ziyarete gelen Peder Frank Stroud ayrldktan hemen sonra hayata gzlerini yumar.104 Marshall McLuhann eserleri, onun lmnden sonra da yaymlanmaya devam etmektedir. Eric McLuhann hazrlad Laws of Media105, B. R. Powersn

Marshall McLuhan, "Letter to Walter J. Ong, S.J., and Clement J. McNaspy, S.J.; December 23, 1944," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 492. 104 Gordon, Marshall McLuhan: Escape into Understanding, s. 297. 105 Marshall McLuhan ve Eric McLuhan, Laws of Media: The New Science, Toronto, University of Toronto Press, 1988.

103

43

hazrlad The Global Village106, 1995 ylnda Eric McLuhan ve Frank Zingrone tarafndan derlenen ve McLuhann temel metinlerinden ksa blmleri bir araya getiren Essential McLuhan107, 1998 ylnda yine Eric McLuhan ve Jacek Szklarek tarafndan derlenen ve McLuhann Katoliklie bakn gzler nne seren metinlerini ihtiva eden The Medium and the Light: Reflections on Religion108, Eric McLuhan ve William Kuhnsun derledikleri ve David Carson ile Marshall McLuhann metinlerini bnyesinde barndran The Book of Probes109, Stephanie McLuhan ve David Stainesn derledikleri Understanding Me: Lectures and Interviews110, Eric McLuhan ile W. Terence Gordon tarafndan derlenen McLuhan Unbound111 onun lmnden sonra yeniden ya da ilk kez okur karsna kan metinleridir. 2001 ylndan itibaren McLuhann btn eserlerini yeniden basmaya balayan Gingko Press, u ana dek dokuz kitap yaymlamtr. Bu kitaplar ierisinde McLuhann basks tkenen ve dolamda olmayan birinci kitab Mekanik Gelin de vardr. Gingko Press 50. yl ansna Philip B. Meggsin giri yazs ile birlikte kitab yeniden basmtr.112 Gingko Press, McLuhann daha nce hi yaymlanmam olan doktora tezini de getiimiz gnlerde yaymlamtr.113 Marshall McLuhan ismi 1990l yllarla birlikte popler olacak ve grleri bu kez geni bir akademik camia tarafndan tartlmaya balanacaktr. 1993te kmaya balayan ve geni bir okur kitlesi olan Wired dergisi kendi koruyucu melekleri olarak Marshall McLuhan semilerdir.

106

Marshall McLuhan ve Bruce R. Powers, The Global Village: Transformations in World Life and Media in the 21st Century, New York, Oxford University Press, 1992. Powersn McLuhann 1974 ila 1980 arasnda yazdn iddia ettii metinlerini bir araya getirerek yaymlad bu kitap 2001 tarihinde Trkeye de evrilmitir. Bkz., Marshall McLuhan ve Bruce R. Powers, Global Ky: 21. Yzylda Yeryz Yaamnda ve Medyada Meydana Gelecek Dnmler, ev., Bahar cal Dzgren, stanbul, Scala Yaynclk, 2001. 107 Eric McLuhan ve Frank Zingrone, Ed., Essential McLuhan, London, Routledge, 1997. 108 Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, The Medium and the Light: Reflections on Religion, Toronto, Stoddart Publishing, 1999. 109 Marshall McLuhan ve David Carson, The Book of Probes, Corte Madera, Gingko Press, 2003. 110 Marshall McLuhan, Stephanie McLuhan ve David Staines, Ed., Understanding Me: Lectures and Interviews, Cambridge, MIT Press, 2003. 111 cilt olarak tasarlanan bu almann Gutenberg an konu edinen ikinci cildinin 2006 ylnda, sanat, Hollywood ve iir zerine olmas dnlen nc cildinin ise 2007 ylnda yaymlanmas planlanmaktadr. 112 Marshall McLuhan, The Mechanical Bride: Folklore of Indusrtial Man, Corte Madera, Gingko Press, 2002. 113 Marshall McLuhan, The Classical Trivium: The Place of Thomas Nashe in the Learning of his Time, Corte Madera, Gingko Press, 2006.

44

McLuhann

fikirlerinin

medya

almalarna

uygulanmas

noktasnda

McLuhann lmnden sonra Toronto niversitesi bnyesinde kurulan McLuhan Kltr ve Teknoloji Programnda Eric McLuhan ynetiminde David R. Olsonun, Jim Couttsn, Dennis Duffynin, Robert K. Logann ve Charles Taylorn gerekletirdikleri faaliyetlerin rol byktr.114 Bunun yannda Elizabeth L. Eisensteinn 1978 ylnda yaymlanan ve dorudan McLuhann tezlerinin ayrntlandrlmas amac gden The Printing Press as an Agent of Change isimli iki ciltlik hacimli eseri de da bu balamda zikredilmelidir.115 Bu alma, McLuhann tezlerinin akademi dnyasndaki en derli toplu izdmlerinden birisi olarak deerlendirilebilir.116 McLuhann nermeleri Daniel Czitromun Media and American Mind, Arthur Krokern Technology and the Canadian Mind, Joshua Meyrowitzin No Sense of Place ve Neil Postmann Amusing Ourselves to Death adl almalarnn da yardmyla akademisyenlerin ilgisine konu olmaya balamtr.117
114

Eric McLuhanla yaptmz bir grme sonucunda haberdar olduumuz bu almalarn knyeleri u ekildedir: Jim Coutts, The Modern Storyteller in Politics, Toronto, McLuhan Program in Culture and Technology University of Toronto, 1983, Dennis Duffy, McLuhan and the Fall, Toronto, McLuhan Program in Culture and Technology University of Toronto, 1983, Robert K. Logan, The Assumptions and Methods of the Innis-McLuhan's Approach to Communication Studies, Toronto, McLuhan Program in Culture and Technology University of Toronto, 1983, David R. Olson, McLuhan on Literacy: "Bringing Language into line with Print", Toronto, McLuhan Program in Culture and Technology University of Toronto, 1982, Charles Taylor, Theories of Meaning: Two Theories of Meaning in the Western Tradition and their Relation to Communication and Society, Toronto, McLuhan Program in Culture and Technology University of Toronto, 1983. 115 Elizabeth L. Eisenstein, The Printing Press as an Agent of Change: Communications and Cultural Transformations in Early Modern Europe, Cambridge, Cambridge University Press, 1979. 116 Bu kitaba Postman da atf yapar ve matbaann nasl yeni bir bilgi evresi ortaya kardn gstermesi anlamnda bu kitabn dikkat ekici olduunu vurgular. Neil Postman, Teknopoli, ev., Mustafa Emre Ylmaz, stanbul, Gelenek Yaynlar, 2004, s. 73. 117 Daniel J. Czitrom, Media and the American Mind: From Morse to McLuhan, Chapel Hill, University of North Carolina Press, 1982. Arthur Kroker, Technology and the Canadian Mind: Innis, McLuhan, Grant, Montreal, New World Perspectives, 1984. Joshua Meyrowitz, No Sense of Place: The Impact of Electronic Media on Social Behavior, New York, Oxford University Press, 1985. Amusing Ourselves to Death, Amusing Ourselves to Death, New York, Viking Penguin, 1985. McLuhann zmlemelerinden etkilenerek zmleme yapanlar arasnda Neil Postmann ok zel bir yeri vardr. Postman, The Disappearance of Childhood isimli almasnda Ortaada ocukluk diye zel bir toplumsal kategori bulunmadn, bunun matbaann kefi ile birlikte alan srete gndeme geldiini savunmutur. Postmana gre, utanma duygusunun, okuryazarln ve ilk retimin olmad yerde ocukluk da yoktur. Daha ncesinde Kilise gen yataki insanlar eitmekte, ocuklar ise eitmemektedir. Matbaann kefi ile birlikte ocuklarn eitimi de gndeme gelmitir. Ancak Postman, McLuhann teorisine tpatp uygun bir biimde, gelinen noktada artk ocukluk denen kategorinin btnyle ortadan kalktn, matbaa

45

1.2. McLuhann Entelektel Kaynaklar

McLuhann entelektel kaynaklarn aa karmaya alacamz bu ksmda, kronolojik bir sray esas alacak ve McLuhann niversite yllarndan itibaren kimlerden ne ekilde ve ne lde etkilendiini tartacaz. Hi kukusuz bu balamda ilk olarak McLuhann annesi Elsie McLuhan anmamz gerekmektedir. McLuhana erken yata okuma zevki ve edebiyat sevgisi kazandran Elsie McLuhan, Marshall McLuhan iin gerek bir entelektel figrn temsil edecektir. McLuhan etkileyen ilk metinler annesi araclyla tant ngiliz edebiyatnn belli bal klasikleri olacaktr. Annesinden sonra McLuhan bir entelektel olarak etkileyecek kii Manitoba niversitesinden hocas R. C. Lodge olacaktr. Lodgen McLuhan zerindeki en byk katks ona Platonun felsefesinin nemini alamak olmutur.118 Platonun McLuhan dncesi zerindeki etkisine bugne kadar yeterince deinilmemi olsa da, bu etki gz ard edilebilecek bir etki deildir. Zira McLuhann ileriki yllarda yapaca teknoloji deerlendirmelerinde Platonun ok nemli bir katks olacaktr. McLuhan Lodgen ynlendirmeleri erevesinde niversitenin son snfnda kendisini felsefe almaya vermitir. R. C. Lodge McLuhan tandm en iyi hatip ve en harika renci diye betimler.119 McLuhann niversite yllarnda kendisine yakn bulduu bir dier hocas ise bana en fazla ilham veren hocam dedii Noel Fieldhousedur. Fieldhouseun McLuhana zerindeki en byk etkisi onun dikkatini tarihe ekmesi olmutur.120 McLuhan, Manitoba niversitesinde ald eitimin de etkisiyle Victoria dnemi ngiliz edebiyat ile youn bir biimde ilgilenmitir. niversite yllarnda McLuhann eserlerinden en fazla etkilendii isim Victoria dnemi tarihi ve siyaset adamlarndan Thomas Babington Macaulaydir. George Otto Trevelyann, amcas
ncesi dneme yeniden dnldn savunmutur. Neil Postman, The Disappearance of Childhood, New York, Delacorte Press, 1982. Postman, McLuhann tarih okumasn ve medya zmlemelerini yapt birok almaya uygulamtr. Ayrca Postman, McLuhandan esinlenerek New York niversitesi bnyesinde Medya Ekolojisi Program adl bir yap oluturmutur. Bununla birlikte Postmann, elektronik medya teknolojilerine McLuhandan ok daha eletirel baktn belirtmekte yarar vardr. 118 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 15. 119 Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 24. 120 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 15.

46

Macaulay hakknda kaleme ald biyografi almasn121 okuduktan sonra tam anlamyla bir Macaulay hayran kesilen McLuhan122 ilk yazsn da niversitede kan bir renci gazetesi olan Manitobanda Macaulay zerine yazmtr.123 Lord Macaulay denemeci ve tarihi kiiliinin yannda ngilterenin Hindistandaki smrge politikasnn ynlendirilmesi noktasnda nemli etkilerde bulunmu bir siyasi figrdr.124 McLuhana gre, Macaulaynin en byk baars, tarihin, ekonomik gler ve tesadf gelimelerle ilgili bir mesele olmayp, insani meselelerle ilgili bir problem alan olduunu gstermek olmutur.125 McLuhan, Macaulaynin Samuel Johnson ve Joseph Addison hakkndaki metinlerinin etkisi ile on sekizinci yzyl zerinde uzmanlamaya karar verir.126 Macaulaynin dnr kimliinin yan sra eylemci kiilii de McLuhan etkilemitir. Tm bunlarn yannda niversite yllarnda McLuhann Tom Easterbrook ile arkadal da onun zihinsel biimleniini etkilemitir. McLuhan ve Easterbrook arasndaki arkadalk en temelde entelektel paylama dayal bir arkadalktr. ki gen uzun saatler boyunca edebiyattan bilime, Tanrnn varlndan felsefeye kadar pek ok konuda tartmaktadr. McLuhan bu tartmalarda gerek kendisinin gerek Easterbrookun entelektel olarak ok yol aldklarn ifade eder.127 McLuhan ve Easterbrook arasndaki bu paylam uzun yllar devam eder. Nitekim McLuhan ilk kitab Mekanik Gelinin nsznde Profesr W. T. Easterbrooka, brokrasi ve teebbs sorunlar hakkndaki pek ok aydnlatc konumas iin minnettarm diye yazmtr.128 Yllar yl bu iki arkada, mektuplar araclyla da olsa grmekten geri durmamlardr.

Sir George Otto Trevelyan, The Life and Letters of Lord Macaulay, Oxford, Oxford University Press, 1978. Drt ciltlik bu kitabn ilk basks 1876 ylnda yaplmtr. Kitabn elektronik srm iin bkz., http://www.gutenberg.org/etext/2647 122 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 17. 123 Marshall McLuhan, "Macaulay - What A Man", Manitoban, 28 Ekim 1930. 124 Bu noktada Macaulaynin zellikle Hindistanda eitim dili olarak Hintenin yasaklanmas ve bunun yerine ngilizcenin ikame edilmesi konusundaki faaliyetleri nemlidir. 125 Marshall McLuhan, "Letter to Maurice McLuhan; December 1934," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 46. 126 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 18. 127 Danny Finkleman, "Marshall McLuhan and Tom Easterbrook," Speaking of Winnipeg, Ed., John Parr, Winnipeg, Quenston House, 1974, s. 260. 128 McLuhan, The Mechanical Bride: Folklore of Indusrtial Man.

121

47

McLuhann ilk olarak Easterbrook ile birlikte gittii Cambridgein entelektel ortam da McLuhann geliim seyrinde hatr saylr bir etkide bulunmutur. McLuhan, oradayken Cambridgei Winnipegle kyaslam ve Winnipegin btn Kuzey Amerika ktas gibi modern hayatn btn kabalklar ile yaand bir corafya olduunu buna karlk ngilterenin hl mekanik ve ticari yapya kar insan ruhunun kar koyuunu yanstan yeni bir edebiyata ev sahiplii yaptn ifade etmitir.129 Cambridgede kaldklar sre boyunca ngilterenin fikir ortamna dair yapt gzlemler onun ngiltereyi adeta kltrel bir bakent gibi grmesine yol am ve Manitoba niversitesinde yksek lisansn tamamladktan sonra ngiltereye gelmesinde etkili olmutur. Ancak bu seyahatin McLuhan zerinde brakt esas etki bu deildir. Bir gn McLuhan ve Easterbrook Cambridgede kullanlm kitaplar satan bir dkkndan birer kitap almlar, ancak her ikisi de ksa zamanda aldklar kitaplardan sklm ve kitaplar deitirmilerdir.130 Bu mbadele sonucunda McLuhann eline G. K. Chestertonn Whats Wrong with the World isimli kitab gelmitir.131 McLuhann 1932 ylnda okuduu bir kitap132 onun dnce dnyasna yeni bir boyut kazandrr ve onun zerinde daha nce karlat metinlerle kyaslanamayacak lde, hayat boyunca hissedecei byk bir etki yapar. ada ngiliz yazn dnyasnn nde gelen simalarndan olan Chestertonn 1910 ylnda kaleme ald ve modern dnyann deerlerini mesiyanik bir slupla eletiren bu eseri, McLuhan iin hayat boyunca yararlanaca bir referans erevesi sunacaktr. McLuhan bu kitab okuduktan sonra onu baucu kitab yapacak, onu elinden brakamayacaktr.133 Bu kitap McLuhann 1976 ylnda John M. Dunawaya yazd bir mektupta da ifade ettii gibi onun Katoliklie duyduu ilginin

Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 23. Ibid. 131 G. K. Chesterton, What's Wrong with the World, Ft. Collins, Ignatius Press, 1994, s. 91. Kitabn elektronik srm iin bkz., http://www.gutenberg.org/etext/1717 132 Marshall McLuhan, "Letter to John M. Dunaway; September 1, 1976," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 521. 133 Marshall McLuhan, "Letter to Elsie and Herbert McLuhan; June 1932," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 11.
130

129

48

kaynanda yer alacaktr.134 McLuhan, Chestertonn kitab ile bir toplumun karakterinin, giyeceklerinin, yiyeceklerinin, sanat ve elencelerinin eninde sonunda onun dini tarafndan belirlendii kaidesini benimseyecektir.135 Bu balamda McLuhann eer Chesterton ve eserlerini tanmasaydm agnostik olurdum136 sz son derece anlamldr. Whats Wrong with the World isimli kitabn McLuhan zerinde brakt en byk etki onun Hristiyan Avrupa geleneine dikkat kesilmesini salamak olmutur. McLuhann o, gzlerimi Avrupa kltrne evirmemi salad ve ona daha yakndan bakmam iin beni cesaretlendirdi137 dedii Chestertonn ad geen eseri, McLuhann o zamana kadar getirdii sosyalizm ve kapitalizm kart grlerini ve sahip olduu muhafazakr toplum tasavvurunu felsefi olarak temellendirmesini salamtr. McLuhan, kartezyen evren tasavvuruna kar kan, diyalektik, lineer ve mantksal dnme yntemlerini eletiren ve bunlarn karsna analojik dnme yntemini karan Chestertonn grlerine byk bir sempati duymutur.138 Chestertonn bu grlerinin kayna St. Thomas Aquinastr. Nitekim Chestertonn McLuhan zerindeki bir dier etkisi de onu St. Thomas Aquinasn dinsel dncesi ile tantrmas olmutur.139 On nc yzyl talyasnda yaam olan Thomas Aquinas, Ortaa Avrupasnn en byk teologlarndan bir tanesidir. Thomas Aquinas (Aquinal Thomas) Arap filozoflarn Yunancadan yaptklar evirilerden hareketle140 Aristotelesi kefetmi141 ve onun felsefesini Katolik Hristiyan dncesi ile mezcetmitir. Seksene yakn eser kaleme alan Thomas Aquinasn en mehur eseri Summa Theologicadr.142 Thomas Aquinas dncesi Katolik dnce silsilesi ierisinde yeni bir gelenein balangcna iaret eder. nsan bilgisinin duyusal,

McLuhan, "Letter to John M. Dunaway; September 1, 1976," s. 521. McLuhan, "Letter to Elsie McLuhan; September 5, 1935," s. 73. 136 Ibid. 137 Ibid. 138 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 23. 139 Gordon, Marshall McLuhan: Escape into Understanding, s. 54. 140 Peter Adamson ve Richard C. Taylor, The Cambridge Companion to Arabic Philosopy, New York, Cambridge University Press, 2005, s. 4. 141 G. K. Chesterton, Saint Thomas Aquinas: The Dumb Ox, New York, Doubleday, 1993, s. 66. 142 Ibid., s. 120 vd.
135

134

49

rasyonel ve inansal olmak zere kayna olduunu ne sren143 Thomas Aquinasn ne kan dncelerinden bir tanesi de btn insanlarn, olularn kayna olarak grd Tanry sevme eilimi ierisinde olduu ynndeki dncesidir.144 Thomaslk Hristiyan dnce gelenei ierisinde her dnemde ilgi ekmitir. Ancak Thomaslkn modern dnemdeki canlan on dokuzuncu yzyln son eyreinde gndeme gelmitir.145 On dokuzuncu yzyln son eyreinde Thomas Aquinas Katolik Kilisesinin resmi filozofu seilmi, Le Saulchoir, Antonin-Dalmace Sertillanges ve Rginald Garrigou-Lagrange gibi isimler tarafndan Yeni-Thomaslk akm gn yzne kmtr. Ne var ki YeniThomaslkn din evrelerin dnda tannmaya balanmas yirminci yzylda ada Fransz dncesinin nemli figrlerinden tienne Gilson146 ve Jacques Maritain147in abalar ile mmkn olmutur. McLuhan, bu dnemden sonra Thomas dnceye ilgi duymu, Thomas dnrlerin almalarn yakndan takip etmeye balamtr. Nitekim McLuhan Katolik olduktan sonra da kendisini Thomas olarak takdim edecektir.148 Zaten McLuhann Katoliklii benimsemesine ilham veren dnrlerin birou Thomas dnce geleneine mensup isimler olagelmilerdir. McLuhan, Chesterton okuduktan sonra St. Aquinasn fikirlerine dikkat kesilmi ve btn entelektel hayat boyunca onun dncelerinin gncel karlklar zerinde durmutur. Esasnda McLuhan, kendi medya kuramnda daha sonra nemli bir unsur olacak olan evre metaforu ile her yeni teknoloji(nin) insann uzants olduu dncesinin St. Thomas Aquinasn formel neden kuramna dayandn eitli kereler ifade edecektir.149 Muhafazakr bir perspektiften hareket eden ve Hristiyan Avrupa geleneine referansla modern dnyann karanlk yanlarna dikkat eken Chesterton bundan

143 144

Zeki zcan, Agustinus'ta Tanr ve Yaratma, stanbul, Alfa, 1999, s. 124. Christopher Hughes, On a Complex Theory of a Simple God: An Investigation in Aquinas' Philosophical Theology, New York, Cornell University Press, 1989, s. 73. 145 Gerald McCool, The Neo-Thomists, 2. ed., Milwaukee, Marquette University Press, 2001, s. 29. 146 tienne Gilsonun en nemli almalarndan bir tanesi Trkeye de evrilmitir. Bkz., Etienne Gilson, Tanr ve Felsefe, ev., Mehmet Aydn, zmir, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, 1986. 147 nceleri agnostik olan Maritain 1906 ylnda Katoliklii benimsemeye karar vermitir. Onun Katoliklii semesinde Henri Bergsonun etkisi olmutur. 148 McLuhan, "Introduction." 149 Formel neden kavram esasnda Aristotales felsefesine ait bir kavramdr.

50

byle McLuhann hem fikir babas hem de kahraman olacaktr. McLuhan, Whats Wrong with the World isimli kitabn kefettikten sonra Chestertonn dier eserlerine de ynelmi ve onlardan da etkilenmitir. McLuhan, Chestertonn Come to Think of It150, Everlasting Man151, Saint Thomas Aquinas: The Dumb Ox152 ve A Short History of England153 isimli eserlerini birbirine yakn tarihlerde okumu ve bata kardei olmak zere evresindeki insanlara srarla tavsiye etmitir. Her ne kadar Whats Wrong with the World daha nceki bir tarihte yazlmsa da yazarnn Protestanlktan Katoliklie dnm entelekteller arasnda en bilinen isimlerden biri oluu McLuhann Katoliklie ilgi duymasn da beraberinde getirmitir. Sklkla Kalvinizm ve Katoliklik arasnda bir karlatrmaya giden Chesterton Katolikliin hayatn btnn kuatan sahici bir din, Kalvinizmin ise sahte bir giriim olduunu ifade etmitir.154 Bu, McLuhann modern endstri toplumunun eytani, gayr-insani ve nefret uyandran ynlerinin Protestanlktan kaynakland, buna ramen Protestanlarn bununla vnmeye devam ettikleri155 ynndeki grleri ile birebir rtm ve McLuhann Katoliklie ynelmesine yol amtr. 1922 ylnda Protestanlktan Katoliklie geen G. K. Chesterton, bu konuda yalnz deildir. Batda on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren Protestanlktan Katoliklie geen birok entelektel bulunmaktadr.156 Bu dnemlerde, gemii ycelten, buna karn modern dnyann deerlerini eletiren muhafazakr yaklamlarda sonradan Katoliklii seen entelektellerin gzle grlr bir etkinlii bulunmaktadr. Chestertonn yannda John Henry Newman, Hilaire Belloc, Gerard Manley Hopkins, Graham Greene ve Evelyn Waugh gibi sonradan
Marshall McLuhan, "Letter to Corinne Lewis; January 21, 1939," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 38. 151 Marshall McLuhan, "Letter to Elsie, Herbert, and Maurice McLuhan; Oct. 19/20, 1934," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 28. 152 Marshall McLuhan, "Letter to Elsie, Herbert, and Maurice McLuhan; Nov. 10, 1934," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 39. 153 McLuhan, "Letter to Elsie and Herbert McLuhan; June 1932," s. 11. 154 Chestertonn kitabnn alt blmlerinden birisi Gnmzn Kalvinizmi baln tamaktadr. Chesterton, What's Wrong with the World, s. 129. 155 McLuhan, "Letter to Elsie McLuhan; September 5, 1935," s. 73. 156 Allitt, Catholic Converts: British and American Intellecuals turn to Rome, s. 1.
150

51

Katoliklii seen edebiyatlar eserlerinde Katolik doktrinin dogmalarn farkl boyutlar ile ileyerek
157

mevcut

sisteme

muhalif

bir

Katolik

gndem

yaratmlardr.

Bu entelektellerin en nemli zellikleri, Katolik bir aile gemiine

sahip olan entelektellerin aksine, kendi dinlerinin dndakileri etkilemek zere yazmalar158 ve Katoliklii byyen orta snf iin dini bir alternatif olarak takdim etmeleridir.159 Ad geen dnemde uzun tarihsel gemiine nazaran Katoliklik, ngiltere ve Kuzey Amerikada toplumsal adan kabul gren ve yaptrm gc olan bir din deilken Anglo-Sakson kltrn en nemli bileenlerinden birisi olan Protestanlk son derece imtiyazl bir konuma sahiptir. Bu dnemde Katolik olmak ngiliz ve Amerikan tarih miraslarna aykr bir seimde bulunmak ve ulusal kimlie sadakatsizlik etmek olarak telakki edilmektedir.160 Protestan bir aile gemiine sahip olan ancak sonradan Katoliklie geen entelektellerin yaadklar zorluklar bunlarla snrl deildir. Bahsi geen dnrler, mevcut entelektel kimliklerinden vazgemeden Reform ve Aydnlanma dnemlerinden beri gittike artarak gelen Katolik dmanl ile yzlemek zorunda kalmlardr.161 Modern Bat dncesi ierisinde Katoliklik, entelektel geliime izin vermeyen, kat ve dogmatik bir din olarak grlmtr. Zira Aydnlanma felsefesinin hareket noktas Katolik doktrin tarafndan merulatrlan Kilise otoritesine meydan okumaktr. Katolik Kilisesi Ortaadaki bilgi retme tekelini yitirmi ve modern dnemle birlikte bilginin alanndan kovulmutur. Oysa entelektel kimlikleri ile ne km isimlerin on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren bilim, felsefe ve edebiyat d bir faaliyet alan olarak grlen Katoliklii semeleri dorudan entelektel araylarnn bir sonucu olarak gndeme gelmitir. Bu entelekteller Katoliklii zihinsel ve toplumsal bir direnme imkn olarak grmler ve Protestanln temsil ettii yaam ve dnce tarzn eserlerinde eletirmilerdir. Max Weberin Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu isimli eserinde ortaya konan ve

157

Ian Ker, The Catholic Revival in English Literature, 1845-1901: Newman, Hopkins, Belloc, Chesterton, Greene, Waugh, Notre Dame, University of Notre Dame Press, 2003, s. 1-2. 158 Allitt, Catholic Converts: British and American Intellecuals turn to Rome, s. ix. Katolik dnce gelenei ierisinde nadir de olsa St. Thomas Aquinasn Summa Theologicas gibi Katolik olmayanlar iknaya dnk eserlerle karlamak mmkndr. 159 Ibid., s. 161. 160 Ibid., s. 6. 161 Ibid., s. 15.

52

kapitalizmin hzla yaygnlamasn ve kklemesini Protestanlkla ilintilendiren yaklam, ortaya atld dnemlerde geni kabul grm bir yaklam biimidir.162 Protestan bir kltrel arkaplana sahip olan ancak kapitalist toplum sisteminden de rahatszlk duyan kimi entelekteller bu dnemde Katoliklii bir imkn olarak deerlendirmilerdir. Marksizmi ve komnizmi ateist felsefeler olarak gren ve bu nedenle de daha bandan reddeden bu entelekteller Marksist ya da sosyalist kapitalizm eletirilerine de bu nedenle uzak durmulardr. Katolik entelektellerin Marksizm kart grleri, 1930larn ilk yllarnda henz Katoliklie gememi olan McLuhann anti-komnist fikirlerinin de kaynan oluturacaktr. Bu entelektellerin yirminci yzyln balarnda kapitalist sisteme vermi olduklar en sistematik cevap paylamclk akmnda tebellr eder. Bu akm 1920li yllarda ekillenmeye balayan ve bir lkenin zenginliinin tarmsal kaynaklarn zenginliine, salkl bir sosyo-ekonomik dzeninin de sz konusu kaynaklarn toplum ierisinde eit blmne bal olduunu ne sren, sonradan Katolik olmu bir grup entelektel tarafndan ortaya atlmtr. G. K. Chestertonn nderlik ettii bu akm, 1926 ylnda kurulan Paylamclar Birlii ile kendisini ifade edecek rgtsel bir zemin bulmutur. Bu topluluun yayn organ da yine Chestertonn kard Weekly dergisidir.163 Bu dergide verilmek istenen balca mesaj, endstri kapitalizmi ile birlikte gelen kitlesel retimin toplumsal bir knty beraberinde getirdii ve bu durumun ancak zanaatkrlk esasna dayal bir retimin inas ile alabileceidir. Paylamclk akmna gre, bunun baarlmas adem-i merkeziyeti bir siyasi yap kurmaya baldr.164 McLuhann Chesterton ile ilk kez yz yze karlamas da yine bu dernein bir toplantsnda olmutur.165 Chestertonn yazn adam kimliinin yannda, akademik uzmanlamaya kar tutumu ve eylemci kiilii de McLuhan etkilemitir.
162

Max Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, stanbul, Hil Yaynlar, 1997. Bugnden geriye bakldnda birok yazar tarafndan yanl bir biimde Weberden ok farkl bir kapitalizm deerlendirmesi yapt sylenen nl kapitalizm tarihisi Werner Sombart da dhil olmak zere, sz konusu dnemlerde birok tarihi Weber ile benzer deerlendirmeler yapmtr. Weberin bu mehur eseri bir istisna olmayp uzunca bir sre paylalacak olan bir kanaatin sistematik bir ereveye brndrlmesidir. McLuhann Protestanla duyduu fke de Protestanl kapitalizmin ykseliinin balca kaynaklarndan birisi olarak telakki etmesinden kaynaklanmaktadr. 163 Chesterton, Weekly dergisinde kan makalelerini daha sonra kitaplatrmtr. Bkz., G. K. Chesterton, The Outline of Sanity, Norfolk, IHS Press, 2002. 164 Allitt, Catholic Converts: British and American Intellecuals turn to Rome, s. 206. 165 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 68-69.

53

McLuhan, ilk yazlarn 1933 ylnda Manitoba niversitesinin yayn organ Manitoban gazetesinde yazmaya balar. McLuhann 1934 ylnda burada kan Tomorrow and Tomorrow? isimli yazs yazarnn o dnemdeki perspektifini ve eilimlerini gstermesi asndan ilgi ekicidir. Bu yazda McLuhan modern dnyay bataa saplanm olarak niteler. McLuhan bu yazsnda faist politikaclar desteklememekle birlikte onlarn modern dnyann zaaf ve hastalklarna dair yaptklar deerlendirmelere katldn ifade eder. 1951 senesinde yaymlanacak Mekanik Gelin isimli kitabnda ileyecei temalara benzer unsurlar ieren bu yazsnda McLuhan endstri kapitalizmini insan ve cinsel kimlikleri tahrip ettii iin eletirir ve Marksizmin endstri kapitalizmine bir zm olarak sunulmasna kar kar.166 McLuhann entelektel beslenme kaynaklar sz konusu olduunda Cambridge niversitesindeki yllarnn ok zel bir yeri olduunu da belirtmek gerekir. McLuhan Cambridge niversitesinde ald lisans eitimi, ona hayat boyunca yararlanaca yeni dnme metotlar ve bilgi edinme yntemleri kazandracaktr. McLuhann Cambridgede tand birka hocas onun entelektel geliimine byk bir katk yapmak bir yana, ayn zamanda McLuhan iin birer model kiilik olarak da hizmet vereceklerdir. Cambridge niversitesi McLuhann eitime balad yllarda edebiyat eletirisi alannda ne kmaya balayan yerlerden bir tanesidir. Buras Principles of Literary Criticism (1924) ile Practical Criticism (1929) isimli eserlerin yazar I. A. Richards, Seven Types of Ambiguity (1930) isimli kitabn yazar William Empson ve Mass Civilisation and Minority Culture (1930) ile New Bearings in English Poetry (1932) isimli eserlerin yazar F. R. Leavisin nayak olduklar Pratik Eletiri yaklamnn yeerdii bir akademik mekndr. Bu eserler ve yazarlar McLuhann edebiyat grne ok kkl etkilerde bulunmulardr. McLuhann Cambridgedeki danman hocas o zamanlar gen bir akademisyen olan Lionel Elvindir.167 McLuhan, Elvinin hmanist kimlii ve sosyalist eilimlerine ramen onunla ok iyi

166 167

Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 27. Marshall McLuhan, "Letter to Elsie, Herbert, and Maurice McLuhan; Oct. 6, 1934," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 21.

54

anlam168, Elvinin ona gsterdii dostane tutumu srekli hatrlamtr. Ne var ki Elvinin McLuhann entelektel geliiminde nemli bir katks olmamtr. McLuhann Cambridgete iken derslerinden etkilendii isimlerin banda I. A. Richards gelir. Cambridgee gittii ilk yl Richardsn retorik felsefesi derslerine katlan McLuhan169, zellikle onun iir zmleme yntemine hayran kalmtr. Richards, iiri insani iletiimin en st formu olarak grmekte ve iir zmlemelerinin bu noktay esas almalar gerektiini ne srmektedir.170 Richardsn gerek derslerinin gerekse Practical Criticism isimli kitabnn bysne kaplan McLuhan, Richardsn ateizmine dahi tahamml gsterir. Richardsn McLuhan zerindeki etkisi o denli belirgindir ki Paul Levinson hakl olarak, McLuhann daha sonra gelitirecei ve medya kuram ierisinde en merkez unsurlardan bir tanesini oluturacak olan ierik-form zdelii yaklamnn Richardsn almalarndan beslendiini ifade eder.171 McLuhan 1968 ylnda I. A. Richardsa yazd bir teekkr mektubunda size Cambridge gnlerinden kalma ok byk borcum var der.172 Ayn mektupta McLuhan, Richardsn feedforward (ileri-besleme, ileri-bildirim) sznn yirminci yzyln en byk kefi olduunu da belirtecektir.173 McLuhann Cambridgeteki ikinci ylnda okuduu, Richardsn rencisi ve Pratik Eletiri yaklamnn nde gelen temsilcilerinden birisi olan William Empson tarafndan kaleme alnan Seven Types of Ambiguity isimli kitap da onun iin nemli bir bavuru kayna haline gelir. McLuhann byk bir zevkle okuduu bu kitap, ona bir iirin nasl okunmas gerektii hakknda son derece net bir bak as kazandrr.174 McLuhan Cambridge yllarnda etki altna alan bir baka isim ise Cambridge ngilizce Okulunun kurucusu Mansfield Forbestir. McLuhan Forbesin ilk dersini

168 169

Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 39. Ibid., s. 32. 170 Ibid., s. 33. 171 Paul Levinson, Digital McLuhan: A Guide to the Information Millennium, London & New York, Routledge, 1999, s. 39. 172 Marshall McLuhan, "Letter to Pierre Elliott Trudeau; July 12, 1968," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 355. 173 Ibid. 174 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 33.

55

yaadm en byk entelektel zevkti diyerek aktarr.175 Forbesin, bilgi edinme yollar hakknda rencilerine kazandrmaya alt yntem daha o yllarda McLuhan etkilemitir. Forbes, rencilerine, hazr bilgi aktarmak yerine onlara nasl bilgiye ulamak iin kaz almas yapabileceklerini gstermeye almtr.176 Bu durumun McLuhann medya incelemelerinde gelitirdii sondaj ve irdeleme yntemine etki ettiini rahatlkla ifade edebiliriz. Ne var ki McLuhan Cambridgede en ziyadesiyle etkilemi olan isim yine Pratik Eletiri yaklamnn nde gelen isimlerinden F. R. Leavis olacaktr. Leavis, Richardsn rencilerinden birisi olmakla birlikte, McLuhann Cambridgee geldii dnemlerde o da en az Richards kadar nl durumdadr. McLuhan, Leavisle ilk kez 1935 Maysnda Chestertonn evresinde yer alan ve ayn zamanda Leavisin de ok yakn bir arkada olan A. G. Russell araclyla tanr.177 McLuhan Leavisin edebiyata ve hayata bakna aina olmaya baladka onu daha fazla sevecek, zamanla onun edebiyat yaklamndan yapaca iletiim almalarnda da yararlanacaktr. Ksa bir sre ierisinde McLuhan Leavisin en yakn evresi ierisinde yer alacak, Leavisin dmanlar McLuhann da dmanlar olacaktr.178 Richardsn edebiyat incelemelerinde kulland yntem McLuhann dnce dnyasnda yepyeni ufuklar am, Richardstan rendii analitik yntemi edebiyat dndaki aratrma alanlarnda da kullanabileceini dnmeye balamtr. zellikle Leavisin inceleme alanna bir btnlk ierisinde bakmas McLuhann btn inceleme konularn bir evre ile ilintilendirmesini ve bir zemine oturtmaya almasn beraberinde getirmitir. Bunun yannda Richardsn niversitelerdeki edebiyat incelemelerinin modas gemi olduuna ilikin youn vurgusu da McLuhan etkilemi, onun btn hayat boyunca niversitelerdeki modas gemi uygulama ve ynelimleri eletirmesinde nemli bir amil olmutur. McLuhann dikkatini Ezra Pound ve T.S. Eliot gibi yirminci yzyl airlerine eken de New Bearings on English Poetry (1932) isimli eseri ile yine Leavis

McLuhan, "Letter to Corinne Lewis; January 21, 1939," s. 24. Ibid. 177 Marshall McLuhan, "Letter to Elsie, Herbert, and Maurice McLuhan; May 16, 1935," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 67. 178 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 35.
176

175

56

olacaktr.179 Zaten Leavis, T. S. Eliotn iir grnden derinden etkilenmi bir isimdir.180 Leavisin bu kitabnda dikkat ektii edebiyatlar, McLuhana medya kuramn ekillendirirken gerek bir ilham kayna olacaklardr.181 McLuhann Eliottan ald organik cemaat fikri ve zellikle Ezra Pound ile gelitirdii yakn iliki onun entelektel serencamnda ok zel bir konum elde edecektir. Richards, Leavis, Forbes ve Empson tarafndan temsil edilen Pratik Eletiri yaklamnn balca iddias bir metnin elikileri ve ironileriyle bir btn olduu ve her biri kendi bana fonksiyon icra eden paralardan olutuudur. Bir baka deyile, rn (metin) onu yaratandan bamsz, kendi iinde bir varlk oluturmakta, deeri kendinden menkul bir yap arz etmektedir. Pratik Eletiri, bir yandan edebiyatn toplumun anlam dnyasn yansttn ve dile getirdiini syleyenlere, bir dier yandan da metnin yazarn metnin nne geiren, metni yazarn anlam haritasna vakf olmann bir arac olarak gren ve biyografik sreleri temel alanlara kart bir tutumla ortaya kmtr. Bu yaklama gre eletirmenin grevi okura metnin biimi, teknii ve etkileri hakknda deerlendirmelerde bulunmalarna yardmc olmaktr. Dolaysyla eletiri yazarn biyografisi ve niyetlerini metnin nne geirmemelidir. Bu yaklam, McLuhana daha sonra rnekleri grlecei zere, bir mr boyu dnce retim srecinde elik edecektir. McLuhan, Cambridgede bulunduu yllarda Chestertona ve eserlerine duyduu ilgi de artarak devam etmitir.182 McLuhan, bu sralar dier Katolik yazarlarn ve zellikle de Yeni-Thomaslarn eserlerini okumaktadr. Bilhassa
183

Jacques

Maritainin Art et scolastique (Sanat ve Skolastisizm) isimli kitab

McLuhann

Katoliklie duyduu sempatiyi daha ok arttrr. McLuhan 1969 ylnda Jacques Maritaine yazd bir mektupta onun dnceleri ile ilk kez 1934te Cambridgede

Ibid., s. 36. Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 67. 181 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 36. 182 McLuhan, "Letter to Elsie and Herbert McLuhan; June 1932," s. 68. Bu mektupta McLuhann Chestertona duyduu hayranln ne denli byk olduu aka gzlemlenebilir. 183 McLuhan, Maritainin bu eserini 1930 tarihli u evirisinden okumutur: Jacques Maritain, Art and Scholasticism, with Other Essays, ev., J. F. Scanian, New York, C. Scribner's Sons, 1930.
180

179

57

tantn ve Sanat ve Skolastisizm isimli kitabnn ona verdii byk ilham sonucunda Katolik olduunu yazar.184 McLuhann Cambridgee geldii yllar ok sayda komnist renci ve hocann bulunduu yllardr. McLuhann Cambridgedeki rencilik yllar boyunca etrafta onlardan baka kimse yoktu185 dedii komnistlerle yapt tartmalar ve onlarn dncelerine kart dnceler oluturma itiyak onun iin ok nemli bir dinamizm kayna olmutur. Bu dnemde McLuhann dncelerine yeni boyutlar katan nemli bir gelime de, McLuhann 1936 ylnda Wisconsin niversitesinde yardmc retim grevlisi olarak ders vermeye balamas ile birlikte yaanr. McLuhann burada bir edebiyat hocas olarak edindii tecrbeler onun entelektel retim seyrine de dorudan yansmtr. McLuhan karlat gen Amerikal renci kitlesi ile arasnda bir dil problemi olduunu186 ve bu gen renci kitlesini anlayamadn fark ettikten sonra, bu genlerin popler kltrlerini almaya karar vermi187 ve uzun yllar onun entelektel gndeminde ok nemli bir yer igal edecek bir konuyu almaya balamtr. Gen Amerikallarla karlatmda onlar anlayamamtm. Onlarn arasna girmek iin derhal onlarn popler kltrlerini almalydm.188 McLuhan, buradaki derslerinde allagelmi ders anlatma tekniklerinden farkl yntemler kullanr ve gazete, izgi roman, reklm, ucuz dedektif romanlar gibi popler yaynlarn ierik zmlemelerini yaparak yeni kltr dnyasnn ayrntlarn gzler nne sermeye alr.189 Bu yllar McLuhann medya zerine kafa yormaya balayaca yllardr. McLuhann ie balad dnemlerde Wisconsin niversitesi, zellikle New Yorklu Yahudi ve komnist entelektellerin youn olarak bulunduklar, son derece hareketli ve canl tartmalarn yaand bir akademik

Marshall McLuhan, "Letter to Jacques Maritain; May 6, 1969," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 371. 185 McLuhan, "Letter to Elsie, Herbert, and Maurice McLuhan; May 16, 1935," s. 67. 186 McLuhan bu dnemi yle hatrlar: rencilerle aramzda bir dil engeli vard. Ya onlar benimkini renecekti ya da ben onlarnkini. Richard Schickel, "Marshall McLuhan: Canada's Intellectual Comet", Harper's, Kasm 1965. 187 Marshall McLuhan, "Interview with Professor McLuhan", Newsweek, 06.03. 1967, s. 50. 188 Ibid. 189 Gerald Emmanuel Stearn, "Conversations with McLuhan", Encounter, Haziran 1967, s. 50.

184

58

ortamdr.190 McLuhan bir sre sonra yardmc retim grevlileri arasnda bir fikir kulb oluturur191 ve burada Chestertonn ve Paylamclar Birliinin fikirlerini savunur. Katoliklie bir sredir yaknlk duyan ve Peder Gerald Phelanla mektuplamalar ve grmeleri neticesinde Roma Katolik Kilisesine resmen ye olan McLuhan, yine Wisconsinde iken Peder Kutcheradan Katoliklik hakknda ders almaya ve dzenli olarak Pazar ayinlerine katlmaya balar.192 McLuhan Katolik olma srecini u cmlelerle anlatr: Katoliklik zerinde almaya baladmda dini bir inan sahibi deildim. Baptist, Metodist ve Angilikan Kiliselerinde yetitim. Hepsine birden gittim. Fakat hibir eye inanmadm. () Kilisenin ok temel bir gereklilii ya da kendine ait bir kavramlar btn vardr ve buna gre siz dizlerinizin zerine kp hakikati talep etmelisiniz. Bir arkadam bana sen teslise inanmyorsun o nedenle yalnzca Tanrya dua edebilirsin dedi. ki ya da yl Tanrya sadece gster bana diye dua ettim. Herhangi bir delil istemiyordum. Bana ne gsterileceini de bilmiyordum, zira inanmyordum. Birdenbire bana gsterildi. () Ortada herhangi bir travma ya da kiisel ihtiya yoktu. Hibir zaman iin dine dair bir ihtiya ierisinde olmam ya da kiisel veya duygusal bir krize girmemitim. Son derece basit bir ekilde dorunun ne olduunu bilmek istedim ve bu bana sylendi. Bam! Ertesi gn Katolik oldum.193 Arnold J. Toynbee, on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren mesafelerin ortadan kalkmas olarak bilinen gelime nedeniyle bir Batlnn, ailesinden tevars ettii din gelenei reddedebilmesinin ya da yeni bir din inanc benimseyebilmesinin yaygnlatn belirtir. Toynbee yle der: Gemite, teknolojinin yakn zamanlardaki artc ilerlemesi vastasyla mesafenin ortadan kalkmas olarak nitelenen durumdan nce, bir kimsenin dini onun iin, u veya bu zaman ve mekanda domu ve yetimi olmasyla nceden, stelik mrlk olarak tayin ediliyordu. Bu kimse dorudan atalarnn dinini miras alyor ve baka bir dine sarlma ihtimali, sadece kendi cehaletinden ve bu cehaletin dourduu nyargdan dolay kendisine hemen hemen kapanyordu. Fakat Bat dnyasnda, yaklak yz yldr, Protestan
Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 42. Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 44. 192 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 93. 193 McLuhan, "Introduction," s. xviii.
191 190

59

veya Katolik olarak domu Batl bir Hristiyann, akli olgunlua eritii ada Bat Hristiyanlnn alternatif formunu, bu dinin atadan kalma formuna bal kalmak ile alternatif formu benimsemek arasnda tercih yapmasna imkan verecek kadar tanmas mmkndr. nc bir seenek olarak, o her iki formu da reddedip agnostik olabilmektedir.194 McLuhan, resmen Katolik olduktan sonra, daha nce Katoliklie gei yapm dier entelektellerin nceki sayfalarda ifade etmeye altmz skntlarna benzer zorluklarla kar karya kalmtr. McLuhann annesinin de srekli altn izdii gibi o dnemde ne Amerika, ne ngiltere ne de Kanadada bir Katolik entelektelin nde gelen akademik kurumlarda st dzey bir konuma gelebilmesi imkn dhilinde grnmyordu. Dier yandan toplum ierisinde Katoliklik hi de sempati uyandran bir din deildi. Bununla birlikte, McLuhan yeni dhil olduu din cemaat ierisinde de kendisine bir yer bulmakta zorlanyordu. Zira Roma Katolik Kilisesi, kurumsal yaps ve tarihsel geliim seyri itibariyle yeni fikirlere yaknlk besleyen, entelektellere her eyin zerinde kymet veren bir cemaat ortaya koymuyordu. Bu durum McLuhann yeni cemaati ve bu cemaatin lideri olan Kilise ile tamamyla bark bir iliki ierisine girmesine engel oldu. Ancak McLuhan, bir yandan Katoliklii sonradan tercih etmi ve kendilerini rnek alabilecei entelektellerin varl, dier yandan ilgisini eken konularda akademik almalar yapmaya elverili Katolik kurumlarn mevcut oluu nedeniyle, Katolik bir entelektel olarak yaad dnyaya ilikin eletirel zmlemeler yapmaya devam edebilmitir. McLuhan, Katoliklie gei karar ile ilgili olarak yakn evresini misyonerlik ya da teologluk yapma amacnda olmayp yalnzca vicdan bir tercihte bulunduu noktasnda ikna etmeye alr. Din ona gre kamusal bir gsteri anlamna gelmemekte, zel alana has bir i aydnlanma manas tamaktadr. McLuhan, Max Weberin nl Meslek Olarak Bilim ve Meslek Olarak Siyaset konumalarnda iledii bilim adamnn yanszl ilkesini hatrlatr bir tarzda, rencilerin nne karken dini kimliini bir kenara brakacan taahht eder. Ne var ki, nasl bu taahht Weber tarafndan yerine getirilemediyse McLuhan tarafndan da yerine getirilememitir. Esasnda bylesi bir taahht ihtiyac pozitivizmin bilime ve bilgi

194

Arnold J. Toynbee, Experiences, New York, Oxford University Press, 1969, s. 330-331.

60

retim srelerine yaklamyla ve dahas nesnelcilik miti ile dorudan alakaldr. Bilgi retim srecinde yer alan insan toplumsal bir varlk olarak deil, soyut bir z olarak telakki etme yaklam pozitivist nesnelcilik anlaynn balca dayanak noktasdr. Modern dnemde bilim adamlar deer ve bilgi arasnda kat bir ayrm olduu varsaymn temel almlardr. Bu nedenle Weberin tezi, akademik kimlik sahibi entelektellerin apriori benimsedikleri bir yaklama dnmtr. Nitekim McLuhan da ayn taahhtte bulunmu, Katolikliin kendisi iin yalnzca bir din olduunu ifade etmitir.195 Ancak, McLuhann hayatna ve eserlerine derinlemesine bir bak onun Katolik olduktan sonraki akademik yolculuunun ve dnce retim srecinin Katolik kimliinden dorudan etkilendiini ve dini kimlik ve akademik kimlik arasnda yapt bu kuramsal ayrmn hayata geiril(e)mediini bize gsterecektir. Aratrmaclarn bugne dek McLuhann entelektel serveni ile Katoliklii arasndaki balantya gereken nemi vermemi olmasnn da altnda yatan neden McLuhann sz konusu mektubundaki taahhtleridir. Oysa bu taahhtn McLuhann entelektel yaamnda gerek bir karl yoktur. Bu durum, salt metin merkezli bak alarnn zaman zaman muhatabn nasl yanl sonulara gtrebildiinin de kant saylmaldr. McLuhan, resmen Katoliklii benimsedikten ok ksa bir sre sonra Amerikann nde gelen Katolik niversitelerinde St. Louis niversitesinde Rnesans, Shakspeare ve John Milton zerine ders vermeye balar. McLuhan, blm bakan Peder McCabein istei zerine bir yl sonra ngiliz edebiyat tarihi, edebiyat incelemeleri, pratik eletiri, iir ve hayat ilikisi alanlarnda da ders verecektir.196 McLuhan burada verdii derslerde Pratik Eletiri yaklamnn grlerini rencilerine aktarr. McLuhan buradaki derslerinde de tpk Wisconsindeki derslerinde olduu gibi sk sk, popler kltre ait grd metinleri de inceleme konusu yapar ve kanaatlerini rencileri ile paylar. Bunun yannda McLuhann, ayn niversitede spanyolca ve Franszca dersleri veren Felix Giovanelli197 ve felsefe dersleri veren Bernard Muller-Thym198 ile kurduu yakn dostluk da buradaki
195 196

McLuhan, "Letter to Elsie McLuhan; September 5, 1935," s. 72. Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 93. William McCabe doktorasn Cambridge niversitesinde tamamlamtr. Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 47. 197 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 130. 198 Ibid., s. 111.

61

gnlerini onun iin daha anlaml bir hale getirir. zellikle Ortaa felsefesi alannda uzman olan Bernard J. Muller-Thym, McLuhan Ortaa felsefesi ve kltr ile tantrr. McLuhann G. K. Chesterton, Manley Hopkins ve T.S. Eliotn eserlerinden aina olduu Ortaa kltr Muller-Thym ile kurduu yaknlktan sonra akademik bir ilgiye dnr.199 McLuhann St. Louis niversitesinde ders verdii yllarda, eserlerini en youn ve cokulu bir biimde okuduu isimlerin banda ressam ve yazar Wyndham Lewis gelmektedir. St. Louis niversitesine gelmeden bir yl nce kefettii Lewisin dnceleri McLuhan hatr saylr bir oranda etkiler. McLuhan ve Lewis arasnda ilk olarak 1943 ylnda balayan mektuplamalar200 on yl boyunca, Lewisin son gnlerine kadar devam eder. McLuhan ve Lewis arasnda zamanla bir dostluk da oluur ve McLuhan zor koullar altnda hayatn idame ettirmeye alan Lewise elinden geldiince yardmc olmaya alr.201 Wyndham Lewis, yazd denemelerde modern teknolojinin ve endstri kapitalizminin yaratt olumsuz koullar zerinde durmu ve mekanik toplumun amazlarn ele almtr. Daniel Schenkern postmodernliin ilk modernist kifi202 olarak niteledii Wyndham Lewis, pek ok zmlemesini dinsel-metafizik bir balamda yapm ve insan zaaflar ile malul bir yaratk olarak tanmlamtr.203 Lewis, Birinci Dnya Sava sonrasnda oluan, modern-ulus devlete, endstri kapitalizmine ve modern teknolojiye endie ile bakan entelekteller gruhuna mensup birisidir. Bir entelektel olarak hayat boyunca Katoliklie ok yaknlk duymu, Thomas Tanr anlayn benimsemitir.204 Ne var ki Lewis hibir zaman Roma Katolik Kilisesine resmen intisap etmemitir. Lewis, toplumun gittike artan bir oranda devasa kartellerin elindeki teknolojiklemi bir ekonomi tarafndan idare

Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 48. Marshall McLuhan, "Letter to Elsie, Herbert, and Maurice McLuhan; June 2, 1935," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 129. 201 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 174. 202 Daniel Schenker, Wyndham Lewis, Religion and Modernism, Tuscaloosa & London, University of Alabama Press, 1992, s. 194. 203 Ibid., s. 193. 204 Ibid., s. x.
200

199

62

olunduu, demokratik ideallerle saptrld ve tam teekkll bir medya makinesi tarafndan uyuturulduu tezlerini ilemitir.205 McLuhann 1944 ylnda kaleme ald Wyndham Lewis: Lemuel in Lilliput206 isimli yazs onun grlerinden ne denli etkilendiini gzler nne serer niteliktedir. McLuhan, bu yazsnda Lewisin geleneksel aile deerlerinin ortadan kalkt ve bunun balca sebebinin kadnlarn endstri sektrnde almaya balamalar olduu ynndeki fikirlerini ele alr ve Lewise hak verir.207 McLuhann bu dnemlerde kaleme ald ve yaymlanmas iin Esquire dergisine gnderip de yaymlanmayan Is Post-War Polygamy Ineveitable?208 balkl yazs Katolik toplum anlay ile birlikte Lewisin onun stndeki etkisini btn plakl ile gzler nne sermektedir. Bu yazda McLuhan boanma oranlarnn ykselmesi, cinsel serbestliin artmas, gayr meru ocuk evlat edinmenin yaygnlamas, yapay dllenmenin gndeme gelmesi, tketimciliin ve endstri kapitalizminin kadn ve erkei robotik klelere dntrmesi209 gibi gelimelere dikkat ekmekte ve aile deerlerinin yitirilmesinden duyduu kaygy dile getirmektedir. Wyndham Lewisin McLuhan zerindeki etkisi uzun sre devam etmi, ancak bir sre sonra McLuhan, Lewisi ar ahlak tutumlar dolaysyla eletiriye tabi tutmaya balamtr. Ne var ki Lewisin eletiri ve zmlemeleri McLuhann yalnzca 1940l 50li yllarda kaleme ald yazlarda deil, ok daha sonraki tarihlerde yaymlanan eserlerinde de etkisini hissettirir. McLuhan, Wyndham Lewisin onda brakt etkiyi Wyndham Lewis, yapt popler kltr zmlemeleri nedeniyle zerimde byk bir etkiye sahipti210 diyerek anlatsa da
Andrzej Gasiorek, "Lewis, Wyndham (1882-1957)", The Literary Encyclopedia (2001). Gasiorek, bu makaleyi genileterek bir kitaba dntrmtr. Bkz., Andrzej Gasiorek, Wyndham Lewis and Modernism, Tavistock, Northcore House, 2004. 206 Marshall McLuhan, "Wyndham Lewis: Lemuel in Lilliput," Studies in Honor of St. Thomas Aquinas, Key Thinkers and Moder Thought, C. 2, 1944, s. 58-72. Bu makalenin yeni basks iin bkz., Marshall McLuhan, "Wyndham Lewis: Lemuel in Lilliput," The Medium and the Light: Reflections on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddart, 1999, s. 178198. 207 McLuhan, "Wyndham Lewis: Lemuel in Lilliput." 208 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 66. 209 Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 60. 210 Stearn, "Conversations with McLuhan", s. 51. Bu rportaj daha sonra u kitapta biraz farkllatrlarak tekrar yaymlamtr. Bkz., Marshall McLuhan ve Gerald Emmanuel Stearn, "A Dialogue: Even Hercules had to Clean the Augean Stables But Once!" McLuhan: Hot & Cool, Ed., Gerald Emanuel Stearn, New York, Signet Books, 1969. Sz konusu rportajn zet evirisi Trkede de yaymlanmtr. Bu yaz McLuhann Trkede yaymlanan ilk yazsdr. Bkz.,
205

63

Lewisin onun zerindeki etkisi bununla snrl deildir. Lewisin 1948 tarihli America and Cosmic Man isimli kitabnda geen yeryz bir batan bir baa uzanan ve hem hzl hem gvenli olan telefon hatlar ve hava tamacl sayesinde byk bir ky oldu211 cmlesi dahi McLuhan zerindeki Wyndham Lewis etkisinin ne denli bariz bir etki olduunu gzler nne serer. Bunun yannda Lewisin dinsel bir balamda gelitirdii dnceler McLuhann entelektel kiiliinin teekklnde son derece hayati bir rol oynamtr. McLuhann St. Louisde okuduu isimler arasnda James Joyce, T.S. Eliot, Ezra Pound, Edgar Alan Poe, Evelyn Waugh ve Gerard Manley Hopkinsin de nemli bir yeri vardr.212 Bu isimlerin Wyndham Lewisin de ilgi gsterdii, kendilerine yaknlk duyduu isimler olduunu belirtmek gerekir. McLuhan bu yllarda ayrca Kanadann tarihi ve uluslararas konumuna da ilgi duymaya balamtr. McLuhan, Andr Siegfriedin Canada: An International Power ve Wilfred Boweynin Canadien isimli eserlerini de bu dnemde okumutur. McLuhann yine St. Louisde okuduu bir dier isim olan Lewis Mumford ise ona adeta yeni bir dnme sahas amtr. Mumfordun Technics and Civilisation isimli kitabnda endstri medeniyetini iki basamakta incelemesi ve buhar gcne dayanan ve byk oranda mekanik bir karakter gsteren birinci endstri medeniyetinin, znde organik bir karakter gsteren ve elektrie dayanan ikinci endstri medeniyetinden farkl deerlendirilmesi gerektiini ne srmesi McLuhan iin ok nemli bir keif olmutur.213 Mumford her ne kadar kresel ky kavramn kullanmamsa da McLuhann ileride gelitirecei kresel ky tezi nemli oranda Mumforddan mlhem olacaktr. Mumfordun ikinci endstri andan beklentisi ile McLuhann kresel kyden beklentisi ile ok yakn benzerlikler gstermektedir. Mumford, elektrie dayanan ikinci endstri anda telefon ve telgraflar araclyla iletiimin tm dnya yzeyine yaylacan ve bylelikle toplumun bir kez daha adem-i merkezi bir yapya kavuacan, dev ehirler ve fabrikalar yapmaktan geri dnleceini, tarmsal yaamn, cemaat deerlerinin ve krsal toplum yapsnn
Marshall McLuhan ve Gerald Emmanuel Stearn, "Marshall McLuhan'la Konuma, Trkesi: Yusuf Kaplan," Bilgi ve Hikmet, ev., Yusuf Kaplan, No. 9, 1995. 211 Wyndham Lewis, America and Cosmic Man, New York, Doubleday, 1949, s. 21. 212 Herbert Marshall McLuhan, "Gerald Hopkins and His World", The New York Times, 3 Eyll 1944. 213 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 69.

64

yeniden slah olunacan ne srmtr.214 Tm bu yaklam ve zmleme tarznn aynyla ileriki yllarda McLuhann eserlerinde tekrar edildiini greceiz. Bunun yannda McLuhann St. Louisde tant sve asll sanat tarihisi Sigfried Giedionun McLuhanda brakt etkiden de bahsedilmelidir. McLuhan, Giedionun onda brakt izlerle ilgili olarak unlar syler: Giedion beni kkten etkiledi. Space, Time and Architecture benim hayatmn en byk olayyd. Giedion bize mimarinin ve sradan evre ierisindeki pek ok eit eyann yapsal dnyasnn hakkndan gelmek iin bir dil verdi.215 Marchand, Giedionun McLuhann St. Louisden ayrlmasndan bir yl sonra kan Mechanization Takes Command isimli kitabn da bu balamda zikreder ve bu kitabn McLuhan btn kariyeri boyunca etkilediini ne srer.216 Bu alma McLuhana teknolojinin insan varoluunun btn ynlerini nasl etkilediini gstermitir.217 Jonathan Miller, McLuhann bu dnemdeki hocalk deneyiminin onun dnce dnyasn yaplandran en nemli tecrbe olduunu ne srer. Millera gre McLuhan, Missouride geirdii zaman zarfnda, Gney Amerikann organik toplum yapsna hayran kalm ve Gney Amerikay mekanik toplum tarznn egemen olduu Kuzey Amerikann tam kart bir konuma yerletirmitir. Miller, McLuhann Kuzey Amerikann bireyciliine ve dzenbazlna kar Gney Amerikann cemaat, eref ve sadakat gibi deerlerini ycelten George Fitzhugh, Henry W. Grady gibi dnrlerin izgisinden gittiini iddia eder.218 McLuhana gre de Gney tarm temelli bir yapya ve organik cemaat ideallerine sahip iken Kuzeyin tek derdi endstridir. Gney beygir istemektedir, Kuzey ise beygirgc.219 Daha nce de ifade edildii gibi McLuhan doktora tezinde on altnc yzylda yaam edebiyat, oyun ve hiciv yazar Thomas Nashen hayat, dnemi ve fikirlerini inceleme konusu yapmtr. McLuhann Thomas Nashea eken ey, onun

Ibid. McLuhan ve Stearn, "A Dialogue: Even Hercules had to Clean the Augean Stables But Once!" s. 260. 216 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 69. 217 Ibid. 218 Miller, McLuhan, s. 38. 219 Janine Marchessault, Marshall McLuhan: Cosmic Media, London, Sage Publications, 2005, s. 26.
215

214

65

fikirleri yannda cinaslarla ve atafatla dolu yazma tarz olmutur.220 McLuhan, doktora tezinde yalnzca Nashe zerinde durmam, onun anlalmasna yardmc olacak balam zerine de kafa yormutur. Bu erevede McLuhan, antik felsefedeki retorik, mantk ve gramer lemesi zerinde durmu ve bunlardan her birinin kendine zg bir dnya grn ihtiva ettiini ifade etmitir.221 McLuhan tezinde Batl yazn geleneinin ancak mantk, retorik ve gramer arasndaki iliki doru bir ekilde kavrand takdirde anlalabileceini iddia etmi, Thomas Nashe ve Gabriel Harvey arasnda cereyan eden ve retorik ile diyalektik arasndaki kadim kavgay konu edinen polemik zerine de younlamtr. McLuhan tezi ile ilgilenirken on altnc yzylda yaam Fransz filozof Petrus Ramusu da kefetmitir. McLuhan, Ramusu kefettikten birka yl sonra St. Louisden rencisi ve sonrasnda yakn bir dostu olacak olan Peder Walter J. Onga Petrus Ramus ve onun ngiliz Rnesansna yapt etki zerine almasn salk verecektir.222 Bunun zerine Ong, doktora tezini bu alanda yapmaya karar vermi, bugn hl alannda bir klasik olarak kabul edilen ve uzmanlarnca alamam bir eser olarak nitelenen Ramus, Method, and the Decay of Dialogue isimli eser gn yzne kmtr.223 McLuhann tavsiyesi zerine gn yzne kan bu eserin McLuhan zerindeki etkisi de azmsanmayacak dzeydedir. Ongun doktora almas McLuhann dikkatini 1430larn Strasbourgunda Johannes Gutenberg adl bir kuyumcu tarafndan kefedilen matbaann ne tr dnmler yaratabilecei konusuna ekmitir. McLuhan, doktorasn tamamladktan sonra youn bir biimde akademik almalara younlar ve birok makalesi yaymlanr. McLuhann bu makaleleri224
Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 53. McLuhan, "Introduction," s. xii. 222 Marshall McLuhan, "Letter to Walter J. Ong, S.J.; April 13,1947," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 188. 223 Walter J. Ong, Ramus, Method, and the Decay of Dialogue: From the Art of Discourse to the Art of Reason, Cambridge, Harvard University Press, 1958. Bu almann ikinci cildi de ayn yl yaymlanm, Ong bu almasn tm bunlar balatan Herbert Marshall McLuhana ithaf etmitir. Bkz., Walter J. Ong, Ramus and Talon Inventory, Cambridge, Harvard University Press, 1958, s. iii. 224 Bu makalelerden bazlarnn balklar u ekildedir: Dagwoods America, Is Polygamy Inevitable?, Education of Free Man in Democracy: The Liberal Arts; Wydham Lewis: Lemuel in Lilliput; Herberts Virtue; Eliots The Hippopotamus; Henleys Invictus; Edgar Poes Tradition; Poetic vs. Rhetorical Exegesis; Kipling and Forster. McLuhann daha sonraki tarihlerde ok sk bir biimde adnn anlaca New York Timesta ilk kez imzasnn grlmesi de yine Gerald M. Hopkins hakkndaki bir kitaba deerlendirme yazs yazmak suretiyle olacaktr. Bu
221 220

66

G. K. Chestertonnkiler yannda, T. S. Eliot, Edgar A. Poe, Ezra Pound, Gerald M. Hopkins ve Wyndham Lewisin dncelerinden son derece belirgin izler tamaktadr. Ne var ki bunlar ierisinde Lewisin etkisi zellikle kayda deerdir. Lewisin bu dnemde McLuhan zerinde brakt etkinin younluu zamanla azalacak, hatta McLuhan tarafndan baz alardan eletiriye tabi tutulacaktr. McLuhan bu dnemlerde yazd yazlar daha sonra u ekilde hatrlayacaktr: Yllar nce () yazdm yazlarda tm evresel faktrlere ahlak bir perspektiften bakyordum. Makinelerden ve ehirlerden tiksiniyordum. () Zamanla, bunun pek de yararl bir ey olmadn fark ettim ve yirminci yzyln sanatlarnn daha farkl bir yaklam benimsediklerini kefettikten sonra ben de onlarn benimsedikleri yaklam benimsedim.225 McLuhan bu dnemde yazd yazlarda toplumsal yap ve gelimelere dnk eletirel deerlendirmelerde bulunmaya almaktadr.226 McLuhan, St. Louisden ayrldktan sonra bir dier Katolik yksek retim kurumu olan ve iki yl sreyle alt Assumption Kolejindeki derslerinde Pratik Eletiri akmnn uygulad teknikleri tantmaya alm ve onun akabinde Kanadada Toronto niversitesi bnyesindeki St. Michael Kolejinde Shakspeare, modern iir ve drama, on altnc yzyl ngiliz iiri ve ada eletiri alanlarnda ders vermeye balamtr.227 McLuhan, St. Michaeldaki ilerleyen yllarnda iletiim alannda da dersler verecek, farkl disiplinlerin sunduu bilgi gvdelerinden yararlanarak ulat sonular rencileri ile paylaacaktr. McLuhan Torontodaki ilk yllarnda Ezra Pound, T. S. Eliot ve James Joyceun sembolist edebiyat yaklamlarna sempati beslemektedir. Bu airlerin dnyaya baklarndan ve yaz ile kurduklar ilikiden etkilenen McLuhan, yazn hayatnn ilerleyen dnemlerinde bu isimlerin ar ahlak tutumlarn benimsemediini dile getirecektir. Bu erevede McLuhan son eserlerinden Through the Vanishing Pointin Eliot ve Joyce ile balayan modern hareketin sonuncu [rn] olarak

yaz onun Hopkinsten ne denli etkilendiini gstermesi asndan ok iyi bir rnektir. Bkz., McLuhan, "Gerald Hopkins and His World". 225 McLuhan ve Stearn, "A Dialogue: Even Hercules had to Clean the Augean Stables But Once!" s. 286-287. 226 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 66. 227 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 172.

67

nitelenmesine de iddetle kar kar.228 Bununla birlikte McLuhan, kendi ynteminin olumasnda sembolistlerin pay olduunu da belirtmekten ekinmez. McLuhan 1966 ylnda Wallace Turnern kendisi ile yapt bir syleide unlar syler: Ben kimsenin sylediklerime inanmasn istemiyorum, sadece insanlarn dnmelerini istiyorum. Bunu sembolist airler kefetti, ben bu [yntemi] onlardan rendim.229 Ne var ki Ezra Poundun McLuhan zerindeki etkisi ok daha zel bir etkidir. Onun iirlerine Cambridge yllarndan beri aina olan McLuhan, Poundun dz yazlarn da bu dnemlerde okumaya balam ve onun edebiyat bilgisi McLuhan hayran brakmtr.230 yle ki bu dnemde Ezra Poundun 1908de ngiltereye tanmasndan sonra ada ngiliz edebiyatnn esas ehresini kazandn iddia edecek kadar Pound hayrandr. 1948 ylnda Hugh Kenner ile birlikte Washington D.C.deki St. Elizabeth Hastanesinde yatan Ezra Poundu231 ziyaret eden McLuhan232 bu grmeden ok derinden etkilenir. Pound ve McLuhan bu grme sonrasnda bir daha hi yz yze grmeseler de233 uzun sre mektuplamaya devam ederler. McLuhan Pounda yazd mektuplarda almalarndan, hazrlamay dnd almalardan bahsetmi, onun grlerini almtr. McLuhan Gutenberg Galaksisi isimli kitab kmadan tam on yl nce Ezra Pounda yazd bir mektupta Gutenberg ann sonu hakknda bir kitap yazmay planladn ifade etmi ve bu kitabn ierii ile ilgili bilgi vermitir.234 Buna karlk Pound da McLuhan desteklemi, ona sk sk elindeki imknlar kullanmasn salk vermitir.235 Marshall McLuhann Toronto niversitesi bnyesinde almaya balamasnn onun entelektel macerasna yapt en byk katknn ne olduu sorulsa bu soruya, hi tereddtsz, ayn niversite bnyesinde, siyasal ekonomi blmnde alan
Marshall McLuhan, "Letter to J. G. Keogh; July 6,1970," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 413. 229 Wallace Turner, "Understanding McLuhan, by Him", The New York Times, 22 Kasm 1966. 230 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 173. 231 E. Pound tam on iki buuk yl bu hastanede tedavi grmtr. Wendy Stallard Flory, The American Ezra Pound, New Haven & London, Yale University Press, 1989, s. 156. 232 McLuhan, o sene New Yorku ziyarete gitmi ve Vanguard Press ile grmtr. Yaynevi McLuhandan reklm olgusunun ada dnyada salad baar hakknda bir kitap hazrlamasn talep etmitir. Kitabn balnn Folklore of Industrial Man olmas planlanmtr. Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 74. 233 McLuhan, "Letter to J. G. Keogh; July 6,1970," s. 412. 234 McLuhan, "Letter to John M. Dunaway; September 1, 1976," s. 231. 235 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 233.
228

68

Harold A. Innisle tanmasdr diye cevap vermemiz gerekirdi. 1940larn sonunda gerekleen bu tanma McLuhann gemite daha ziyade popler kltr merkezli olarak ilgi duyduu iletiim meselesine yeni ve ok daha geni bir ereve kazandrmasn mmkn klmtr. McLuhann iletiim meselesini merkez bir alma alan olarak belirlemesi ve onunla siyas, toplumsal, tarih ve iktisad bir oluum olarak ilgilenmeye balamas Harold Innisin dnceleriyle tanmasndan sonradr. McLuhan, Innis ile tantktan sonra onunla ok youn bir biimde grmeye balar. Lisansst Aratrmalar Okulunun dekan olan Innisin236 o dnemde niversite ierisinde kendisine en yakn hissettii ve nemli atamalardan blmlerin organizasyonlarna kadar pek ok konuyu kendisi ile mzakere ettii kii McLuhandr.237 Innisin liberal bir siyasi perspektife sahip olmas dahi McLuhan iin bir sorun tekil etmemi, 1952de hayatn kaybeden Innis ile son gnlerine kadar dostluunu srdrmtr. McLuhan ve Innis arasndaki bu yaknla ramen Innisin dncelerinin McLuhan etki altna almas Empire and Communication238 (1950), The Bias of Communication (1951) ve Changing Concepts of Time239 (1952) isimli eserlerinin baslmas ile birlikte mmkn olur. Harold Innisin bu eserlerinde iledii, iletiim teknolojilerindeki deiimin tarihin motoru olduu ynndeki tezi240, McLuhann bundan sonraki almalar iin adeta yeni bir balang noktas olur. McLuhana gre Innisin btn abas, Yunan kltrnn yaznn kefiyle ve bu kefin szl kltre yapt olumsuz etkiyle nasl tahrip edildiini gstermektir.241 McLuhan Innis sayesinde iki bin be yz yllk Bat felsefesi tarihinde eyalarn ve teknolojilerin hibir zaman yaayan bir organizmadaki gelime ve eylemleri ynlendiren doal bir g olarak grlmediini kefettiini belirtmektedir.242 Daha nce Kanadann iktisadi tarihi hakknda eitli almalara imza atm olan Harold Innis, yukarda ad
Harold Innis o dnemde ayrca Kanada Kraliyet Topluluu bakandr. Dennis Duffy, Marshall McLuhan, Toronto, McClelland & Stewart, 1969, s. 14. 237 rnein McLuhan, Innisin ricas zerine Lewis Mumforda mektup yazm ve Innisin onu Toronto niversitesindeki yeni oluumlar hakkndaki grlerini almak zere Torontoya davet ettiini bildirmitir. McLuhan, "Letter to Maurice McLuhan; December 1934," s. 208. 238 Harold A. Innis, Empire and Communication, Oxford, Clarendon Press, 1950. 239 Harold A. Innis, Changing Concepts of Time, Toronto, University of Toronto Press, 1952. 240 Harold A. Innis, The Bias of Communication, 2 ed., Toronto, University of Toronto Press, 1964, s. 3. 241 McLuhan, "Letter to Pierre Elliott Trudeau; July 12, 1968," s. 429. 242 Ibid.
236

69

geen eserlerle yeni bir dnce durana ulam, ekonomi merkezli tahlillerinin yerini iletiim merkezli zmlemeler almtr. rnein Innis daha nce Kanada demiryollar tarihi ile ilgili olarak yapt bir almada243 demiryolunu iktisadi deeri asndan inceliyorken, son iki eserinde demiryollarn iletiim balam ierisine yerletirmektedir. Dennis Duffy, Harold Innisin McLuhana yapt etkinin byk oranda metodoloji sahasnda kendisini gsterdiini ne srer.244 Bu, McLuhann Innisten sistematikletirmeyi rendii anlamna gelmez: aslan yemeini yemek iin asla kaplana ihtiya duymaz. Fakat McLuhann, iletiim aralar ve onlar saran toplumlar arasndaki ilikinin sistematik bir aklamasn Inniste bulduu da bir gerektir.245 McLuhan, Harold Innisin dnceleri ile tantktan sonra artk edebiyat eletirisini entelektel uralarnn merkezine yerletirmeyecek, teknolojinin toplum ve kltr dnyasnda yaratt dnmlerin younluu ve mahiyeti zerine almaya balayacaktr. Hi kukusuz bu, McLuhann edebiyat eletirisine ilgisiz kalaca ve onu gndeminden karaca anlamna da gelmemektedir. Zira McLuhan gramercilerin, retorik ustalarnn, edebiyatlarn metinlerini de iletiim kuramn ina ederken kullanmaktan ekinmemitir. McLuhann Gutenberg Galaksisi isimli kitab, onun medya kuramnn Innisten ne kadar ok etkilendiini son derece ak bir biimde gzler nne serer. McLuhan, 1962 ylnda yaymlanan bu eserini Innisin yaz ve matbaann toplumsal ve fiziksel sonular hakkndaki gzlemlerine dlm bir dipnot olarak takdim etmektedir.246 McLuhan Innisin The Bias of Communication isimli kitabnn 1964te yaplan ikinci basksna247 ve Empire and Communications isimli eserinin ise 1972 tarihli basksna248 birer takdim yazs yazacaktr. Innisin iletiim tarihi alannda yazd bu son dnem eserlerine ilk yaymlandklar dnemde ok fazla ilgi gsterilmemi,

Harold A. Innis, A History of the Canadian Pacific Railway, Canadian Writers, Toronto, McClelland & Stewart, 1923. Innisin bu eseri Chicago niversitesinde tamamlad doktora tezinin kitaplam halidir. 244 Duffy, Marshall McLuhan, s. 14. 245 Ibid., s. 15. 246 Marshall McLuhan, "Introduction," The Bias of Communication, Ed., Harold A. Innis, Toronto, University of Toronto Press, 1964, s. ix. 247 McLuhan bu giri yazsnda Innisin Chicago niversitesinden hocas olan Robert Ezra Parktan ne denli etkilendiini anlatr. Innis, The Bias of Communication, s. vii-xvi. 248 Harold Adams Innis, Empire and Communications, Toronto, University of Toronto Press, 1972.

243

70

McLuhann yazd takdim yazlarndan sonra bu eserlere gsterilen ilgi daha da artmtr.249 Bunlarn yannda McLuhan, Torontodaki bu yllarnda kltrel antropolog Edward T. Hall, Walter Ong, Alvin Toffler, Peter Drucker, Jonathan Miller, Eric Havoleck, Hugh Kenner, Buckminster Fuller, Pierre Trudeau ve Etienne Gilson ile de ok yakn ve gl entelektel balar kurmutur.250 McLuhan zerindeki Chesterton etkisi bu dnemlerde de kendisini hissettirmeye devam etmektedir. McLuhan, bu dnemde Hugh Kennern kaleme ald Paradox in Chesterton isimli kitaba da bir giri yazs yazar.251 Katoliklik o dnemde de McLuhann sanata ve edebiyata bakn derinden etkileyen bir faktrdr. O, Katolik-Hristiyan bir bak as ile edebiyatlar ve edebiyat rnlerini deerlendirmekte, yazd yazlarda bu kaygy gzetmektedir.252 McLuhann medya teknolojilerinin toplum zerinde yaratt etkiler hakknda almaya balamas ve fikir retmesi girdii birtakm kurumsal ilikilere bal olarak da hz ve younluk kazanmtr. Bu balamda ilk olarak Ford Vakfnn McLuhana verdii destek zikredilmelidir. McLuhan, 1940larn sonlarnda tant ve hayat boyunca ona arkadalk edecek olan Toronto niversitesi Antropoloji blm retim yesi Edmund (Ted) Carpenter ile birlikte, 1953 ylnda Ford Vakfndan bir aratrma fonu talebinde bulunmutur. Taleplerinin olumlu karlanmas sonucunda McLuhan ve Carpenter 44.250 dolarlk bir aratrma fonu almaya hak kazanmlardr. Burada McLuhan, antropolog Ted Carpenter bata olmak zere be retim yesi ve birka doktora rencisi ile birlikte zellikle elektronik medya teknolojilerinin toplumsal evrede yaratt dnmler zerinde younlamtr. Bu programn bakanln iki yl devam ettiren McLuhan, Carpenter ile birlikte sz konusu program erevesinde Explorations: Studies in Culture and Communication isimli dergiyi karmtr. Carpentern yayn ynetmenliinde,
Paul Heyer, Communications and History: Theories of Media, Knowledge, and Civilization, New York, Greenwood Press, 1988, s. 111. 250 McLuhan ve Zingrone, Ed., Essential McLuhan, s. 1-2. 251 Charles A. Brady, "An Expert Exploiter of Paradox", The New York Times, 6 Temmuz 1947. 252 rnein McLuhan, Harold C. Geraldn derledii ve Hristiyan bir bak as ile yirminci yzyln ilk yarsndaki Amerikan romann deerlendirme amacn gden Fifty Years of the American Novel, 1900-1950: A Christian Appraisal isimli eserine John Dos Passos: Technique vs. Sensibility balkl bir makale ile katkda bulunmutur. Dudley Fitts, "The Basis Must be Moral", The New York Times, 9 Aralk 1951.
249

71

McLuhann editrlnde kan dergide birok nl kalemin yazsnn yannda iletiim alannda yazmaya balayan gen kalemlerin de yazlar yaymlanr. McLuhann Ford Vakfndan ald aratrma fonu sayesinde yapt medya incelemeleri ona yeni ufuklar kazandrmtr. McLuhan, doktora rencileri ile birlikte yapt medya incelemelerinde bir yandan iletiim teknolojilerinin tarihteki rolyle, bir dier yandan da elektronik medya teknolojilerinin ada dnyada yaratt devasa dnmlerle ilgilenmektedir. McLuhann elektronik medya teknolojilerinin etkileri zerinde durmaya balamas onun dnce izgisine yeni boyutlar eklemi, McLuhan daha nce ulat birtakm sonular gzden geirmeye balamtr. Ne var ki bu sreci zaman zaman iddia edildii gibi McLuhann dnce izgisinde bir kopu sreci olarak grmek de doru deildir. McLuhann elektronik medya teknolojilerinin etkilerine ilikin zmlemeleri ounlukla, o yllarda Amerika ktasnda ok hzl bir biimde yaygnlaan televizyon aygt zerinden olmutur. McLuhan medya ve iletiim teknolojileri hakknda almaya balad ilk dnemlerde, 1950lerin ikinci eyreinden itibaren yakalad yaylma hzna ulaamam olan televizyonun yapt etkiyi hesaba katamamtr. McLuhann 1955 ylnda Columbia niversitesinde dzenlenen, yirmi akademisyenin konumac olarak yer ald ve eitimin temel problemlerini konu alan bir panelde tebli sunmas253 onun daha sonra yapaca medya almalarna nemli bir zemin tekil edecek olan eitim problemine dnk ilgisinin ne dzeyde olduunu gstermesi asndan kayda deerdir. McLuhan iletiim ve eitim ilikisi balamnda yapt sunum sonrasnda Talcott Parsonsn rencisi ve dnemin nl sosyologu Robert K. Merton ile tartm254, McLuhann fikirlerini savunma biimi salondaki birok akademisyen tarafndan tepkiyle karlanmtr. McLuhann medya almalarna zemin hazrlayan bir dier gelime de, 1959 senesinde Amerikan Ulusal Eitim Yaynclar Derneinin medyann yaratt etkileri anlamaya dnk bir eitim metodu oluturmas amacyla McLuhan yardma armasdr. Bu durum McLuhann medyaya dnk ilgisini daha fazla disipline etmesini ve medya konusu ile daha detayl bir biimde ilgilenmeye balamasn beraberinde getirmitir. McLuhan bir yllk bir alma neticesinde, 1960 ylnda
253 254

New York Times, "Columbia Lists Education Talks", The New York Times, 13 Kasm 1955. Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 132.

72

Report on Project Understanding the New Media balkl bir rapor kaleme almtr. Bu rapor, McLuhann bundan drt yl sonra yaymlanacak Medyay Anlamak balkl kitabnn da ana iskeletini oluturacaktr. Bu rapor yaymlandktan sonra McLuhan, Walger Ongun doktora tezinde dikkatini eken bir konu zerinde younlamaya karar verir. Bu, Johannes Gutenberg tarafndan kefedilen matbaann etkilerini konu edinen bir alma olacaktr. Bununla birlikte McLuhann bu kitapta gstermek istedii, Harold Innisten ald ilham ve perspektifle iletiim teknolojilerindeki deiimin yaratt tarihsel dnmlerdir. McLuhann iki yllk uralar neticesinde Gutenberg Galaksisi isimli kitab yaymlanr. 1960larn ikinci yarsndan itibaren McLuhann fikirlerini medya incelemeleri alannda uygulayan eitli almalar da gn yzne kmaya balar.255 McLuhann mrnn geri kalan ksmndaki entelektel enerjisini medya almalarna hasretmesine imkn tanyan ok nemli bir gelime de Toronto niversitesi rektr Claude Bissell ve Lisansst Aratrmalar Okulu dekan John Kellynin gayretleri ile 1963 senesinde ihdas edilen Kltr ve Teknoloji Merkezidir. Bana Marshall McLuhann getirildii bu merkez, yllar yl McLuhann dnsel yolculuuna elik edecek, onun pek ok aratrmasna imkan salayacak, ona rahat bir alma ortam sunacaktr. Zaten, disiplinleraras bir tutumla iletiim alannda aratrma yapmas planlanan bu merkez, tek kiilik bir dnce kuruluu256 gibi ileyecektir. McLuhann bu merkez bnyesindeki almalar daha ziyade iletiim ve duyusal alglar ekseninde ekillenmi, bunun yannda McLuhan burada her Pazartesi akam doktora rencileri iin seminerler dzenlemi, bu seminerler iin birok konumac davet etmitir. Bu merkezin resm hedefi btn teknolojilerin fiziksel ve toplumsal sonularn incelemektir. niversitenin bu merkezden bir dier beklentisi de farkl blmler ve faklteler arasnda bir kpr kurmasdr.257 Bu merkezin kurulmasna neden olan bir dier gelime ise ayn zamanda McLuhann yakn

255

Frederic Underhill, Post-literate Man and Film Editing: An Application of the Theories of Marshall McLuhan, Boston, Boston University School of Public Communication, 1964. Beni bu metinden haberdar ettii ve onu gzden geirmeme imkan tand iin Eric McLuhana teekkr ederim. 256 Marchand, "Marshall McLuhan Biography," s. 88. 257 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 158.

73

arkadalar olan rektr Bissell ve dekan Kellynin McLuhan Torontoda tutma kaygsdr.258 Ayn yln Temmuz aynda McLuhann Atinada katld bir uluslararas sempozyum, yeni bir aratrmaya balamasna vesile olacaktr. ehir planlamas zerine dzenlenen ve nl Yunanl mimar ve ehir planlamacs Constantin A. Doxiadis tarafndan organize edilen bu sempozuma McLuhann yannda Buckminister Fuller, Charles Abrams, Japon sosyolog Eichi Isomura, Kanadal iktisat Stewart Bates, Alman corafyac Walter Chirstaller, Polonyal ehir planlamacs Waclaw Ostrowski, Amerikal antropolog Margaret Mead, ngiliz bilim adam Sir Robert Watson-Watt, genetik uzman C. H. Waddington ve McLuhan zerindeki etkisine daha nce deindiimiz sveli tarihi Sigfried Giedion katlmlardr. Toplantda kentlerdeki planszln ehirleri kaosa srkledii, kentteki toplumsal dzeni alt-st ettii ve zengin tarihsel gelenekleri tahrip ettii ynnde ortak bir kanaate varlm, bunun nne nasl geilebilecei hakknda gr alveriinde bulunulmutur.259 McLuhan bu toplantda yer alan isimler arasnda Margaret Mead ve Sigfried Giedion ile de yakn bir dostluk kurmutur. McLuhan Atinada bulunduu sre zarfnda televizyonun Yunan toplumuna henz girdiini renmi ve televizyonun duyular zerindeki etkileri hakknda derhal bir aratrma yaplmas gerektiini ne srmtr.260 McLuhan Torontoya dner dnmez Yunanistandaki dnm incelemek zere bir grup kurmaya ve bu grubun masraflar iin kaynak bulmaya alr. McLuhan, alglar ve duyular zerine uzmanlam olan Toronto niversitesi hocalarndan psikiyatrist Daniel Cappona bu projeyi ynetmesini teklif etmi ve Cappon da bu teklifi kabul etmitir.261 Ne var ki McLuhan byle bir proje iin kaynak bulmakta ok zorlanm ve aratrma iin gereken kayna ancak 1965 ylnn Ocak aynda bulabilmitir. IBM firmasnda yneticilik yapan ve McLuhann yakn evresinde yer alan Mac Hillockun yardm ile proje iin gerekli kayna bulan262 McLuhan, heyecanla almann sonularn
Ibid. New York Times, "World Parley on City Planning Calls for Drive to Avert Chaos", The New York Times, 14 Temmuz 1963. 260 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 162. Adamson ve Taylor, The Cambridge Companion to Arabic Philosopy, s. 12. 261 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 162. 262 Ibid.
259 258

74

beklemeye balar. Cappon Atinadaki almalarn iki ylda tamamlar ancak IBM bu aratrmann sonularndan memnun kalmaz.263 McLuhan, dnce hayat boyunca ald en youn eletiriyi, Medyay Anlamakta da dile getirdii ve bir iletiim ortam olarak kitabn elektronik medya teknolojileri sayesinde modasnn getii, etki gcnn ortadan kalkt ynndeki tezi dolaysyla almtr. Bir keresinde McLuhan dnyann drt bir yanndan airler, oyun-yazarlar, romanclar, denemeciler ve akademisyenlerin katld uluslararas P.E.N. kongresinde bu kitabndaki tezleri zetleyen bir tebli sunmu ve McLuhann bir iletiim ortam olarak kitap hakknda ortaya koyduu dncelere yneltilen eletiriler toplantnn btnne damgasn vurmutur. 15 Haziran 1966 tarihli New York Times gazetesinde yaymlanan bir habere gre McLuhan bu tezi ile bu toplantnn huzurunu karmtr.264 Bu toplantda sz alan Macar edebiyat Ivan Boldizsar McLuhan dinlediinde Oswald Spenglern The Decline of the West isimli eserini okumuasna dehete kapldn ifade etmitir.265 Ayn ekilde Medyay Anlamak hakknda yazlan eletiri yazlarnda da McLuhan ounlukla kitap dman olarak takdim edilmitir. Bu durum, McLuhann akademik camia tarafndan dlanmasnn da en nemli gerekelerinden bir tanesidir. Sz konusu eletiri yazlarnda McLuhana yneltilen bir baka eletiri de onun anlamsz ve tutarsz eyler sylediidir. Medyay Anlamak basldktan sonra medyann giderek daha fazla McLuhana ilgi gstermesi yalnzca bu kitabn uyandrd etki ile snrl deildir. Medyann McLuhana sklkla yer vermeye balamas kendilerine yetenek avcs diyen Dr. Gerald Feigen ve Howard Gossage isimli San Franciscolu iki reklmcnn McLuhan kefetmesi sayesinde olacaktr. lk olarak Feigen Medyay Anlamak okumu ve orta Gossage McLuhana ulamak gerektii konusunda uyarmtr. ki ortak McLuhana telefon am ve onu grmeye gelmek istediklerini ifade etmiler, McLuhan da onlarn teklifini kabul etmitir. Feigen, Gossage ve McLuhan Torontoda Royal York Otelinde bulumular, de bu bulumadan ok memnun kalmlardr. Feigen ve Gossage San Franciscoya dner dnmez McLuhann
263 264

Ibid., s. 162-163. Harry Gilroy, "M'Luhan's Vision Unsettles P.E.N." The New York Times, 15 Haziran 1966. 265 Ibid.

75

reklm iin plan yapmaya balamlardr. Gazetecilerle ok yakn bir ilikisi olan Gossage New Yorkun nl dergi ve gazeteleri ile balant kurmu, McLuhan bu dergi ve gazetelerin editrleri ile tantrmtr.266 Dnemin nl gazetecilerinden Tom Wolfe da McLuhan bu vesileyle tanm267 ve McLuhan ile tantktan ksa bir sre sonra, yaymlandktan sonra ok mehur olacak What If He is Right? isimli bir yaz kaleme almtr. Wolfe bu yazsnda McLuhan Newton, Darwin, Freud, Einstein ve Pavlovdan sonra gelmi gemi en byk dnr olarak takdim eder.268 Wolfeun bu yazsnn ardndan McLuhana gsterilen ilgi daha da artar. Bu balamda BBC editrlerinden Jonathan Miller da ayn yln sonlarna doru New York Timesta yaymlanan bir yazsnda McLuhann Medyay Anlamak isimli eserinden sonra artk kimsenin yeni medyann etkilerini gz ard edemeyeceini ifade etmitir.269 Millern McLuhan ile yapt bir sylei de yine ayn yl BBCde yaymlanr.270 Yine Richard Schickelin Marshall McLuhan: Canadas Intellectual Comet balkl makalesi de dikkatlerin McLuhana ynelmesine vesile olmu bir baka makaledir.271 Bu srete McLuhann makaleleri ve onunla yaplm syleiler birok popler dergide kmaya balayacaktr. Fortune, Newsweek, Life, Esquire, New York Times, Time, The National Review, Glamour, Family Circle, Partisan Review, Look, TV Guide, McGalls, Playboy, Encounter, Family Circle, The Saturday Evening Post, Vogue ve Mademoiselle bata olmak zere birok dergi onunla sylei yapmtr.272 1966 ylnda McLuhan hakknda onlarca yaz kaleme alnacaktr. Yalnzca New York Timesta 1966da yirmiye, 1967de otuza yakn McLuhan konu edinen makale yaymlanmtr. McLuhan bu arada youn bir biimde seyahatlere kar ve konferanslar verir. McLuhan, almasnn byk bir ksmn yaln bir ekilde konuurken gerekletirdiine ve konutuu zaman daha ok dndne inanmaktadr.273 McLuhan yle der: Pek ok insan konumay
Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 172-173. Ibid., s. 174. 268 Tom Wolfe, "What If He is Right?" McLuhan: Hot & Cool, Ed., Gerald Emanuel Stearn, New York, Signet Book, 1969, s. 31-32. 269 Jonathan Miller, "Through a Glass Darkly", The New York Times, 21 Kasm 1965. 270 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 177. 271 Ibid., s. 176. 272 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 175. 273 Marshall McLuhan ve Harry J. Boyle, "Marshall McLuhan", Weekend, 18 Mart 1967.
267 266

76

(hitab) dncenin bir sonucu olarak kullanr, ben ise onu bir sre olarak kullanrm.274 McLuhann grlerinin bu denli geni bir muhatap kitlesi bulabilmesi nemli oranda da 1960larn ikinci yars ile birlikte Bat dnyasnda gn yzne kan sistem-kart hareketlerle ilintilidir. Toplumsal eitsizliin giderilmesini talep eden, sava kart bir tutum taknan, siyasi sistemin iflas ettiini dnen ve gelecei devrimci iddialarla ekillendirme araynda olan genlik hareketleri, sistem-kart olarak grlen dnrlere byk bir sempati beslemekte ve onlarn eserlerine byk bir ilgi gstermektedir. Her ne kadar McLuhan dnemin muhalif genlik hareketleri ierisinde rnein bir Marcuse kadar sevilen bir isim deilse de, aykr kabul edilen birok fikri nedeniyle zellikle niversite genlii arasnda byk bir sempati toplamaktadr. Bu durum baz aratrmaclarn McLuhann sol bir perspektife sahip olduunu ne srmelerine dahi yol aacaktr. Cinsel serbestiyetin an en nemli tehditlerinden biri olduunu dnen ve bu konuda baz yazlar da kaleme alan McLuhan, son derece elikili bir biimde cinsel serbestiyeti de balca talepleri arasnda zikreden bu genlik kesimlerinin kahramanlarndan birisi olmutur. Bunun balca nedeni McLuhann medyaya ilikin dncelerinin sz konusu muhalif genlik kesimlerini etkilemi olmas ve McLuhann sz konusu yazlarnn grece erken dnemlerde baslm olmasdr. 1960larn muhalif genlii McLuhann genliin gndelik hayatna dair birtakm unsurlar akademik bir alma alan olarak gndeme getirmesinden de ok etkilenmilerdir.275 McLuhann grleri, dnemin muhalif kesimlerine Amerikada mevcut olan televizyon kanalna alternatif bir televizyon oluturma noktasnda ilham olmutur. 1970lerin hemen banda Michael Shamberg ve Raindance Corporationn katklar ile hazrlanan Guerrilla Television isimli kitapla kendilerini ifade eden bu alternatif hareket, videolarn televizyonlarn merkezliini tahrip ettii fikrini esas almtr.276 Bu alternatif hareketin temsilcileri portatif video kameralarn ve srclerin yaygnlamasn frsat bilerek merkez televizyon yaynlarna kar video filmler

274 275

Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 176. Ibid., s. 175. 276 Deirdre Boyle, Subject to Change: Guerrilla Television Revisited, Oxford, Oxford University Press, 1997, s. xiv.

77

ekerek mcadele etmeyi nermilerdir.277

1960l yllarn muhalif genliine

mensup olanlarca gndeme getirilen bu harekete ilham kayna olan isimlerin banda Marshall McLuhan ve eseri Medyay Anlamak gelmektedir.278 Her ne kadar McLuhann televizyonun merkezliine ykledii anlam ile bu muhalif kesimlerin televizyonun merkezliine ykledii anlam arasnda ok fark olsa da, McLuhann gerilla videosunun yksek idealizmine279 yapt katk byk bir katkdr. McLuhann yannda Tom Wolfe ve Hunter Thompsonn Yeni Gazetecilik metodu ve Buckminister Fullern dnceleri de sz konusu akma kaynaklk eden dier unsurlar olarak karmza kar.280 Feigen ve Gossage, McLuhan yalnzca gazete muhabirlerine, dergi editrlerine ve televizyon programclarna deil, birok irketin st dzey yneticisine de takdim ederler. Tom Wolfe, McLuhann bir keresinde st dzey yneticilerden oluan bir toplulua yirmi be bin dolar karlnda bir seminer sunduunu aktarr.281 Bu toplanty ayarlayanlar da, daha sonraki birok toplantda olduu gibi yine Feigen ve Gossagedr. Gossage ve Feigen, Gossagen hayatn kaybettii 1969 senesine kadar McLuhana pek ok konuma, televizyon program ve sylei ayarlamlardr. McLuhan 1966 ylnda bir nceki yl tant iktisat Robert Theobaldn editrln yapt The Guaranteed Income: Next Step in Economic Evolution isimli kitabna bir blm yazar.282 lgi alan olduka geni olan ve farkl disiplinlerde faaliyet gsteren pek ok kii ile yakn ilikiler kuran McLuhann bu konuya duyduu ilgi genel olarak kalknma problemine duyduu alakadan bamsz deildir. Kalknma konusu o dnemin en yaygn aratrma konularndan bir tanesidir ve bu aratrmalar sonucunda kalknmann ekonomik boyutu yannda toplumsal, kltrel ve siyasi gereklilikleri hakknda da geni bir literatr gn yzne kmtr.283 McLuhan medyann etkileri konusunda yapt incelemeler yannda 1950li yllardan beri Kanadann ekonomik kalknmas zerine kafa yormu, klasik modernleme

277 278

Ibid. Ibid., s. 12. 279 Ibid., s. viii. 280 Ibid., s. xiv. 281 Marchand, McLuhan: The Medium and the Messenger, s. 175. 282 Leon H. Keyserling, "Something for Everybody", The New York Times, 27 ubat 1966. 283 Fahrettin Altun, Modernleme Kuram: Eletirel Bir Giri, 2. ed., stanbul, Kre Yaynlar, 2005.

78

yaklamlarn hibir zaman benimsememi, konu hakknda detayl aratrmalar yapmadysa da, alternatif kalknma yntemleri zerine dnmekten vazgememitir. Bu durum, kimilerinin ilgilerini ok dank bulduu McLuhann niin ekonomik gelime konusuna ilgi duymu olduunu da aklamaktadr. Ne var ki McLuhann yukarda zikredilen yazs bugne kadar McLuhan ve almalar zerine yazan aratrmaclarn dikkatinden kamtr. McLuhan bu yazsnda zorunlu alma kavramn eletirmi, ayn kitapta bir yazs bulunan Eric Fromm ile birlikte almama zgrln savunarak bu durumun nihai kertede ekonomik kalknmaya daha fazla imkan salayacan iddia etmitir.284 McLuhan, 1967 ylnda Fordhama getikten sonra entelektel adan son derece besleyici bir ortamla kar karya kalmtr. McLuhan uzun yllar McLuhann izgisini takip eden en kayda deer dnr olarak bilinecek olan Neil Postman ile Fordham niversitesindeki grevi srasnda tanacak ve onun ok scak bir dostluk kuracaktr. McLuhan, bu dnemde New Yorktaki medya, kltr ve i evrelerine yakn olmay tercih etmektedir. McLuhan IBM, AT&T, Amerikan Pazarlama Birlii ve Ulusal Standartlar Brosunda bir dizi konumalar yapar. McLuhan ayn yl Teknoloji ve Dnya Ticareti Uluslararas Sempozyumuna da katlr. 1967 ylnda NBC-TV onunla ilgili bir saatlik bir program hazrlar. McLuhan NBC-TVnin hazrlad programda McLuhan, medyann yansz bir ey olmadn, insanlara bir eyler yaptn anlatmaya alr.285 1970lerin ikinci eyreinden itibaren yava yava McLuhana duyulan popler ilginin ortadan kalkmaya baladn gzlemlemek mmkndr. Bu tarih, 1990l yllarla birlikte yaanacak olan McLuhan rnesansna kadar McLuhana dnk ilginin gittike azalmaya balayacana iaret eder. Her ne kadar McLuhan, bu tarihten sonra zaman zaman televizyonda grnse, bir filmde ksa bir rol alsa ve baz konferanslara davet edilse de hibir zaman 1965-1972 yllar arasnda yakalad poplerlii yakalayamayacaktr. McLuhan zerine 1967-72 yllar arasnda ngilizcede on, spanyolcada iki ve Franszcada bir kitap yaymlanr. Gerald Emanuel Stearn tarafndan derlenen
284

Marshall McLuhan, "Guaranteed Income in the Electric Age," The Guaranteed Income: Next Step in Economic Evolution? Ed., Robert Theobold, Garden City, Doubleday Company, 1966. 285 Raymond Rosenthal, Ed., McLuhan: Pro&Con, Baltimore, Penguin Books, 1969, s. 20.

79

McLuhan: Pro&Con
287

Hot&Cool286,

Raymond

Rosenthalca

derlenen

McLuhan:

, Eugene McNamarann derledii The Interior Landscape: The

Literary Criticism of Marshall McLuhan 1943-1962288, Harry Crosby ile George R. Bond tarafndan derlenen The McLuhan Explosion289, Sidney Finkelstein tarafndan kaleme alnan Sense and Nonsense of McLuhan290, Dennis Duffy imzal Marshall McLuhan291, Rebecca Dame Weste ait olan McLuhan and the Future of Literature292, Jonathan Millern yazd McLuhan293, Donald Thealln yazar olduu The Medium is the Rear View Mirror: Understanding McLuhan294, Barry Dayin kaleme ald The Message of Marshall McLuhan295 isimli eserler ngilizcede, Alan Bourdinin Macluhan: Communication, Technologie et Socit296 isimli almas Franszcada, Jos Sazbon tarafndan derlenen Anlisis de Marshall McLuhan297 ve J. M. Bermudo Avilann kaleme ald El Mcluhanismo: Ideologa De La Tecnocracia (McLuhanizm: Teknokrasi Anlamak yirmiye yakn dile evrilmitir.299 deolojisi)298 ise spanyolcada okur karsna kar. Bu dnemde Gutenberg Galaksisi ve Medyay

286

Gerald Emmanuel Stearn, Ed., McLuhan: Hot & Cool, New York, Signet Books, 1969. Stearnin bu derlemesi ayn yl Franszcaya da evrilecektir. Gerald Emanuel Stearn, Pour ou contre McLuhan, ev., G. Durand ve Y. Petillon, Paris, Seuil, 1969. 287 Raymond Rosenthal, McLuhan: Pro & Con, New York, Funk & Wagnalls, 1968. 288 Eugene McNamara, Ed., The Interior Landscape: The Literary Criticism of Marshall McLuhan 1943-1962, New York, Graw-Hill, 1969. 289 Harry H. Crosby ve George R. Bond, The McLuhan Explosion: A Casebook on Marshall McLuhan and Understanding Media, New York, American Book Co., 1968. 290 Sidney Walter Finkelstein, Sense and Nonsense of McLuhan, New York, International Publishers, 1968. Bu eser 1970 ylnda Franszcaya evrilir. Bkz., Sidney Walter Finkelstein, McLuhan: prophte ou imposteur, ev., Philippe Burdigal, Paris & Montral, Mame; HMH, 1970. 291 Duffy, Marshall McLuhan. 292 Rebecca Dame D. B. E. West, McLuhan and the Future of Literature, London, Oxford University Press, 1969. 293 Miller, McLuhan. 294 Donald F. Theall, The Medium is the Rear View Mirror: Understanding McLuhan, Montreal & London, McGill University Press, 1971. 295 Barry Day, The Message of Marshall McLuhan, London, Lintas, 1967. Bu kitap birka ayda drt bask yapmtr. 296 Alain Bourdin, MacLuhan: communication, technologie et socit, Paris, ditions universitaires, 1970. 297 Jos Sazbon, Ed., Anlisis de Marshall McLuhan, 2. Ed., Buenos Aires, Editorial Tiempo Contemporneo, 1972. 298 J. M. Bermudo Avila, El Mcluhanismo: ideologa de la tecnocracia, Barcelona, Picazo, 1972. 299 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 176. Tm bunlarn yannda unlar da not edilmelidir. 1969 senesinde Supergrow; Essays and Reports on Imagination in America isimli kitabn bir blmnn bal Againist McLuhan (McLuhana Kar)dr. Benjamin

80

Her ne kadar dnsel gndemi, nemli oranda ada dnyada Katolikliin temel problemlerine zm bulma aray ierisinde ekillenmise de McLuhan, altml yalarna yaklaana kadar kendisini Katoliklikle zdeletirecek hibir resmi grev almamtr. 1974 yl geldiinde McLuhan, Roma Katolik Kilisesi tarafndan Papalk letiim Komisyonuna atanmtr. Eric McLuhan, esasnda bu atamann Roma Katolik Kilisesinin adres defterine girmek ve arada srada Romaya davet edilmekten te bir anlam tamadn ne srse de300, bu atamayla McLuhann uzun yllardr Katolik Kilisesinin iletiim problemlerini temel alarak yapt zmlemeler somut bir karlk bulmu olmaktadr. Eric McLuhann da ifade ettii gibi her ne kadar bu atama Marshall McLuhann hayatnda byk deiikliklere sebebiyet vermemise de, bu durum sz konusu atamann sembolik olarak tad deeri gz ard etmeyi gerektirmez. Bu atamann ardndan McLuhan Meksika, Yunanistan, sve, Bahama, spanya ve svirede eitli konferanslar verecektir. McLuhan son dnemlerinde de kyasya almakta, gelitirdii kuramlar televizyon ve reklmlara uygulamaya devam etmektedir. Yeni sorular zerinde dnen McLuhan yaymlanan son kitabnn ardndan zellikle Fransz postyapsalc dncesine ilgi duymaya balam, bilhassa Jacques Derrida, Michel Foucault ve Ricoeurn fikirlerini incelemeye koyulmutur. Bu dnemde McLuhan ayrca genlik, iddet ve kirlenme sorunlarna da ilgi duymaya balam, ne var ki bu konularda eser veremeden hayata gzlerini yummutur.301

DeMott, Supergrow; Essays and Reports on Imagination in America, New York, Dutton, 1969. 1972 ylnda Wilbert E. Mooreun derledii Technology and Social Science isimli kitapta R. Kostelanetzn Understanding McLuhan (in part) ve J. Leonun McLuhan Weighs Aimless Violence balkl iki yazs yaymlanr. Wilbert Ellis Moore, Technology and Social Change, Chicago, Quadrangle Books, 1972. 1977de John Feketenin kitab piyasaya kar. John Fekete, The Critical Twilight: Explorations in the Ideology of Anglo-American Literary theory from Eliot to McLuhan, London & Boston, Routledge & K. Paul, 1977. 300 McLuhan, "Introduction," s. xxv. 301 Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 177.

81

2. BAUDRILLARDIN DNCE DNYASINA ETK FAKTRLER

EDEN

Jean Baudrillardn hayat hakknda bildiklerimiz Marshall McLuhann hayat hakkndaki bilgilerimize kyasla snrldr. Bunun balca nedeni Baudrillardn kendi hayat hakknda konumaktan imtina ediyor oluudur. McLuhan, hayatta olduu dnemde kendisi hakknda konumaktan kanmam, lmnn ardndan zel mektuplar yaymlanm ve onu tanyan pek ok kii McLuhan hakknda, ierisinde pek ok kiisel ayrntnn da yer ald eserler kaleme almlardr. Sz konusu malzeme bolluu ne yazk ki Baudrillard rneinde karmza kmaz. Ancak ne ilgintir ki bizim burada Baudrillard hakknda yaptmz durum tespitini 1988 ylnda yazd bir eserinde Paul Heyer da McLuhan iin yapmaktadr. Heyer, McLuhann kapal bir kiilik olduunu ve kiisel tarihi hakknda konuma noktasnda ketum davrandn iddia etmitir.1 Her ne kadar Heyerin bu iddias doru verilere dayanmyorsa da2 bir dnrn hayat hakkndaki manzarann netleebilmesi iin, ihtiyacmz olan verilerin gn yzne kmasnn zaman alabildii de bir gerektir. Bu nedenle belki de bundan bir sre sonra Baudrillardn zel hayat ve entelektel servenine ilikin birinci elden birok bilgiye ulam olabileceiz. Halihazrda Baudrillardn hayat hikayesini konu edinen ne bir biyografinin ne de bizzat Baudrillard tarafndan, kendi hayatna dair kaleme alnm herhangi bir metnin varlndan sz edebiliriz. Buna ek olarak, Baudrillardn alt kurumlarn kaytlarnda ona ait hibir biyografik detaya rastlanamadn da belirtmemiz gerekir. Baudrillardn ilikili olduu kurumlarda hibir zaman st-dzey bir konumda almam olmas, bu durumun balca nedeni olsa gerektir. Tm bunlara ramen, snrl ve ou zaman dolayl da olsa, Baudrillardn hayatna k tutmamza yardmc olabilecek birka birinci el kaynaa sahip olduumuzu da ifade etmeliyiz.3
Heyer, Communications and History: Theories of Media, Knowledge, and Civilization, s. 216. Heyerin bu satrlar yazd dnemden tam bir yl nce McLuhann mektuplar oktan yaymlanmtr. Bununla birlikte o dnemde McLuhann hayatn konu edinen baz biyografi almalar da yaymlanmtr. 3 Bu balamda Franois LYvonnetnin Baudrillard ile yapt syleileri ihtiva eden u eserin merkezi bir konumu vardr. Jean Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois
2 1

82

Baudrillardn hayatn byk oranda bu metinlerden hareketle gzler nne sermeye alacaz. Ne var ki, bu durum Baudrillardn dnce dnyasna k tutmamza yeterince el vermemektedir. Bu nedenle bu blmde bir nceki blmde izlediimiz yntemden farkl bir yntem izleyecek ve Baudrillardn arkasnda brakt dnce birikimini hakkyla tartabilmek iin ncelikle onun ierisine doduu ya da etkisi altnda kald dnce dnyasnn temel niteliklerini resmetmeye alacaz. Hi kukusuz Baudrillardn dnce dnyasn anlamak, iinde doup yetitii, etkisi altnda kald dnce ortamn anlamaya baldr. ada Fransz dncesinin gsterdii zellikleri gz ard ederek Baudrillardn dnce dnyasn anlamak mmkn deildir. Baudrillard, ada pek ok Fransz entelekteli gibi, yirminci yzyl Fransz dncesinin belli bal temalarna getirdii yorumlar ekseninde kuramsal erevesini oluturmutur. Bunun yannda Baudrillard doru anlamak iin etkilendii dnrler kadar, cevaplarna katlmad ancak sorularn nemsedii dnrleri de dikkate almak durumunda olduumuzu da ifade etmeliyiz. Ne yazk ki dnce tarihi analizleri ou zaman sadece entelektel atalar merkeze almakta, entelektel dmanlar grmezden gelmektedir. Oysa sklkla entelektel dmanlarn sorular, dnrn yeni cevaplar ortaya koymasnda entelektel atalarndan ok daha fazla etkili olabilmektedir. Bu, Baudrillard rneinde de byledir. Nitekim Baudrillard konu edinen ikinci el literatrde zaman zaman entelektel ata olarak takdim edilen akm ya da dnrler esasnda Baudrillardn, Gaston Bachelardn kavramyla ifade edersek, entelektel kopu yaayarak kendi dnce izgisini oluturabildii akm ya da dnrler olabilmektedir. Baudrillardn yetitii dnemde Fransz siyasi, toplumsal, kltrel ve dnsel ortamnn ne tr zellikler arz ettiini betimlemek Baudrillard dncesinin kaynaklarn, nceliklerini ve reflekslerini anlamamza imkn tanyacaktr. Bu, hem Baudrillardn da yesi olduu Fransz dnce geleneinin btnn anlamlandrabilmemiz, hem de Baudrillardn yazn dnyasna henz adm atmad
L'Yvonnet, ev., Chris Turner, London & New York, Routledge, 2004. Bu kitaptan ok daha nce yaymlanan u ksa sylei de Baudrillardn hayat ile ilgili birtakm bilgiler iermektedir. Jean Baudrillard, "I Don't Belong to the Club, to the Seraglio: Interview with Mike Gane and Monique Arnaud," Baudrillard Live: Selected Interviews, Ed., Mike Gane, London & Paris, Routledge, 1993, s. 19-25.

83

dnemlerde ne tr gelimelerle yzleerek bir zihinsel ekillenmeye maruz kaldn ortaya karabilmemiz asndan bir gerekliliktir. Bu nedenle bu blmn birinci ksmnda, Baudrillardn dnce gndemini salkl bir biimde tahlil edebilmek amacyla, ada Fransz dncesinin temel ynelimleri zerinde duracaz. Hi kukusuz buradaki amacmz ada Fransz dncesini btn ynleriyle ilemek deildir. Amacmz, reniminin ok erken safhalarndan itibaren modern bilime ve rasyonalizme kuku ile yaklamaya, siyasi sistemin ileyiine dair radikal eletiriler gelitirmeye balayan Baudrillardn dnce dnyas ile ilikisi erevesinde ada Fransz dncesindeki temel ynelimleri aa karabilmektir. Bylelikle Baudrillardn hayat hakknda pek ok detaydan mahrum olmamzn yaratt boluk giderilebilecek, onun dnce rettii balam, sorular ya da cevaplar ile Baudrillarda etki etmi dnr ve akmlar inceleyebilmemiz mmkn olabilecektir. Her ne kadar Baudrillardn hayatna dair birtakm detaylardan yoksun olsak da, bu onun entelektel beslenme kaynaklarn aa karmamza engel deildir. Eer bunu yapabilirsek Baudrillardn dnce dnyasna nfuz etme imkanmz artacak, Baudrillard ile McLuhann medya kuramlar arasndaki paralellik ve kartlklar yerli yerine oturtabilmemiz mmkn olabilecektir. Bu blmn ilk ksmnda, Baudrillardn yetitii dnemde dolayl ya da dorudan temas ettii dnce hareketlerini inceleyecek, ikinci ksmnda ise Baudrillardn bir yandan ksa bir biyografisini sunacak, bir dier yandan da dnsel ve siyasal kimliinin oluum srecinde birinci ksmda bahsi geecek olan dnce ve akmlarn spesifik etkileri zerinde duracaz. Her ne kadar Baudrillardn ocukluk ve genlik dnemi bata olmak zere, hayat hakknda birbirleri ile elien pek ok bilgi ile kar karya kalabiliyorsak da, biz daha nce zikrettiimiz syleilerinde, biyografisi ve entelektel beslenme kaynaklar hakknda verdii ipularn esas alacak ve ikinci el litaretrde karmza kan birtakm eksiklikleri gidermeye alacaz.

84

2.1. Baudrillard ile likisi erevesinde ada Fransz Dncesinin Temel Ynelimleri
Pozitif Felsefe Derslerinin yazar, sosyolojinin kurucu babas Auguste Comte, on dokuzuncu yzyl Fransasn pozitivizmin kalesi olarak niteler.4 1789 sonras Fransz toplum dncesi yeni bir dzen aray ierisindeki Fransann sorunlarn zecek, ona yeni bir toplumsal ahlak sunacak bir bilimsel sistem arayndadr.5 Bilginin birrnekletirilmesi, insan ve toplumun kanunlarnn kefedilmesi on dokuzuncu yzyl bilim ve felsefesinin balca ryalardr.6 On dokuzuncu ve yirminci yzyl Fransz dncesinin etkili simalarndan ve sosyolojinin kurucu babalarndan olan Emile Durkheim Fransay Fransz Devrimi ve Aydnlanma dncesinin ideallerinin somutlat, pozitivist bilim idealinin kutsand lke olarak takdim eder.7 Gerekten de Fransa, 1789 htilali sonrasnda, Aydnlanma felsefesinin aklclnn, bireyciliinin, gelenek dmanlnn, Kilise kartlnn8 ve zgrlk mitinin siyasi ve toplumsal bir projeye dnmesine ilk olarak ev sahiplii yapm lkedir. On dokuzuncu yzylda, toplumun doa kanunlarna benzer kanunlar olduuna inanan, ilerlemeci bir tarih anlayna sahip, Fransz ihtilali ile endstri devriminin yaratt sorunlar zme kavuturmay hedefleyen ve kurucusu Auguste Comteun bilimlerin kraliesi olarak niteledii sosyoloji de yine Fransada dnyaya gelmitir. On altnc yzyldan itibaren smrgeci bir g olarak dnya siyasetindeki yerini alan Fransa, on dokuzuncu yzylda ngilterenin ardndan Batnn en byk ikinci smrgeci devleti konumundadr.

Auguste Comte, "A General View of Positivism," Auguste Comte and Positivism: The Essential Writings, Ed., Gertrud Lenzer, New York, Harper Torchbooks, 1975, s. 319. 5 Mary Pickering, "Auguste Comte and the Saint-Simonians," French Historical Studies, C. 18, No. 1, 1993, s. 213. 6 Sydney Eisen, "Herbert Spencer and the Spectre of Comte," The Journal of British Studies, C. 7, No. 1, 1967, s. 48. 7 Emile Durkheim, Suicide, A Study in Sociology, ev., John A. Spaulding, London, Routledge & K. Paul, 1952. 8 Ernst Cassirerin de belirttii gibi Aydnlanma filozoflar ierisinde dine kar en sert tutum alanlar Franszlar olmutur. Bkz., Ernst Cassirer, The Philosophy of the Enlightenment, Boston, Beacon Press, 1955, s. 135-136. Robert Bierstedt da 18. yzyln Hristiyanla kar ard arkas kesilmeyen saldrlarn yzyl olduunu, Fransz Aydnlanmasnn bundan baka bir anlama gelemeyeceini ifade eder. Robert Bierstadt, "18. Yzylda Sosyolojik Dnce," Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Ed., Tom Bottomore ve Robert Nisbet, Ankara, Ayra Yaynlar, 1997, s. 18.

85

On dokuzuncu yzyl Fransz dncesi, Joseph de Maistre ve Louis de Bonaldn ncln yaptklar muhafazakr dncenin ve baz Katolik entelektellerin itirazlar dnda, en temelde, pozitivist bir bilim anlaynn egemen olduu, akln kamusal kullanmna9 engel tekil ettii dnlen kurumsal din anlaynn en temel sorun olarak grld, bireycilik idealine ramen toplumsal btnlemenin neminin altnn izildii, ilerleme fikrinin ve toplumsal evrim dncesinin onayland bir dnce ortamdr. Deneyle snrlar izilmi akln merkezlii, bilginin hkmetme arac halini almas, insanln, bilginin ve iyinin evrensel olduu dncesi, tarihin Batda dondurulmak istenmesi, Bat d dnyaya bakta geerli olan etnosantrizm, muhataplarn aydnlatma misyonunu kendinde gren bir slup10 Aydnlanma felsefesinin olduu gibi, on dokuzuncu yzyl Fransz dncesinin de en temel unsurlar arasnda saylabilir. Aklclk, bilim, tarih, medeniyet ve evrensellik temalarnn ke talarn oluturduu Fransz Aydnlanmasnn11 ve on dokuzuncu yzyl Fransz dncesinin temelinde, byk oranda Ren Descartes tarafndan formle edilen Kartezyen dnce yatmaktadr. Toplumsal, siyasi ve uluslararas ilikilerin entelektel yaamda kendisine ne denli gl bir karlk bulabildiini Fransz dnce hayatnda mahede edebiliyoruz. 1870 tarihinde cereyan eden Prusya-Fransa sava Fransadaki siyasi dengeleri alt-st ettii kadar Fransz dncesinin de yeni boyutlar kazanmasna neden olmutur. Fransann bu savata yenilmesi zerine Franszlarn byk bir ounluunda 1806 ylnda Napolon Bonaparte tarafndan bozguna uratlan Almanlarn nasl bylesi hzl bir modernleme hamlesi yaptklar hususunda bir hayret, hayranlk ve devamnda korku psikolojisi bagstermitir. Bu dnemde Almanlarn modernleme hamlesini izlemek gerektii hususunda III. Cumhuriyetin idarecileri ve entelektelleri fikir birliine varmlar, bu dorultuda yetime safhasndaki gen akademisyen ve entelekteller Almanyaya gnderilmeye balanmtr. Bu gidi-geliler bir yandan uzun dnemde Alman dncesine dnk
9

James Schmidt, "Aydnlanma Neydi? Moses Mendelsshon ve Immanuel Kant Berlinische Monatsschrifti Nasl Yantlad?" Toplumbilim, No. 11, 2000, s. 29. James Schmidt, "The Question of Enlightenment: Kant, Mendelssohn and the Mittwochgesellschaft," Journal of the History of Ideas, C. 50, No. 2, 1989. 10 Altun, Modernleme Kuram: Eletirel Bir Giri, s. 72. 11 Maxim Silverman, Facing Postmodernity: Contemporary French Thought on Culture and Society, London & New York, Routledge, 1999, s. 2.

86

bir etkilenmeyi de beraberinde getirmi, bir dier yandan siyasi ve askeri bir Alman igali korkusu da Fransz kamuoyunda ve entelektellerinde yaamaya devam etmitir. Nitekim her iki dnya savanda da Almanya Fransay igale kalkacak ve II. Dnya Sava esnasnda bu muradna erecektir. 1880lerden sonra Fransada liberal Cumhuriyetilerin merkeziyeti yapy savunan, Kilise kart ve rasyonalist politikalar daha baskn bir ekilde uygulamaya konur. III. Cumhuriyetin modernleme ideali bu dnemden sonra ivedilikle hayata geirilmesi gereken birtakm politikalara endeksli hale gelir. Bu tarihten sonra Fransada devlet ve Kilise arasndaki atma alan daha da geniler ve bu atma uzun yllar Fransz dnce yapsnn ekilleniine etkide bulunur. zellikle 1894 ylnda cereyan eden Dreyfus hadisesi sonrasnda Fransada Kilise ve devlet arasndaki gerilim giderek trmanr ve bask sz konusu olmaya balar. Dreyfus hadisesi Fransz dncesi ierisinde sonular yirminci yzyl siyaset ve dnce hayatna da etki edecek ekilde, birtakm siyasal ve dnsel kartlklarn inasna yol aar. 1894 ylnda, Fransz Genelkurmayna atanan ilk Yahudi subay olma sfatn tayan Alfred Dreyfusun casuslukla sulanmas ve askeri mahkeme tarafndan askerlikten men edilerek mr boyu kale hapsine arptrlmas sonrasnda kamuoyunda ve entelekteller arasnda balayan youn tartma uzun dnemde Fransz siyasetindeki gerilim alanlarnn iyice belirginlemesine yol aar. Dreyfusun bu sulamayla yz yze kalmasnn ardndan bir grup entelektel onun birtakm antisemitik nyarglar dolaysyla bylesi bir sua muhatap kaldn iddia etmiler13 ve sre ierisinde Dreyfus hadisesi Fransz siyaset ve fikir sahnesinde iki grubun kar karya kalmasna yol amtr. Dreyfusa destek veren tarafta bireyin haklar, adalet, eitlik ve birlik gibi idealleri savunanlar yer alrken, Dreyfus kart kampta gelenek, otorite ve ulusal kar savunanlar bulunmaktadr.14 Dreyfus hadisesi, Fransada uzun bir sredir yaanagelen Yahudi sorunununun kamusal bir tartmaya dnmesine vesile olur. Fransada Yahudilii bir rk olarak
Niyazi Berkes, Siyas Partiler: ngiltere, Amerika, Fransa ve Almanya'da, stanbul, Yurt ve Dnya Yaynlar, 1946, s. 122. 13 Doroty Pickles, France, London, Oxford University Press, 1964, s. 59. 14 Dreyfusu kanatta mile Zola ve Bernard-Lazare, Dreyfus kart kampta ise Maurice Barrs bulunmaktadr.
12

12

bu hadise sonrasnda Kiliseye youn bir

87

telakki etme ve onu dlama temayl on dokuzuncu yzylda had safhasna ular. On dokuzuncu yzylda Arthur de Gobineau, P. A. Taguieff, H. S. Chamberlain, George Vacher De Lapouge, Alfred Rosenberg bata olmak zere pek ok dnr Yahudilikkart bir sylem gelitirmiler ve ortaya koyduklar fikirlerle Alman nasyonal sosyalizmine kuramsal kaynak salamlardr.15 On dokuzuncu yzyln sonuna doru Fransada sa dnce kendisini Yahudilik kartl zerinden ifade etmitir. Bu dnce ierisinde Yahudilik bir rk olarak telakki edilmi ve ulus-devletin Yahudilere tand haklarn geri alnmas gerektii zerinde durulmutur.16 III. Cumhuriyetin btnlemi toplum ideali dorultusunda Yahudilerin de toplumun dier kesimleri ile eit haklara sahip olaca endiesi Fransz radikal sann en temel sylemlerinden ve birletirici unsurlarndan bir tanesi olmutur. lgin olan nokta, Fransada Yahudi kartlnn yalnzca sa dncede deil, ayn zamanda sol dncede de kendisine karlk bulmasdr. Nitekim dnemin Fransz sosyalist dncesi ierisinde Yahudilik ve kapitalizm birbirleri ile zdeletirilmitir.17 Ancak Dreyfus olayndan sonra hatlar daha netlemi, bir tarafta Maurice Barrs, Eduard Drumont ve Charles Maurras gibi Yahudi kartln Fransann gelecei iin bir teminat olarak grenler18, kar tarafta ise Yahudileri savunanlar yer almtr. Her ne kadar Yahudi kartl Dreyfus hadisesi ile iyice ayyuka ksa da Fransada Durkheim, Brunschvicq, Levy-Bruhl ve Berr gibi Yahudi entelekteller III. Cumhuriyetin ideolojik altyapsn oluturmaya devam etmektedirler.19 Bu dnemde Cumhuriyeti ideolojinin karsnda Bonapartistler ve monaristler yer almaktadr. On dokuzuncu yzyln sonlarna gelindiinde Fransada III. Cumhuriyetin temsil ettii siyasi ideolojinin karsnda kendisini konumlandran en nemli siyasal hareket 1898de kurulan, aristokratlarn ve Cumhuriyet kart kralclarn oluturduu Action Franaisedir. Yirminci yzyln ilk yarsnn byk bir blmnde Fransz siyasetinin en radikal sac grubu olarak ne kan Action

Deniz Vardar, Ar Sadan Poplist Radikal Saa: Fransa rnei, stanbul, Balam Yaynlar, 2004, s. 45-51. 16 Ibid., s. 54. 17 Ibid., s. 57. 18 Maurrasa gre Dreyfus gibi Yahudilerin amac Protestanlar, masonlar ve melezlerle ibirlii yaparak Fransay kertmektir. Ibid., s. 59. 19 Edward A. Tiryakian, "Emile Durkheim," Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Ed., Tom Bottomore ve Robert Nisbet, Ankara, Ayra, 1997, s. 204.

15

88

Franaise zellikle Dreyfus hadisesinin ardndan siyasal kimliklerin net bir biimde ayrmas ile kendisine geni bir alan bulmutur. Fransada uzun dnemde radikal sa siyasetin en temel kaynaklarndan bir tanesini oluturan Action Franaise Yahudilik kart, radikal milliyeti bir siyaset gtmtr. lk zamanlar Fransada 1870 yenilgisinden beri canl olan Alman korkusu dolaysyla Alman kart bir sylemle ne kan Action Franaise, Almanyada Hitlerin iktidara gelmesinin ardndan Alman aleyhtarl yapmaktan vazgemitir.20 Katolik Kilisesi Action Franaisei bir sre desteklemi ancak 1926da bu desteinden vazgemitir. Action Franaise Katolik Kilisesinin desteini yitirdikten sonra gn be gn kan kaybetmi, giderek klm ve sonunda Fransz siyaset sahnesinden ekilmitir. Ne var ki Action Franaisein oluturduu siyasal kltr uzun vadede Fransadaki sol kanat muhalif entelektellerin eletirilerinin en temel unsurlarndan birisi olmutur. Yirminci yzyl Fransz toplumsal dncesi ierisinde pozitivizme ve Kartezyen felsefeye kar gelitirilen eletirilerin kayna nemli oranda Alman felsefesi olsa da ortaya konan ilk eletiriler yerli eletirilerdir. Fransada Kartezyen felsefeye, rasyonalizme, deneycilie ve pozitivizme duyulan tepki on dokuzuncu yzyln son eyreine kadar geri gtrlebilir. Sz konusu tepki, Fransz entelektelleri arasnda dini dnceye youn bir ilginin uyanmasna neden olmutur.21 Fransa-Prusya savann ardndan Fransada siyaset sahnesinde oluan ktmser hava dnce dnyasnda da izlerini gstermitir. Fransa-Prusya savann ardndan Strazburgda yer alan Protestan lahiyat Fakltesinin Parise tanmas ile birlikte Fransada Protestan din adamlar ile Katolik din adamlar arasnda youn bir tartma balamtr.22 Bu tartmaya, Katolik dnrler St. Thomas Aquinasn fikirlerinden, Protestan dnrler ise Immanuel Kanttan ve Kant-sonras dnceden hareketle katlmlardr. nce din adamlar arasnda balayan tartma, daha sonra Fransz dnce dnyasnn geneline yaylm, Fransada felsefe, bilim ve siyasetin alanna girmesi yasaklanan din, giderek Kartezyen dnce kartlnn yeermesinde nc rol oynamaya balamtr. Bu srete, daha nceleri Katolik kimlikleri ile dnce adam kimlikleri
20 21

Berkes, Siyas Partiler: ngiltere, Amerika, Fransa ve Almanya'da, s. 123-124. McCool, The Neo-Thomists, s. 50. 22 Ibid.

89

arasnda net bir ayrma giden dnrler, giderek yerlerini Katolik felsefe retme arayndaki isimlere brakmtr. Maurice Blondel bu isimlerin banda gelmektedir. Kendisinden sonra eser veren Jacques Maritain ve tienne Gilson kadar geni bir etki uyandrmasa da eserlerinde Katolik kurtulu retisine (Katolikliin ruhsal hayatna)23 vurgu yapan Maurice Blondel, kendinden nceki Katolik dnrlerden farkl olarak Katolik bir felsefe retme aray ierisinde olan ilk filozoftur.24 Dnemin ktmser havasn eserlerinde yanstan Blondel bu nedenle de daha sonra Varoluu dnrlerin itibar ettikleri dnrler arasnda yer almtr. Blondel eserlerinde hayatn anlamnn olup olmadnn cevabn vermeye alm ve hayatta hibir ey(in) arzu etmeye deer olmadn ne srmtr.25 Mekanik hayat karsnda organik hayat ycelten Blondelin ortaya att eylem felsefesi, dorudan doruya on dokuzuncu yzyl rasyonalistlerinin entelektelizmlerini hedef almtr.26 Blondelin dnceleri Fransz Katolik modernist hareketini etkilemi27 ve daha ziyade 1930larn ikinci yars ile birlikte daha geni bir etki uyandrmaya balamtr. Maruice Blondelin yannda balca eserlerini on dokuzuncu yzyln sonlarnda vermeye balayan Fransz filozof Henri Bergsonun gelitirdii metafizik kuram da hem Katolik filozoflara yapt etki, hem de Fransz dncesine yapt katklar bakmndan son derece nemlidir. Bergsonun modern felsefe ve bilime dair zmlemeleri ile rasyonalizm, pozitivizm ve determinizme ynelik eletirileri her eyden nce pek ok Katolik dnrn felsefe ile barmasna yol amtr.28 Bergsonun dnceleri Fransz dncesi ierisinde pozitivizm ve rasyonalizm kartlnn olumasnda olduka etkili olmutur. Bergsonun Aydnlanma kart grleri ve mekanik toplum tasavvuruna kar gelitirdii eletiriler, ayn zamanda Fransada Kartezyen dnce geleneinden, pozitivizmin yavanlndan ve

23

Roger Daval, Fransz Dnce Tarihi, ev., Ahmet Angn, stanbul, Akam Kitap Kulb, 1968, s. 90. 24 Gutting, Lachelier, Boutroux ve Le Roy gibi filozoflarn dindar Katolikler olduklarn ancak din kimliklerinin felsefi grlerinin kaynanda yer almadn, bu ynyle M. Blondelin bir ilk olduunu ifade eder. Gary Gutting, French Philosophy in the Twentieth Century, Port Chester, NY, Cambridge University Press, 2001, s. 89. 25 McCool, The Neo-Thomists, s. 52. 26 Ibid., s. 53. 27 Lavinia Cohn-Sherbok, Who's Who in Christianity, London & New York, Routledge, 1997, s. 33. 28 McCool, The Neo-Thomists, s. 56.

90

metafizik dmanlndan bunalm gen nesiller tarafndan son derece ekici eletiriler29 olarak grlmtr. Bergsonun bilginin kaynann akl deil sezgi olduu iddias Fransz dnce ortamnda yaanan toplumsal ve siyasi gerilim ortamnn da etkisiyle geni bir muhatap kitlesi bulmutur. Hi kukusuz Bergsonun pozitivizm kart grlerinin yaygnlamasnda onun izgisini takip eden rencilerinin de rol byk olmutur. Bu balamda zellikle Ren LeSennein ve Louis Lavallein bir ruh felsefesi gelitirme gayretleri Fransada pozitivizm kartlnn yeermesinde nemli bir rol oynamtr.30 On dokuzuncu yzyln sonlarnda giderek trmanan din-devlet atmas yalnzca Katolik entelektelleri harekete geirmemi, ayn zamanda Katoliklerin siyasal ve toplumsal haklarn teminat altna almak amacyla birtakm siyasi yaplanmalar da gndeme gelmitir. Bunlar ierisinde en gze arpan Action Liberal Populaire isimli Katolik partidir. 1901-1914 yllar arasnda son derece faal olan bu parti Birinci Dnya Savann balamasnn ardndan resm olarak kapanmsa da, ondan doan birok grup Fransz siyasetinde etkin olmaya devam etmitir. Katolik Kilisesinin 1926dan sonra Action Franaisei desteklemeyeceini aklamasnn ardndan Katolikler ierisinde ilerici ve liberal siyasi akmlarla yaknlaan isimler gndeme gelir. Bunun yannda baz Katolikler, III. Cumhuriyetin din ve devletin ayrlmas kanunu da dhil olmak zere kendileri asndan tartmal kanunlarn kabul ettiklerini aklarlar. Bunlarn dnda ayn zamanda Parlamentoda da temsil edilen Dmocrates Populaire isimli bir Katolik grup ise radikal sosyalistlerle yaknlamlardr.31 Bununla birlikte Birinci Dnya Savann ardndan Katoliklerin pek ounu kendisine eken siyasi kurum Fdration Rpublicaine olmutur. Bu parti Fransadaki egemen laiklik anlayna kar olduu iin pek ok Katolik tarafndan sempati ile karlanmtr.32 Fransann Prusyaya yenilmesinin ardndan Fransz dnce ve siyaset sahnesinde ba gsteren korku psikolojisi, 1905ten itibaren Almanya ile yeni bir savaa girileceine ilikin ciddi bir endieye dnmtr. Almanyann Birinci Dnya Sava balar balamaz Fransay igal plan ve Parise saldrmas bu korku ve endieyi doruk noktasna ulatrmtr. Bu dnemde Action Franaisein yannda
29 30

Ibid., s. 54. Gutting, French Philosophy in the Twentieth Century, s. 84. 31 Berkes, Siyas Partiler: ngiltere, Amerika, Fransa ve Almanya'da, s. 124-125. 32 Bu parti ayn zamanda zel sermaye ve teebbs yanls, ancak tasarruf taraftardr.Ibid., s. 126.

91

Charles Pguynin temsil ettii milliyetilik anlay da g kazanmtr.33 1940lardan itibaren Fransz siyaset sahnesinin zirvesine yerleecek olan de Gaulle, Ptain vb. isimler bu akmlarn etkisinde kalmlardr. Birinci Dnya Sava patlak verdiinde Fransada dnce ve siyaset sahnesinde geerli olan ideolojik kutuplamalarn etkisi olabildiince azalm, farkl kanatlardaki entelekteller birlik ve btnlk temalarn ilemeye, lkenin bamszlk arzusunu simgeleyen sembolleri temel almaya balamlardr.34 Bununla birlikte 1917 ylnda Rusyada meydana gelen Bolevik htilali Fransadaki ideolojik atma zeminine yeni renkler katmtr. Birinci Dnya Sava sonrasnda Bolevik htilalinin lideri Vladimir Lenin, Sovyetler Birliine ve Bolevik htilaline sempati besleyenleri dnya apnda yeni bir rgtlenme oluturmaya arr. Leninin bu ars iki nemli sonu dourur. Birincisi Leninin bu arsndan sonra dier Avrupa lkelerinde olduu gibi Fransada da Bolevizm kart gl bir milliyeti dalga ykselie gemitir. Hi kukusuz bu milliyeti dalgann ykseliinde savan uluslar kendi ilerinde bir btnlk aray ierisine sokmasnn da etkisi byktr. Leninin yapt arnn ikinci sonucu ise Avrupadaki sosyalistler ile ilgilidir. Leninin bu arsndan sonra Avrupadaki sosyalistler (sosyalist akmlar) Sovyetlerin liderliini kabul edenler ile etmeyenler arasnda ikiye blnr.35 Bunlarn yannda Fransada sava sonrasnda yaygn bir Alman-korkusu ve anti-semitizm dalgasnn yeniden sahneye ktn da belirtmek gerekir. Birinci Dnya Sava son bulduunda Fransada Action Franaise hareketi en iyi gnlerini yaamaktadr. Action Franaisein bu gc Vatikann 1926 ylndaki tepkisinden sonra zayflamtr.36 Birinci Dnya Sava III. Cumhuriyetin varlk koullarn daraltt gibi ideolojik meruiyetini de ciddi bir biimde zedelemitir. Nitekim 20 Mart 1917 ylnda Alexandre Ribot, III. Cumhuriyetin son babakan olarak greve balayacaktr.37 Birinci Dnya Sava, yalnzca Fransada deil Bat dnyasnn tmnde entelektelleri byk bir endieye ve umutsuzluk haline sevk eden dehetengiz bir hadise olarak tarih sahnesindeki yerini almtr. O gnleri yaam nl dnya
David Drake, French Intellectuals and Politics from the Dreyfus Affair to the Occupation, Gordonsville, Palgrave Macmillan, 2005, s. 4-5. 34 Ibid., s. 5. 35 McNeill, Dnya Tarihi, s. 555. 36 Drake, French Intellectuals and Politics from the Dreyfus Affair to the Occupation, s. 5. 37 Christopher M. Andrew, France Overseas, London, Thames & Hudson, 1981, s. 116.
33

92

tarihisi Arnold J. Toynbee, hatrlarnda dnemin ve tabii ki entelektellerin psikolojisini u cmlelerle aktarmaktadr: Bizim iin son byk sava 18 Haziran 1815te, Waterlooda sona ermiti. Benim neslimin ders mfredatnda Waterloo ayn zamanda tarihin de sonuydu. () Ben Bat dnyasnn yle bir nesline mensubum ki bu nesilde kadn iin olmasa da erkek iin otuzlu yalarnn ortalarnda gelen erken bir lm normalken, benim hisseme dt gibi yarm asr daha hayatta kalmak kendini anormal hissetmeye yetecek derecede mstesnadr. Okul ve niversitedeki dnem arkadalarmn yaklak yars 1915-16 yllarnda ldrld.38 Toynbeenin tasvir ettii bu ortam Bat dnyasndaki entelekteller iin, bir yzyl ncesinin aklc, ilerlemeci ve evrenselci beklentilerine ilikin ciddi kukular beslemeye balamak anlamna geliyordu. Birinci Dnya Sava henz bitmeden Rusyada gndeme gelen Bolevik htilali, smrgelerde bir trl n alnamayan isyanlar, nasyonal sosyalizmin ve faizmin ykselii bata olmak zere birok hadise Bat dnyasnn genelinde entelekteller iin sarsc gelimeler olarak ne kar. kinci Dnya Sava ve Nazizmin Avrupay igali Batl entelektellerin Aydnlanma ideallerine dair kukularn daha da arttrr. Fransann Almanya tarafndan igali Fransz dnrlerinin tepkilerini Aydnlanma dncesine ve zellikle de evrenselcilik fikrine yneltmelerini beraberinde getirmitir. Nihayetinde tm bu savalar farkl lkelerin evrenselcilik iddialarnn birbirleri ile ekimelerinin bir sonucu olarak grlmektedir. Kartezyen dnce ve rasyonalizm bata olmak zere, Fransz Aydnlanmasnn temel kabulleri, on dokuzuncu yzyl Fransz dncesinin pozitivist bilim anlay ve evrenselci tarih felsefesi Birinci Dnya Savann patlak vermesi ile birlikte ok daha gl eletirilerle kar karya kalr. Sava esnasnda ve sonrasnda, verilen kayplara tepki olarak Fransada gl bir pasifist akm gndeme gelir. Pasifistler ierisindeki baz isimler bir sre sonra komnist bir izgiye doru kayarlar. Pasifizm akm ile birlikte bu dnem Fransasnda srrealizm de popler bir ilginin konusu olmaya balar.39 O dnemde Srrealistler Franszlarn Fastaki kolonyal mdahalelerine kar kmaktadrlar. Srrealistler ve daha sonraki uzantlar Fransz dnce ve sanat dnyasnn siyasetle olan i ieliine somut bir rnek tekil etmektedir.
38 39

Toynbee, Hatralar: Tecrbelerim, s. 56. Drake, French Intellectuals and Politics from the Dreyfus Affair to the Occupation, s. 5.

93

Birinci Dnya Sava sonrasnda Fransada Aydnlanmaya, pozitivizme ve III. Cumhuriyetin evrensel felsefe giriimine kar oluan muhalif havann yaratlmasnda bir yandan Katolik filozoflarn gelitirdikleri tezlerin bir dier yandan da sol-kanat entelektellerin rettikleri edebi ve felsefi metinlerin katks bulunmaktadr. Eric Matthews, bu dnemlerde Fransz entelektellerinin nnde ya Marksist ya da Katolik olma seeneklerinin bulunduunu ne srmektedir.40 Bu dnemin Katolik dnrleri, on dokuzuncu yzyln sonunda alan sreci devam ettirerek felsefe ile yaknlamaya devam etmi ve Fransada net bir biimde iki kart kategori olarak grlen din ile felsefeyi birbirleri ile olabildiince bartrmtr. Fransz hkmeti 1903 ylnda btn kurumsal dini yaplar feshetmi ve din adamlar Belika, ngiltere ve Kanadaya zorunlu olarak g ettirilmi olmasna ramen bu sre ilemeye devam etmitir. Zira bu sreci iletenler, byk blm itibariyle din adam snfndan olmayan ve ounlukla sonradan Katoliklii semi dnrlerdir. On dokuzuncu yzylda Fransz cumhuriyet kltrnn mabetleri olarak grlen sekler okullarda41 felsefe eitimi alanlar din ve felsefeyi telifi imknsz birimler olarak gryorlarken, bu dnemde Fransada felsefe eitimi alm Katolik filozoflarn abalar ile din ve felsefe arasnda bir kpr kurulabilecei dncesi yerlemeye balamtr. Dnemin Fransasnda pozitivizme ve Kartezyen felsefeye kar bir muhalefetin olumasnda Yeni-Thomaslk akmnn nde gelen isimlerinden Jacques Maritainin dnceleri olduka nemli bir yer igal etmektedir. Her ne kadar eserlerinde Katolik bir felsefe ina etmeye almsa da Maritainin dnceleri uluslararas bir zeminde ve ok farkl evrelerde karlk bulmutur.42 nceleri bir agnostik olan, Bergsonun fikirlerinin etkisi altnda kalan ve modern varoluun anlamszlna inanan Maritain 1906 ylnda Katolik olmaya karar vermitir.43 Maritain, Katolik olduktan sonra uzun yllar St. Thomas Aquinas felsefesi zerine

Eric Matthews, Twentieth-Century French Philosophy, Oxford & New York, Oxford University Press, 1996, s. 40. 41 Francesca Aran Murphy, Art and Intellect in the Philosophy of Etienne Gilson, Missouri, University of Missouri Press, 2004, s. 2. 42 Gutting, French Philosophy in the Twentieth Century, s. 95. 43 R. D. Zaretsky, "Jacques Maritain," Historical Dictionary of World War II France: The Occupation, Vichy, & the Resistance, 1938-1946, Ed., Bertram M. Gordon, Oxford, Greenwood Publishing, 1998, s. 235.

40

94

alm ve buradan hareketle Kartezyen dnceye muhalif bir epistemoloji oluturmaya gayret sarfetmitir.44 Maritainin Thomas Aquinasn fikirlerinden hareketle liberal demokrasiye scak bakan yorumlar onun kinci Dnya Savandan sonra Avrupadaki Hristiyan Demokrasi araylarnn da en nemli fikr mimarlarndan birisi yapacaktr. Yeni-Thomaslk akmnn bir dier muteber ismi olan tienne Gilsonun yapt felsefe tarihi almalar da Fransz dncesi ierisinde ilerlemeci tarih algsnn ve pozitivist dnya grnn sorgulanmas noktasnda olduka etkili olmutur. Gilsonun yapt aratrmalar sonucunda, Aydnlanma ile birlikte karanlk a olarak grlmeye balanan Ortaa, bakir bir alma alan olarak sunulmu ve yeni bir ilginin konusu olmaya balamtr.45 Gilson ayrca Descartesn felsefesinin skolastik kaynaklarn da aa karm ve bylelikle Kartezyen dncenin yaygn ele aln biimlerini de eletirmitir.46 Gilsonun dnce izgisinde gze arpan varoluu ton, onun dncelerinin Katolik olmayanlar nezdinde de nemli bulunmasn salamtr. Katolik filozof Gabriel Marcelin gelitirdii dnceler de yine ada Fransz dncesi ierisinde pozitivizme ve Kartezyen dnceye kar oluan muhalif havann temellendirilmesine hizmet etmitir. Gabriel Marcel Katolik bir dnr olsa da grleri ile birok ateist varoluuyu etkilemeyi baarr ve bu nedenle de Hristiyan varoluu olarak tannr. nceleri bir agnostik olan ve 1929da Katoliklii benimseyen Marcel47, 1920lerin ikinci yarsndan itibaren verdii eserlerinde sistematik felsefeye kar kar ve sistematik felsefenin bir tr st-bilim gibi ilediini savunur. Marcelin ura, bilim ve felsefe arasnda ok net bir ayrm ortaya koymak48 ve felsefenin pozitivist bilimin hizmetine sokulmasna engel olmaktr. Fransz varoluuluunun geliiminde ve anti-pozitivizmin oluumunda son derece nemli bir isim olan Marcel, edebiyatla felsefeyi harmanlayarak birok varoluu dnre ilham olmutur.49 Her ne kadar Gabriel Marcel, mitsizlik, samalk ve atma yerine mit, sadakat ve ak temalarn ne karm, spanyol
44 45

Gutting, French Philosophy in the Twentieth Century, s. 96. Ibid., s. 94. 46 Murphy, Art and Intellect in the Philosophy of Etienne Gilson, s. 44-47. 47 Matthews, Twentieth-Century French Philosophy, s. 47. 48 Ibid., s. 48. 49 Gutting, French Philosophy in the Twentieth Century, s. 98.

95

diktatr Francoyu destekleyecek kadar sac bir siyasal konum benimsemise de yine de Merleau-Pontynin deyimiyle ateist ve sol-kanat varoluularn varolu felsefesini kefetmelerinde byk bir katk salamtr.50 Zaten Fransada yirminci yzyln bandan itibaren filizlenen varoluu felsefe ierisinde solcu ve sac izgilerin net bir biimde ayrabilmesi ancak kinci Dnya Savandan sonra sz konusu olacaktr. Maritain, Gilson, Blondel ve Marcel bata olmak zere yirminci yzyln birinci ve ikinci eyreinde dnce reten Fransz Katolik dnrler, bir yandan III. Cumhuriyetin egemen bilim ve felsefe anlaynn sarslmasna hizmet etmiler, bir dier yandan da kinci Dnya Savann ardndan Fransz dnce ve siyaset sahnesinin biimlenmesinde etkili olmulardr. Bu Katolik filozoflarn yannda esasen doa bilimi eitimi alan ve bu eitimden ok sonra felsefe doktoras yapan Gaston Bachelardn 1930lu yllarda bilim felsefesi alannda ortaya koyduu tezler de Fransada Kartezyen dnce geleneine kar gelitirilen ve etki uyandran tezler olarak ne kmlardr. Yirminci yzyl Fransz dncesinin kayda deer isimlerinden olan, Michel Foucault ve Louis Althusser gibi isimlerin de hocaln yapan Bachelardn temel tezi, hakiki bir bilimin epistemolojik kopu olmakszn ortaya konamayacadr.51 Ona gre Newtondan kopmadan Einsteinn kmas mmkn deildir ve gelinen noktada Kartezyen olmayan bir epistemoloji retilemeden ne felsefeden ne de bilimden bahsetmek mmkndr. Bilimsel ilerleme tasavvurunu btnyle reddetmeyen ve felsefeyi bilimsel gelimeleri yanstan bir ura olarak gren Bachelard, gelinen tarihsel urakta felsefenin bilimin ilerlemesine kendisini uyduramadn ve modas gemi fikirler yuma haline dntn savunmutur. Bachelardn bilim hakkndaki grleri kinci Dnya Sava patlak verdikten sonra farkllamaya balar ve Bachelard bundan byle bilim-ncesi deneyimin nemine dikkat eker. Bachelardn bu erevedeki yazdklar Jean Paul Sartre, epistemolojik kopu hakknda, daha nceki eserlerinde bilimsel bilgi ve saduyu bilgisi arasnda yapt

50 51

Ibid., s. 102. Ibid., s. 86.

96

ayrma dayanarak ortaya koyduu dnceler ise Louis Althusseri ve yapsalclksonras dncenin bilime bakn etkileyecektir.52 Kapitalist dnya ekonomisini alt-st eden 1929 ekonomik krizi (Byk Bunalm) Amerikay ve savan ar ykn zerinden henz atamam olan Avrupay ciddi bir biimde sarsm, finans krizini endstriyel yaplara ve iliki alarna indirilen ar darbeler izlemitir. Her ne kadar 1929 krizi Fransay dier endstri toplumlarndan daha ge vurmu olsa da nnde sonunda Fransada da sanayi retimi dmeye, iflaslar bagstermeye ve isizlik artmaya balamtr. Toplumda filizlenmeye balayan rahatszlk bir sre sonra ayaklanmalara dnm ve nihayetinde Pariste 6 ubat 1934 tarihinde demokrasi kart byk bir ayaklanmaya tank olunmutur. 1929 krizi ve onu takibeden olaylar zinciri pek ok Fransz entelekteli tarafndan kapitalist kalknma ve modernleme reetelerinin baarszl olarak alglanm ve kapitalizmin krizi hakknda birok tartma yaplmtr. Birinci Dnya Sava sonrasnda gerekleen 1929 ekonomik krizi ve bu srete faizmin ykselii Fransz entelektel dnyasnda derin izler brakmtr. Bu kriz sonrasnda pek ok entelektel daha nceki dnsel ve siyasal konumlarn bir kenara brakm, yeni konumlar elde etmilerdir. rnein, rencilik yllarnda Sosyalist renciler Federasyonu genel sekreterlii yapan Claude Lvi-Strauss, 1930-1933 yllar arasnda Fransz kn yaadn ve siyasal gereklikleri formel dnceler iine kapatmann ne denli byk bir yanl olduunu kavradn belirtir.53 Bu dnemde Kojevein Tarihin trajik ve mutlak bir biimde son bulduu tezi Fransz dnce dnyasn adeta zaptemi, bu dnemden itibaren tarihin sonu konusu Fransz dncesinin nemli tartma gndemlerinden bir tanesini oluturmutur. Bataille tam da o dnemi tasvir etmek iin imkanszn politikas

52

Etienne Balibar, Althusserin epistemolojik kesinti kavramnn 1960-1965 yllar arasnda ortaya atlm gayet zgn bir kavram olduunu ne srmektedir. Etienne Balibar, Althusser in Yazlar, ev., Hlya Tufan, stanbul, letiim, 1991, s. 21. Oysa gerek Althusserin bu konudaki metinleri, gerekse de Althusserin lmnden iki, Balibarn kitabndan bir yl sonra, 1992 ylnda yaymlanan otobiyografisi incelendiinde Bachelardn Althusser zerindeki etkisi aka grlr. Louis Althusser, The Future Lasts Forever: A Memoir, ev., Richard Veasey, New York, The New Press, 1993. 53 Claude Lvi-Strauss, Mit ve Anlam, ev., en Ser ve Selahattin Erkanl, stanbul, Alan Yaynclk, 1986, s. 67.

97

kavramn ortaya atmtr.54 Bu ortamda kapitalizmin ve liberal cumhuriyeti siyasetin bundan byle geersiz olduunu dnenlerin bir ksm Avrupada yldz parlamaya balayan faizme ve nasyonal sosyalizme yaknlarlarken, bir dier ksm da Sovyetlerin etkisi altna girmitir. Bu dnemde talyan faizmi ve Alman nasyonal sosyalizmi Fransadaki milliyeti sa kanatta yer alan entelektellere byk bir ilham vermektedir. zellikle Robert Brasillach ve Pierre Drieu la Rochelle gibi isimler Fransann kurtuluunun Almanya ve talyann uygulamaya koymaya balad hamleleri izlemekten getiini savunmulardr. Bu kanatta yer alan Fransz entelektelleri Fransay mevcut konumundan kurtarmak ve daha nceki anl gemiine kavuturmak abas ierisinde olduklarn belirtmekte55 ve bu dorultuda faizmin ve nasyonal sosyalizmin zm nerilerini Fransa iin uygun bulmaktadrlar. Buna karlk 1930larn ikinci yarsna doru Fransz entelektelleri arasnda faizm kart rgtlenmeler de glenmeye balamtr. Bu dnemde Fransada faizm ve nasyonal sosyalizm kart sylemin inasnda Sovyetler Birliinin hamilii aka gze arpmaktadr. Bunun nedeni zellikle 1929daki Byk Bunalm sonrasnda Sovyetlerin uygulad kalknma modelinin birok Fransz entelekteli nezdinde geerli bir zm olarak grlmeye balanmasdr.56 Bu ortamda birok Fransz yazar 1935 ylnda Moskovada dzenlenen Uluslararas Yazarlar Kongresine katlm, Andr Breton, Louis Aragon gibi srrealistler de dhil olmak zere birok sanat ve yazar Fransz Komnist Partisine kaydolmulardr.57 Sovyetler Birliinin Almanyadaki Hitler iktidarndan sonra kendisini faizmin ve nasyonal sosyalizmin karsnda durabilecek tek g olarak lanse etmesi Fransz Komnist Partisinin Fransz entelektelleri nezdinde meruiyet kazanmasn
Sean Hand, Michel Leiris: Writing the Self, West Nyack, Cambridge University Press, 2002, s. 45. 55 Drake, French Intellectuals and Politics from the Dreyfus Affair to the Occupation, s. 6. 56 Ibid., s. 5. Immanuel Wallersteinn Wilsonculuk ve Leninizmin, kalknma modelleri konusunda hemfikir olduklarn, bu nedenle de Sovyet tarz kalknma modeli ile Bat tarz kalknma modeli arasnda esasa dair herhangi bir ayrmn sz konusu olamayacan ifade etmesi son derece anlamldr. Immanuel Wallerstein, Liberalizmden Sonra, ev., Erol z, stanbul, Metis Yaynlar, 1998, s. 117. Bu nedenledir ki bir dnem Sovyet tarz kalknma modeline yaknlk duyan Fransa ve Trkiye gibi baz lkeler kinci Dnya Sava sonrasnda rahatlkla Amerikan tarz kalknma modelini benimseyebilmilerdir. Daha ayrntl tartma iin bkz., Fahrettin Altun, "Kemalist Bir Modernleme Yorumu Olarak Yn Dergisi," Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, C. 2, No. 1, 2004, s. 574. 57 Drake, French Intellectuals and Politics from the Dreyfus Affair to the Occupation, s. 6.
54

98

salamtr. Sovyetler Birliinin kendisini faizmin ve nasyonal sosyalizmin karsnda konumlandrmas onun Fransada 1870ten beri gittike artarak devam eden Alman korkusu dolaysyla byk bir sempati toplamasna yol am ve Sovyetlerin bu siyasetine Fransz entelektellerin birou iltifat etmitir. unu bir kez daha ifade etmek gerekir ki, Fransadaki Alman korkusu gz ard edilerek, yirminci yzyl Fransz entelektellerinin Alman dncesine gsterdikleri ilgiyi anlamak imkanszdr. Bu ortamda Fransada sosyalist siyasi gruplar Front Populaire58 ismi altnda glerini birletirme karar almlar ve 3 Mays 1936 ylnda Fransada ilk kez sosyalist bir hkmet iktidara gemitir. Sosyalistlerin birleme karar almasnda ve toplumsal iltifata mazhar olmalarnda yaanan ekonomik buhran, talyada faizmin Almanyada nasyonal sosyalizmin ykselii, radikal-sa eilimlerin gittike daha fazla kabul grmeye balamas, spanyol i savann yaratt sosyo-psikolojik durum, Etiyopyann talyanlarca igali ve 1934 ubatnda Pariste gndeme gelen parlamento kart gsteriler etkili olmutur. Fransada Kartezyen dnceye, rasyonalizme, pozitivizme ve III. Cumhuriyetin siyasi ideolojisine kar bir fikr birikimin ortaya kmasnda sosyalist eilimlere sahip, faizm ve nasyonal sosyalizme kar kendilerini konumlandran kimi entelektellerin de rol byktr. Her eyden nce belirtilmesi gereken, sz konusu entelektellerin ortaya koyduklar muhalif izginin akademik metinlerden ok edeb rnlerde yanstlddr. III. Cumhuriyetin egemen bilim ve felsefe anlay, Birinci Dnya Sava yllarndan itibaren Fransz edebiyatnda retilmeye balanan eitli metinlerde farkl boyutlar ile eletiriye tabi tutulmutur. Bu edebi metinlerin birounda endie, korku ve phe temalar sklkla ilenen temalar olarak ne kmaktadr. Sz konusu metinlerin sahipleri, byk oranda, Marshall McLuhann da nemli kaynaklarndan bir tanesi olan avant-garde (modernist) edebiyattan da beslenmilerdir. Bu noktada, Raymond Queneau, eserlerinde aklcl eletiren, buna kar akl-dl ve Komnistlerle iddetli bir ittifak araclyla gerekletirilecek bir siyasal devrimi savunan Andr Breton, antropolojinin ve etnolojinin yardmn alarak yazd romanlarda rasyonalizme radikal eletiriler ynelten, toplumun ve

58

Berkes, Siyas Partiler: ngiltere, Amerika, Fransa ve Almanya'da, s. 136.

99

insan hayatnn en temelde iddet ve ihlal deneyimleri zerinde kurulu olduunu ne sren George Bataille ve kurulu dzenin filozlarn, III. Cumhuriyetin fikr birikimini, felsefe ve bilim anlayn kyasya eletiren Paul Nizan59 bata olmak zere pek ok Fransz edebiyatsnn yazd felsef ierikli metinler de bahsi geen muhalif izginin olumasna katk salamlardr. Ne var ki yukarda ad geen isimlerin hibirisi Fransada varoluu felsefenin, Kartezyen dnce kartlnn ve anti-pozitivizmin gelimesinde kimi Alman felsefecilerin uyandrd etkiye denk bir etki uyandramamlardr. Fransz edebiyatnda ne kan endie, korku ve phe temalar da kaynaklarn Alman dncesinde bulmulardr. Fransada varolu felsefesinin ve pozitivizm kartlnn geliiminde Arthur Schopenhauer, Friedrich Niezsche, Max Scheler, Edmund Husserl ve zellikle de Martin Heideggerin rol byk olmutur. Dnce tarihilerinin byk bir blm bu isimler arasnda en fazla Edmund Husserlin etkisini ele alm, onun fenomenolojisinin 1930larla birlikte Fransz dncesine tanmas ve bunun yaratt etkiler zerinde durmulardr. Bu noktada Edmund Husserlin nemi son derece ak olsa da, Arthur Schopenhauerun, Friedrich Niezschenin, Max Schelerin ve zellikle de Martin Heideggerin etkisinin de gz ard edilmemesi gerekmektedir. 1920li yllarda Schopenhauerun ncln yapt ktmser felsefe ve Nietzschenin ortaya koyduu nihilist dnce Fransada geni bir yank uyandrmt.60 Fransz yazn dnyasna mensup birok isim dnemin siyasi konjonktrnn de etkisi ile hayatn anlamszl ve gelecein imkanszl tezlerini ilemeye balamlar, felsefenin en temel sorunlarndan bir tanesi olan varlk sorununu yeniden tartmaya balamlardr. Bu ortamda yaplmaya balanan tartmalar zamanla Fransada pozitivizm ve Aydnlanma karsnda en gl eletiriyi ortaya koyan varolu felsefesinin gn yzne kmasna yol amtr.

59 60

Gutting, French Philosophy in the Twentieth Century, s. 103-104. Ibid., s. 90. Deleuze, Nietzschenin felsefesinin nihilist olarak adlandrlmasn doru bulmaz. nk ona gre nihilizm pasifizmden ibaret bir felsefedir ve Nietzschenin mr boyunca yeni dnceler retmek zere harcad delicesine gayret onun nihilist olmadn gstermektedir. Gilles Deleuze, Nietzsche and Philosophy, New York, Columbia University Press, 1983.

100

Fransada Edmund Husserle balangta gsterilen ilgi din kkenli bir ilgidir. Her ne kadar Raymond Aron Husserli ilk olarak Merleau-Pontynin kefettiini sylyorsa da61 Christian Dupontdan rendiimize gre Husserlin dncelerinden Fransz entelektellerini ilk haberdar eden kii, Louvain Katolik niversitesinde Institut Suprieur de Philosophienin mdrln grevini yrten Monsignor Lon Nol olmutur. 1910 ylnda Husserl zerine bir makale kaleme alan Nolin esas ilgisi Husserlin psikolojizm eletirisi olsa da, o Husserlin fikirlerini Fransaya tayan ilk kiidir.62 Aronun iddiasnn aksine Merleau-Pontyden ok nce Husserlin fikirlerini kefeden birok Fransz entelektelinden bahsetmek mmkndr. Her ne kadar Birinci Dnya Savanda Almanya ile Fransann kar karya gelmesi Alman dncesinin Fransaya tanmasn biraz geciktirmise de, 1920li yllarda bata Rusya, Polonya, Almanya ve dier Dou Avrupa devletlerinden Fransaya g eden entelektellerin de etkisiyle Alman dncesi Fransaya aktarlmtr.63 Bu srete Husserlin fenomenolojisi de Fransaya tanmtr. Lev Shevtov, Jean Hring, Bernard Groethuysen, Georges Gurvitch, Bernard Groethuysen64, douard Le Roy, Pierre Rousselot, Gaston Rabeau ve Joseph Marchal, Husserl fenomenolojisini Fransz dnce ortamna tantmlardr. Bunun yannda, yaygn kanaatin aksine, Max Schelerin dncelerinin Fransz entelektel dnyasna aktarmnn Edmund Husserlin dncelerinin aktarmndan daha nce olduunu da belirtmek gerekmektedir. Schelerin Wesen und Formen der Sympathie (Duydudaln Biimleri ve Doas) isimli kitab Franszcaya evrilen ilk fenomenoloji kitabdr. Buna karlk Husserlin herhangi bir eserinin Franszca evirisi ancak 1947 ylnda yaplabilmitir.65 Yine buna paralel olarak Max Schelerin etkisinin Edmund Husserlin etkisinden geri kalr bir yannn olmadn da ifade etmek yararl olacaktr. Nitekim George Gurvitchin 1930 senesinde ada
Raymond Aron, "The Impact of Marxism in the Twentieth Century," Marxism in the Modern World, Ed., Milorad M. Drachkovitch, California, Stanford University Press, 1965, s. 19. 62 Christian Y. Dupont, "Receptions of Phenomenology in French Philosophy and Religious Thought, 1889-1939", Yaymlanmam Doktora Tezi, University of Notre Dame, Department of Theology, 1997, s. 135. 63 Ibid., s. 143. 64 Duponta gre fenomenolojiyi Fransada popler hale getiren en nemli iki isim Gurvitch ve Groethuysendir. Bkz., Ibid., s. 182. 65 Gutting, French Philosophy in the Twentieth Century, s. 106.
61

101

Alman felsefesi zerine yazd Franszca kitapta Schellere Husserla ayrdndan ok daha fazla yer ayrma gerei duymutur.66 Martin Heideggerin dncelerinin bu dnemlerde ada Fransz dncesi ierisinde yaratt etki ise yukardaki isimlerden ok daha gl bir etkidir. Heideggerin 1931 ylnda Metafizik Nedir (Was ist Metapysik?) ve Akln Doas Hakknda (Vom Wesen des Grundes) isimli yazlar Franszcaya evrildikten sonra Heideggerin grleri Fransada hzla mehur olmu, Fransadaki varolu felsefesinin geliimine en temel katklardan bir tanesini yapmtr. Heideggerin iledii hilik ve keder temalar dnemin Fransz felsefesinin temel tartma konular halini almtr. Heidegger, Fransz varoluuluunun nde gelen ismi Jean Paul Sartre, Gabriel Marcele Sartren btn varoluu eserlerinde Heideggerin etkisi hissedilir67 dedirtecek kadar etkilemitir. 1930lu yllarda dnemin birok Fransz dnrnn Edmund Husserl, Max Scheler ve Martin Heideggerin fenomenolojik dncelerine ilgi gstermelerinin balca nedeni, Durkheimc toplum tasavvuru tarafndan temsil edilen egemen paradigmay eletirme arzusudur. Saint-Simon ve Auguste Comte gibi nclleri gibi Durkheim da siyasal kargaa ortamnn hangi koullarda ortadan kaldrlabilecei konusunu temel mesele edinmi ve dolaysyla da sosyolojisinin merkezine btnleme problemini yerletirmitir. Endstri devrimi ve Fransz ihtilalinin ardndan yaanan toplumsal skntlarn almas noktasnda toplumsal birlik, dzen ve btnlemenin nemine dikkat eken Durkheim, toplumda nasl bir tesant ruhu yaratlabilecei zerinde durmutur. Marxn snflar aras atmann toplumsal sorunlar zecei ve yeni bir toplum yarataca tezine karlk, Durkheim toplumsal btnlemenin ve aynilemenin nemini vurgulam, kolektif bilin ve kolektif iktidarn ne tr aralarla salanabilecei hususunda fikir yrtmtr. Durkheima gre farkllama deil, aynileme ve btnleme esastr. Durkheim, dnemin Fransasnda yaanan toplumsal sorunlar III. Cumhuriyetin siyasi beklentileri ile paralel bir biimde ele almtr. III. Cumhuriyet laikliine, rasyonalizmine ve

66 67

Ibid. Edo Pivcevic, Husserl and Phenomenology, London, Hutchinson University Library, 1970, s. 122.

102

ahlaklna yrekten bal olan Durkheim68, dini ahlakn yerine laik bir ahlakn tesisi iin aba sarf etmitir. Durkheimn sosyolojisi on dokuzuncu yzylda Fransz ve ngiliz dncesi arasnda sosyal deimenin ynne dair yaplan tartmalara verilmi bir cevap nitelii tar. Bu tartmalar temelde bireyciliin ykselii, dini dayanmann ve geleneksel iktidar biimlerinin zayflamas ve de pazarn insan ilikilerinin temel aracs haline gelmesi gibi temalar etrafnda dnmtr. Durkheim sosyolojisi, Herbert Spencerda en somut ifadesini bulan ve toplumlarn aamal olarak askeri rekabetten ekonomik rekabete ve oradan da bireyler arasndaki zgr szlemelere doru ilerlediini varsayan yaklamlara verilmi bir tepkidir.69 Durkheim ada Fransz dncesi ierisindeki eletirel izginin kar durduu birok temay da formle etmi olmakla birlikte kimi grleri ve takipileri ile ada Fransz dncesinin tartma gndemine dorudan etki etmi bir dnrdr. Fenomenolojinin Fransz dncesi asndan tad nem onun Fransa ortamnda en net biimde Durkheim tarafndan formle edilen birlik ve btnlk doktrinlerine eletirel yaklamas, farkllk zerinden bir felsefe ina etme abasdr.70 Fransz dnce ortamnda Alman felsefesinin etkisinin bariz bir biimde hissedilmeye balanmas muhalif Fransz entelektellerinin Fransz Aydnlanma geleneine, pozitivist bilim anlayna ve mekanik toplum tasarmlarna kar kma arzular ile ilintilidir. Bu erevede Schopenhauer, Nietzsche, Heidegger, Scheler ve Husserlin yannda Karl Marx ve G. F. Hegelin de, bu dnemde youn bir ilgiye mazhar olduklarn grmemiz mmkndr. 1940lara kadarki Fransz dnce gelenei ierisinde Hegel felsefesinin herhangi bir etkisi olmam, Hegelin fikirleri hibir Fransz dnr tarafndan temsil edilmemitir. Gutting, bu durumun Hegelin Alman devleti ile yaknlndan kaynaklandn, bu yn dolaysyla Fransz dnce geleneinin ona tepki duyduunu ne srmektedir.71 Ancak Guttingin iddiasn geersiz klan, Fransz
68

Michle Richman, "Anthropology and Modernism in France: From Durkheim to the Collge de sociologie," Modernist Anthropology: From Fieldwork to Text, Ed., Marcy Manganaro, Princeton, Princeton University Press, 1990, s. 187. 69 David Graeber, Toward an Anthropological Theory of Value, New York, Palgrave Macmillan, 2001, s. 152. 70 Zeynep Direk, birlik ve btnlk sorunlarnn Platondan beri felsefenin en nemli sorunu olduunu iddia eder. Bkz., Zeynep Direk, "nsz," ada Fransz Dncesi, Ed., Zeynep Direk, stanbul, Epos, 2004, s. 12. 71 Gutting, French Philosophy in the Twentieth Century, s. 109.

103

dnrlerinin Hegel felsefesine youn ilgi duymaya balamalarnn kinci Dnya Savann balang yllarna, Alman glerinin Fransay igal ettii dneme denk gelmesidir. Bununla birlikte Gutting, Fransz dncesi ierisinde gl bir idealist felsefe kartlnn ve diyalektik dnceye dnk gvensizliin varl ile Hegel felsefesinin Fransz dncesi ierisinde kendisine yer bulamay arasnda bir iliki kurmakta hakldr.72 Buna Fransada Kartezyen dncenin ve Kant felsefenin sahip olduu gl konum73 da eklenmelidir. Fransz rasyonalistlerine gre akl ve mantk tarih st, ezeli ve ebedidir. Hegel felsefesi ise bu grn reddi zerine kurulmutur. lgintir ki, 1960l yllardan sonra Fransz dncesi ierisinde Hegel felsefesine dnk eletirilerin en temel odaklarndan bir tanesi aklclk olacaktr. Fransada Hegel felsefesinin geni bir izleyici kitlesi bulabilmesi kinci Dnya Sava baladktan ksa bir sre sonra Alman glerinin Fransay igali ile dorudan ilintilidir. Sz konusu igal, bir yandan Fransz Devrimi ideallerinin zayflamasn ve liberal Cumhuriyeti siyasi projenin iflasn eiine gelmesini bir dier yandan da sosyalizm beklentilerinin ykselmesini beraberinde getirmitir.74 Sosyalizm beklentilerinin ykselii beraberinde 1920lerin sonlarndan itibaren Marksizmi pozitivist ve materyalist bir bilim olarak takdim eden yaklama kar yeni bir Marksizm yorumu ortaya koymak isteyenlerin bavurduu kaynak olan Hegelin youn bir biimde gndeme geliini beraberinde getirmitir. Hi kukusuz Hegelin bu dnemde ilgi grmesi Aydnlanma felsefesine ve pozitivizme duyulan tepki ile de dorudan ilintilidir. Geist kavramn felsefesinin temeline yerletiren Hegel, Aydnlanmann aklclna kar romantik bir felsefe kurmu ve Aydnlanmann bireyciliine kar toplum ruhu dncesini ortaya koymu bir filozoftur. ki dnya sava aras dnemde Varoluuluu gndeme getiren kayg ne ise, ayn kayg Hegelin Fransz entelekteller tarafndan youn bir biimde okunmas sonucunu da dourmutur. Bu okuma 1940 ile 1960 yllar

Ibid. Mark Poster, Existential Marxism in Postwar France: From Sartre to Althusser, Princeton, Princeton University Press, 1975, s. 4. 74 Ibid.
73

72

104

arasnda egemen bir ynelim halini alacak olan Hegelci Marksizmin gn yzne kmasna da yol amtr.75 Her ne kadar Fransada Hegel felsefesi birtakm siyasi gerekeler dolaysyla 1940larn banda ilgi oda haline gelmise de Fransada Hegel dncesine dnk ilginin uyanmaya balamas yaklak on yl daha geriye gider. Bu balamda Alexander Koyrnin cole Pratiques des Hautes tudeste verdii derslerin rol zellikle belirtilmelidir. Tarihsel ve antropolojik bir ilgiyle Hegel felsefesini Fransz dnce ortamna aktaran Koyrnin dersleri ile birlikte Hegel ve diyalektik kuram ilgi ekmeye balar.76 1929 ylnda Jean Wahl, varoluu bir ilgi erevesinde ele ald Hegel zerine mstakil bir kitap yaymlar ve Hegelin diyalektik kuramnn nemine dikkat eker.77 Bunun yannda Alexander Kojvein 1933 ylndan itibaren Koyrnin yerine vermeye balad ve 1939 ylna kadar devam eden Hegel dersleri de Fransada gen kuaklar zerinde hatr saylr bir etkide bulunur. Hegelin kleefendi diyalektiini merkeze alan Kojvein derslerine Raymond Queneau, Raymond Aron, Georges Bataille, Eric Weill, Andr Breton, Jacques Lacan ve Merleau-Ponty gibi ada Fransz dncesinin nde gelen simalar katlm78 ve onlarn araclyla uzun dnemde Hegel felsefesi Fransz dncesinin en temel tartma gndemlerinden bir tanesi haline gelmitir. Alexander Kojvein dersinin bal her ne kadar Hegelin Din Felsefesi olsa da o, Hegel felsefesine hmanist bir perspektiften bakmaktadr.79 Kojvein yannda, Hegel zerine verdii derslerle gen nesilleri etkileyen bir dier isim ise Jean Hyppolettir. Michel Foucault, Jacques Derrida ve Gilles Deleuze gibi dnrlerin rencileri arasnda yer ald Jean Hyppolet80 1940 ylnda Hegelin Tinin Grngbilimi isimli eserini Franszcaya evirmitir. 1946 ylnda Hyppoletin Hegelin Tinin Grngbiliminin Yaps ve Kkenleri (Gense et Structure de la Phhomnologie de LEsprit de Hegel) isimli eseri ve onu mteakiben Alexander Kojvein Hegel Okumaya Giri (Introduciton la Lecture de Hegel) balkl almas yaymlanmtr. Tm bu
Hegelci Marksizm Bat Marksizmi olarak da bilinmektedir. Robert Young, Beyaz Mitolojiler, ev., Can Yldz, stanbul, Balam Yaynlar, 2000, s. 15. 76 Gutting, French Philosophy in the Twentieth Century, s. 110. 77 Ibid., s. 109. 78 Stephen Priest, Merleau-Ponty, London, Routledge, 1998, s. 2. 79 Ibid., s. 1. 80 Richard J. Lane, Jean Baudrillard, London, Routledge, 2000, s. 10.
75

105

abalar Fransada Hegel dncesine dnk canl bir ilginin gn yzne kmasna yol amtr. Hegel felsefesine duyulan ilgi 1940larn ortalarna doru yle artmtr ki 1930 ylnda Alexandre Koyr Fransada Hegelci bir dnce okulu olmadn sylyorken 1946 ylnda Merleau-Ponty, Marx ve Nietzschenin felsefeleri, fenomenoloji, Alman varoluuluu ve psikanaliz gibi getiimiz yzyln btn byk felsefi fikirlerinin kayna(nn) Hegel olduunu ne srebilmektedir.81 Merleau-Pontyye gre varoluu dnrlerin pek ou Hegele neler borlu olduklarnn bilincinde deillerdir ve bu nedenle de onun felsefi sistemini reddetmeye almaktadrlar.82 Hegelin bu dnemden sonraki Fransz dncesine yapt etki o denli gldr ki Vincent Descombes, ada Fransz felsefesini deerlendirdii klasik almasnda 1960 sonras ada Fransz felsefesini Hegelci diyalektikten kurtulma abas olarak deerlendirir.83 Ona gre post-yapsalclk da yine Hegelin felsefesi ile bir hesaplama giriimidir. Hegelin diyalektik kuram Varoluuluun da etkisiyle 1960l yllara kadar ada Fransz dncesi ierisinde en muteber dnme yntemi olarak karmza kar. yle ki Descombes, 1960lara kadar bir dncenin diyalektik olmadn sylemenin o dnceye yneltilebilecek en ar eletiri olduunu belirtir.84 ada Fransz dncesindeki tm bu ynelimler en temelde Kartezyen dnceye, pozitivizme, rasyonalizme, deneycilie ve tabi ki III. Cumhuriyetin siyasi ideallerine kar bir dnce izgisi yaratma amacna hizmet ediyordu. 1930lardan itibaren bu ortamda kendisini en belirgin ekilde ortaya koyan dnce hareketi ise Varoluuluk olmutur. Jean Paul Sartre, Merleau-Ponty ve Simon de Beauvarn nclk ettikleri85 Varoluuluk, Aydnlanma aklnn egemenliine kar irrasyonaliteyi, modern hakikat vurgusuna kar absrd olan ne karan,

81

Vincent Descombes, Modern French Philosophy, ev., L. Scott-Fox ve J. M. Harding, 12. ed., Cambridge, Cambridge University Press, 1998, s. 11. 82 Priest, Merleau-Ponty, s. 38. 83 Descombes, Modern French Philosophy, s. 75. 84 Ibid. 85 Kimi dnrler Varoluuluk akmn Sren Kierkegaarda kimileri de Alman felsefeci Martin Heideggere dayandrmaktadrlar. Buna karlk Jean Paul Sartre varoluuluu ikiye ayrmaktadr. Karl Jaspers ve Gabriel Marcel gibi Katolikler tarafndan temsil olunan dini varouluk ile Heidegger, eitli Frasz dnrleri ve Sartre tarafndan temsil edilen tanrtanmaz varoluuluk. Jean Paul Sartre, Varoluuluk: Existentialisme, ev., Asm Bezirci, stanbul, Yazko, s. 54-55.

106

varoluun zden nce geldiini savunan bir akmdr. Sava aras dnemde ortaya kan ve dnemin Fransz entelektellerinin mitsizliini ve knt halini ele veren Varoluuluk, ilk olarak hmanist ve bireyci yn ar basan edebi bir ynelim olarak gndeme gelmitir. Byk oranda fenomenolojinin etkisiyle bireyi (zneyi) anlamn kayna olarak gren Varoluu dnrler bu ynyle kelimenin tam anlamyla hmanist bir dnce izgisini paylarlar. zerk ve rasyonel birey anlayn zmlemelerinin merkezine yerletiren Varoluular, bu nedenle nce yapsalclarn daha sonrasnda ise post-yapsalclarn eletirilerine muhatap kalrlar. Jean Paul Sartre ve Merleau-Pontynin 1930lardaki yazlar ada Alman dncesinden, zellikle de Edmund Husserl, Max Scheler ve Martin Heideggerin fikirlerinden belirgin izler tamaktadr. Sartre, Raymond Aronun yardmyla Berlinde bulunan Fransz Enstitsnde bir sre alm ve burada Husserl ve Heideggerin fikirlerini daha yakndan tanma frsat bulmutur.86 kinci Dnya Sava patlak verdikten ok ksa bir sre sonra Almanya Fransaya sava aar ve ordularn Parise doru srer. Liddell Hartn Almanyann Baty igali87 olarak tanmlad bu srete Paris ve daha sonra Fransan tm igal edilir. Fransann Almanya tarafndan igal edilmesinin ardndan bar antlamas imzalanr ve ardndan III. Cumhuriyeti ykan ve bakent ilan ettii Vichy kenti nedeniyle Vichy hkmeti olarak anlan yeni bir hkmet tesis edilir. Marshall Ptainin bakanlk ettii ve bir igal hkmeti olarak grev yapan bu hkmet Fransz toplumunun nne vazife, aile, vatan, birlik gibi idealler koyar. Bunu frsat bilen Drieu la Rochelle ve Robert Brasillach gibi radikal sac entelekteller Fransada faist bir idarenin tesisi iin almaya balarlar.88 Almanyann Fransay igalinin ilk dnemlerinde herhangi bir toplumsal direni sz konusu olmaz. Bunun en bariz nedeni sol kanat Fransz entelektellerinin Fransay faizme ve nasyonal sosyalizme kar koruyacak bir g olarak grdkleri Sovyetler Birliinin 1939 ylnda Hitler ile antlama imzalamasdr. Bu durum pek ok Fransz entelektelinde byk bir hayal
Jean-Paul Sartre, Alexandre Astruc ve Michel Contat, Sartre by Himself, New York, Urizen Books, 1978, s. 40. 87 B. H. Liddell Hart, History of the Second World War, 7. ed., London & Sydney, Pan Books, 1982, s. 71. 88 Drake, French Intellectuals and Politics from the Dreyfus Affair to the Occupation, s. 6.
86

107

krklna yol am ve Fransz Komnist Partisinden ayrlmalarn beraberinde getirmitir. Bunun yannda bu ortamda Raymond Aron gibi kimi entelekteller de Gaullen ekibine katlrken, Jean Paul Sartre ve Merleau-Ponty rneinde olduu gibi kimi entelekteller de siyasi direni rgtleri kurmulardr. Fransz Komnist Partisi Almanyann Rusyay 1941deki igaline kadar Fransadaki direni srecini resmi olarak desteklememitir. Komnist Parti 1941 ylnn sonunda direnii destekleyen yazarlardan mteekkil olmak zere gizli bir ulusal rgt kurmu,89 bu durum Fransz Komnist Partisinin sol kanat Fransz entelektelleri nezdinde yeniden ve hatta eskisine nazaran ok daha fazla saygnlk kazanmasna yol am ve Fransz Komnist Partisinin bu saygnl sava sonrasnda da devam etmitir. 1942 senesinden sonra entelekteller arasnda direni daha ok yaygnlam ve daha etkili hale gelmitir. 1944 ylnda Paris Alman igalinden kurtulur. Ancak her ne olursa olsun Almanyann Fransay igali Fransz entelektelleri zerinde ok derin izler brakmtr. Nazi yanls entelekteller gittike daha ktmser bir ruh haline brnrler. Otorite, hiyerari, rklk ve ovenizmi savunan pek ok entelektel igal hkmetiyle ibirlii yaparlar. De Gaullecler, komnistler, cumhuriyetiler ve demokratlar ise bu dnemde hep birlikte zgrlk, demokrasi, hukuk devleti ve adalet temalarn ilemeye balarlar.90 Avrupay tahrip, Amerika Birleik Devletlerini taltif eden Savann ardndan uluslararas ilikiler sahnesinde kinci Dnya Sava, Souk

smrgesizletirme politikalar ve kalknma programlar bata olmak zere birtakm yeni gelimeler gndeme gelir. kinci Dnya Savann ardndan Avrupa corafyas ABD ile SSCB arasndaki gerilimin en somut olarak aa kt corafyalarn banda gelmektedir. Ancak kinci Dnya Sava sonrasnda Amerika nderliinde rgtlenmeye balanan yeni dnya dzeni belli bal Avrupal gler iin sz konusu

89 90

Ibid. Ibid., s. 6-7. Sava sonrasnda Souk Sava artlar dnyann birok yerinde olduu gibi Fransada da akademisyenlerin ve entelektellerin faaliyetlerini ve zihinsel gndemlerini ciddi bir biimde etkilemitir. Niyazi Berkes, kinci Dnya Savandan bir yl sonra kaleme ald eserinde Fransz siyasetindeki aktrleri sac partiler, solcu partiler ve merkez partileri olmak zere e ayrr. Ona gre reaksiyonerler, muhafazakrlar, liberal muhafazakrlar ve mstakiller sada, mutediller, progresifler, liberaller merkezde ve mutedil sosyalistler, sosyalistler [ve] komnistler ise solda yer alrlar. Berkes, Siyas Partiler: ngiltere, Amerika, Fransa ve Almanya'da, s. 120.

108

gerilimden daha fazlasn ifade etmektedir. ABD, Batl devletlerin Bat d dnya ile olan ilikilerini yeniden gzden geirmesi gerektiini ne sren bir d politika izgisi izlemeye balam ve artk Batl devletlerin Batl olmayan devletleri smrgeletirmesi esasna dayal d politikalarn gzden geirmeleri gerektiini iddia etmitir. Buna gre, ngiltere ve Fransa bata olmak zere Avrupal smrgeci devletlerin halihazrdaki smrgelerine siyasi olarak bamszlk vermeleri gerekiyordu. Smrgesizletirme siyaseti ile ABD bir yandan eski sistemi btnyle tasfiye ederek kendisine Bat ierisinden bir rakip kmasn nlemeyi, bir dier taraftan da Souk Sava ortamnda Bat d lkeler nezdinde gven ve dolaysyla da destek toplamay hedeflemi oluyor, bylelikle dnya lideri olma konumunu perinleyeceini dnyordu. Buna karlk smrgeciliin bir siyasi kltr halini ald ve iktisadi kaynaklarn kayda deer bir ksmnn bu siyasi kltre baml bulunduu Fransa iin ABDnin ngrd smrgesizletirme politikas kolay kabullenilebilir bir politika deildi. Durum byle olsa da reelpolitik bunu mecbur klm, Fransa, kinci Dnya Sava sonrasnda ABD nclnde oluturulan smrgesizletirme politikasna destek vermek durumunda kalmtr. Sava sonrasnda Fransz devleti Amerikan eksenli bir kalknma ve modernleme politikas izlemeye balamtr. Tm bu gelimeler Fransz dnrlerinin byk bir kesiminde rahatszlk meydana getirmi, sa kanat Fransz entelektelleri Amerikann smrgesizletirme siyasetine destek verilmesine, sol kanat Fransz entelektelleri ise Amerikan eksenli kalknma stratejileri oluturulmasna kar kmlardr. Fransada uygulamaya konmak istenen Amerikan destekli kalknma stratejileri, o tarihlerde birok lkede olduu gibi ksa ve orta vadeli planlar dorultusunda yrrle konmaktayd. Fransada bu planlardan ilki 1946 ylnda Jean Monnet tarafndan Fransann ekonomik istikrarn ve daha sonra da bymesini salamak, bylelikle de baarl bir modernleme politikas ortaya koymak amacyla gndeme gelen Monnet Plandr. Monnet Plan sanayinin yeniden yaplanmasn, tarmn gelitirilmesini, baarl blgesel kalknma stratejileri ortaya konmasn, toplumsal yapdaki sorunlarn ortadan kaldrlmasn hedeflemekteydi.91 Fransa, 2. Dnya Sava sonrasnda bu plan dorultusunda bir toplumsal seferberlik

91

John Ardagh, The New France De Gaulle and After, Middlesex, Penguin Books, 1968, s. 46.

109

balatmtr. Tm bu gelimeler sava sonras Fransz dncesinin balca gndem maddelerini oluturmu, Amerikann ngrd kalknma politikalarna kar kan, bunun yannda smrgelerdeki direni hareketlerine kulak vererek smrgelere bamszlklarnn verilmesi gerektiini vurgulayan muhalif dnrlerin hlihazrdaki durumdan duyduklar rahatszlklar 1950 sonras Fransz dncesinin gzerghn belirleyen en nemli faktrlerden birisi olmutur. Bu, Baudrillardn ait olduu neslin hangi dnce ikliminde yetitiini gstermesi asndan son derece nemlidir. Fransa, savan ardndan smrgelerinden bir bir ekilmeye balar. 1954 ylnda Fransz smrge ynetimine kar direniin younlat Hindiinden ekilmek zorunda kalan Fransa, bundan iki yl sonra da Tunus ve Fasa bamszlk vermeye mecbur kalr. Ancak Fransann yaad esas kriz Cezayirde kendisini gsterecektir. Fransann Kuzey Afrikadaki en eski smrgesi olan Cezayir, 1954 ylnda Fransaya kar ayaklanr ve drt yl boyunca Cezayirde Fransz smrge gleri ile smrge kart direniin ncln yapan Cezayir Milli Kurtulu Cephesi arasnda kanl bir sava yaanr. Sonuta Fransz hkmeti, dnemin uluslararas ilikilerinde egemen olan ynelimlerin de etkisi ile 1958 ylnda Cezayir Milli Kurtulu Cephesi ile anlaarak Cezayirden ekilme karar alr. Fransz hkmetinin bu karar almasnda Fransz kamuoyunun byk bir blmnn Cezayir Milli Kurtulu Cephesinin taleplerine kulak verilmesi gerektii ynnde bir kanaate sahip olmasnn da rol byktr.92 Ne var ki Cezayirde bulunan Fransz askerleri kendi hkmetlerinin kararna muhalefet etmiler ve ekilmeyi reddetmilerdir. Bu gerilim ok ksa sre ierisinde Fransada i siyasetin tkanma noktasna gelmesine yol aar. Bir sava kahraman olarak tannan Charles de Gaulle, bu krizi zmesi beklentisiyle greve arlr ve ayn yl de Gaulle greve balar. Yeni bir bakanlk sistemi oluturan ve yine yeni bir anayasa hazrlayan, saldrgan bir d politika izgisi tutturan de Gaulle, uzun vadede, zellikle Fransz dnrlerinin muhalefet ruhunu

92

John Talbott, "French Public Opinion and the Algerian War: A Research Note," French Historical Studies, C. 9, No. 2, 1975, s. 358.

110

daha da ateleyen bir siyasi figr olarak ne kar. Bu dnemde Fransz dncesi ierisinde radikal bir iktidar kartl ve eletirisi belirgin bir tutum halini alr.93 Fransann siyasi tarihinde pek ok rneine rastladmz askeri darbe giriimleri ve asker kkenli siyasetiler etrafnda oluturulan kahramanlk klt Fransz siyasi kltrnde militarist politika anlaynn ne denli gl olduunu gzler nne serer. General Boulangerin baarsz darbe giriiminden, bir sava kahraman olarak takdir gren de Gaulle iktidarna kadar birok rnek Fransada siyasal sreleri biimlendiren radikal asker mdahalelerin nemini ortaya koymaktadr. On dokuzuncu yzyldan beridir Fransz siyasi kltrnde asker ve polisiye zm (ve tedbirlere) zel bir nem atfedilmektedir. Bu durum Fransada entelekteller ile siyasi iradenin sk sk kar karya kalmalarn beraberinde getirmi, bu karlamalar sonucunda entelekteller dier Avrupal muadillerinden ok daha fazla siyasallamlardr. Bu siyasallama entelektellerin rettikleri metinlerin dilini bir propaganda diline dntrmekten ok, zihinsel gndemlerinin oluumuna katkda bulunmutur. Her ne kadar Baudrillard hakknda yaplan incelemelerde bu konuya hi deinilmemise de, Baudrillardn da dhil olduu dnce geleneinin znde toplumun ve siyasetin militarizasyonuna kar direnme arzusu yer almaktadr. Daha ileride gstermeye alacamz gibi Baudrillard, Fransadaki siyaset, toplum, ekonomi ve kltr alanlarndaki bu militarizasyonu en temel tahakkm biimi olarak telakki etmektedir. ki byk dnya savann yaratt ar tahribat ve smrgeci bir devlet olan Fransann smrgelerinde yaad sistem krizi, youn bir felsefe mirasna sahip Fransz entelektellerini rasyonalizm bata olmak zere Aydnlanma felsefesinin balca ideallerini bir kez daha sorgulamaya ve Kartezyen dnce gelenei ile hesaplamaya itmitir. Roland Barthes 1957 tarihinde gnmzde Marxn proletarya iin tasvir ettii btn ahlaki ve siyasi artlar haiz olanlar smrge halklardr der.94 Bu sz sava sonras Fransz eletirel dncesinin ncelikleri hakknda da bir fikir vermektedir. Fransz dncesi ierisinde Amerikan dnya egemenliinin yaratt etkiler kadar, Fransann, smrgesi Cezayirde uygulad
Mike Gane, "Lyotard's Early Writings: 1954-1963," Politics Of Jean-Francois Lyotard, Ed., Chris Rojek, 1998, s. 139. 94 Roland Barthes, Mythologies, New York, Hill and Wang, 1972, s. 148.
93

111

politikalarn dourduu sonular da nemlidir. Bu balamda Sartre, Althusser, Derrida ve Lyotardn tmnn ya Cezayir doumlu olduklarn ya da Cezayir savana tanklk ettiklerini bilmekte yarar vardr.95 Kartezyen dnceye ve Aydnlanma felsefesine yneltilen eletiriler, kinci Dnya Savann ardndan daha da artar. Comte ile balayan, Durkheim ile devam eden sosyal bilim gelenei birok Fransz dnr tarafndan eletiri konusu yaplr ve pozitivizm ve nesnelcilik kartl ne kar.96 Bununla birlikte savan sona ermesinin ardndan Fransada, Avrupann birok lkesinde olduu gibi Marksizm geni bir ilgiye mazhar olur. Sava sonrasnda Marksizmin Fransz entelektellerinin gndemine youn bir biimde girmesinin en temel sebebi, ABDden sonra savatan gl bir biimde kan Sovyetler Birliinin bu gcne paralel olarak dnya siyasetinde sz sahibi olmaya almas ve bu erevede Avrupadaki Marksist oluumlar tevik etmesidir. Fransz Komnist Partisi etrafnda toplanan Sovyet yanls siyasal aktrlerin savatan sonra kendilerine daha fazla alan bulmalarna kout bir biimde Marksizm Fransz entelektelleri arasnda popler bir ilginin konusu haline gelir. Marksizmin bu dnemde Fransz dnce dnyas ierisinde egemen dnce kalplarna yn veren bir ereve halini almasnda bir yandan SSCB lideri Stalinin dnya politikasndan destek bulan bir dier yandan da hem bu politikalarn Marksizmi temsil etmesinden rahatszlk duyan hem de Fransadaki siyasi sistemden honut olmayan entelektellerin yarattklar canl tartma ortamnn etkisi byktr. Sol kanat Fransz entelektelleri arasnda ba gsteren bu canl tartma ortam ierisinde hattn bir ucunda Fransz Komnist Partisine yakn entelekteller yer alrken, dier ucunda Marksizmin Bolevik yorumunu kyasya eletiren ve Fransz Komnist Partisine katlmay reddeden entelekteller yer alr. Leninist, devrimci, hizipi ve enternasyonal bir izgiyi benimseyen Fransz Komnist Partisinin97 glenmesi bir yandan ona yakn entelekteller arasnda bir canllk yaratrken bir dier yandan onun fikirlerini benimsemeyen sol kanat Fransz entelektellerinin Marksizmin temas ettii tartma konular zerine eilmelerini de

Young, Beyaz Mitolojiler, s. 11. Gane, "Lyotard's Early Writings: 1954-1963," s. 141. 97 Cyrille Guiat, French and Italian Communist Parties: Comrades and Culture, London, Frank Cass Publisher, 2002, s. 2.
96

95

112

beraberinde getirmitir.98 Marksizmin Stalinist yorumunu kabul etmeyen sol kanat Fransz entelektelleri, Marksizmin zgnl meselesini tartmaya amlar, gerek Marksizmin ne olduu sorusunun cevabn vermeye almlardr. Fransz Komnist Partisi etrafnda kmelenen entelektellerin temsil ettii Marksist anlay kabul etmeyen sol kanat Fransz entelektelleri, 1920li yllarda Avrupada gndeme gelen ve George Lukcsn Tarih ve Snf Bilinci99 isimli almasnn kaynaklk ettii Bat Marksizmi geleneine dayanmay tercih etmilerdir. Lukcsn tezlerinin en dikkat eken yan, Bolevik htilalinin Avrupal Marksist entelektellerin pek ou nezdinde olumlu bir gelime olarak nitelendii bir dnemde, Bolevik htilalinin gerek bir Marksist devrim olarak nitelenemeyeceini vurgulamasdr. Hegel ve Marx arasnda gl bir iliki olduunu ileri sren ve Ortodoks Marksist anlay tarafndan temsil edilen materyalist ve ekonomik determinist perspektifin geersizliini savunan, buna karlk tarihin nemini vurgulayan Lukcsn nesneletirme ve yabanclama zerine yapt zmlemeler Avrupal sol kanat entelektellerinin dikkatlerini zerine toplamtr. Bu ortamda, Almanyada ortaya kan ve Frankfurt Okulu olarak adlandrlan Frankfurt Toplumsal Aratrmalar Enstits bnyesindeki entelektellerin gelitirdii fikirler de yine Bat Marksizminin gelimesine hizmet etmitir. Max Horkheimer ve Theodor Adorno bata olmak zere bu enstit etrafnda kmelenen dnrler, yaadklar dnyada kapitalizmin ina ettii tahakkm mekanizmalar ile mcadelede ekonomik determinizmin ve vulgar materyalizmin yetersizliine dikkat ekmilerdir. Bat Marksizmi, kinci ve nc Enternasyonalin temsil ettii vulgar ekonomik determinist anlaya kar olan ve kltr, ideoloji ve styap unsurlarn esas alan bir Marksizm anlayna atfta bulunmaktadr.100 Bat Marksizmini gndeme getiren balca saik, Avrupal Marksistlerin daha nce devrimci bir g olarak telakki

98

Raymond Aron kinci Dnya Savann patlak vermesinin ardndan Fransz entelektellerinin birbirleri ile ve Komnistlerle ilgin bir diyaloga girdiklerini ve bu diyalog sonucunda birok kitap ve alma yaymladklarn belirtir. Aron, "The Impact of Marxism in the Twentieth Century," s. 19. 99 George Lukcsn ilk basks 1927 ylnda yaplan Tarih ve Snf Bilinci isimli almas Franszcaya 1960 senesinde evrilmitir. Eserin Trkesi iin bkz., George Lukcs, Tarih ve Snf Bilinci, ev., M. Ylmaz ner, stanbul, Belge Yaynlar, 1998. 100 Stuart Hall, "Cultural Studies and the Centre: Some Problematics and Problems," Culture, Media, Language, Ed., Stuart Hall et. all, London, Hutchinson, 1980, s. 25.

113

ettikleri ii snfna ilikin yaadklar hayal krkl ve Rusyada Marksist bir devrimin gndeme gelmesinin yaratt aknlk halidir. Sz konusu entelekteller, tarihin dntrc gc olarak grlen toplumsal snflarn faizmin ykseliine ve kapitalist sistemin idamesine salad katk dolaysyla artk geleneksel Marksist mcadele ve zmleme tarzlarnn geersiz hale geldiini savunmulardr. Dahas bu entelekteller faizmin ve kapitalizmin tahakkm altna alc yanlarnn kaynanda bizzat Aydnlanma aklnn, arasal akln olduunu vurgulamlar, eletirilerini Aydnlanma felsefesine yneltmiler, ilerlemenin teleolojik boyutlarna ilikin geleneksel hal alm yarglar tartmaya amlardr.101 Bu erevede bilim ve teknolojiyi de eletiren Frankfurt Okulu dnrleri, bilim ve teknolojinin, son noktas faizm olan kapitalizmin hizmetinde olduunu ne srmlerdir. Bu dnrler pozitivizmin yaygn bir biimde eletirilmeye baland bir dnemde sz konusu deerlendirmelerini ortaya koymulardr. Bu dnemde Theodor Adorno ve Hans Albert arasnda cereyan eden polemikte olduu gibi bir dnceyi mahkum etmek iin ona pozitivist damgasn vurmak yeterli grnmektedir.102 Horkheimer ve Adorno birlikte kaleme aldklar Aydnlanmann Diyalektii isimli eserde, faizmi Aydnlanma aklnn insanl getirdii bir nokta olarak deerlendirmi ve Aydnlanmann totaliter mantn eletirmilerdir.103 Buna karlk Bat Marksizmi kapitalizmin ekonomik hareket yasalarnn incelenmesi, burjuva devletinin politik aygtnn analizi, burjuva devletinin yklmas iin gereken snf mcadelesinin stratejisi gibi tarihi maddeciliin klasik geleneklerinin en nemli alanlarnda bilinli bir suskunlua girmitir.104 Kltrel Marksizm ya da Bat Marksizmi Hegel felsefesinin yeniden gndeme gelmesinde ok nemli bir katk salamtr. Hegelcilik yalnzca Fransada deil, Avrupann dier blgelerinde de Ortodoks Marksizmi gzden geirmenin bir arac olarak ne kmtr. lgin bir biimde Marksizmin Bolevik yorumuna ve ekonomik determinizm anlayna yaplan itirazlar, Marxn 1920 ylnda Sovyetler Birliinde kurulan ve
101 102

Stephen Bronner, Of Critical Theory and its Theorists, New York, Blackwell, 1993, s. 5-6. Adorno ve Albert birbirlerini karlkl olarak pozitivist olmakla sulamlardr. Johan Heilbron, "Auguste Comte and Modernist Epistemology," Sociological Theory, C. 8, No. 2, 1990, s. 153. 103 Max Horkheimer ve Theodor W. Adorno, Dialectic of Enlightenment, ev., John Cumming, New York, Herder and Herder, 1972. 104 Perry Anderson, Bat'da Sol Dnce, ev., B. Aksoy, stanbul, Birikim Yaynlar, 1982, s. 72.

114

David Riazanovun bakanlk ettii Marx-Engels Enstitsnn gn yzne kard Alman deolojisi, Feuerbach zerine Tezler ve zellikle de 1844 Elyazmalar isimli metinlerine dayanarak gndeme gelmitir. lk olarak Frankfut Okulu etrafndaki dnrlerin ilgisini eken bu metinler, zamanla ortodoks Marksizm kart Fransz entelektellerince de temel alnmaya balanmtr. Sz konusu metinlerin gn yzne kmasna paralel olarak, Marxn dncelerindeki felsefi boyuta daha fazla vurgu yaplmaya balanmtr. Bat Marksizmini ina eden dnrler, adeta Marksizmi arndrmak saikiyle hareket etmiler ve Sovyetler Birliinin devlet ideolojisi halini alm olan Marksizme karlk, Marxn metinlerindeki kltrel, insani ya da felsefi boyutu ne karmlardr. kinci Dnya Sava sonrasnda Jean Paul Sartren ncln yapt hmanist Marksizm yorumu da bylesi bir balamda gndeme gelir. Zaten Marksizmin Fransz dnce ve siyaset dnyasnda kendisine bu denli yer bulmasnda sava sonrasnda Varoluuluk ile Marksizm arasndaki yaknlamann etkisi byktr. Jean Paul Sartre bata olmak zere pek ok Varoluu dnr kinci Dnya Sava ile birlikte nceki hmanist ve bireyci perspektiflerini Marksist bir izgi ile birletirmilerdir. Jean Paul Sartre, Marksizmle yaknlamaya baladktan sonra daha ncesinde insann yalnzlnn sebebi olarak grd ve dlad toplumu ihmal edilmemesi gereken bir varlk olarak deerlendirmeye balamtr.105 Bununla birlikte Sartre Marksizmi hmanist bir perspektifle yorumlam ve Marksizm ierisinde bireye de bir yer bulmutur.106 Raymond Aron Merlau-Ponty ve Sartren kinci Dnya Sava patlak vermeden nce ne Marksist bir kimlie sahip olduklarn, ne de Marksizmi ciddi bir biimde tahlil ettiklerini belirtir. Arona gre sz konusu dnemde Varoluu dnrlerin yazlar ekonomik problemler hakknda fikir verici nitelikte olmad gibi, modern toplumlarn doas ve muhtemel toplumsal sistemler hakknda da herhangi bir bilgi iermemektedir.107 Buradaki dnm noktas kinci Dnya Savadr.108 Sartren sava yllarnda dokuz ayn esir

Pivcevic, Husserl and Phenomenology, s. 140-141. Ibid., s. 141. 107 Aron, "The Impact of Marxism in the Twentieth Century," s. 19. 108 Ibid.
106

105

115

kampnda geirmesi onu fildii kulesinden ayrlmaya zorlam, onun siyasi bir dnce izgisine kaymasna sebep olmutur.109 Sartre 1941 ylnda Merleau-Ponty ile birlikte Sosyalizm ve zgrlk isimli elli kiilik bir grup oluturmu ve ayn yl yz sayfalk bir siyasi bror kaleme almtr. Bu brorde topik sosyalizmin etkisinde kald aka anlalan Sartre, komnizm kart bir dil kullanmtr.110 Sosyalizm ve zgrlk isimli grup, Avrupada kinci Dnya Sava sona erdikten sonraki dnemde rgtlenecek sol tabanl daha geni apl entelektel ve siyasal gruplarn habercisi niteliindedir. Sava yllarnda Olu ve Hilik gibi felsefi eserler kaleme alan Sartre ayn zamanda edebi metinler de retmi ve pek ok eseri savan hemen ardndan, nce Fransada daha sonra da dnyann birok yerinde youn bir ilgiye mazhar olmutur. Sartren bu n onun Fransada Marksizme kazandrmak istedii varoluu ve hmanist formun daha geni tabanl bir platformda tartlmasna yardmc olmutur. Sartre 1944 ylnda yine Merleau-Ponty ile birlikte, daha sonraki yllarda Baudrillardn ilk evirilerinin yaymlayacak olan Les Tempes Modernes isimli bir dergi karr. Sartre ve Merleau-Ponty Les Tempes Modernesin bayazsnda Husserl ve Heideggerden nasl Hegel ve Marxa doru yneldiklerinin ak ipularn verirler.111 Ne var ki Sartre bu tarihten itibaren giderek Marksizme daha fazla yaknlamaya balam, sre ierisinde tarihin Marksist felsefenin kusurlu olduunu aa kardn iddia eden Merleau-Ponty ile yollar ayrmtr.112 Sartren Marksizme yaknlamasnda Stalinin temsiliyetindeki Marksizm yorumuna kart, Avrupamerkezci bir Marksizm yorumu ina etme itiyak gze arparken, Merleau-Ponty, Marksizmin Sovyetler Birliinde bir devlet ideolojisine dnmesinin Marksizmin zne aykr olmadn ifade etmi ve bu nedenle de sre ierisinde kendisini Marksist izgiden geri ekmitir.113 Sartre, hmanizm ile Marksizm arasnda bir kpr kurarken Marxn genlik dnemi yazlarn temel almaktadr Sartren varoluu Marksizmi bir yandan Karl
Mike Gane, French Social Theory, London, Sage Publication, 2003, s. 102. Ibid. 111 John Heckman, "Preface," Genesis and Structure of Hegel's Phenomenology of Spirit, Ed., Jean Hyppolite, Evanston, Northwestern University Press, 1974, s. xvi. 112 Young, Beyaz Mitolojiler, s. 50. 113 Ibid., s. 51. Ali Akay, Merleau-Pontynin 1965 sonrasnda Marksizmi ve onun alann terk ettiini belirtir. Ali Akay, Tekil Dnce, 2. ed., stanbul, Afa Yaynlar, 1999, s. 37.
110 109

116

Marxn yabanclama ve praxis kavramlarndan hareket ederken, bir dier yandan da Saint Simonun yeni ahlak ve toplum talebini yeniden gndeme getirir.114 Marksizmin hmanist bir yorumunu yapmaya alan Jean Paul Sartre, bylelikle bir yandan eserlerinde yalnzlk, aresizlik ve ktmserlik temalarn ileyen kimi Fransz entelektellerine bir tutamak sunmu, bir dier yandan da yapt yeni Marksizm yorumu ile sabk Marksistlerin eletirilerini zerlerine ekmi ve yeni bir tartma ortamnn yaratlmasna hizmet etmi olmaktadr. 1950lerle birlikte varoluuluk Fransz dncesindeki kuramsal tartmalarn merkezine oturur. Varoluuluun uluslararas alandaki etkinlii de yine bu dnemde hissedilir. Fransz dncesi ierisinde Sartren temsilini stlendii bu dnce izgisi 1960lara kadar egemenliini korumay baarmtr. Sartren hmanist, varoluu Marksizm yorumu 1960l yllarla birlikte, Claude Lvi-Straussun en nemli nclerinden bir tanesi olduu yapsalc dnce tarafndan sarsc eletirilerle kar karya kalmtr. Sava sonras Fransz dnce dnyasnda Marksizmin ve radikal dncenin bu denli glenmesi muhalif bir siyasal dil ve toplumsal ortam ina etmeye alan rgtl dnce hareketlerinin de tarih sahnesine kmasna vesile olmutur. Bunlar ierisinde gerek ada Fransz dncesi ierisinde brakt etki bakmndan gerekse de Baudrillarda yapt tesir asndan en kayda deer olannn hangisi olduu sorulsa, hi kukusuz bu sorunun cevab Uluslararas Durumcular (Sitasyonistler) hareketi olurdu. Patrick Seale ve Maureen McConvillein srrealistlerin son moda temsilcisi olarak niteledii115 Uluslararas Durumcular resmen 1957de kurulmasna ramen oluum hazrlklar 1950lerin balangcna kadar geri gitmektedir.116 Bu hareket kinci Dnya Sava sonras Fransasnda, Guy Debord nclnde, Marksizmin yeni bir yorumu olarak gndeme gelmitir. Bradley J. Macdonaldn da ifade ettii gibi Uluslararas Durumcular genellikle 1968 Maysnda Fransada gerekleen

Gane, French Social Theory, s. 102. Patrick Seale ve Maureen McConville, French Revolution 1968, London, Penguin Books, 1968, s. 109. 116 Uluslararas Sitasyonistler hareketinin dalma tarihi ise 1972dir.
115

114

117

renci eylemlerindeki rolleriyle tannsalar da117 esasnda onlarn ortaya koyduklar muhalif fikir izgisi ada Fransz dncesinde belirgin izler brakmtr. Uluslararas Durumculara gre kapitalizm, daha nceki formlarndan farkl olarak, tketimcilik ideolojisi tarafndan ekillendirilen yeni bir gsteri toplumu araclyla toplumsal bir bask ortam ina etmitir. Gsteri toplumu bireylerin edilgen seyircilere ve depolitik yaratklara dntrld bir toplumdur ve Guy Deborda gre verilmesi gereken mcadele bu edilgen seyircileri toplumsal devrimin ncleri olacak aktif znelere dntrmektir. Uluslararas Durumcularn grlerini yanstan balca yayn organ Guy Debord nclnde karlan ve 1958-1969 tarihleri arasnda yaynna devam eden Internationale Situationiste dergisidir. Guy Debord tarafndan kaleme alnan ve ilk basks 1967 ylnda yaplan Gsteri Toplumu isimli eser de Uluslararas Durumcularn baucu kitab olmutur. Guy Debordn gsteri toplumu tezine mesnet tekil eden dnce Feuerbacha kadar geri gtrlebilir. Debord, Feuerbachn amz gstergeyi gsterene, kopyay orjinale, temsili geree ve grnty ze tercih etmektedir ifadesini kitabnn birinci blmne epigraf olarak yerletirmi118 ve kitab boyunca Feuerbachn bu tehisinden yola karak gsteri toplumunun farkl boyutlar zerinde durmutur. Guy Debord, ada dnyada gsterilerin sonsuz birikiminin sermaye birikiminden ok daha nemli olduunu ve hayatn gsteriler tarafndan igal edildiini ifade etmitir.119 Marxn mlkiyet esasl olarak tanmlad toplumsal yapy Debord gsteri temelli olarak tasavvur etmektedir. Deborda gre artk gsteri, yalnzca bir imgeler toplam olmayp, imgeler araclyla aktarlan, insanlar arasndaki bir toplumsal iliki ortamdr ve muhataplarna bir anlam dnyas sunmaktadr. Guy Debordn ve Uluslararas Durumcularn Marksizm asndan son derece temel tartma alanlarndan bir tanesi olan deer konusunu yeniden tartmaya amalar bu konuya Baudrillardn da ilgisinin ynelmesini beraberinde getirmitir. Debord, ad geen kitabnda artk bir rnn kullanm deerinin nemsiz hale
117

Bradley J. Macdonald, "Gsteriden Birletirici Kentlemeye: Sitasyonist Kuramn Yeniden Deerlendirilmesi," Cogito, ev., Rita Urgan, No. 14, 1998, s. 203. 118 Guy Debord, The Society of the Spectacle, Detroit, Black & Red, 1970, s. 1. 119 Ibid.

118

geldiini, kullanm deerinin temelinde deiim deeri olduunu ne srmtr. Bu tez, Baudrillardn gsterge deeri kavramna ulamasna nclk etmie benzemektedir. zmlemelerini Fransz toplumundan hareketle ortaya koyan Uluslararas Durumcular, gsteri toplumunun yalnzca Bat toplumlar iin deil, tm dnya iin bir tehlike olduunu dnmektedirler. Onlara gre, gsteriyi tayan toplum, azgelimi blgeleri ekonomik hegemonya araclyla deil, gsteri toplumu olarak tahakkm altna alr.120 Modern toplum her ne kadar pratikte grnmese de gsteri aralar sayesinde btn yeryznn toplumsal yzeyini igal etmitir.121 Greil Marcus ve Sadie Plant, Uluslararas Durumcularn fikir babalarnn dadaclk ve gerekstclk bata olmak zere sanat ve siyaset arasnda kpr kurmaya alan Fransz avant-garde sanat evrelerine mensup isimlerden olutuklarn belirtmektedirler.122 Guy Debord ve Uluslararas Durumcularn siyasi kaynaklar ve motivasyonlar ise kinci Dnya Sava sonrasnda Fransz toplumsal yapsnn arz ettii durumla dorudan balantldr. Debord ve Uluslararas Durumcularn amac, kinci Dnya Savann ardndan hzl bir modernleme sreci ierisine giren ve tketimcilik ideolojisinin yaygnlat Fransz toplumunun yaad skntlara Marksizm bata olmak zere radikal dnce geleneklerinden mlhem bir zm nerebilmek, hem sanat alannda hem gerek hayatta bir devrim meydana getirebilmektir.123 Uluslararas Durumcular Ortodoks Marksizmin tersine retim srelerinin ve retim aralarnn deil, kentin dokusunun ve gndelik hayatn aratrlmas gerektiini ne srmlerdir.124 Debord ve arkadalar Varoluuluk akmndan ve zellikle de Jean Paul Sartren metinlerinden de etkilenmilerdir. Sartren insani varoluun daima zel bir balam ya durumda yaad ve kendine ait durumlar (situations) yaratabilecei yaklamndan hareket eden Uluslararas Durumcular yeni durumlar ina etmenin

120 121

Vurgu, Deborda aittir. Ibid., s. 57. Ibid. 122 Greil Marcus, Lipstick Traces: A Secret History of the 20th Century, Cambridge, Harvard University Press, 1990, s. 208. Sadie Plant, The Most Radical Gesture: The Situationist International in a Postmodern Age, London, Routledge, 1992. 123 Steven Best ve Douglas Kellner, The Postmodern Turn, New York, Guilford, 1997, s. 81-82. 124 Ibid., s. 81.

119

yollarn aratrmlardr.125 Onlar ayrca G. F. Hegelin dncelerinden, George Lukcsn, Antonio Gramscinin ve Karl Korschun Marksizm yorumundan ve de Henri Lefebvrenin gndelik hayat eletirisinden etkilenmilerdir. Uluslararas Durumcular, iktidar ve toplum arasndaki ilikiyi analiz ederken zellikle Gramscinin toplumsal rza ve kltrel hegemonya kuramn temel almlardr. Buna gre iktidarn toplum zerinde kurduu tahakkm, baskya deil rzaya dayanr. Uluslararas Durumculara gre gsteri toplumunda yaayan bireyler, artk endstri kapitalizmi dnemindeki gibi yalnzca emekleri smrlen reticiler deil, bundan byle reklamlar ve kitle iletiim aralar araclyla kendilerine sunulanlar tketen ve gittike birbirlerine benzeyen insan tekleridir. zellikle Ortodoks Marksist izginin dnda dnce reten eletirel dnrleri nemseyen Guy Debord ve arkadalar Sosyalizm ya da Barbarlk ile Arguments gibi gruplarla da yaknlk kurmulardr. Uluslararas Durumcular, gsteri toplumu ierisinde dntrc bir rol oynayacak olan iki nemli snfn, rencilerin ve iilerin hayatlarnn her aamasnda ve btn toplumsal alanlarda mcadele vermeleri gerektiini ifade etmilerdir. nsanlar uyuturan, pasifize eden, atomize hale getiren ve depolitikletiren gsteri toplumunu126 ortadan kaldrmak iin kltrel ve toplumsal bir devrim yaratabilecek devrimci znelerin yaratlmas gerekmektedir. Uluslararas Durumcular ii snfnn ve niversite rencilerinin bu sistemli yanltmacann farkna varabileceklerine inanmlar ve btn uralarn bylesi bir uyann gerekletirilmesi iin seferber etmilerdir. Onlar, btn amalarnn toplumu ve gndelik hayatn taksimini yeniden ina etmek olduunu dile getirmilerdir. Uluslararas Durumcular, bu dorultuda, gsteri toplumunun kulland sembolleri tahrif etmeye dayal pratik bir mcadele stratejisi benimsemilerdir. Reklm afilerindeki kelimeleri deitiren, reklm sloganlarn siyasi sloganlara dntren Uluslararas Durumcular127, Parisin drt bir yann duvar yazlar ile bezemiler, karikatrler ve ksa filmler yoluyla mesajlarn iletmeye almlardr. Modern teknolojik aralarn znde kt olmadn, gsteri toplumuna kar
125 126

Ibid., s. 81-82. Debord, The Society of the Spectacle, s. 44. 127 Sitasyonistler bu tr eylemler iin yn deitirme anlamna gelen dtournement terimini kullanmlardr.

120

verilecek mcadelede bu aralarn imknlarndan yararlanmak gerektiini dnen Durumcular, zellikle iletiim teknolojilerinden yararlanmaya almlar, bata sinema olmak zere, kitle iletiim ortamlarndan devrimci bir bilin oluturulmas noktasnda faydalanlabilecei dnmlerdir. Tpk kendilerinden nceki Frankfurt Okulu dnrleri gibi, kapitalizmin yeni bir rgtlenme mant ile toplum karsna ktn dnen Uluslararas Durumcular 128, tam da bu nedenle Karl Marxn on dokuzuncu yzyl koullarnda ortaya att kimi iddia ve zm nerilerinin gzden geirilmesi ve gnn koullarna uyarlanmas gerektiini vurgulamlardr. Bu noktada Ortodoks Marksist perspektife gre styapnn bir unsuru olan, dolaysyla da altyap tarafndan belirlenen ve genellikle yanl bilin ya da ideoloji olarak nitelendirilen sanat, balca direni imknlar arasnda zikredilecektir. Yapt resimlerle geleneksel sanat anlayna, yksek sanat popler (alt) sanat ayrmna kar kan ve yeni estetik formlar retme iddiasnda olan ressam Asger Jornun almalar, Guy Debord tarafndan ekilen sinema filmleri bata olmak zere Uluslararas Durumcularn birok giriimi bu balamda deerlendirilebilir. Baudrillardn dnsel gndeminin oluumunda belirgin bir iz brakan bir baka akm da ortaya kt dnemde Fransz fikir hayat ierisinde son derece etkin bir konum elde eden ve Fransada dnemin genelgeer dnce kalplarndan bir tanesi durumundaki hmanizmin kkl bir eletirisini ortaya koyan yapsalclk akmdr. 1960l yllarda yldz parlayan yapsalclk, Durkheimn ve ksmen Comteun dncelerinin yannda129, en temelde, Ferdinand de Saussure, Marcel Mauss, Claude Lvi-Strauss ve Jean Piagetnin fikirlerine, Jacques Lacann psikanaliz ve Michel Foucaultnun dnce tarihi almalarna dayanr. Hem bir zmleme yntemi hem
128

Ne var ki Sitasyonistlerin Frankfurt Okuluna mensup dnrlerde olduu gibi karamsar olduklarn dnmek doru deildir. Onlar nasl Ortodoks Marksizmin ekonomik determinizmine kar kyorlarsa, Frankfurt Okulunun karamsarlna da kar kmlardr. Macdonald, "Gsteriden Birletirici Kentlemeye: Sitasyonist Kuramn Yeniden Deerlendirilmesi," s. 203. 129 Terence Hawkes, Tom Bottomore ve Robert Nisbet gibi yazarlar on sekizinci yzylda yaayan talyan tarih felsefecisi Giambattista Viconun dncelerinin yapsalcln habercisi olduunu sylerler. Terence Hawkes, Structuralism & Semiotics, London & New York, Routledge, 1997, s. 15. Zira Vico tekrar eden rntler ya da yaplarn peindedir. Tom Bottomore ve Robert Nisbet, "Yapsalclk," Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Ed., Tom Bottomore ve Robert Nisbet, Ankara, Ayra, 1997, s. 562. Bu gr ngiliz antropolog Edmund Leachin ilk olarak 1970 ylnda yaymlanan u eserine dayandrlarak gndeme getirilmektedir: Edmund Leach, Claude LviStrauss, 3. ed., Chicago, University of Chicago Press, 1989.

121

de bir kuramlar btn olan yapsalcl130 herhangi bir disipline hasretmek mmkn olmad gibi, onu fenomenoloji gibi bir felsefe okulu olarak grmek de doru deildir.131 Jamesonn bir tr felsefi formalizm olarak niteledii yapsalclk132, her ne kadar yirminci yzyln ikinci yarsnda C. Levi-Strauss bata olmak zere kltrel antropologlarn eserlerinde karmza ktysa da sosyoloji, psikoloji, dilbilim ve felsefede de etkin bir zmleme yntemi olarak varlk bulmutur.133 On dokuzuncu yzyl sosyal bilim zihniyeti ierisinde yap kavramnn nemi son derece aikrdr. Bu ynyle yapsalcln on dokuzuncu yzyldaki kayna Aguste Comtea ve Comte dncesinin de kaynanda yer alan Saint-Simona kadar geri gider. Bu balamda Karl Marxn dncesinin de yapsalc unsurlarla dolu olduunu belirtmek gerekir.134 Ancak yapsalc ereveye esas biim kazandran ve Fransz dncesi ierisindeki yapsalc dnceye de en dolaysz etkiyi yapan balca dnr Emile Durkheimdr. Durkheim sosyolojisi en temelde zmleme birimi olarak toplumsal olgular esas alr.135 Ona gre yap, toplumsal gerekliin, toplumsal gereklik de hakikatin merkezindedir. Emile Durkheimn toplumcu zihniyeti bata Marcel Mauss ve C. Lvi-Strauss olmak zere Fransz yapsalclnn nde gelen figrlerini ciddi bir biimde etkilemitir. Nitekim yapsalclk Fransz dncesi ierisinde Durkheimn nclk ettii toplumcu bak asnn devam niteliindedir. Yapsalclk, Hegelci diyalektiin radikal bir reddiyesi olarak okunabilir.136 Yapsalc dncenin en temel kartl bireyi anlamn kayna olarak gren Varoluu dnrlerin hmanist zne tasavvurlarna ilikindir. Yapsalclk, bir anlamda fenomenolojistlerin konuan zne dncelerine bir kar k temsil
Maurice Freedman, Main Trends in Social and Cultural Anthropology, New York & London, Holmes and Meier Publishers, 1978, s. 79. 131 Descombes, Modern French Philosophy, s. 77. 132 Fredric Jameson, The Prison-House of Language: A Critical Account of Structuralism and Russian Formalism, Princeton, Princeton University Press, 1972, s. 195. 133 Jacques Ehrmann yapsalcln bir felsefe olmaktan ok bir zmleme yntemi olduunu belirtir. Jacques Ehrmann, Structuralism, New York, Anchor Books, 1970. 134 Richard T. De George ve Fernande M. De George, "Introduction," The Structuralists: From Marx to Lvi Strauss, Ed., Richard T. De George ve Fernande M. De George, Garden City, Anchor Books, 1972, s. xv. 135 Emile Durkheim, "Methods of Explanation and Analysis," Emile Durkheim: Selected Writings, Ed., Anthony Giddens, Cambridge, Cambridge University Press, 1995, s. 74. 136 Descombes, Modern French Philosophy, s. 75.
130

122

etmektedir.137 Durkheimn toplum(un) bireylerin toplamndan fazla bir ey olduu ynndeki ncln hareket noktas olarak alan yapsalclara gre anlamn kaynanda yaplar ve sistemler yer almaktadr. Yapsalclar Fransz dnce dnyas ierisinde Varoluu dncenin ve fenomenolojinin etkisiyle toplum zmlemelerinin merkezine yerletirilmeye balanan aklc ve bamsz zneyi yaplara tbi bir unsur olarak deerlendirmilerdir. Tom Bottomore ve Robert Nisbeta gre yapsalc dncenin en ak forml iliki, taraflardan daha nemlidir cmlesinde gizlidir.138 Yapsalclk ierisinde yapnn bir dier ad da koddur.139 Yapsalcln temelinde yatan dnce, toplumsal gereklii belli yaplarn ina ettii ve bu yaplarn kodlarn zmenin imkn dhilinde olduudur. Yapsalclk, fenomenolojinin aksine gl bir soyutlama gdsne sahiptir.140 Yapsalc analizlerin odaklandklar nokta, sz konusu kodlarn nasl zlebileceine ilikindir. Bu noktada 1960lar Fransasnda yldz parlayan yapsalcla ilham olan kaynaklarn banda Ferdindand de Saussuren dil felsefesi gelir. Cenova niversitesinde dilbilim hocal yapm olan Saussuren 1907-1911 yllar arasnda verdii dersler Genel Dilbilim Dersleri bal ile 1915 ylnda, lmnden iki yl sonra Ch. Bally, A. Sechehaye ve A. Riedlinger isimli rencisinin gayreti ile yaymlanm ve bu eserindeki fikirleri her ne kadar yapsal ve yapsalclk gibi kavramlar kullanmasa da141 ilerleyen tarihlerde yapsalcln ekillenmesine katkda bulunmutur. Saussuren bu etkili almas onun daha sonraki nnn de kayna olmutur.142 Dilin bir ilikiler sistemi olduunu dnen Saussure143, onu ayn zamanda bir gsterge sistemi olarak deerlendirir. Dil, kavramlar belirten bir gstergeler dizgesidir. Onun iin de yazyla, sar-dilsiz alfabesiyle, kutsal nitelikli simgesel trenlerle, bir toplumda incelik belirtisi saylan davran biimleriyle, askerlerin
Ibid., s. 98. Bottomore ve Nisbet, "Yapsalclk," s. 557. 139 Descombes, Modern French Philosophy, s. 100. 140 Ibid., s. 87. 141 P. H. Matthews, Short History of Structural Linguistics, Port Chester, Cambridge University Press, 2001, s. 4. 142 Berke Vardar, Ferdinand de Saussure ve Dilbilim Kavramlar, Yeni nsan Yaynlar, Tarihsiz, s. 12-13. 143 Matthews, Short History of Structural Linguistics, s. 147.
138 137

123

bildiriim belirtkeleriyle, vb., vb. karlatrlabilir. Yalnz dil bu dizgelerin en nemlisidir.144 Saussuren temel tezi bizim gereklik algmz, hakikatlerimizi, deneyimlerimizi belirleyen esas unsurun dil olduudur. Saussure, genel kabuln aksine, gerekliin dilin ncl olmadna inanr ve dili konuan insandan deil, insan konuan dilden bahseder. Ona gre dil, kelimelerin bir araya gelmesi neticesinde ortaya km basit bir iletiim arac olmayp, kendi btnl olan ve gereklii ina etme yetisine sahip bir sistemdir. Kimilerine gre dil temel ilkesine indirgendiinde bir dizelge niteliiyle karmza kar; bir baka deyile, dil bir terimler derlemesidir ve burada yer alan her e bir nesnenin karldr. Bu gr, birok adan eletirilebilir. Bir kez, szcklerden nce var olan hazr kavramlar bulunduu varsaymn ierir. Sonra, adn ses zellikli mi, yoksa anlksal m olduunu belirtmez. (...) Dil gstergesi bir nesneyle bir ad birletirmez, bir kavramla bir iitim imgesini birletirir.145 Saussuree gre bir gsterge sistemi olan dil sayesinde insan gerein ne olduunu renir, tecrbe kazanr. Saussure, gstergelerin gerekliin ta kendisi olduunu, onlarn herhangi bir iletiyi iletmekle grevli basit araclara indirgenemeyeceini dnr. Gereklii asl ekillendiren dil de dhil olmak zere gstergelerdir. Saussure bu nedenle yaplmas gerekenin bu gstergeleri zmlemek olduunu iddia eder. Saussuree gre dil toplumsal bir kurumdur ve btn gstergelerin toplumsal ileyi yasalarn inceleyen gstergebilimin konusudur.146 Gstergebilimin bir alt dal olan dilbilim ise btn dilleri tasvir etmek ve onlarn evrensel yasalarn ortaya karmakla ykmldr.147 Saussure, dil ve sz arasnda yapt ayrmla hem kendi kuramnn hem de ada dilbilimin temelini oluturmu olur.148

144

Ferdinand de Saussure, Genel Dilbilim Dersleri I, ev., Berke Vardar, Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1976, s. 36. Karlatrma iin bkz., Ferdinad de Saussure, Course in General Linguistics, Charles Bally, Albert Sechehaye ve Albert Riedlinger, ev., Roy Harris, 3. ed., La Salle, Illinois, Open Court, 1989, s. 33. 145 Saussure, Genel Dilbilim Dersleri I, s. 60-61. 146 Vardar, Ferdinand de Saussure ve Dilbilim Kavramlar, s. 82. 147 Ibid., s. 34. 148 Ibid., s. 40.

124

Saussure, on dokuzuncu yzyln evrimci ve tarihsel dilbilimine kar dili bir ilikiler btn olarak tahlil eder.149 O, dilin ve gstergelerin ikincil unsurlar olarak anlp, kurucu unsurlar olarak grlmemesini eletirir ve bu nedenle de gstergebilimin henz bir bilim dal olarak deerlendirilmediinden yaknr.150 Gstergebilim, gstergelerin z niteliini, hangi yasalara bal olduunu retecek bize. Henz yok byle bir bilim. Onun iin gstergebilimin nasl bir ey olacan syleyemeyiz. Ama kurulmas gerekli; yeri nceden belli. Dilbilim, bu genel nitelikli bilimin bir blmnden baka bir ey deil. Onun iin, gstergebilimin bulaca yasalar dilbilime de uygulanacak. Bylece, insana ilikin olgular btn iinde dilbilim iyice belirlenmi bir alana balanabilecek.151 Ferdinand de Saussure gstergelerin elimizdeki gerekliklerin, kazandmz tecrbelerin ve varolan dncelerimizin gerek sahibi olduklarna inanr. Ona gre gsterge, kendi dnda bir ey belirten elere verilen addr.152 Gstergenin temel koulu bir gsteren ile gsterileni kapsamasdr. Gstergeler doal ve yapma olmak zere ikiye ayrlr: Yamur yaacan belirtmesi bakmndan bulut doal bir gstergedir, oysa yn belirten bir ok yapma bir gstergedir. Doal gstergede nedensonu ilikisi grlr; ok iaretinin yn gstermesi ise benzerlie dayanr.153 Gereklik dilin dnda doal bir ortamda retilmez. Bizatihi dil (gstergeler) gereklii ina eder. Saussuree gre bizim benlik bilincimiz dahi dil sayesinde oluur. Kendimizi birey olarak dnmeyi (ben bilincini) bize dil ve dier gstergeler retir. Saussure bireyin tek bana dili yaratamayaca gibi onu deitirme kudretinden de yoksun olduunu belirtir. Birey, tm varln, toplumun yeleri arasnda yaplm bir eit szlemeye borludur. te yandan kurallarn bilebilmek iin bireyin dili renmesi gerekir. ocuk onu yava yava edinir. Dil o kadar ayr bir eydir ki, sz kullanma olanan yitirmi bir kimse bile, duyduu sesli gstergeleri anlamak artyla dili bilmeye devam eder.154

Adrian Mellor, "Structuralism," The International Encylopedia of Sociology, Ed., Michael Mann, New York, Continuum, 1984, s. 381. 150 Saussure, Genel Dilbilim Dersleri I, s. 37. 151 Ibid. 152 Vardar, Ferdinand de Saussure ve Dilbilim Kavramlar, s. 60. 153 Ibid. 154 Ibid., s. 47.

149

125

Saussuren dili bir gsterge sistemi olarak tasarlamas ve bu gsterge sisteminin evrensel yasalarn kefetme aray 1960 sonras Fransz dncesine son derece merkez bir etkide bulunmutur. Ferdinand de Saussuren Fransz yapsalclar zerindeki etkisi, onlarn diyakronik (artsrem) yaklama kar senkronik (esrem) yaklam benimsemelerinde kendisini ele verir.155 Roy Harrisin de ifade ettii gibi Saussure modern dilbilimi yirminci yzyln yapsalclnn nc kolu haline getirmitir.156 Bu nedenle yapsalclk, dilbilimde ortaya kan ve Saussuren nclk ettii yapsalc devrimin dier disiplinlere de uygulanmas anlamna gelir.157 Saussure, ilk kez dili bir sistem ve toplumsal bir kurum olarak deerlendirmek suretiyle kendisinden nceki dnrlerden farkllam olur.158 Onun anlam(lama) ve gsterge arasnda yapt ayrmdan hareketle gelitirdii ve zmlemelerinin temelinde yer alan yaklam, 1960 sonras Fransz dncesinin en nemli unsurlarndan birisi halini almtr.159 Esasnda Saussure tarafndan gelitirilen ve dilin anlamn temeli olduu, Heideggerin formlasyonu ile varln evi olduu ynndeki dncesi Kantn dilin bir temsil arac olduu eklindeki tezine dorudan verilmi bir karlktr.160 Yirminci yzyl Fransz dncesi ierisinde dilin merkezilii fikrini benimseyenler yapsalclar ve postyapsalclar olmulardr. Dil, Baudrillardn da yetitii dnce gelenei ierisinde, Derridann formlasyonu ile farkllklara ve kartlklara dayal bir gsterge sistemi olarak alglanm ve onun dnda hibir gerekliin mmkn olamayaca varsaym temel kabul halini almtr.161 Yine Derridann ifadesiyle metnin dnda hibir ey yoktur dncesi yapsalc ve postyapsalc dnce ierisinde paylalan bir gr olarak ne kmtr.162 Yapsalclk bir dnem Fransz dncesi ile zdeletirilmesine ramen, kaynaklar gz nnde bulundurulduunda onun btnyle Fransz kltr ve dnce
Mellor, "Structuralism," s. 381. Roy Harris, "Translator's Introduction," Course in General Linguistics, Ed., Ferdinand de Saussure, v.d., La Salle, Illinois, Open Court, 1989, s. x. 157 Raymond Boudon ve Franois Bourricaud, A Critical Dictionary of Sociology, ev., Peter Hamilton, Chicago, The University of Chicago Press, 1989, s. 387. 158 Jameson, The Prison-House of Language: A Critical Account of Structuralism and Russian Formalism, s. 5-6. 159 Ibid., s. 114. 160 Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Szl, 3. ed., stanbul, Paradigma Yaynlar, 1999, s. 217. 161 Ibid., s. 218. 162 Szen, Sylem: Belirsizlik, Mbadele, Bigi/G, Refleksivite.
156 155

126

dnyasna ait bir unsur olmad anlalr.163 Jacques Ehrmann, dnyann yapsalcl kefetmek iin Franszlar beklemediini, ancak yapsalcln uzun yllar Fransz dnce dnyasnn en hayati unsurlarndan birisi olduunu belirtir.164 Christian Delacampagnen kinci Dnya Sava sonrasnda Avrupann yaad krize verilmi bir entelektel cevap olarak grd yapsalcln165 Fransz dncesi ierisinde etkinlik salamas Ferdinand de Saussuren ve Marcel Maussun dncelerinden etkilenen Claude Lvi-Straussun almalarna ok eyler borludur. Boudon ve Bourricaudun belirttii gibi yapsalclk itibarn dilbilim ve antropolojideki baz keiflere borludur166 ve bu keiflerin en nemli iki mimar Ferdinand de Saussure ve Claude Lvi-Strausstur. Lvi-Strauss yapt antropolojik incelemelerden kard sonulara dayanarak tarihselci baka ve znenin merkezilii dncesine kar tarihin her dneminde btn toplumlar iin geerli olan ve bireyleri aan yaplarn belirleyicilii yaklamn ne karmtr. Edith Kurzweilin yapsalcln babas olarak takdim ettii167, Derridann yapsalcln en nemli ismi olarak grd Lvi Strauss168, Amerikada birlikte alt Rus dilbilimci Roman Jakobson araclyla haberdar olduu Saussuren169 fikirlerinden hareketle yeni bir kltr kuram ina etmeye koyulmutur. Jean Paul Sartren 1960 ylnda yaymlanan Critique de la Raison Dialectique (Diyalektik Akln Eletirisi) isimli eserindeki tezlere bu tarihten iki yl sonra yaymlanan Yaban Dnce isimli almasnda cevap veren Claude Lvi-Straussun170 bylelikle
163 164

Hawkes, Structuralism & Semiotics, s. 11. Ehrmann, Structuralism, s. vii-viii. 165 Christian Delacampagne, A History of Philosophy in the Twentieth Century, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1999, s. 226. 166 Boudon ve Bourricaud, A Critical Dictionary of Sociology, s. 392. 167 Edith Kurzweil, The Age of Structuralism: Lvi-Strauss to Foucault, New York, Columbia University Press, 1980, s. 13. 168 Jacques Derrida, Of Grammatology, ev., Gayatri Chakravorty Spivak, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1976, s. 99. 169 Michael Mann, "Claude Lvi-Strauss," The International Encylopedia of Sociology, Ed., Michael Mann, New York, Continuum, 1984, s. 205. Jakobsonun Lvi-Strauss zerindeki etkisi yalnzca ona Saussure tantmas deildir. Roman Jakobson Lvi-Straussun yapsalc kuramnn erevesinin oluumunda N. S. Trubetzkoy ile birlikte olduka etkili olmutur. Alan Jenkins, The Social Theory of Claude Lvi-Strauss, New York, The Macmillan Press, 1979, s. 17. 170 Lvi-Strauss eserinin Tarih ve Diyalektik baln tayan son blmn dorudan Sartren fikirlerini tartmaya ayrm, onun hmanist Marksizm yorumunu ve Avrupa-merkezci perspektifini eletirmitir. Bkz.,, Claude Lvi-Strauss, The Savage Mind, 5. ed., Weidenfeld & Nicolson, London, 1981, s. 245-269. Ancak ne gariptir ki, George Steiner, Lvi-Straussun Fransz dnce hayatndaki etkisinin ne denli byk olduunu anlatrken onu ikinci Sartre olarak niteler.

127

nlenen dnceleri kendisinden sonraki Fransz dnce dnyasna kkl bir etkide bulunmutur. Lvi-Straussun yapsalc grleri 1960lar Fransasnda, zellikle Yaban Dnce isimli eseri ile birlikte mehur olmusa da, ilk kez 1945 ylnda yapsalcln manifestosu olarak kabul edilen bir makale yazm,171 bu makale 1958 ylnda Yapsal Antropoloji isimli eserinin ikinci blmn oluturmutur. Saussuren etkisiyle toplumsal kurumlar bir dil gibi telakki eden Lvi-Strauss, kltrel yaplarn bir dil gibi zmlendii takdirde anlalabileceini savunmutur. Bu erevede Lvi-Strauss dildeki sentakslar ve semantik yaplar gibi gndelik yaamn evrensel kurallarn kefetmeye almtr.172 O, insann hakknda hibir ey bilmedii () kendi gerekelerine sahip insan akl173 olarak tanmlad dili zmlemelerinin merkezine yerletirir. Ona gre dil znelerin bilinli eylemlerinin sonucunda deil, yapsal bir bilinalt dzeyinde ortaya kar. Dil, bilinalt bir sistemdir.174 Toplumu da bir dil gibi telakki eden Lvi-Straussun almalar, hi kukusuz Saussuren almalar ile birlikte dilbilimsel dn olarak ifadelendirilen srece esin kayna olmutur. Bu srete toplumsal yaplar yerine dilsel yaplar ne karan, toplumsal gereklii bir dil gibi ele almak gerektiini ifade eden ve gstergelerin analizini temel alan almalar younlamtr. Lvi-Strauss, 1949 ylnda yaymlanan Les Structures lmentaires de la parent (Akrabaln Temel Yaplar) isimli eserinde ortaya att ve daha sonraki eserlerinde gelitirdii yapsalc gr, birtakm toplumsal kurum, iliki, pratik, grenek ve adetlerden hareketle tm toplumlar iin geerli, tarih-st bir model ina etmeye alr. Freudun ve Marxn dncelerinden de nemli oranda yararlanan Lvi-Strauss175 on dokuzuncu yzylda bir eit dil hastal olarak grlen
George Steiner, "Orpheus with his Myths," Claude Lvi-Strauss: The Anthropologist as Hero, Ed., E. Nelson Hayes ve Tanya Hayes, London, The M.I.T. Press, 1970, s. 170. 171 Claude Lvi-Strauss ve Didier Eribon, Conversations with Claude Lvi-Strauss, ev., Paula Wissing, Chicago, The University of Chicago Press, 1991, s. 68. Lanalyse structurale en linguistique et en anthropologie baln tayan bu makale Roman Jakobson ve arkadalarnca karlan Linguistic Circle of New York isimli dergide yaymlanr. Leach, Claude Lvi-Strauss, s. viii. 172 Mann, "Claude Lvi-Strauss," s. 205. 173 Aktaran: Anthony Giddens, Sosyal Teorinin Temel Problemleri: Sosyal Analizde Eylem, Yap ve eliki, ev., mit Tatlcan, stanbul, Paradigma Yaynlar, 2005, s. 146. 174 Oliver Abel, "Lvi-Strauss'un Antropolojik Yapsalclna Bir Yaklam," Irk ve Tarih, Claude Lvi-Strauss, stanbul, Metis, 1985, s. 17. 175 Ona gre bu iki dnr gereklii tahlil ederken daha derindeki yapsal aamaya ulamay becermilerdir. Mann, "Claude Lvi-Strauss," s. 205.

128

mitoslar176 insanln temel dnce ve davran yaplarn bulmak maksadyla177 aratrmalarnn merkezine oturtur. Toplumsal kurumlar bir iletiim sistemi, bir dil gibi telakki eden Lvi-Strauss, Bat d toplumlarda geerli olduuna inand yaplardan hareketle Avrupa toplumlar iin de geerli olacak bir kuram gelitirme araynda olmutur. Lvi-Straussa gre rnein akrabalk sistemlerine birey ve rasyonalizm penceresinden bakldnda hibir ey anlalamaz, onlar ancak ve ancak bilinsiz dnce zemininde akl tarafndan ina edilmi ilikiler a olarak grldnde doru kavranabilir.178 Lvi-Straussun Yaban Dnce isimli nl yapt Levy-Bruhln ilkel toplumlarn mantk-ncesi bir zihniyetinin olduu ynndeki dncesine179 ve Jean Paul Sartren yabanl toplumlara mensup olanlarn zihn melekelerinin ve kendilerini ifade becerilerinin yeterince geliememi olduu ynndeki tezlerine180 bir cevap nitelii tamaktadr. Ancak Lvi-Strauss esasnda bu iki ismin temsiliyetinde Avrupamerkezci toplum ve tarih okumalarn, yaban dncenin saf, ocuksu ve atl olarak deerlendirmesini eletirir.181 Lvi-Straussun almalarndaki en temel amalardan bir tanesi, ilkel-uygar insan kartln geersiz klmaktr. Lvi Strauss, Yaban Dncede yapmak istedii eyin ilkel olarak anlan topluluklar ile medeni olarak anlan topluluklar arasnda dnme ve eylem noktasnda herhangi bir farkllk olmadn gstermek olduunu syler.182 Zaten Lvi-Straussun Bat medeniyetinin ayrcalkl ve biricik medeniyet olduu grn reddi onun hretinin de balca nedenlerinden bir tanesidir.183 Lvi-Strauss insanln ilkel ve medeni olarak ayrlmasna kar kar ve bir tek insanlk olduunu savunur. O bunu kltrler arasndaki yapsal benzerlie vurgu yapmak suretiyle ve insanla ilikin btn hiyerarik konumlandrmalar

176 177

Bottomore ve Nisbet, "Yapsalclk," s. 563. Ibid., s. 580. 178 Claude Lvi-Strauss, Structural Anthropology, ev., C. Jacobson ve B. Grundfest, New York, Basic Books, 1963, s. 34. 179 Jean Piaget, Yapsalclk, ev., Fsun Akatl, Ankara, Dost Kitabevi, 1982, s. 114. 180 Leach, Claude Lvi-Strauss, s. 6. 181 Ibid., s. 84. 182 Lvi-Strauss ve Eribon, Conversations with Claude Lvi-Strauss, s. 110. Lvi-Strauss, ilkel(primitive) kavram yerine nceki (prior) szcnn yelenmesi gerektiini dnr. Lvi-Strauss, The Savage Mind, s. 16. 183 E. Nelson Hayes ve Tanya Hayes, "Preface," Claude Lvi-Strauss: The Anthropologist as Hero, Ed., E. Nelson Hayes ve Tanya Hayes, London, The M.I.T. Press, 1970, s. v.

129

dlayan bir ereve nererek gerekletirir.184 Oliver Abele gre kltrler arasndaki yapsal benzerlii vurgulamak dnya apndaki uygarln teknik ussallnn dorulanmas deil, onun yerini belirlemek ve eletirmektir.185 Lvi-Strauss, Fransz toplum dncesinde geerli bir ayrm olan ve ayn zamanda da antropolojinin en nemli sacayaklarndan birisini oluturan ilkel-uygar ayrmna kar km ve bu ayrmn ontolojik gerekelerle deil, siyasi gerekelerle oluturulduunu ne srmtr. Antropoloji, ilk ortaya k koullarnda bu ayrma dayanarak varlk bulmutur. Zira ilk antropologlar Batnn stnlk varsaymn delillendirmek ve bu erevede insanln gelime safhalarn ortaya koymak zere Batl olmayan tarihsiz toplumlar incelemeye alyorlard. Yaplan bu incelemeler Baykan Sezerin ifadesiyle Batl stnlk ideolojilerinin birer paras durumundadr.186 Lvi-Strauss ise Bat-dnda yaayan ve ilkel olarak nitelenen topluluklar zerinde uzun yllar yapt aratrmalardan hareketle btn dnya kltrlerinin yapsal olarak birbirlerine benzer olduu sonucuna varm, dolaysyla da kendilerini uygar olarak adlandran toplumlarn ilkel adn taktklar toplumlar nezdinde herhangi bir stnlklerinin olamayacan ifade etmitir. Bu nedenle Derrida, Lvi-Straussun ncln yapt yapsal antropolojiyi, Batl
187

metafiziin ve entnosantrizmin altn oyma giriimi olarak nitelemitir.

Lvi-

Strauss, bununla birlikte evrensel tarihi hakikat dncesine de kardr. Ona gre Batnn kendi yerel tarihinde yaadklarn evrensel tarihi hakikatler olarak takdim etmesi meru grlemez.188 nk evrensel ve btnsel tarihi hakikatler olamaz, nk tarih z gerei paraldr.189 Bat toplumlarnn stnlklerinin temel gerekesi olarak sunulan aklclk mefhumunun hibir somut dayana olmadn ne sren Lvi-Strauss, esasnda btn toplumlarn akl-d olduunu gstermeye alr.190 Marcel Maussun

Abel, "Lvi-Strauss'un Antropolojik Yapsalclna Bir Yaklam," s. 8. Ibid., s. 9. 186 Baykan Sezer, Sosyolojinin Ana Balklar, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1985, s. 27. 187 Jacques Derrida, Writing and Differance, ev., Alan Bass, London, Routledge, 1978, s. 282. 188 Lvi-Strauss, The Savage Mind, s. 257. 189 Ibid., s. 258. 190 Lvi-Strauss, Mit ve Anlam, s. 69.
185

184

130

toplumsal olgularn aklanmasnda daima bilinaltna bavurmasndan ilham alan191 Lvi-Strauss, bu nedenle toplumsal kurumlarn ve geleneklerin altlarnda yatan bilinsiz yapy kavramak192 amacyla Batl olmayan ve ilkel olarak snflandrlan toplumlar incelemitir. Bylelikle bilinli olana karn bilindn ne karan bir yapsalclk193 gn yzne kmtr. Lvi-Strauss ile birlikte ilk kez Bat-d toplumlardan edinilen bilgi btn Batl toplumlarn aklanmasnda da kullanlmaktadr. Tarihin ve toplumun akl-d unsurlar olduunu ortaya koymak isteyen Lvi-Strauss, aksini ispat etmeye almann sama, sama olduu kadar da tehlikeli olduunu ifade eder.194 O bylelikle Fransz dncesi ierisindeki Descartes izgiye de gl bir eletiri yneltmi olur. Lvi-Strauss, 1930larn ikinci yarsndan itibaren etnoloji ya da sosyal antropoloji alannda yapt aratrmalar sonucunda dnya yzeyindeki btn toplumlarn yapsal olarak edeer olduu sonucuna varr. Onun amac on dokuzuncu yzyl Fransz dncesinde temsil edilen Batl etnosantrizme kar yeni bir kltr tanm yapmaktr. Lvi-Strauss bu ynyle, Jean Baudrillard da dhil olmak zere kendisinden sonraki Fransz dnr kuann hatr saylr bir blmn etkisi altna almtr. Bu etkiyi ve ada Fransz dncesinin kazanmaya balad yeni biimi doru deerlendirmek iin Lvi-Straussu antropolojik aratrmalara ynelten gdy tahlil etmek gerekir. Her eyden nce belirtilmesi gereken Lvi-Straussun sosyal antropolojiye ilgi duymaya balad dnemde yalnz olmad, kendi kuandan pek ok dnrn bu alana ynelmek arzusu ierisinde olduudur. 1937 ylnda Georges Bataille, Roger Caillois ve Michel Leirisin nclnde kurulan Collge de Sociologie195, byk savalarn, faizmin ve nasyonal sosyalizmin yaratt toplumsal ortamda, Batl modernliin stnlk iddiasn geersiz klmak amacnda olan Fransz entelektellerini bir araya toplamtr. Bu entelekteller faizmin ve kmas muhtemel byk bir savan yaratt sosyo-psikolojik ortamda modern kltrdeki mit, iktidar ve kutsal temalarn zmleyerek, yaanan
Claude Lvi-Strauss, "Marcel Mauss'un Eserine Giri," Sosyoloji ve Antropoloji, Ed., Marcel Mauss, Ankara, Dou Bat Yaynlar, 2005, s. 33. 192 Piaget, Yapsalclk, s. 109. 193 Madan Sarup, Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, ev., A. Baki Gl, Ankara, Ark Yaynlar, 1995, s. 48-49. 194 Lvi-Strauss, Mit ve Anlam, s. 69. 195 Hand, Michel Leiris: Writing the Self, s. 62.
191

131

olumsuzluklara entelektel bir cevap retmek amacyla196 antropolojik ve etnolojik almalara ilgi duymular, Bat toplumlarnn Batl olmayan toplumlardan stn olmadn gstermeye almlardr. Lvi-Straussun hmanizmin doal uzantlar olarak grd ve her birini birer trajedi olarak deerlendirdii ilkin Smrgecilik, daha sonra faizm ve sonra da Nazi mha Kamplar deneyimleri197 Fransz dncesi ierisinde Avrupamerkezci dnceye ve on dokuzuncu yzyln egemen etnosantrik anlayna dnk eletirilerin ereve kazanmaya balamasnda ok temel bir etkide bulunur. Bu kaygyla antropoloji ve etnoloji alanna ynelen sz konusu entelektellerin tm zerinde Durkheimn rencisi ve yeeni Marcel Maussun 1925 ylnda yaymlanan Essai sur le don (Armaan stne Deneme) isimli eserinde ortaya att tezlerin ve uygulad alma ynteminin byk bir etkisi olmutur. Bu eser 1950 ncesinde etnoloji ve antropoloji ile ilgilenen herkesin el kitab mahiyetindedir.198 Lvi-Strauss Maussu zgn antropolojik yapsalcln balatcs olarak takdim eder.199 Marcel Mauss Durkeimn din zmlemesini ve organik dayanma kuramn esas alarak yapt almalarnda arkaik toplumlarda armaan olgusunu zmler ve buradan hareketle btn toplumlar iin geerlilik iddias tayan bir kuram ortaya koyar. Buna gre armaan ne karlk gzetilmeksizin verilen bir meta, ne de psikolojik ihtiyalarmz karlamak amacyla kendisine mracaat ettiimiz bir aratr. Armaan toplumsal bir kategoridir ve her armaan bir karlk beklentisi ile kar tarafa sunulur. Maussa gre armaan dei tokuu ile hedeflenen bir toplumsal dayanma meydana getirmektir.200 Armaann hukuki, dinsel, ekonomik, estetik ve morfolojik boyutlar olduunu vurgulayan Mauss201, bylelikle basit kategorilerle aklanmak istenen arkaik (ilkel) toplumlar karmak ilikiler ana tabi toplumlar olarak snflam olur. Bununla birlikte Mauss, arkaik toplumlardaki

Richman, "Anthropology and Modernism in France: From Durkheim to the Collge de sociologie," s. 183. 197 Lvi-Strauss, Mit ve Anlam, s. 77. 198 Hand, Michel Leiris: Writing the Self, s. 48. 199 Piaget, Yapsalclk, s. 97. 200 Bottomore ve Nisbet, "Yapsalclk," s. 571. 201 Marcel Mauss, The Gift: The Form and Reason for Exchange in Archaic Societies, ev., W. D. Halls, London, Routledge, 1990, s. 79.

196

132

gzlemlerinden hareketle oluturduu armaan kuramn Batl toplumlara da uyarlamaktan ekinmez. Mauss, entelektel gndemini ve temel sorularn benimsedii hocas Durkheim gibi, on sekizinci ve on dokuzuncu yzyl Bat dncesindeki toplumsal szleme tartmalarn srdrm, szlemenin kkeni problemini temel almtr.202 Ne var ki Mauss, Durkheimdan farkl olarak Batl olmayan toplumlardan hareketle bir szleme kuram ina etmeye almtr. Maussun Thomas Hobbesun doa durumunda insanlarn tatmin edilemez gdleri dolaysyla birbirleriyle srekli sava halinde olacaklar, buna karn (Batl) insanlarn g kullanma haklarndan feragat etmeleri ve sz konusu haklarn bir st otoriteye devrederek bir toplum yaps ina ettikleri ynndeki kuramna duyduu tepki, antropolojik almalarnn balca motivasyon kayna olmutur.203 Armaan isimli eserinin szlemenin arkaik formlarna duyduu daha geni apl bir ilginin rn olduunu ifade eden Mauss204, toplumsal szlemenin kkeni hakknda yapt aratrmalarla Lvi-Strauss bata olmak zere birok yapsalc dnre etki etmitir.205 Marcel Maussun armaan zerine yapt zmlemeler onun sembolik mbadele fikrini gelitirmesine imkn tanmtr ki bu dnce daha sonra Baudrillarda da kaynaklk tekil edecektir. Mauss ile balayan ve Lvi-Strauss ile doruk noktasna ulaan zmlemeler sonrasnda, Fransz dncesi ierisinde, bilginin evrensellii dncesi, Batnn insanln en ileri noktasnda olduu iddias ve ilerlemeci tarih telakkisi ciddi tereddtlerle kar karya kalr. Hi kukusuz sz konusu tereddtler, Fransz dnce dnyasnn tmne temil edilebilecek kadar yaygnlamamsa da Baudrillardn da ierisinde yetitii Fransz radikal dnce gelenei ierisinde bu eletirilerin yaratt tesir olduka derin olmutur.

202

Graeber, Toward an Anthropological Theory of Value, s. 151. Durkheim yle der: bir szleme kendi bana yeterli deildir; szleme ancak znde toplumsal olan bir dzenlemeden sonra mmkndr. Aktaran: Bottomore ve Nisbet, "Yapsalclk," s. 565. 203 Mauss ve Hobbes arasndaki ilikiye Marshall Sahlins dikkat ekmektedir. Marshall Sahlins, Stone Age Economics, Somerset, Aldine Transaction, 1972. 204 Mauss, The Gift: The Form and Reason for Exchange in Archaic Societies, s. 1. 205 Lvi-Strauss Fransz Devriminin siyasal felsefesi haline gelen, Descartesla kadar uzanan ve adalarnn zihinsel kalplarn belirleyen bir dnce akm olarak grd contract social fikrine kar kmakta ve onu ok tehlikeli bulduunu ifade etmektedir. Lvi-Strauss, Mit ve Anlam, s. 66.

133

kinci Dnya Sava sonrasnda Marksizm, Fransz dnce ve siyaset dnyasnn ykselen yldz olmu, siyasal Marksizm g kazanm, entelektel Marksizm206 ise kendisine geni bir alan bulmutur. Entelektel Marksizmin alannn genilemesinde yukarda da bahsettiimiz gibi Fransz dnce hayatnn nc simalarnn Marksizme ynelmelerinin rol byk olmutur. Birinci Dnya Sava sonrasnda fenomenolojik yaklamn da etkisiyle varoluu felsefe Fransz entelektel yaamnda giderek kk salm, kinci Dnya Savann son bulmasnn ardndan nde gelen varoluu dnrler Marksizme yaknlamlar, bylelikle hmanist bir Marksizm yorumu ne kmtr. Mark Poster, yakn dnem Fransz sosyal dncesinin iki hakim ynelimi olarak takdim ettii Marksizm ve varoluuluk arasndaki bu yaknlamann bir yandan Sartre ve evresinin Marksizme ilgi duymaya balamasyla, bir dier yandan da Marksistlerin giderek Stalinizmden uzaklamalar ile mmkn olabildiini ne srer.207 Ne var ki Fransz Komnist Partisine yakn entelektellerin Postern szn ettii Marksizm yorumundan uzaklamaya balamalar ancak Sovyetlerin 1956 ylnda Macaristan igali ve Kruevin Sovyet Komnist Partisinin yirminci yldnmnde yapt gizli konumann aa kmas sonrasndadr. Bu iki olayn yaratt kriz ortamnda baz Marksist entelekteller Komnist Partiden kopmular, buna karn daha ncesinde Ortodoks Marksizmin snrlarn zorlayan kuramsal zmlemelere scak bakmayan Fransz Komnist Partisi kendisine yakn entelektelleri Stalinizmin kat yorumlarna alternatif yeni Marksizm yorumlar retmeleri noktasnda tevik etmeye balamtr. Bu kriz ortamnda Fransz Komnist Partisinden ayrlan entelektellerden birisi olan Henri Lefebvre, bu dnemde Fransada SSCBnin giderek gzden dtn ve bu gzden dle birlikte devrim fikri ve sosyalist ideoloji(nin) deer kaybederek radikalizmlerini (insann ve toplumun kkenlerine kadar inme hrslarn) kaybettiklerini belirtir.208 Bu ortamda Marxn siyaset
206

William S. Lewis, Fransz Marksizminin, entelektel Marksizm ve siyasal Marksizm kategorileri erevesinde incelenmesi gerektiini ifade eder. William S. Lewis, "The Purification of the Theory for Practice: Louis Althusser and the Traditions of French Marxism", Yaymlanmam Doktora Tezi, Pennslyvania State University, College of the Liberal Arts, 2001. 207 Poster, Existential Marxism in Postwar France: From Sartre to Althusser, s. vii. 208 Henri Lefebvre, Modern Dnyada Gndelik Hayat, ev., In Grbz, stanbul, Metis Yaynlar, 1996, s. 47.

134

felsefesi ile Fransadaki yerli dnce akmlarn mezcetme giriimleri gn yzne kmtr.209 Dier taraftan Fransz Komnist Partisi sz konusu kriz ortamnda daha nce dlad Marksist entelektellerle yaknlk kurmaya alacaktr. Hmanist Marksizm yorumunun, kendilerini Marksizm ats altnda konumlandran kimi entelektellerin tepkisini ekmesi ve sz konusu hmanist, varoluu Marksizm yorumunun bu entelektellerin meydan okumas ile kar karya kalmas 1960lar Fransasnda gndeme gelmitir.210 Hmanist Marksizm yorumuna esas darbeyi indiren ise, Lvi-Strauss ya da dier yapsalc dnrlere gre ok daha belirgin bir Marksist kimlie sahip bulunan Louis Althusser olmutur. Yaban Dnceden yl sonra Marx mimar olarak adlandrlacaktr.211 1948 ylnda Fransz Komnist Partisine ye olana dek Katolik dnr Jean Guittonun etkisinde, Fransz Katolik hareketinin etkili bir yesi olan Althusser212, yukarda bahsi geen kriz ortamnn ardndan Komnist Parti ile de ilikilerini asgari dzeye indirir. 1956 ylndan sonra Marksizmin Fransadaki temsilleri zerinde kafa yormaya balayan Althusser, mevcut temsillerin tesinde sahici bir Marksizmin koullarn ortaya koymaya alr. Althusser ilk olarak Ortodoks Marksizmin vulgar felsefesine ve kat ekonomik determinist yaklamna kart dnceler gelitirir.
209

in ve Kapitali Okumak balkl

almalar ile ne kan Althusser, bu eserlerinden sonra yapsal Marksizmin

Bu giriimlere verilebilecek en iyi rnek Roger Garaudynin 1960 ylnda yaymlanan ve Marxn siyaset kuram ile Theilard de Chardinin Katolik evren tasarmn mezcetmeye alt Perspectives de lhomme ( nsan Aray) isimli eseridir. Garaudyin kendisine yakn bulduu bir dier Katolik filozof ise Maurice Blondeldir. Garaudy, Blondeli olu felsefesini deil de eylem felsefesini nceledii iin nemsemekte ve siyasal bir beklenti dorultusunda bir ateist olarak Katoliklik ile Marksizm arasnda bir balant noktas ina etmeye almaktadr. Bkz., Roger Garaudy ve Quentin Lauer, A Christian-Communist Dialogue, Garden City, Doubleday, 1968. Garaudy yalnzca Hristiyanlarla deil, ayn zamanda sosyalistlerle, varoluularla ve hmanistlerle de diyaloa girmitir. Poster, Existential Marxism in Postwar France: From Sartre to Althusser, s. 340. 210 Bugnden geriye doru bakldnda farkl akmlara mensup gibi grnen sol kanat Fransz entelektellerinin pek ou, sava sonras dnemde en temel tartma dzlemi olarak Marksizmi grmlerdir. Bu adan Lvi-Strauss ve Jean Paul Sartren arasnda cereyan eden tartmann bir istisna olduu sylenemez. Aksi takdirde bu iki dnrn birbirlerini Marksizme ihanetle sulamalarn anlamak mmkn deildir. Leach, Claude Lvi-Strauss, s. 6. Bununla birlikte LviStrauss kendi teorisinin Marksizmden ok Marxa yakn olduunu ne srer. Lvi-Strauss, Structural Anthropology, s. 336. Ancak yine de kendi misyonunu Marksizmin eksik brakt styap unsurlarn zmlemek olarak niteler. Lvi-Strauss, The Savage Mind, s. 130. 211 Dan Schiller, Theorizing Communication: A History, Cary, NC, Oxford University Press, 1996, s. 143. 212 Althusser, The Future Lasts Forever: A Memoir, s. 93.

135

Ancak Althusserin fikirlerini sre ierisinde cazibe merkezi haline getiren husus, onun zne merkezli, hmanist Marksizm anlayna getirdii eletiriler olmutur. Althusserin Marksizmin tarihinde olduu kadar Fransz dnce tarihinde de nemli bir figr halini almas, gen Marx - olgun Marx ayrm yaparak Marxn ilk dnem metinlerinin Hegel ve Feurbach etkisinde kaleme alndklarn213 ve olgun Marx temsil etmediini ne srmesi ile dorudan ilintilidir. Althusser bylelikle 1930lardan itibaren giderek glenen Hegelci Marksizmin (Bat Marksizminin) kuramsal kaynaklar hakknda ciddi kukular uyanmasna neden olmutur. Althusser, Gaston Bachelardn epistemolojik kopu kavramn devralmak suretiyle Marxn Kapitalini okumaya giriir214 ve bu okuma sreci sonunda hmanist Marksistlerin gvendikleri ilk dnem Marx metinlerinin ideolojik metinler olduunu, buna karlk Marxn olgun dneminde kaleme ald metinlerin tarihsel materyalizmi bir bilim olarak ortaya koyduunu iddia eder. Althussere gre nasl ki gen Marx ideolojikse, ona dayanarak dnce gelitiren ve Bat Marksizminin nde gelen simalar durumundaki Lukacs, Gramsci ve Sartre da ideolojiktirler.215 Marksizmin Theilhard de Chardinin etkisiyle Hristiyanlatrldn, Frankfurt Okulu ile hmanistletirildiini, Sartre ve Gramsci tarafndan da hmanistletirilip tarihselletirildiini ifade eden Althusserin216 abas adeta Marksizmi hurafelerden temizlemektir. Althusser, kendi tarihsel materyalizm yorumunu, Paris Elyazmalarndaki ideolojik ve hmanist Marxa deil, Kapitali yazan, bilimsel ve materyalist Marxa dayandrr ve entelektel uralarn Marxa dn olarak niteler.217 Ancak Mark Postern belirttii gibi Althusser, Marksizmin Stalininist yorumuna da geri dnmez.218 O, Marksizmin hmanist ve varoluu yorumlarna scak bakmad gibi, Stalinci gr tarafndan temsil edilen Ortodoks Marksizme de yaknlk duymaz.

John Lechte, Fifty Key Contemporary Thinkers: From Structuralism to Postmodernity, London & New York, Routledge, 1994, s. 39. 214 Althusser, Kapitali bir iktisat, tarihi ya da bir dilci gzyle deil, bir felsefeci gzyle okuduunu syler. Louis Althusser, Kapital'i Okumak, ev., Celal A. Kanat, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 30. 215 Poster, Existential Marxism in Postwar France: From Sartre to Althusser, s. 343. 216 Lechte, Fifty Key Contemporary Thinkers: From Structuralism to Postmodernity, s. 37. 217 Alex Callinicos, Marxism and Philosophy, Oxford, Clarendon Press, 1983, s. 93. 218 Poster, Existential Marxism in Postwar France: From Sartre to Althusser, s. 341.

213

136

Althusserin entelektel ve siyasi abas Ortodoks Marksizmin ve Bat Marksizminin tesinde, Marksizmin otantik bir yorumunu ortaya koymaktr. Althusser zne merkezli Marksizm yorumlarna kar yapsal unsurlarn temel alnmas gerektii ynnde ikna kabiliyeti yksek ve ksa zamanda hret kazanan metinler kaleme almtr. O, bylelikle zne merkezli kuramlarn muhafazakr, Marksist ve liberal versiyonlarna kar gl bir yapsalc zeminin inasna katkda bulunmutur. Althusser, yapsalcln psikolojizmden ve tarihselcilikten kopmu olmann getirdii avantajla mehur (bir) ideoloji olduu bir dnemde ona ilgi duyduunu belirtir.219 Althusser, Marxn iki temel szn, ben insandan hareket etmiyorum, verili tarihsel dnemden hareket ediyorum ve toplum insanlardan deil, ilikilerden oluur szlerini temel almaktadr.220 nsann benliinin bilincine varmasnn dil sayesinde mmkn olduu, znenin dili ina etmeyip, dilin zneyi ina ettii ynndeki dnce 1960larla birlikte Fransz eletirel kuramnda etkinlik kazanr ve Althusserin bu srece katks ok aktr. Althusserin zne merkezli kuramlara ynelttii eletiriler, Fransada hmanist Marksizmin ve Hegelci felsefenin kan kaybetmesine yol amtr. Althusser, kinci Dnya Sava sonrasnda Fransz dncesinin balca problem alanlar zerinde dnm221 ve sorunlarn zm olarak grd Marksizmin yeni bir yorumunu ortaya koymutur. Althusser Fransadaki entelektel Marksizm ile Fransz Komnist Partisinin nclk ettii siyasi Marksizmin dnda yeni bir Marksist kuram gelitirmi ve kendisinden sonrasna byk bir etkide bulunmutur. Bununla birlikte Althusserin Marksizmi materyalist bir bilim olarak yorumlama ynndeki srarl giriimleri, Marx in ve Kapitali Okumak isimli eserlerin yaymlanmasndan hemen sonra, Marksizmin bilimselci yorumunu geersiz klmaya dnk youn bir zihinsel emei beraberinde getirmitir. Bu emein verildii zeminde Jean Baudrillard da bulunmaktadr.
219 220

Althusser, The Future Lasts Forever: A Memoir, s. 185. Ibid., s. 186. 221 Althusser dncesi genellikle evrensel bir felsefe araynn rn olarak okunmu ve Althusserin Fransz dncesinin temel problemlerinden bamsz bir biimde dnce rettii ne srlmtr. Bu bak as Althusser dncesini anlamaya imkan tanmamaktadr. Bu bak asna verilebilecek en iyi rnek Callinicosunkidir. Callinicosun kitab bu tezi ispata almaktadr. Bkz., Alex Callinicos, Althusser's Marxism, London, Pluto Press, 1976.

137

Althusserin kuram Fransz Komnist Partisine yakn entelektellerce ciddiye alnmasa da222, Fransz dnce dnyasnn genelinde byk bir tartma balatr. 1960larn ikinci yarsnda Louis Althusser, Michel Foucault ile birlikte Fransada fikirleri en fazla tartlan dnrlerin banda gelmektedir.223 Althusserin Marx okumasna ilk destei veren dnr ise Jacques Lacan olacaktr.224 Bilin, siyaset ve ideoloji ekseninde fikirlerini gelitiren Althusserin, Fransada 1940lardan itibaren kendisine egemen bir konum edinen Hegel felsefesine dnk eletirileri225 ve zne temelli tarih ve toplum yorumlarna dnk kkl itirazlar kendisinden sonra sarsc bir etki yaratmtr. Bu dorultuda 1960lar Fransasnda Jacques Lacan, George Bataille, Roland Barthes, Michel Foucault, Jacques Derrida, Giles Deleuze ve Julia Kristevann dncelerinin de hatr saylr etkisi olmutur. Yapsalcln canlanmasna paralel olarak Fransz dncesi ierisinde psikanaliz ve Sigmund Freudun dnceleri de geni apl bir ilgiye mazhar olur. Fransada yapsalc dncenin geliiminde nemli katklarda bulunan Jacques Lacann verdii seminerler ve yine onun 1966 ylnda yaymlanan crits (Yazlar)226 isimli hacimli eseri ile birlikte Fransz entelektelleri Freudun dncelerine dikkat kesilmeye balamlardr.227 Yapsalcln, evresinden yaltlm, varlnn bilincinde ve rasyonel tercihlerde bulunabilen zne kurgusuna dnk kkl eletirileri, psikanalizin bireyin davranlarn rasyonel tercihlerin deil, bilinalt srelerinin ynettii tezi ile rtmtr. Freudun bilinalt sreleri ve yaps hakknda yirminci yzyln balarndan itibaren yrtt ve Birinci Dnya Savann yaratt ar tahribat ortamnn ardndan insan davrannn irrasyonel kkenlerine ilikin uyanan merakn karlanmas noktasnda byk bir ilgi gren

222

Althusser Komnist Partide kimsenin teoriye ilgi duymadn belirtir. Althusser, The Future Lasts Forever: A Memoir, s. 186. 223 Lechte, Fifty Key Contemporary Thinkers: From Structuralism to Postmodernity, s. 37. 224 Althusser, The Future Lasts Forever: A Memoir, s. 186. 225 Poster, Existential Marxism in Postwar France: From Sartre to Althusser, s. 343. 226 Lacann 1936-1966 yllar arasnda yazd metinleri ihtiva eden bu nemli eserin ngilizce tam evirisi ancak 2005 ylnda yaplabilmitir. Jacques Lacan, crits, ev., Bruce Fink, New York, W. W. Norton, 2005. Bu eviriden nce critsin eitli blmleri ngilizceye evrilmi ve drt be farkl nsha halinde yaymlanmtr. 227 Madan Sarup, Fransada psikanaliz etrafnda cereyan eden ilk Marksist diyalogun 1963 ylnda Louis Althusserin, Lacan Ecole Normalee eitli seminerler vermesi iin davet etmesi zerine baladn belirtir. Bundan bir yl sonra da Althusser Freud ve Lacan balkl mehur makalesini yazmtr. Sarup, Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, s. 7.

138

almalar228, Fransada 1960larn ikinci yarsndan itibaren zne merkezli tarih ve toplum tasavvurlarnn eletirisi amacyla kullanlmaya balanmtr. Freudun psikanaliz kuramn Fransz dnce ortamna tayan ve bu kuramla Saussurc dilbilim arasnda bir balant noktas oluturan Lacan, bilinaltnn bir dil gibi yaplandn gstermeye almtr.229 Bilinaltnn modern zamanlarn en nemli kefi olduuna inanan Lacan230 yapsalcln zne eletirisini daha da derinletirmitir. Ona gre hmanist sylem, znenin evrendeki merkeziliine inanarak znenin kendi mphemliklerinin farknda olduunu ne srm, bu da modern insann narsist doasn ele vermitir.231 Dili ve bilinaltn gstergelerden mteekkil bir sistem olarak deerlendiren Lacan, semiyotiin grevinin gsteren ve gsterilen arasndaki snr izgisini ortadan kaldrmak olduunu syler.232 Lacan bir adm daha atarak gsterenin maddi bir varlk olmayp zihinsel bir varlk olduunu, gsterilenin ise ancak zihnimizdeki soyut bir kavram olabileceini ne srmtr. Bu srete aklc, zerk ve kendisinin bilincinde olan zne tanmna yer yoktur. Zira zne ne dili ne de simgeleri ina etmitir, o yalnzca bu srelerde yer alan ilikiler tarafndan ekillendirilmitir. Lacana gre zaten doru ve btnsel kimlik yalnzca bir fantezidir.233 Bunun yannda Lacan insanbilimlerinin bilgi ve inan arasnda yaptklar kat ayrmn geersizliini, gerei kefetmek zere harcadklar abalarn yanl zeminlere dayandn ne srmtr. Lacan, eletirisini grnen ve gerek arasnda yapt ayrma dayandrr. Gerek ve gerek olarak sunulan ey birbirlerinden ayrtrlmaldr. Zira bize gerek diye sunulan eyler yalnzca gerein temsilleridir. Lacann dilbilim ve psikanalizin kesitii alanda ortaya koyduu bu yorumlar Jean Baudrillard bata olmak zere modernliin simgesel sistemlerini zmlemek isteyen dnrlere kuramsal bir kalk noktas sunmutur. Nitekim 1968 olaylar sonrasnda yapsalclk ve mevcut Marksizm yorumlar Fransada zayflamaya balayacaksa da, Lacann merkezinden edilmi zne
McNeill, Dnya Tarihi, s. 565. Jacques Lacan, crits: A Selection, ev., Alan Sheridan, New York, W. W. Norton, 1977, s. 147. 230 Ibid., s. 115. 231 Ibid., s. 165. 232 Jacques Lacan, "Sign, Symbol, Imaginary," On Signs, Ed., Marshall Blonsky, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1985, s. 203. 233 Lacan, crits: A Selection, s. 147.
229 228

139

kavram etrafnda toparlad dnceleri ve 1960l yllara dek Fransada ciddiye alnmayan Freudun psikanaliz yorumu geni bir muhatap kitlesi bulabilecektir.234 Claude Lvi-Strauss, Louis Althusser ve Jacques Lacan gibi yapsalc dnrlerin eletirileri, 1930lardan itibaren Fransz dnce hayatnn ierisinde yer alan ancak grleri 1960l yllara kadar yeterince tartlmayan George Bataillen yldznn parlamas ile daha salam bir zemine oturur. Hyppolet ve Kojvein rencisi olan ve fikirleri lmnden sonra hret kazanan Bataille, Hegelci gelenek ierisinde yetimi olmasna ramen sre ierisinde Hegel felsefesine kkl eletirilerde bulunmutur. Tel Quel bata olmak zere birok dergi karan ve bu dergiler araclyla Michel Foucault, Jacques Derrida, Jean Baudrillard, Philippe Sollers gibi gen kuak Fransz dnrleri zerinde etkili olan Bataillen radikal irrasyonalizmi ve Fransz toplum deerlerine dnk eletirisi 1960lardan itibaren bir cazibe merkezi oluturmutur. Marcel Maussun fikirlerini gzden geirerek yeniden gndeme getiren Bataille, Friedrich Nietzsche ve Martin Heideggerin grlerini eserlerinde yanstmtr. Bataille, daha nce de belirtildii gibi antropolojik verilerden hareketle rasyonalizme radikal eletiriler yneltmi ve eserlerinde toplumun ve insan hayatnn iddet ve ihlal sreleri zerinde bina olunduunu ispata almtr.235 Bu erevede iddet ve erotizm temalarnn ilendii edebiyat rnleri kaleme alan Bataille, Fransz dncesinde 1960l yllardan itibaren dozu giderek artan bir radikalizmin yaratlmasna katkda bulunmutur. Bunun yannda Bataillen kapitalizmin yeni toplumsal grnmlerini de zmlemeye imkan tanyan lde, ekonomik ilikiler ann rgtlenme mant hakknda yapt yorumlar da zellikle Jean Baudrillard zerinde etkili olmutur. Bataille, geleneksel Marksizmin toplumsal yaam, retim ilikileri ve verimlilik esasna dayal ekonomik davranlar erevesinde aklama abasn, harcama kltrnn farkl toplumsal pratiklerini
234

Ronald Bogue, Deleuze & Guattari, Florence, Routledge, 1989, s. 5. 1960larn Fransz dnce ortam ierisinde daha ncesinde ciddiye alnmayan psikanalizin de ilgi ekmeye balamasnda, grleri bu dnemde mehur olan ve yukarda anlatlmaya alld gibi yapsalcla kaynaklk tekil eden Ferdinand de Saussuren, gstergebilimi psikolojinin bir alt dal olarak grmesinin de pay olsa gerektir. Demek ki, gstergelerin toplum iindeki yaamn inceleyecek bir bilim tasarlanabilir: Toplumsal ruhbilime, bunun sonucu olarak da genel ruhbilime balanacak bir bilim. Gstergebilim (semiyoloji) diye adlandracaz biz bu bilimi. Saussure, Genel Dilbilim Dersleri I, s. 36. 235 Gutting, French Philosophy in the Twentieth Century, s. 103.

140

gzler nne sermek suretiyle geersiz klmaya almtr. Bataille, bunu birtakm etnolojik verilerden hareketle ortaya koymaktadr. Bu erevede Maussun armaan zmlemesini srdren Bataillen, Kanadann kuzeybat sahillerinde yaayan yerli kabilelerin potla adn verdikleri toplumsal pratik zerine yapt zmlemeler, 1960lar Fransasnda yeni bir r amtr. Bataille, ekonomik yap ierisinde konfor, yas, sava, dini riteller, oyunlar, gsteriler, sanatlar vb. gibi alanlarda yaplan verimsiz harcamalarn varlnn grmezden gelinemeyecek denli nemli olduunu ilemitir.236 Bataillen potla kavram etrafnda yapt zmlemeler, Baudrillardn kuramsal erevesinin oluumunda en temel katklardan bir tanesini yapmtr. Bununla birlikte Bataillen sembolik mbadele kavram etrafnda yapt analizler, Baudrillardn ekonomi yorumunun da merkezinde yer alacaktr. Bataillen lmnn ardndan gndeme gelii, dnemin Fransz dncesinin ihtiyalar ile dorudan balantldr. Bir yandan Hegel felsefesi ve Ortodoks Marksizm eletirilerine dayanak oluturma ihtiyac, bir yandan dnsel ve siyasi radikalizmin zerinde ykselecei kuramsal bir zeminin inas ve bir dier yandan da gittike ykselen rasyonalizm kartl daha nce Jean Paul Sartre tarafndan yeni mistik olarak yaftalanan237 ve pek ok Fransz entelektelince kmsenen Bataille 1960 sonrasnda Fransz toplum kuramnn merkezine tamtr. 1960 sonras Fransz toplum kuramnn ekillenmesinde, Ferdinand de Saussuren analizlerini toplumsal hayatn btn grnmlerine ve her trl gsterge sistemine temil eden Roland Barthesn zmlemelerinin de pay byktr. Jean Baudrillardn da hatr saylr kaynaklarndan bir tanesi olan Barthes, 1957 ylnda yaymlanan ve kinci Dnya Sava sonrasnda Fransadaki egemen kitle kltrn eitli reklam metinlerinden hareketle ortaya karmaya alt Mythologies (Mitolojiler) isimli eseri ile modern dnyann gsterge sistemlerine dikkat ekmitir. Barthesn bu eseri bata olmak zere almalarnn ngilizceye evrilmesi, 1970li ve 80li yllarda, zellikle ngilterede yeni-sol hareketine mensup entelektellerin abalar sonucunda, gstergebilimin Anglo-Sakson dnyada medya incelemelerinde

Georges Bataille, Visions of Excess: Selected Writings, 1927-1939, ev., Allan Stoekl, Carl Lovitt ve Donald Leslie, Minneapolis, University of Minnesota Press, 1985, s. 117-121. 237 Gutting, French Philosophy in the Twentieth Century, s. 103.

236

141

sklkla kullanlan bir zmleme yntemine dnmesini beraberinde getirmitir.238 Barthes, 1962 ylnda cole Pratiques des Hautes tudesde gstergeler, semboller ve temsiller sosyolojisi alannda ders vermeye balam ve bu tarihten sonra yapt yapsalc ve gstergebilimsel zmlemeler239 Fransz entelektelleri tarafndan daha yakndan takip edilmeye balanmtr. Barthes 1968 ylna kadar yazd metinlerde dilbilim, psikanaliz ve yapsalc terminolojiyi bir araya getirmi ve gstergebilimin kurucusu olarak n yapmtr. Barthesn 1968 sonrasnda yapt almalar onun yapsalc dnceden postyapsalc dnceye doru kayn simgeler.240 Barthesn gstergebilimi bu tarihten sonra zellikle yazl metin ya da sylemin analizine younlaacaktr.241 Barthes da tpk, Lvi-Strauss, Foucault, Althusser, Lacan ve Bataille gibi 1968 olaylar ncesinde Fransada niversite genliince fikirleri takip edilen ve sempati ile karlanan dnrler arasndadr.242 Barthesn toplumsal ilikilerde ikin olan iktidarn siyasal bir iktidardan ok daha nemli olduu ve bu nedenle de toplumsal ilikilerde kendisini aa vuran iktidar ortadan kaldrma amacnn siyasal bir iktidar ykma amacnn nne gemesi gerektii ynndeki dnceleri Fransz dncesindeki radikalizmin trmanmasna hatr saylr katklarda bulunmutur.243 Barthesn ekonomik rgtlenmenin mant hakknda Bataille ile ortaklaan zmlemeleri ve zellikle harcama nosyonu zerine yapt almalar bu balamda zellikle dikkat ekicidir.244 Bununla birlikte Barthesn Tel Qeul, Communications ve Critique dergilerine yapt katklar da Parisin entelektel evrelerince yakndan

Daniel Chandler, Semiotics: The Basics, Florence, Routledge, 2001, s. 7. Roland Barthes gstergebilimin amacn ve alann u ekilde tanmlar: Gstergebilim kkenleri ya da snrlar ne olursa olsun herhangi bir gsterge sistemini ele almay hedefler. Ritel, toplant, ya da kamusal elencenin ieriini biimlendiren imajlar, jestler, mzikal sesler, nesneler ve tm bunlarn karmak birliktelii: bunlar eer birer dil deilse bile en azndan gsterge sistemleri ina ederler. Roland Barthes, Elements of Semiology, ev., Annette Lavers & Colin Smith, London, Cape, 1967, s. 9. 240 Bununla birlikte Aye naln da belirttii gibi Barthesn 1968den nceki almalar da yapsalclk ve postyapsalclk arasnda bir kpr oluturur niteliktedir. Aye nal, "Roland Barthes: Bir Avant-garde Yazar," letiim Aratrmalar Dergisi, No. 2, 2003. 241 M. Gottidiener, "Hegemony and Mass Culture: A Semiotic Approach," American Journal of Sociology, C. 90, No. 5, 1985, s. 987. 242 Steven Ugar, "Barthes, Roland," Encyclopedia of Contemporary French Culture, Ed., Alex Hughes, London, Routledge, 1998, s. 49. 243 Richman, "Anthropology and Modernism in France: From Durkheim to the Collge de sociologie," s. 205. 244 Ibid.
239

238

142

takip edilmektedir.245 Roland Barthesn Fransz dncesi ierisindeki yeri kukusuz bunlarla snrl deildir. Barthesn dil ve edebiyat kuramna yapt katklar, hem edebiyatlarn hem de akademisyenlerin gndemine oturmutur. zellikle son yaptlarnda sanat biimlerinin muhatabna anti-sosyal ve hedonistik zevkler nerdikleri eletirisini yapan Barthesn sz konusu dncelerinin arkasnda, modern insan temel alan edebiyat anlaynn kt ve modern dnyada gerek diye takdim edilen srelerin aslnda birer tahakkm mekanizmas olarak iledii varsaym yatmaktadr.246 Bu nokta, gstergebilimsel zmlemeleri yannda Baudrillard Barthesa yaknlatran noktalardan birisi olacaktr. Saussuren dilbilimi, Lvi-Straussun yap analizi, Lacann psikanaliz yorumu, Bataillen irrasyonalist felsefesi, Barthesn almalar ve ksmen Althusserin Marksizm deerlendirmesinin yannda, metinlerinde, Bat felsefesiyle herkes iin en dorusunu nerme iddiasnda olan evrensel bir dnce sistemi ina etmeye alt iin hesaplamaya alan Jacques Derrida ve ilk dnem metinlerinde bilgi yaplar, daha sonraki metinlerinde ise iktidarn mikro siyasetleri ya da mikro iktidarlar konu edinen ve Nietzscheden ilham alarak bilgi-iktidar ilikisini aa karmak isteyen Michel Foucault gibi rasyonalizmi, hmanizmi ve bireyci siyaset felsefelerini geersiz klmaya abalayan dnrler kua Fransz dncesinde yeni ynelimlerin u vermesine, yeni bir dnce ikliminin olumasna hizmet etmilerdir. Roland Barthes, Michel Foucault, Jacques Derrida, Giles Deleuze, Julia Kristeva gibi isimlerin mensup olduu ve yapsalc paradigmann gelitirilmesine hizmet eden dnrler kua belli bir noktadan sonra yapsalc dnceden uzaklamaya ve en temelde iktidar problemini merkeze alarak ve radikal bir tarih, siyaset, kltr, birey, ekonomi ve siyaset eletirisi ortaya koymaya balamlardr. Bugn ou zaman post-yapsalclk olarak adlandrlan bu dnce birikimini gndeme getiren balca krlma noktas hi kukusuz 1968 ylnda Fransada cereyan Mays olaylardr. Baudrillard, Foucault, Deleuze, Guattari, Lyotard ve Morin gibi dnrler bu

245 246

Ugar, "Barthes, Roland," s. 49. Roland Barthes, Semiotic Challenge, ev., Richard Howard, New York, Hill & Wang, 1988, s. 95-135.

143

olaylar sonrasndaki yeni siyasal mecburiyetler nedeniyle dncelerini gzden geirme ihtiyac hissetmilerdir.247 Post-yapsalcln, en genelde, entelektel Marksist gelenek ierisinde yetien ve 1960larn balang yllarndan itibaren dnsel enerjilerini bireycilie, rasyonalizme ve hmanizme kaynaklk tekil ettiine inandklar zne kurgusunu bozmaya, dolaysyla da Aydnlanma felsefesi sonrasnda erevesi izilen Batl stnlk varsaymlarn ortadan kaldrmaya hamleden, siyasal mitlerini 1968 ncesinde toplumda ve zellikle de niversite genliinde oluan sistem kart muhalefete balayan Fransz entelektellerinin 1968 yenilgisine bir cevap olarak doduu sylenebilir. Cezayir Sava, indeki kltr devrimi, Kba devrimi, Latin Amerikadaki gerilla savalar, Amerika Birleik Devletlerinin Vietnam Savandaki baarszl, ABDde zencilerin mcadeleleri, Filistindeki direni hareketi gibi dnyann farkl blgelerinde gndeme gelen olaylarn yaratt politik hava Fransada Marksist kkenli ii ve renci hareketlerinin de gelimesine ve kendilerini zgven ierisinde ifade etmelerine imkan tanmtr.248 1968in Mart ayndan itibaren Fransada younlamaya balayan ve balangta de Gaullen eitim politikalarn hedef aldn syleyen ancak esasnda mevcut siyasal ve toplumsal otoriterin btn norm ve kurumlarna kar acilen bir devrim beklentisi ierisinde olan rencilerin eylemleri 3 Maysta Fransz polisinin Sorbonne niversitesine mdahale etmesiyle yeni bir boyut kazanr ve ksa zamanda polis ve renciler arasnda yurt apnda sokak atmalar bagsterir. 13 Mays tarihinde bir milyon iinin rencileri desteklemek amacyla byk bir sokak gsterisi yapmas Fransada siyaseti tkanma noktasna getirir. Mays ay bitmeden dokuz milyon iinin greve kmas ile birlikte Fransz hkmeti ok daha ciddi bir krizle kar karya kalr. Gerilimin gittike trmand bu ortamda yalnzca renciler deil, sistem muhalifi pek ok entelektel de siyasal ve kltrel bir devrimin ok yakn bir gelecekte gerekleeceine inanmaktadr. Ne var ki, 1968 yl bitmeden hkmetin iilerin alma koullarnn iyiletirilmesi ve daha fazla cret almalarnn salanmas ynndeki politikalar ve
247

248

Mark Poster, Foucault, Marxism and History, Cambridge, Polity Press, 1984, s. 8. Louis Althusser, "1968 Mays Olaylar zerine Bir Mektup - eviren: Taciser Belge," Birikim, No. 1, 1975, s. 45.

144

de Gaullen erken seim talebine Fransz Komnist Partisinin derhal olumlu cevap vermesi ortamn yatmasn salamtr.249 Bylelikle Louis Althusserin Nazilerin yeniliinden bu yana Bat tarihinin en nemli olay olarak niteledii Mays olaylar250 sisteme muhalefet besleyen radikal Fransz entelektelleri iin byk bir hayal krkl ve ciddi bir dnm noktas olmutur. Baudrillardn dnce izgisinde de 1968 ylnda devrimci renci ve iilerin Charles de Gaulle devirmeyi baaramayp, byk bir yenilgi yaamalarnn da etkisi bulunmaktadr. Komnist Partinin 68 olaylarna ve iktidara bu ekilde yaklam baz Fransz radikallerinin Marksizmi Komnist brokrasi ile zdeletirmelerine ve yeni yol araylar ierisine girmelerine de sebebiyet vermitir. Bu balamda ncelikli hedef Louis Althusser tarafndan gelitirilen yapsalc Marksizmin bilimsel determinizmi olacaktr. Yapsalc Marksizme dnk bu eletiriler, postyapsalc kuramn gn yzne kmasna yol amtr. Bu ortamda Nietzsche gndeme gelecek, farkllk ve oulculuk temalar ne kacaktr. Zamanla bu radikal kuramclar devrimin ve zgrlemenin modern tasavvurlarn da tehlikeli ve totalletirici olduu iin reddedecekler ve zgr znelcilik ve gebe arzunun bireyselci programlarna dneceklerdir.251 Arrighi, Hopkins ve Wallersteinin, iki dnya devriminden birisi252 olarak niteledii 1968 olaylar sonrasnda Fransz dncesi ierisinde Marksizmin gc gittike zayflamaya balayacaktr. Fransz dnce dnyas, Komnist Partininki bata olmak zere Fransada o tarihe kadar ortaya konan btn Marksizm yorumlarn eletiren ve hem bir ideoloji hem de bir felsefi sistem olarak onu tadil etmek isteyen entelektellerin youn zihinsel faaliyetine ev sahiplii yapacaktr. Ne var ki ok ksa bir sre ierisinde sz konusu zihinsel faaliyeti yrtenler iin Marksizm yzleilmesi ve reddedilmesi gereken, gemite kalm bir sistem aray halini almtr. Bu tarihten sonra Marksizmin dogmatizmi, pozitivizmi, ekonomik determinizmi ve her eyden te totalletirici doas zerine ynla zmleme gndeme gelmi, yine bundan byle Fransz dnce dnyas ierisinde Marksizm de
249

Bu durum devlet bakannn iktidara geri dnmesine, statkoyu yeniden oturtmasna ve devrim mitlerinin yklmasna yol amtr. Best ve Kellner, The Postmodern Turn, s. 5. 250 Althusser, "1968 Mays Olaylar zerine Bir Mektup - eviren: Taciser Belge," s. 49. 251 Best ve Kellner, The Postmodern Turn, s. 5-6. 252 Giovanni Arrighi, Terence K. Hopkins ve Immanuel Maurice Wallerstein, Antisystemic Movements, London & New York, Verso, 1989.

145

dahil olmak zere btn hakikat araylarna dair radikal reddiyeler yazlmaya balanmtr. Her ne kadar Louis Althusser gibi bu tarihten itibaren Fransz Komnist Partisine daha fazla yaknlaacak olan birka entelektelin varlndan bahsedilebilirse de, Marksist gelenek ierisinde yetien ve radikal muhalefetten yana olan entelektellerin byk bir ounluu 1968 krlmas sonrasnda postyapsalc bir siyasal ve felsefi konum benimseyeceklerdir.253 1968 sonrasnda Fransz dncesi bir yandan Marksizmle hesaplama giriimlerine bir dier yandan da youn bir biimde Aydnlanma felsefesinin totaliterizmine ve Bat metafiziinin btnne dnk son derece radikal eletirilere tanklk edecektir.254 Bu srete Fransz entelektellerinin dayana nemli oranda on dokuzuncu yzyln ayrks Alman filozofu Friedrich Nietzschenin dnceleri olacaktr. Btn siyasal projelerin kt kansn temel alarak radikal bir direnme ve eletiri felsefesi gelitirmek isteyen sz konusu entelekteller Nietzschenin felsefesinden yararlanacaklardr. G. Stuath ve B. S. Turner Fransz dnce ortamnda Nietzscheye gsterilen bu iltifatn onun eserlerinde dil ve metafora yklenen anlamla ilikili olduunu ifade etmektedir. Stuath ve Turnera gre Nietzschenin slubunun oyunculuunun Fransz entelektellerin edebi ve sanatsal ilgilerine olduka uygun olduu ortaya kt. Nietzscheye gre dil, dz anlamsal (literal) olmaktan ziyade metaforiktir; anlam, metaforlar arasndaki farkllklarn oyununa dayanr. Gerekliin kendisinin metaforik bir sylem olmasndan tr dil gereklii temsil etmez.255 Ne var ki Fransz entelektellerinin Nietzscheye gsterdikleri ilginin nedeni yalnzca Nietzschenin slubunun ekicilii deildir. Nietzschenin hakikat ve rasyonalizm eletirisi, hmanizme ve bilimcilie ynelik tenkitleri, nesnelcilik karsnda perspektivizmi ycelten tavr, Marksizm de dahil olmak zere Aydnlanma sonras modern siyasi ideolojilere dnk reddiyeci tutumu, iktidar konusundaki zmlemeleri, bilgi problemini ele al ve tarihe bak 1968
253

Marksist gelenekten gelen ancak postyapsalc dnrlerden etkilenmelerine ramen kendilerini onlardan zenle ayr tutmaya alan ve kendilerine Yeni Felsefeciler adn veren Bernard-Henri Lvy, Andr Gluksmann, Jean Marie Benoist gibi dnrler de 1968 sonrasnda Marksizme kar alan savata yerlerini almlardr. Sarup, Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, s. 124. 254 Peter Dews, "From Post-Structuralism to Postmodernity: Habermas's Counter-Perspective," Postmodernism: ICA Documents, Ed., Lisa Appignanesi, London, Free Association Books, 1989, s. 33. 255 G. Stuath ve B. S. Turner, Nietzsche'nin Dans: Toplumsal Hayatta Hn, Karlkllk ve iddet, Ankara, Ark Yaynlar, 1995, s. 204.

146

sonrasnda

Fransz entelektellerini ona

ynelten balca nedenler olarak

sralanabilir. Fransz dncesi ierisinde Nietzsche felsefesine zaman zaman farkl dnce ekolleri bavurmusa da, 1968 sonras Fransz dncesinde bir Nietzsche rnesans yaanmtr. Mike Gane, hakl olarak Baudrillard da yeni-Nietzscheci akmn nde gelen temsilcilerinden birisi olarak takdim eder.256 Ancak daha sonra gstermeye alacamz gibi Baudrillardn Nietzscheye olan ilgisi daha erken dnemlere dayanr. Nietzschenin dncelerinin muhalif Fransz entelektelleri arasnda bu denli byk bir ilgiye mazhar olmasnda ada Fransz dncesinin nemli figrlerinden Giles Deleuzen 1962 ylnda yaymlan Nietzsche et la Philosophie (Nietzsche ve Felsefe) isimli almasnn nc bir rol oynad unutulmamaldr. Deleuze radikal bir felsefe ina etme araynda olduu bu klasik eserinde257 Nietzscheden hareketle felsefenin kurulu tarihsel kimliini kaybettiini ve farkl tr bir olua tabi olduunu gstermeye almtr.258 Deleuzen bu eserindeki temel endiesi diyalektik dncenin mevcut biimlerini Nietzsche felsefesi araclyla geersiz klmaktr. Deleuzen, Nietzschenin deerler felsefesini felsefe yapmann tek yolu olarak takdim ettii bu eseri259 Roland Bogueye gre Fransz felsefesinde bir dnm noktasna iaret eder.260 Bogue, bu tespiti yaparken Nietzsche ve Felsefenin Fransz entelektellerinin Nietzscheye ilgi gstermelerinde bir milat olduu kanaatine yaslanr. Oysa muhalif Fransz entelektellerini Nietzscheye ynelten balca sebep, Deleuzen bu eseri deil, 1968 ncesi ve sonrasnda oluan siyasi iklimdir. Deleuzen almas bir nc eser olarak deerlendirilmelidir. Aksi takdirde bu eserin niin basldktan be-alt yl sonra popler olduunu anlayabilmemiz mmkn olmazd. Nietzsche ve Felsefenin bir dier nemi, Stuath ve Turnern iddia ettii gibi Fransz entelektellerini Nietzscheye eken balca sebebin mecazlara dayal yaz slubu deil, Bat felsefe gelenei ile yzleme giriimi olduuna ok iyi bir rnek tekil etmesidir.261
256 257

Gane, French Social Theory, s. 152. Keith Ansell-Pearson, Deleuze and Philosophy: The Difference Engineer, London, Routledge, 1997, s. 73. 258 Ibid., s. 1. 259 Deleuze, Nietzsche and Philosophy, s. 1. 260 Bogue, Deleuze & Guattari, s. 15. 261 Stuath ve Turner, Nietzsche'nin Dans: Toplumsal Hayatta Hn, Karlkllk ve iddet, s. 51.

147

1968

sonrasnda

postyapsalc

dncenin

geliimine

katk

salayan

entelekteller iin Nietzschenin izdii filozof tiplemesi bir model halini almtr. Nietzscheye gre filozof Kant gibi bir yarg ya da faydaclar gibi mekaniki olmaktan ziyade, bir soyktkdr.262 Soyktk filozofa den, st rtlm zafer veya yenilgilerin, asl atma ve mcadelelerin tarihini ortaya koymaktr.263 Soyktk, hem kaynan deeri, hem deerlerin kayna anlamna gelir.264 Bir baka deyile filozof deerlerin kaynana inmeli ve deerlerin eletirisini yapmaldr.265 Nietzschenin bu dnemde kabul gren kurgusuna gre bir filozofun yapmas gereken akl ve hakikati her eyin merkezine yerletiren sistematik tarih anlatlarnn oyununu bozmaktr. Bu oyunu ortaya koyanlarn dayand temel zihniyet Bat rasyonalizmidir. Nietzsche bu noktada zellikle Hegelin tarih algsn eletirisinin merkezine oturtur ve onun tarihi evrensel bir mantn rn olarak telakki etmesini eletirir. Oysa felsefi dnme tarzna en uygun den oulculuk, teki toplum, tarih ve siyaset kuramlarnn hegemonyasna kar bir sava amtr.266 Deer yarglarnn hakikat olarak sunulmasna kar kan Nietzsche, nesnel bilgi diye bir eyin olamayacan, bunun yerine iktidarn bilgisinin olabileceini ifade etmi ve gerek filozofun bunun farknda olmas gerektiini belirtmitir. Nietzschenin nerdii bu filozof modeli, belli bir tarihten sonra sistem muhalifi radikal Fransz entelektelleri iin geleneksel ideolojilerin, tarih anlatlarnn, toplumsal kurtulu reetelerinin yok saylmas ve siyasal eylemin doasna ilikin yeni almlar gelitirilmesi noktasnda ilevsel olmutur. Nietzchenin modernliin tektipletirici doas hakknda yapt zmlemeler, Deleuze, Derrida ve Foucault felsefelerinde rnekleri verildii gibi, Fransz entelektellerince birlik ve btnlk sylemlerine getirmitir.
267

kar

fark

dncesinin

merkeze

tanmasn

beraberinde

Deleuze, Nietzsche and Philosophy, s. 2. Michel Foucault, "War in the Filigree of Peace: Course Summary," Oxford Literary Review 4, No. 2, 1980, s. 83. 264 Deleuze, Nietzsche and Philosophy, s. 2. 265 Bu noktada 1968 sonrasnda iktidarn soykt meselesini temel alan Foucaultnun almalar verilebilecek en somut rnektir. 266 Deleuze, Nietzsche and Philosophy, s. 4. 267 Bu balamda kar klan balca felsefi gelenek Platonculuk olmutur. Ronald Bogue, "Word, Image and Sound: The non-representational Smiotics of Gilles Deleuze," Deleuze and Guattari:
263

262

148

Bu radikal entelekteller her ne kadar Marksizmden uzaklamaya balamlar ve sre ierisinde de ondan tamamyla kopmularsa da, 1968 Mays olaylarnn ardndan, enerjilerinin nemli bir blmn filozofun (entelektelin) siyaset, bir baka deyile siyasal tahakkm mekanizmalar karsndaki konumuna hasretmilerdir. Michel Foucaultnun yeni ve mikro direnme odaklar oluturma gayreti268, Deleuze ve Guattarinin kk gruplarda kendisini gsterecek devrimci arzu hakkndaki kuramsal abalar269, Lyotardn siyasete yeni bir tanm kazandrma teebbsleri gibi rneklerde karmza kt ekliyle, daha esnek ve daha mikro direni felsefeleri oluturma istei ne kmaktadr. Yukarda belirtildii gibi iktidar problemi tartmalarn merkezine oturmakta ve daha nceki iktidar analizleri radikal bir eletiriye tabi tutulmaktadr. Toplumsal gerekliin analizinde ideoloji zmlemesinin yetersizliine dikkat ekilmekte, buna karlk sylem analizinin nemine vurgu yaplmakta ve siyasal ve toplumsal varoluun ancak ve ancak iktidar ilikileri tarafndan oluturulmu sylemsel pratikler olarak deerlendirildiinde doru zmlenebilecei dnlmektedir. Bunlarn yannda 1968 sonras eletirel Fransz dncesi ierisinde psikanalizin etkili bir zmleme yntemi olarak yaygn bir kullanm sahasna kavutuunu da ifade etmek gerekir. lk olarak Guy Debord bata olmak zere Uluslararas Durumcular tarafndan siyasal bir okuma arac olarak gndeme getirilen psikanaliz, 1968 sonrasnda Lyotard, Deleuze ve Guattari gibi dnrler tarafndan, Baudrillardn ifadeleriyle, ar bir radikalizmin270 sacaya olarak grlmtr. Bizler arzulayan makineleriz slogan ile ne kan Deleuze ve Guattarinin psikanalizin 1968 sonras ortama aktarlmasnda byk katklar olmutur. Kiisel olann siyasal olduu271 fikrinin ne kmas ile hmanizmin tahakkmnden kurtarlm yeni bir insan tanm gndeme getirilmitir. Bu insan ne Marksizmin znesidir ne de Foucaultnun Bilginin Arkeolojisi isimli kitabnda ne srd

Critical Assessments of Leading Philosophers, Volume 1, Ed., Gary Genosko, Florence, Routledge, 2001, s. 81. 268 Barry Smart, Michel Foucault, Florence, Routledge, 2002, s. 6. Foucaultnun 1971 ylnda kurduu Hapishane Haberleme Grubu sz konusu odaklara bir rnektir. 269 Sarup, Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, s. 115. 270 Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, s. 18. 271 Sarup, Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, s. 114.

149

Aydnlanma felsefesinin icad olan modern insandr.272 Bu insan bilindnn hkmettii, modern psikiyatrinin normal tanmna girmeyen izofren insandr. izofren insan, faizme kar direnebilecek tek insan trdr.273 Hi kukusuz 1968 sonras radikal Fransz dncesi ierisinde Baudrillard gibi Freudun siyasallatrlmasn kabul etmeyen dnrler de vardr. Baudrillarda gre, Marx cinselletirmek, Freudu siyasallatrmak itimat telkin etmeyen bir karmdr.274 1968 sonrasndaki Fransz dncesi hakknda u tespiti de yapmak durumundayz. 1968 sonras Fransz dncesinde belirgin bir ynelim halini alan radikalizm, bu dnemden sonra dnce reten entelektellerin ada Fransz dncesinin temel problem alanlarna duyarszlatklar, onlar grmezden geldikleri anlamna gelmez. Aksine sz konusu radikalizm bu sorunlara verilmi pek ok farkl cevab bnyesinde barndrmaktadr. Bu balamda Fransann dnya siyaseti ierisindeki konumu ve uygulad Dou politikasnn oluturduu kriz alanlar 1968 sonrasndaki Fransz dncesinin gzergahnn belirlenmesinde nemli roller stlenmitir. Zaten on dokuzuncu yzyl Fransz dncesi de Napolyonun Msr seferi ile yeni bir ereve kazanan Dou siyasetinden275 ve yine Fransann Avrupal gler arasndaki konumundan neet eden sorunsallar temel tartma gndemi olarak tayin etmiti. Fransann Dou siyasetinin temelinde, Bat dndaki corafyalarn askeri g kullanarak etki altna alnmas ve etki altna alnan bu corafyalardaki zenginliklerin anavatana tanmas yatmaktadr. Fransann belli bir tarihten sonra smrgecilik siyasetinden vazgemek zorunda kal ve 1960l yllarla birlikte kar karya kald Doulu gmenler sorunu uzun dnemde Fransz dncesine yeni bir boyut kazandrmtr. Bu durum Fransz dncesi ierisinde yurttalk, Avrupa-merkezcilik, etnosantrizm, kimlik politikalar gibi konularn egemen tartma gndemleri halini almasna yol amtr. Ne yazk ki sosyal teori zerine alan aratrmaclarn birou bu konu zerinde yeterince durmamaktadr.

272

Michel Foucault, Bilginin Arkeolojisi, ev., Veli Urhan, stanbul, Birey Yaynlar, 1999. Foucault modern insann toplumsal srelerde eitli teknolojiler eliyle nasl ina edildiini gstermeye almtr. Yasin Aktay, "Body, Text, Identity ", Yaymlanmam Doktora Tezi, Orta Dou Teknik niversitesi Sosyoloji Blm, 1997, s. 51. 273 Sarup, Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, s. 115. 274 Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, s. 19. 275 Ycel Bulut, Oryantalizmin Ksa Tarihi, stanbul, Kre Yaynlar, 2004.

150

Postyapsalclk olarak adlandrlan ve Jean Baudrillardn da ierisinde zikredildii dnce izgisinin homojen bir fikir hareketi olmad da belirtilmelidir. Postyapsalclk, en temelde, yeni bir dneme girildii ve iktidar ilikilerinden, ekonomik paylama, kltrel retimden toplumsal kimliklere varncaya kadar radikal dnmlerin yaand bu yeni dnemin eski dnemin kavramlar ve refleksleri ile zmlenemeyecei inancndan neet etmitir. Postyapsalclk balangta, yapsalcln zne eletirisine yeni bir boyut kazandran, Marksizmi ve dier ideolojileri iflah olmaz siyasal anlatlar olarak karakterize eden, Batl stnlk varsaymlarn ve Avrupamerkezci tarih deerlendirmelerini reddeden, nesnel bilgiyi ve uzmanlamay merkeze koyan akademik retimi kmseyen, iktidar problemini temel alan ve yeni direnme stratejileri oluturmaya alan entelektellerin birbirlerinden bamsz bir biimde ortaya koyduklar zihinsel retimler sonucunda gndeme gelmi, ancak sre ierisinde sz konusu entelekteller birbirlerinden farkl soru ve zm nerileri ile ada Fransz dncesine katkda bulunmulardr. Bu nedenle 1970lerin balarnda postyapsalc olarak adlandrlan bir dnrn bu dnemden sonraki almalar iin de ayn etiketi esas almak ve onu dier postyapsalc dnrler ile ayn erevede incelemeye almak her eyden nce metodolojik adan hatal olacaktr. Benzer kaynak ve kayglardan hareket eden bu dnrler nesli, farkl varsaym ve sonulara ulamlardr. Zaten, evrenselcilik ve tmellikler karsnda farkllklara, oulluklara ve tikelliklere nem veren bu dnce tarzn gelitiren entelektellerin uzun yllar homojen bir fikir hareketinin ierisinden konuacan beklemek, kendi ierisinde elikili bir tutum olacaktr. Bununla birlikte Amerikal sosyal bilimciler 1968 sonras Fransasnda dnce reten ve toplumsal, siyasal, ekonomik ve kltrel sistemlerden, farkl tahakkm mekanizmalarndan rahatszlk duyan, bununla beraber kapitalist toplum dzenine kar bir alternatif nerisinde olan Marksizmin de kapsaml bir zm retmekten aciz olduuna inanan entelektelleri postmodern olarak nitelemeyi tercih etmektedir. Bu dnrler benzer kayglar paylasalar da, birbirlerinden ok farkl dnce gzergahlarna sahip olduklarn bir kez daha yinelemek durumundayz. Bu eitliliin btnn postmodern dnce ya da Douglas Kellner ve Steven Bestin yapt gibi postmodern teori olarak nitelemekse ciddi bir hatadr. Zaten sz konusu entelektellerin hibir tanesi bu tabirle birlikte anlmak istemediklerini de 151

eitli kereler dile getirmiler, kendilerine srarla postmodern yaftasn yaptranlara da tepki gstermilerdir. Onlarn bu tepkilerinin temelinde herhangi bir dnr ya da akmla zdeletirilme korkusu yatmaktadr. Bu entelektellerin hemen hepsi benzer konular zerinde durmularsa da her biri kendi tarzn yaratma peinde komutur. Bu nedenle de metinlerini ok youn bir biimde aforizmalarla sslemilerdir. Baudrillard, sz konusu entelekteller nesline ait bir dnrdr ve onlarn kayglarn paylamakla birlikte btn entelektel serveni boyunca kendine ait bir tarz yaratma gayreti ierisinde olacaktr. Baudrillard, yukarda bahsi geen dnr ve akmlardan farkl dzeylerde yararlanm, onlarn bak alarn kendi dncesi ierisinde yourmutur. Baudrillard, entelektel serveni boyunca hibir ekilde tek bir dnr ya da akmn takipisi olmam, sz konusu dnr ya da akmlardan kendi dncesi iin merkezi kavram ya da fikirler devirse de onu kendisine ait klmaya almtr. Baudrillardn u cmleleri onun beslenme kaynaklarna yaklam biimi hakknda son derece ak bir fikir verir: in beni eken yan bu nesneler dzenine zg bitki rts ve hayvanlar aleminin kefidir. Bunu yapabilmek iin o dnemde moda saylabilecek psikanaliz, Marksist retim zmlemesi, zellikle Barthesa zg dilbilimsel zmleme gibi disiplinlerden yararlandm. Bu disiplinlere zg bak alarndan yararlanmadan nesneyi inceleyip byle bir zmleme yapabilmek mmkn deildi. Bu zgn disiplinlerin hibiri nesneyi tek bana zmleyemezdi, nk nesne onlarn hepsini daha da karmaklatrarak, ortaya koyduklar postulalarn sorgulanmasna yol ayordu.276 Baudrillard, daima kendi tarzn yaratmaya altn iddia etmitir. Bir insann byk otoritelerle () yz yze gelmesine diyeceim yok, ama [bu insan] dorudan etkilenmeye maruz kalmamal.277

2.2. Jean Baudrillardn Entelektel Biyografisi

27 Temmuz 1929da Fransann kuzeydousunda yer alan ve bir sanayi kenti olan Reimste dnyaya gelen Jean Baudrillard, krdan kente yeni g etmi bir
276

Jean Baudrillard, Anahtar Szckler, ev., Ouz Adanr ve Leyla Yldrm, Ankara, Paragraf Yaynlar, 2005, s. 19. 277 Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, s. 13.

152

ailenin tek ocuudur. Kendisinden rendiimiz kadaryla, Baudrillardn dedesi ifti, babas ise bir devlet memurudur.278 Baudrillardn yetitii aile ortam ve toplumsal evre entelektel andan zengin deildir ve Baudrillard bunu ok erken yalardan itibaren bir eksiklik olarak telakki etmektedir. O, bu eksiklii gidermek iin ortaokul yllarndan itibaren youn bir okuma ve alma sreci ierisine girdiini belirtir. Hayatmdaki o dnem devasa bir baar elde etmek iin gerekten de ok sk altm bir dnemdir279 diyen Baudrillard iin bu sk alma sonucunda elde edilen birikim, niversite yllarnda almadan girdii snavlarda baarl olabilmesine imkan tanr.280 Baudrillard, aile ierisinde niversite okuyan ilk kiidir ve o bu durumu ben, tabir caizse kabilenin bir eyler okuyan ilk yesiydim281 diyerek aktarr. Baudrillard, orta renimine Reims Lisesinde balar. Reims Lisesi 1920li yllarda Grand Jeu (Byk Oyun) ad verilen akmn nde gelen isimlerinin (Ren Daumal, Roger Gilbert-Lecomte ve Roger Vailland) hocalk yaptklar bir yerdir ve bu isimlerin buradaki etkisi uzun sre devam etmitir. Baudrillard, bir dnce okulu olarak grd Grand Jeuden hocas Emmanuel P.nin ona bahsettiini ancak kendisinin bu dnce okulunu daha sonra kefettiini belirtir.282 Baudrillard, orta renimine baladnda Fransa, Almanyann igali altndadr ve igal yllar onun siyasi kimliinin oluumunda derin bir etkide bulunmutur. Bu yllarda Marksist syleme sahip direni hareketlerine sempati duymaya balayan Baudrillard, lise eitimini yine sava yllarnda tamamlar. Baudrillard lise yllarnda Almanca almaya balar. Baudrillardn Almanyann igali altnda bulunan Fransada Almancaya ilgi duymas zaman zaman elikili bir tutum olarak grlmtr. Ancak ortada bir eliki varsa bu, dnemin Fransz dncesinin genel elikisidir. nk 1930larn sonu ve 1940larn balangcndan itibaren Fransz dncesi Alman dncesinin kuatmas altndadr. Ne var ki bu kuatma siyasal ve askeri kuatma karsnda dnsel bir direni imkan oluturmak
Baudrillard, "I Don't Belong to the Club, to the Seraglio: Interview with Mike Gane and Monique Arnaud," s. 19. 279 Ibid. 280 Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, s. 4. 281 Baudrillard, "I Don't Belong to the Club, to the Seraglio: Interview with Mike Gane and Monique Arnaud," s. 19. 282 Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, s. 4.
278

153

zere gndeme gelmi bir kuatmadr. Bir baka deyile siyasal ve askeri bir kuatmaya maruz kalan Fransada dnce hareketleri Alman dncesinin imkanlarn kullanarak felsefi bir zgrlemenin koullarn oluturmaya almaktadrlar. Bylesi bir ortamda Baudrillard da Almanca almaya balamtr. Baudrillard, Almanca renmeye baladktan sonra gittike daha fazla Alman filozoflaryla ve sanatlaryla yaknlaacak, onlarn dncelerini yakndan tanma frsat bulacaktr. Her ne kadar Baudrillard, Alman filozoflarn bu dnemde orijinal dillerinde okumadn ve onlar bir btn halinde deil, ancak para para okuyabildiini ifade etse de283, uzun vadede, modernlik kart dnceye ilham veren belli bal Alman sanat ve filozoflarnn fikirlerinden hatr saylr llerde yararlanacaktr. alacak bir hafzaya sahip olduunu belirttii lise yllar Baudrillardn Friedrich Nietzschenin fikirleri ile de tant dnemdir. ok erken dnemde Nietzschenin byk bir hayran284 olduunu belirten Baudrillardn Nietzscheye duyduu ilgi bir mr boyunca devam etmitir. Nietzschenin dnme biimi ve yazm tarz Baudrillardn zihinsel gndemine ve entelektel gzerghna ok byk bir etkide bulunmutur. Baudrillardn lise yllarnda ilgisini cezbeden ve onda byk izler brakan bir dier dnce (biimi) ise patafiziktir. Dsel zmler bilimi ibaresinin karl olmak zere, ilk olarak Fransz tiyatro yazar, gerekstc (srrealist) ve absrt tiyatronun mucidi Alfred Jarry (1873-1907) tarafndan kullanlan patafizik, zamanla baz Fransz dnrleri nezdinde pozitivist bilim anlayna ve metafizik bilgi tasavvuruna muhalif, modern bilim anlaynn parodisi niteliinde yeni bir bilgi retme yolu olarak benimsenmeye balanmtr. Patafizik, nesnelerin gerekliinin onlarn grnnde aranmamas gerektii temel varsaymndan hareket etmi, modern bilimin yasalarndaki mizah yakalamaya almtr. znde kuramsal, felsefi ya da bilimsel bir akm olmayan, daha ziyade bir sanat anlay olarak ortaya kan patafizik, zamanla Fransz dnce ortamnda felsefi bir boyut kazanm, Patafizik Koleji (Collge de Pataphysique) isimli bir oluum dahi meydana

283 284

Ibid., s. 2. Ibid., s. 1.

154

getirilmitir. Bu oluumun bakanln yapacak olanlardan bir tanesi de Baudrillardn lisedeki felsefe hocas Emmanuel P.dir.285 Baudrillard, lise yllarnda hocas Emmanuel P. araclyla patafizikle tanm286 ve bu akmdan ok etkilenmitir. Patafizik, Baudrillard ok erken yata pozitivist bilim anlayna kar muhalif bir tutum almaya itmitir. Baudrillard, patafiziin onda brakt en byk etkinin, onun sayesinde akl kurban edebilmesi olduunu belirtir.287 Baudrillard, btn dnsel serveni boyunca, bilimlerin bilimi olarak niteledii ve zm ya da tartma odakl deil, imge odakl olarak grd288 patafiziin oyun olarak bilim anlayn temel almtr. Baudrillardn penceresinden patafizik onu baarl ancak sradan bir renciden sra d bir dnr adayna evirmitir. Baudrillardn patafizik ile kurduu iliki onu, kendisine verilen eitimi sorgulamaya itmitir. Baudrillardn dnsel serveni sz konusu olduunda, onun patafizik ile kurduu ilikiyi gz ard etmek, Richard Lanein yapt gibi, kimi yazarlarn Baudrillardn geleneksel bir tarzda yetitiini ve eitim aldn iddia etmelerine yol aabilmektedir.289 Oysa Baudrillard, patafizikle tantktan sonra modern bilime, belli disiplinler etrafnda rgtlenen modern sosyal bilimler ve insan bilimlerinin sunduu bilgi gvdelerine byk bir kuku ile yaklamaya balamtr. Erken yatan itibaren ilgisini edebiyata, sanata ve ksmen de felsefeye ynelten, modern bilim dallarndan, sistematik bilgi edinme yntemlerinden uzak duran Baudrillardn bu yn onun btn dnce hayatna sirayet edecek, ilerleyen tarihlerde modern toplum ve kltrn unsurlarna dair yapt deerlendirmelerde, sistematik analizlerden ziyade retorik egemen olacaktr. Baudrillard, Parisin saygn liselerinden birisi olan IV. Henri Lisesine, bir yllk youn bir eitime katlmak ve niversiteye hazrlanmak zere transfer olur. Baudrillard IV. Henri Lisesinden sonra Paris Nanterre niversitesi Sosyoloji Blmne kaydn yaptrr. Baudrillard niversite eitimine baladnda Fransa, Amerikan eksenli kalknma politikalarnn etkisi ile oluturulan Monnet Plann uygulamaya koymu ve tam anlamyla bir toplumsal seferberlik ortam oluturulmu
285 286

Ibid., s. 4. Ibid. 287 Ibid. 288 Ibid., s. 5. 289 rnek olarak bkz., Lane, Jean Baudrillard, s. 1.

155

durumdadr. Henri Lefebvre, bu dnemde siyasal sekinlerin eski toplumsal ilikileri biraz deitirilmi bir biimde yeniden kurmaya altklar halde, baka bir toplum kurmakta olduklarna inandklarn belirtir.290 Dnemin Fransasnda genel olarak insan hl retici ve yaratc etkinlik ile tanmlanmaktadr.291 Daha nce de ifade edildii gibi sanayinin yeniden yaplandrlmasn, tarmn gelitirilmesini ve baarl blgesel kalknma stratejileri oluturulmasn hedefleyen Monnet Plan, yrrle konduktan sonra Fransz entelektellerinin birou tarafndan eletiriye tabi tutulmu, bu plan Amerikan hegemonyasn tesis etmeye ve toplumu disiplin altna almaya dnk bir siyasal projenin uzants olarak alglanmtr. Sava sonrasnda Fransada egemen olmaya balayan Amerikan kltr politikalar ve modernleme stratejileri de entelektellerin byk bir tepkisini ekmektedir. Bylesi bir ortam Baudrillardn dnsel ve politik geliiminde dikkat ekilmesi gereken bir dier faktrdr. Baudrillard, niversite yllarnn balangcnda lise yllarnda ilgisini eken patafizikle yaknln srdrr. Patafiziin Baudrillard zerindeki bir dier etkisi onu Varoluu dnce ile tantrmasdr. Baudrillard ilk olarak Jean Paul Sartren Bulant isimli romannn etkisinde kalm292, daha sonra Sartren varoluu Marksizmi ile tanmtr. Her ne kadar Baudrillard uzun vadede hmanizm aleyhtar bir tavr gelitirecek ve 1960l yllarda Bataillen etkisi ile Hegelin diyalektik kuramna kart bir konuma sahip olacaksa da, niversite yllarnda Sartren modern insann yalnzlna ilikin dnceleri ve rasyonalizme dnk eletirileri onun ilgisini ekecektir. Dnemin Fransz dncesi zerinde ok belirgin bir etkisi olan Sartren fikirlerine Baudrillard da duyarsz kalmamtr. Ancak Baudrillard Sartrea yaknlatran ok nemli bir etken de ortaya kt dnemde Fransadaki siyasal kutuplamalarn en nemli unsurlarndan bir tanesi olan Cezayir sorununda Sartren taknd tavrdr. Cezayirin bamszlk mcadelesi Baudrillardn siyasallama srecindeki en kayda deer gelimelerden bir tanesidir.293 Baudrillardn rencilik yllarndan itibaren sistem kart dncelere sempati
290 291

Lefebvre, Modern Dnyada Gndelik Hayat, s. 37. Ibid., s. 39. 292 Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 18. 293 Baudrillard, "I Don't Belong to the Club, to the Seraglio: Interview with Mike Gane and Monique Arnaud," s. 20.

156

beslemesinde ve bu yllardan itibaren kurulu siyasal sisteme muhalif bir kimlik ina etmesinde Cezayir sorununun rol byktr. Sartre, erken dnemlerden itibaren Cezayirin bamszlk mcadelesini desteklemi ve siyasal iktidarla kar karya kalm bir entelektel olarak mehur olmutur. Baudrillardn Sartrea duyduu yaknlk 1960larn banda kaleme ald ilk yazlarn Sartren dergisinde yaymlatmasnda da kendisini gsterir. Ancak 1960larn ikinci eyreinden itibaren Baudrillard Sartredan uzaklamaya balayacaktr. Baudrillard, niversite yllarnda da Almanca almaya devam eder ve bir sre Sorbonne niversitesinde Almanca eitimi alr. Alman edebiyat ve ksmen de Alman felsefesi ile bu yllarda ok daha yakn bir temasa geen Baudrillard, bir trl anlayamad Kant kefetmek iin Almanca rendiini ifade etse de, Alman dncesi ile ilikisini daha ziyade edebi metinler zerinden ve dank bir biimde kurar. Baudrillard, bu yllarda Nietzsche, Schopenhauer ve dier baz nemli filozoflarn metinlerini Almanca orijinallerinden okuduunu ancak bu metinlerin felsefi metinler olmadn, kendisinin de bu metinleri sistematik bir tarzda okumadn belirtir.294 O, Heideggeri de bu yllarda kefedecek, ancak onun metinlerini de hzl ve sistematik olmayan bir tarzda okuyacaktr.295 Baudrillardn niversite yllarnda zerinde durduu metinler daha ziyade iirsel metinlerdir ve bu noktada Rimbaud, Artaud, Nietzsche ve Bataillen metinleri ne kmtr.296 Baudrillardn lise ve niversite yllarnda Almancaya duyduu ilgi, baz yazarlarn onun dnce izgisi zerinde Alman romantiklerinin etkilerinden bahsetmelerine yol amtr. Ancak Baudrillard Alman romantizminden etkilendii iddiasn ak bir dille reddetmitir.297 Baudrillard bu balamda Alman romantikleri arasnda saylan ancak esasnda romantik deil, mitik bir dnr olduunu ifade ettii Hlderlinden etkilendiini belirtir. Baudrillard, her ne kadar Alman romantizmini Fransz romantizmine yeleyeceini dile getirse de, onu fazla sbjektif ve duygusal bulduunu da ekler.298

294 295

Ibid., s. 21. Ibid. 296 Ibid. 297 Ibid. 298 Ibid.

157

Baudrillard, 1956 ylnda Reims Lisesinde Almanca retmenliine balar. 1956 yl, Sovyetler Birliinin Macaristan igali ve Kruevin Sovyet Komnist Partisinin yirminci yldnmnde yapt gizli konumann ifa oluu dolaysyla, Komnist Partiye yakn olsun olmasn, Marksist entelektellerin siyasal konumlarn gzden geirme ihtiyac hissettikleri bir tarihtir. Baudrillard hibir zaman iin Komnist Partiyle organik bir ba kurmamsa da, Komnist Partinin kinci Dnya Sava yllarndaki Alman igaline kar direniin rgtlenmesi noktasndaki aktif rol ve sava sonrasnda Amerikan kaynakl modernleme politikalarna kart bir siyasal sylem gelitirmesi Baudrillardn bu partiyi, btn olumsuzluklarna ramen, kendisine yakn hissetmesine neden olmutur. Ne var ki 1956 ylnda gerekleen bu iki olayn ardndan Baudrillard da Komnist Partiden ve onun temsilindeki Marksizm anlayndan bir daha geri dnmemecesine uzaklamtr. Bu tarihte, daha sonra Baudrillardn doktora tez danman olacak olan Henri Lefebvre de Komnist Partiden ayrlacaktr. Baudrillard bu ortamda yeni olumakta olan ve nemli oranda Bat Marksizminin etkisi altnda kalmakla birlikte Fransaya zg radikal bir direni felsefesi ortaya koymaya alan Uluslararas Durumcularn fikirlerine yaknlk duymaya balar. Baudrillardn bu dnemde edindii siyasal kimliinin zihinsel dayanak noktasn da nemli oranda Frankfut Okulu evresinde bulunan entelektellerin dnceleri oluturur. Bu yllarda Cezayir kurtulu hareketini yakndan takip eden Baudrillard, bu srete Fransann bana getirilen asker kkenli Charles de Gaullen kurduu drdnc cumhuriyetin militarist zihniyetini muhalefetinin merkezine oturtmutur. Bu tarihten sonra Baudrillard, militarizmi Fransz siyasal kltrnn ayrlmaz bir paras olarak grmeye balar ve siyaset, toplum, ekonomi ve kltr alanlarnda bagsteren militarist zihniyeti zmlemeye alr. Baudrillard, 1950lerin sonlarndan itibaren Almancadan Franszcaya eviriler yapmaya balar. Peter Weiss, Bertold Brecht, Karl MarxFriedrich Engels ve Wilhelm E. Mhlmann gibi isimlerden eviriler yapan Baudrillard bir sre sonra Parisin entelektel evrelerinde Mike Ganein ifadesiyle zeki ve retken bir evirmen olarak tannmaya balar.299 Baudrillardn evirdii metinler onun o

299

Gane, French Social Theory, s. 152.

158

dnemdeki entelektel ve siyasi kimlii hakknda da ok net bilgiler verdii gibi kimlerin etkisi altnda kald hakknda da fikir vermektedir. Bu balamda zellikle Bertold Brechtten yapt iir evirileri ve oyun yazar Peter Weissten evirdii Pointe du Fuite (1964), Marat/ Sade (1965), LInstruction (1966) ve Discours sur la gense et le droulement de la trs longue guerre de libration du Vietnam (1968) balkl metinleri kayda deerdir. Bu edebi metinlerin zellii iktidar ilikilerine ve toplumsal kurumlara dair radikal eletiriler ihtiva eden, duraan bak alarnn altn oyan son derece politik metinler olmasdr.300 Lane, bu metinlerin Baudrillardn dnya hakknda yazarken sahip olduu bak asnn habercisi saylabileceini belirtir.301 Baudrillardn Weisstan evirdii ve Vietnam savan ilk gerek televizyon sava olarak takdim eden son metin, onun Vietnam Sava hakkndaki grlerine de dorudan etki etmitir. Weiss bu eserinde Vietnam Savan Marksist bak asndan eletirmekte ve bu savala kapitalist sistemin kendi emperyalist rejimini savunduunu ne srmektedir.302 Baudrillard, 1960larn balarnda retmenlik ve evirmenliin yannda bir yandan da Seuil Yaynevi iin editrlk yapmaktadr. Sz konusu editrlk tecrbesi, Baudrillardn Parisin entelektel yaamna ok hzl bir biimde nfuz etmesine imkan tanmtr. Baudrillardn bir yazar olarak kendisini gstermesi ise Sartren kard Les Tempes Modernesde yaymlanan edebiyat incelemeleri ile mmkn olur. Gane, Baudrillardn bu yazlarnn toplumsal eletirinin (...), edebi ve psikanalitik kuramn dikkate ayan kavran ile kalem oynatan bir yazar ele vermekte303 olduunu ne srer. Daha nce de ifade edildii gibi Sartren dncelerine yaknlk hisseden Baudrillard, kendi zerindeki Sartre etkisini anlatrken, bu etkinin dnemin egemen havas dolaysyla gerekletiini belirtmitir. Bu etki Varoluuluun Fransz dncesi ierisindeki konumunu yitirmeye balad 1960larn ikinci eyreinden itibaren azalamaya balar. Bu durumun aa kmasnda hi kukusuz Roland Barthesn dncelerinin rol byktr. Baudrillardn yapsalc dnce ile ilikisi de yine Roland Barthesn semiyoloji
300 301

Lane, Jean Baudrillard, s. 3-4. Ibid., s. 4. 302 Ibid., s. 19. 303 Mike Gane, Baudrillard's Bestiary: Baudrillard and Culture, London & New York, Routledge, 1991.

159

zmlemeleri zerinden olacaktr. Ne var ki Baudrillard hibir zaman bir dnce sistemi olarak yapsalc dnceyi benimsememitir. Barthes yakndan tanma frsat bulan Baudrillard, onun kendisi iin ne anlama geldiini u cmlelerle dile getirir. Sartren byk bir etkisinin olduu doruysa da, 1960l yllarda baka bir ekim merkezi daha vard. Bu, Barthesn ekim merkeziydi. Ben Barthes kefettim ve onunla altm ve onu giderek daha da ilgin buldum. Ben onun Sartredan daha nemli olduunu sylemiyorum, ancak o daha byleyiciydi. Barthes daha bakir bir alan sunuyordu. Bu perspektiften her ey deiti.304 Barthesn modern toplum ve kltre ilikin semiyolojik zmlemelerine hayranlk duyan Baudrillard, onun antropolojinin imkan ve kavramlarn kullanarak Bat toplumlarna ilikin bir yaklam gelitirmesini byk bir tevecchle karlar. Baudrillard, bu balamda Marcel Maussun armaan kuramn da inceler ve bu kuram Bataillen antropolojik tahlilleri ile birletirerek kendisi iin uzun vadede yararlanaca bir ereve ina eder. Zaten Baudrillardn entelektel serencam ierisinde Fransz kltrel antropologlarnn gelitirdikleri ve Batl stnlk ideolojilerine meydan okuyan Avrupamerkezcilik kart yaklamlarn rol byktr. Baudrillard, Bat kltrnn hangi gsterge sistemlerinden geerek bugne geldii konusunu gzler nne sermeye alrken sz konusu antropologlarn gelitirdikleri modelleri esas alm, bu dnemden sonra radikal bir antropolojik perspektif gelitirmeye almtr. Baudrillard, geriye dnp 1960l yllara baktnda o dnemdeki konumunu Marksizmden ziyade anarizme yakn grr. Baudrillard, bu yllarda Marksizmle ilikisinin ise u ekilde olduunu ne srer: Evet, benim almalarmda Marksist bir zmleme vardr ancak pek ok baka faktrn szgecinden gemi bir ekilde olmutur bu. (...) Daha en bandan beri [almalarmda] semiyoloji, psikanaliz ve benzeri eyler hep el ele gitmitir. Marksizm, zaten gemie ait bir eydi. Biz zaten post-Marksist ada filan yayorduk. Dolaysyla gerekten bir Marksist olup olmadm konusunda kolaylkla bir ey syleyemem. Fakat Marxn zmlemeleri kesinlikle benim almalarmda ok etkili olmutur. Bandan beri, [benim metinlerimde] retim temelli analizler armaann ve harcamann tketilmesi gibi
304

Baudrillard, "I Don't Belong to the Club, to the Seraglio: Interview with Mike Gane and Monique Arnaud," s. 20.

160

antropolojik terimlerle birlikte gitmitir. Bylelikle retim analizleri geride braklm oldu. Ekonomi politiin imkan verdii oranda, Marksizmi yapbozuma uratmak amacyla onunla ilgilenmeye baladm. Aslnda en banda Marksizme adm attm fakat neredeyse derhal onu sorgulamaya baladm, onun hakknda kararszlklar yaadm ve gn getike ondan daha fazla uzaklatm.305 Baudrillardn bu szleri esasnda servenini yeterince aklamaktadr. Ancak yine de, gerek 1968 ncesinin siyasal ve entelektel gelimelerini gz nnde bulundurduumuzda gerek Baudrillardn almalarn incelediimizde, Baudrillardn ifadeleri hilafna da olsa, sz konusu yapbozum giriiminin bu yllarda deil, 1970lerin balarndan itibaren gndeme geldiini belirtmemiz gerekmektedir. Baudrillard, 1950lerin ikinci yarsndan sonra Uluslararas Durumcular araclyla grlerinden haberdar olduu Henri Lefebvre ile 1962 ylnda tanr ve onun ynetiminde Paris Nanterre niversitesi (Universit Paris X Nanterre) Sosyoloji Blmnde Nesneler Sistemi isimli doktora almasna balar. Dnemin Fransz akademi dnyasnn radikal ve muhalif isimlerinden birisi olan ve 1947 ylnda yaymlanan Gndelik Hayatn Eletirisi isimli kitab ile hret kazanan Lefebvre, almalarnda en temelde kapitalist toplumda metalama srecinin yaratt siyasal ve kltrel elikiler zerinde durmu ve gndelik hayat ierisindeki yabanclama problemine dikkat ekmitir. Lefebvre, Ortodoks Marksist gelenekten gelmekle birlikte Fransz dncesi ierisindeki fenomenolojik yaklamlarn da etkisinde kalm, bu nedenle Fransz Komnist Partisine kaytl iken Gndelik Hayatn Eletirisi isimli kitabn yazabilmitir. Bu almasnda ve daha sonraki eserlerinde siyasal Marksizme olduu kadar entelektel Marksizme de eletirel yaklaan Lefebvre artk sradan ve tekdze dnyann yaratt yabanclamann grmezden gelinemeyeceini ve Marksizmin gndelik hayatn her alanna sirayet etmi ada kapitalizmin yeni rgtlenme mantn kavramak zorunda olduunu belirtmitir.306 Baudrillardn Lefebvrenin dncesinde dikkatini eken balca nokta onun gndelik hayat analizleri olmu, Lefebvrenin hmanist
305 306

Ibid. Aktaran: Macdonald, "Gsteriden Birletirici Kentlemeye: Sitasyonist Kuramn Yeniden Deerlendirilmesi," s. 207.

161

Marksizme daha yakn duran grleri Baudrillardn yapsalclkla ilikisinde dengeleyici bir unsur olmutur. Lefebvre, Ferdinand de Saussuren gnderge (referent) ve gsterge (sign) arasnda yapt ve Fransz yapsalc dncesine ilham olan ayrmn bilimsel bir ilerleme olmayp, grnglerin kn gizleyen bir rt olduunu savunagelmitir.307 Lefebvre, yirminci yzyln bandan itibaren elektriin yaygnlamasnn sembolize ettii bir dnmler zincirinin gndergelerin kne yol am olmas nedeniyle klasik gsteren-gsterilen ilikisini ortadan kaldrdn iddia etmitir.308 O, gndergelerin k teziyle Baudrillard yannda Derriday da etkileyecektir. Dnce retmeye balad bu dnemlerde, topyac Marksist bir perspektiften beslenen Baudrillard giderek tketim kltrnn semiyolojik zmlemesini yapmaya koyulur. Baudrillard, topik Marksist dnce izgisi ile Roland Barthesn semiyolojisini mezcederek tketim kltr ve tketimcilik ideolojisini aratrmaya girimektedir. Baudrillardn dncesinin bu ynde ekillenmesinde yeni bir Marksizm yorumu ortaya koyan Uluslararas Durumcularn pay byktr. Baudrillard sahip olduu radikalizmi nemli oranda onlardan ve patafizikten devirmitir. Baudrillardn radikalizminin ortaya kmasnda 1968 olaylarna giden toplumsal gerilimlerin pay da son derece belirleyicidir. Guy Debord bata olmak zere Uluslararas Durumcular tarafndan 1950li yllarn sonlarndan itibaren dile getirilmeye balanan grler Jean Baudrillardn dnya algsna etki etmi, ierisinde yaad toplumu zmlemesi noktasnda ona bir zemin salamtr. En temelde durumcularn radikalizminden etkilendiini belirten Baudrillard, onlarn ii kurultaylar oluturmak vb. dncelerini daha o dnemde modas gemi fikirler olarak grdn ifade eder.309 Baudrillard Uluslararas Durumcular ile hibir zaman rgtsel bir iliki kurmamasna, organik bir iliki tesis etmemesine ramen310, dnsel ve ideolojik olarak onlarn grlerinden, yarattklar radikalizmden ciddi bir biimde etkilenmitir. yle ki Sadie Plant, Baudrillardn fikirlerini sitasyonist kuramn ok nemli bir uzants olarak
Mark Poster, "Semiology and Critical Theory: From Marx to Baudrillard," Boundary 2, C. 8, No. 1, 1979, s. 280. 308 Lefebvre, Modern Dnyada Gndelik Hayat, s. 114. 309 Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, s. 16. 310 Baudrillard Sitasyonist Enternasyonel hareketi ile ok yakn olduunu ancak hibir zaman bu hareketin lideri Guy Debord ile karlamadn ifade eder. Ibid., s. 15.
307

162

deerlendirmektedir.311 Ayn ekilde Bradley J. Macdonald da bu durumu u szlerle akla kavuturur: Sitasyonistlerin etkisine deinmekle birlikte, Baudrillardn onlarn zmlemelerinden, dile getirdiinden ok daha fazla yararland ortadadr. Dahas, kullanm deerinin deiim deerinden kaynakland gr, daha sonralar her eyin simlasyon ve hipergereklik olduu, gerekliin kendisinin ise dzenin gcnn kavranmasn engelleyici bir etmen olduu ynndeki kuramnn temelini oluturmaktadr.312 Macdonald bununla birlikte Baudrillardn karamsarlnn Uluslararas eklemektedir. Durumcularlarn
313

kabul

edebilecekleri

bir

ey

olmadn

da

Ne var ki, Baudrillardn Uluslararas Durumculardan beslenmesine,

nndeki toplum hakknda yapt tehisler noktasnda onlarla ayn dnmesine ramen zm noktasnda onlar kadar iyimser olmamas, nemli oranda Baudrillardn Uluslararas Durumcular kadar Marxtan beslenmemi olmas, Marxn yannda ciddi bir biimde Niezschenin ve ksmen Heideggerin felsefesinden etkilenmi olmas nedeniyledir. Durumcular, Marxn sistemli yanltmaca karsnda sistemli mcadele anlayn benimsemiler ve kapitalist toplumda bir snfn kendi karlar iin organize olabilmesinin mmkn olduunu ne srmlerken Baudrillard iin bu denli net bir zmden bahsetmek imkanszdr. Baudrillardn 1950lerin ikinci yarsndan itibaren dnsel bir yaknlk kurduu Uluslararas Durumcularn birok grnden ve zellikle de gsteri kuramndan yararland aktr. 1967 ylnda yaymlanan Gsteri Toplumu isimli kitabndan ok daha nce bu kitapta yer alan grlerini Durumcularn bildirilerinde, kitapklarnda ve toplantlarnda dile getiren Guy Debordn yaklamlar Baudrillarda gndelik hayatn nasl bir gsteriye indirgenebildii, ieriinden soyutlanp anlamszlaabildii konusunda yol gsterici olmutur. Bu dnsel ortakln yannda Baudrillardn birok Sitasyonist entelektel ile dostluk ilikisi de bulunmaktadr. Ne var ki belli bir tarihten sonra birtakm gelimeler nedeniyle, sz konusu dnsel ortaklk srse de, Uluslararas Durumcular ile Baudrillardn aras almtr. Peki, ne olmutur da bu durum cereyan etmitir?

Aktaran: Macdonald, "Gsteriden Birletirici Kentlemeye: Sitasyonist Kuramn Yeniden Deerlendirilmesi," s. 208. 312 Ibid., s. 206. 313 Ibid., s. 208.

311

163

Baudrillard, 1964 ylnda Flix Guattari ve birka arkada ile birlikte Francoin Halklar Dernei isimli bir oluum meydana getirmitir.314 Guattari ve Baudrillard bu dernek bnyesinde bir de gazete karmlardr. Ne var ki dernek, in hkmeti tarafndan tannamad iin gazetenin iki- saydan daha fazla kmas mmkn olmamtr. Gazeteye kaynak bulmak amacyla bir grup Cezayire giderek orada Chou En-lai ile bulumu, ancak bir sonu elde edememilerdir.315 Dernek bnyesinden baz kiiler de Cenovada in Halk Cumhuriyetinden resm yetkililerle grmler ancak onlar da olumlu bir sonu elde edememilerdir. Bunun zerine Baudrillard ve arkadalar byk bir miting organize etmiler, ancak kendilerine Gizli Ordu Tekilat adn veren fanatik sac bir grup zor kullanarak bu mitinge engel olmutur.316 Her ne kadar Baudrillard, kendisinin temelde gazeteden sorumlu olduunu, gazetenin hayatna devam edememesinin ardndan bu dernekle yollarn ayrdn ifade etse de, bu dernek bnyesindeki faaliyetleri dolaysyla Uluslararas Durumcular tarafndan Maocu olarak nitelenmi ve sulanmtr. Baudrillard, kendisinin de ifade ettii gibi en bandan beri indeki Kltr Devrimini yakndan izlemi ve desteklemitir.317 Baudrillardn Uluslararas Durumcularla arasndaki fiili gerginlii arttran bir dier mesele, onun Henri Lefebevre ile birlikte alyor olmasndan kaynaklanmaktadr. Baudrillardn doktora tez danman olan Henri Lefebvre, hem grleri ile Uluslararas Durumculara ilham olmu hem de onlarn lideri Guy Debord ile bir zamanlar son derece yakn bir iliki gelitirmi bir isimdir. Ne var ki, 1965 ylnda Debord ve Lefebvre arasndaki iliki bozulmu ve Debord Lefebvreyi ar soyut ve felsefi almalar yapyor olmas hasebiyle eletirmi, onunla yollarn ayrmtr. Yine ayn yl Guy Debord, Lefebvreye yeni bir sulama yneltmi ve La Proclamation de la Commune isimli eserinin aslnda Uluslararas Durumcularn bir bildirisinden arma olduunu belirtmitir.318 Lefebvre ile Debord arasndaki bu gerginlik Baudrillardn her ne kadar dncelerinden etkilenmi olsa
314

Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, s. 15. Ibid., s. 16. Baudrillard, inlilerin radikal solcular deil, sorumluluklarnn bilincinde, kanunlara uyan, sac mttefikler aradklarn ifade eder. Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, s. 16. 316 Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, s. 16. 317 Ibid. 318 Ibid., s. 17.
315

164

da Sitasyonalistlerle arasndaki mesafenin daha fazla almasna yol amtr. Baudrillard hakknda yazan baz yazarlar yanl bir biimde Baudrillardn Uluslararas Durumcular ile arasndaki ilikinin Henri Lefebvre ile almaya baladktan sonra kurulduunu iddia ederler.319 Oysa Baudrillardn Uluslararas Durumculara yaknlk duymaya balamasnn tarihi Lefebvre ile almaya balamasndan daha ncedir. Aksine, Baudrillardn Lefebvre ile alyor olmas Uluslararas Durumcular ile arasnn bozulmasna yol aan etmenlerden bir tanesidir. Guy Debord, bir zamanlar Henri Lefebvrenin gndelik hayatn eletirisi bata olmak zere pek ok dncesinden etkilenmi olmasna ramen, gn gelmi bu ikilinin aras bozulmutur. Baudrillard, niversiteden mezun olduktan sonra Parisin nde gelen niversitelerinde i bulabilmek iin uzun sre rpnrsa da baarl olamaz. Bu nedenle, uzun yllar lise retmenlii yapan Baudrillard, 1966 ylnda, otuz yedi yana geldiinde nihayet Paris Nanterre niversitesi Sosyoloji Blmne Lefebvrenin asistan olarak atanr. Baudrillard, Nanterre niversitesindeki bu asistanlk grevine kadar, Ecole Normale Supriore da dahil olmak zere birok niversitedeki hocalk giriimleri baarszlkla sonulanmtr. Bu, Baudrillardn resmi retim kurumlar karsnda bir trl icazet alamamas srecinin balangcdr adeta. niversiteye girdim, ancak dolayl yoldan. (...) Hibir zaman bir profesr olamadm. (...) Ben (de) zgrlk titrini istedim320 diyen Baudrillardn akademiyle arasndaki iliki ksmen Mcluhannkine benzemektedir. Zira McLuhan alt niversitelerde baarl bir akademisyen olarak kabul grse de dnceleri uzun yllar Batl akademisyenlerden icazet alamamtr. u anda niversiteler yabanc ve sinir bozucu yerler oldular diyen Baudrillard Nanterre niversitesinde 1960l ve 70li yllarda bulunduu iin ansl olduunu da dile getirir.321 Baudrillard, o yllarn niversitenin en iyi yllar olduunu, o yllar bittikten sonra yas tuttuklarn, onu da ok iyi yapamadklarn, o nedenle melankolik olduklarn, fakat daha sonra nesnelerin lm ile Nanterrein bir cenazeye dntn syler: Bunun zerine

rnein bkz., Andrew Hussey, "Jean Baudrillard," New Statesman, C. 132, No. 4646, 2003, s. 34. Baudrillard, "I Don't Belong to the Club, to the Seraglio: Interview with Mike Gane and Monique Arnaud," s. 19. 321 Ibid., s. 20.
320

319

165

ben [niversiteden] ayrldm. Bir an nce ayrlmalydm.322 Nanterre niversitesi, Baudrillardn greve balad yllarda artan renci ayaklanmalarnn (hareketlerinin) youn olduu birka niversiteden bir tanesidir ve bu yllarda Baudrillard sz konusu gelimeleri en azndan mit vaat edici gelimeler olarak izlemektedir. Baudrillard 1966 ylnda Paris Nanterre niversitesi sosyoloji blmnde balad okutmanlk grevini 1987 ylna kadar srdrecektir. Baudrillard, 1969-1973 yllar arasnda ayn niversite bnyesinde yer alan Centre dEtudes des Communications de Masse (Kitle letiimi almalar Merkezi)nde bulunur. Baudrillard, 1975 ylndan itibaren yaklak on be yl sreyle Paul Virilio ile birlikte Traverses dergisi iin almtr.323 Baudrillard, Le Systme des Objets (Nesneler Sistemi) balkl doktora tezini 1966 senesinde tamamlar ve Paris niversitesi Sosyoloji Blmnde savunur. Marxn kimi zmleme yntemlerinin yannda zelde Roland Barthesn ve psikanalizin etkisinin aka hissedilmekte olduu bu tez, iki yl sonra kitap olarak baslmtr. Baudrillard doktorasn verdii yln sonunda Nanterre niversitesi Sosyoloji Blmnde ders vermeye balar. Nanterre niversitesi, Pariste renci olaylarnn en youn olarak yaand niversitedir ve 1968 ncesinde Baudrillard, aktif bir militan olmasa da bu olaylara destek vermektedir. Baudrillard, niversitede greve baladktan sonra ayn zamanda yayn kurulunda da yer ald Utopie dergisinde de yazlar yazar. Baudrillardn, onun araclyla kendi kk alanmz yarattk dedii Utopie dergisi 1980e kadar yaamn srdrr.324 Baudrillard, dergi evresinde yer alan entelektellerle balantsn hibir zaman kesmemitir. Baudrillard ve Utopie dergisi etrafnda bulunan baz entelektellerin 2001 ylnda bir araya gelerek gerekletirdikleri toplantnn metinleri getiimiz yl A propos d'Utopie (Utopie Hakknda) bal altnda yaymlanmtr.325 Franois LYvonnetye gre bu dergi, Sitasyonistlerin zihni ve militan enerjilerinin byk bir blmn igal eden Bolevik ukalalklarn, lanetlerini, ereti yarglamalarn
322 323

Ibid. Gane, French Social Theory, s. 152. 324 "La Biographie de Jean Baudrillard", evrimii: http://www.evene.fr/celebre/biographie/jeanbaudrillard-801.php 2006, [3.1. 2006]. 325 Jean Baudrillard ve Jean-Louis Violeau, A propos d'Utopie, Paris, Sens & Tonka, 2005. Bu eser, nmzdeki gnlerde Semiotext(e) tarafndan Utopia Deferred balyla ngilizcede de yaymlanacaktr.

166

sona erdirmektedir.326 Baudrillard, Utopie dergisine, gerek kt dnem iin gerekse de kendi dnce izgisi ierisinde ok nemli bir konum bier. Bana gre Utopie benim nesneler, tketim toplumu ve ekonomi politik konularndaki almalarm iin bir hazrlk niteliindeydi. retimin Aynas ileride sembolik dei-tokuun ortaya k ile Marxtan bir koputu. Bu dnce Utopieye kadar geri gider.327 Utopie dergideki yazlar ile Baudrillard, Fransz Komnist Partisi etrafnda kmelenen entelekteller ile arasna bir kez daha ok net bir izgi ekmitir. O, sz konusu yazlarnda psikanaliz, Marksist retim zmlemesi ve Barthesn dilbilimsel analizini harmanlamaya328 ve tketimcilik ideolojisinin farkl boyutlarn zmlemeye devam eder. Baudrillard, Heidelberg niversitesi sosyoloji ve etnoloji profesrlerinden Wilhelm E. Mhlmannn kaleme ald ve 1961 ylnda neredilen Chiliasmus und Nativismus: Studien zur Psychologie, Soziologie und historischen Kasuistik der Umsturzbewegungen isimli hacimli almay Messianismes rvolutionnaires du tiers-monde (nc Dnyann Devrimci Mesihilikleri) bal altnda Franszcaya evirmi, bu eviri yine Gallimard tarafndan 1968 senesinde yaymlanmtr.329 Btnyle kendi istei ile evirdii bu eser, Baudrillardn sistem kart radikal, devrimci hareketlerin psikolojik, tarihsel ve toplumsal zelliklerini kefetme arzusunu yanstmaktadr. Bu eserin balca zellii, yazarnn Batl olmayan devrimci (Mesihi) hareketler zerine yapt antropolojik almalarn verilerine dayanarak, tm dnyadaki devrimci hareketleri aklamaya dnk genel bir kuramsal ereve ortaya koymak istemesidir. Mhlmann devrimci hareketlerin ortaya kn her toplumdaki toplumsal ve psikolojik gerilim alanlar ile balantl bir gelime olarak grmekte ve devrimin tm tarih boyunca karmza kan Mesihi hareketleri ortaya karan beeri vasflarn sekler ifadesi olduunu ne srmektedir.330 Din sosyolojisi, karizmatik kiilik ve evre, eskatolojik tasavvurlar, mitlerin yaps, beklenti ve eylem diyalektii gibi temalar ileyen Mhlmann, Nazi hareketinden Mslmanlarn ve Yahudilerin devrimci eylemlerine kadar farkl
326

Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, s. 20. Ibid. 328 Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 19. 329 Wilhelm E. Mhlmann, Messianismes rvolutionnaires du tiers-monde, ev., Jean Baudrillard, Paris, Gallimard, 1968. 330 Lucy Mair, "Chiliasmus und Nativismus," Man, C. 62, 1962, s. 60.
327

167

tecrbeler zerinde durmutur.331 Baudrillard, bu eseri Uluslararas Durumcularn devrim dncesini ve Marksist politika tasavvurunu geersiz klmak ve tarihsel ve toplumsal adan karlatrmal bir perspektif ierisinde devrim olgusunun anlalmasna katkda bulunmak amacyla evirmitir. Ancak bunun yannda Mhlmannn tarih yntemi ve eskatolojik tasavvurlar hakkndaki yorumlar ile uzun vadede Baudrillardn zmlemeleri zerinde etkili olacak, Baudrillardn mesiyanik hareketlere olan ilgisi onun nemli beslenme kaynaklarndan bir tanesini tekil edecektir. Baudrillardn doktora almasnn Mays Olaylar ile ayn dnemlerde yaymlanmas, onun Fransada radikal bir toplum kuramcs olarak n yapmasna nemli oranda imkan tanmtr. Doktora tezinin ardndan nesne ve gsterge sistemleri zerine almaya devam eden Baudrillard, tezlerini daha da gelitirerek 1970 ylnda La Socite de consommation (Tketim Toplumu) isimli kitabn yaymlar. Ayn yl niversitede kendisine yllarca srdrecei ba-asistanlk grevi tevdi edilir. Bu sene Baudrillardn Reklamn rettii Gsterge isimli bir metni spanyolcaya evrilir ve Luiz Costa Limann derledii Teoria da cultura de massa (Kitle Kltr Kuram) balkl kitapta A. A. Moles, P. F. Lazarsfeld, R. K. Metron, M. Horkheimer, T. W. Adorno, D. Riesman, M. McLuhan, W. Benjamin, H. Marcuse, E. Sanguineti, J. Kristeva, R. Barthes ve E. Panofskynin metinleri ile birlikte yaymlanr. Baudrillardn Tketim Toplumundan sonraki kitab Pour une critique de lconomie politique du signe (Gstergenin Ekonomi Politiinin Eletirisi) 1972 ylnda yine Gallimard tarafndan yaymlanr.332 1973 ylnda Le miroir de la production; ou, L'illusion critique du matrialisme historique (retimin Aynas: Ya da llzyon Tarihsel Materyalizmi Eletiriyor)333, 1975 ylnda ise

331

Simon D. Messing, "Chiliasmus und Nativismus: Studien zur Psychologie, Soziologie und historischen Kasuistik der Umsturzbewegungen," Etnohistory, C. 9, No. 3, 1962, s. 299. 332 Bu eser 1981de ngilizceye evrilir. Jean Baudrillard, For a Critique of the Political Economy of the Sign, ev., Charles Levin, St. Louis, Telos Press, 1981. 333 ktktan iki yl sonra Mark Postern kaleminden ngilizceye aktarlan bu kitap, Baudrillardn ngilizceye evrilen ilk kitabdr. Jean Baudrillard, The Mirror of Production, ev., Mark Poster, St. Louis, Telos Press, 1975. 1973 ylnda evinde ziyaret ettii Baudrillardn o tarihe kadar yaymlanan drt kitabn kendisine hediye ettiini belirten Mark Poster, bu kitaplar ierisinde en ince olann evirmeye karar verdiini aktarr. Gary Genosko: "The Arrival of Jean Baudrillard in English Translation: Mark Poster and Telos Press ", International Journal of Baudrillard Studies,

168

L'change symbolique et la mort (Simgesel Dei Toku ve lm) piyasaya kar. 1974 ylnda J. P. Mayerin bir nsz ile birlikte Tketim Toplumunun, 1976 ylnda ise Gstergenin Ekonomi Politiinin Eletirisinin yeni basklar yaplr. Baudrillard, giderek 1968 sonras Fransz radikal toplum dncesinin nemli isimleri arasnda saylmaya balanmtr. ktidar probleminin farkl ynleri zerinde duran Baudrillard zellikle geleneksel dnce kalplarnn dnda yeni eletiriler ortaya koymak amacyla youn bir retim srecine girmitir. 1977 ylnda ditions Galile, seksen yedi sayfalk Oublier Foucault (Foucaultyu Unutmak)yu yaymladnda Baudrillard, Fransada bir yandan popler bir ilginin konusu haline gelirken bir dier yandan da eletiri oklarnn muhatab haline gelir. Baudrillardn Foucaultyu modas gemi olmakla itham ettii bu ufak kitab onun Fransz akademi dnyasnn byk bir blmnce dlanmasn da beraberinde getirmitir. Zira Foucult bu eser yaymlandnda hretinin zirvesindedir ve ada Fransz dncesinin dnyadaki en nemli temsilcilerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Ayn yl Casterman Yaynevi retimin Aynasnn ikinci basksn yaparken, Baudrillardn elli sayfa hacmindeki, L'effet Beaubourg: implosion et dissuasion (Beaubourg Etkisi: Gme ve Caydrma) isimli kitab yine ditions Galile tarafndan yaymlanr. ditions Galile 1978 ylnda Baudrillardn bu kez krk sayfa hacmindeki L'Ange de stuc (Al Melei) isimli kitabn, bundan bir yl sonra da De la sduction (Batan karma zerine) isimli eserini piyasaya karr. 1978 ylnda Baudrillardn nemli eseri A l'ombre des majorits silencieuses, ou, La fin du social, suivi de, L'extase du socialisme (Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Sosyalizm Sarholuu Sonrasnda Toplumsaln Sonu) de yaymlanr. Baudrillard, tm bu eserlerinde ada dnyadaki yeni tahakkm mekanizmalarnn farkl boyutlar zerinde durmakta, yaanan tarihsel krlma sonrasnda tarihte ilk kez ortaya kan toplumsal grnglerin kodlarn deifre etmeye almaktadr. Baudrillard, zellikle 1970in ikinci yarsndan itibaren Parisin sanat evreleri ile de yaknlam, sanat felsefesi alannda gelitirdii yaklamlar dnce retim srecinin ekillenmesine katkda bulunmutur. Bu balamda ressam ve sanat felsefecisi Jean Revol ile arkadalnn da onun sanat tasavvuruna nemli etkileri
evrimii: 2005]. http://www.ubishops.ca/baudrillardstudies/vol1_2/poster.htm#_edn1 2004, [12.12.

169

olmutur.334 Baudrillardn simlasyon dncesini kkletirmeye alt 1980lerdeki rnleri, ayn zamanda onun hretini Kta Avrupasnn dna tayacak rnlerdir. 1981de yaymlanan Simulacres et simulation (Simlakrlar ve Simlasyon) balkl alma bu balamda zellikle zikredilmelidir. Simlakrlar ve Simlasyon ile Sessiz Ynlarn Glgesindenin 1983 ylnda nl yaync Semiotext(e) tarafndan ngilizcede yaymlanmas335 sonrasnda Baudrillard ismi giderek tm dnyada sosyal teori ile ilgilenenlerce bilinmeye balar.336 Ayn yl Les stratgies fatales (aresiz Stratejiler) bir yl sonra da Chronique des annes 1977-1984 (1977-1984 Kronikleri) Parisin nde gelen yaynclarndan B. Grasset tarafndan yaymlanr. Bundan bir yl sonra Andr Frankovitsin derledii ve Baudrillardn dnceleri ile ilgili ilk bamsz kitap almas olan Seduced and Abandoned: the Baudrillard Scene337 yaymlanr. Kitapta Frankovitsin giri yazsnn yannda Paul Fossun Despero Ergo Sum, Jacques Delaruelle ve John McDonaldn Resistance and Submission, Louise Burchillin Either/or: Peripeteia of an Alternative on Jean Baudrillard's De la Sduction, Ross Gibsonn Customs and Excise, Colin Hoodun Fly by Night, Nick Carter From Red Center to Black Hole, Andrew Prestonn Down to Earth ve Morris Meagann Room 101 or A Few Things Worst in the World balkl yazlar yer alr. 1986 ylnda yine Grasset tarafndan yaymlanan Amrique (Amerika) ise Baudrillardn hretini uluslararas alana tayan bir alma olarak ne kar. Baudrillard bu dnemden itibaren ABD ve ngilterede eitli niversitelerde, sanat merkezlerinde dersler, seminerler ve konferanslar vermeye, televizyonda sk sk grnmeye balar.

Baudrillard ve Revol birlikte bir yaz da kaleme almlardr. Bkz., Jean Revol ve Jean Baudrillard, "Entretien: Vivian Forrester," Jean Revol: peintures, dessins, France, Editions Feudon-Barn, 1981. 335 Jean Baudrillard, In the Shadow of the Silent majorities, or, the End of the Social, and Other Essays, New York, Semiotext(e), 1983. Jean Baudrillard, Simulations, New York City, Semiotext(e), Inc., 1983. 336 Nitekim Baudrillard hakkndaki ilk mstakil kitap bu tarihten hemen bir yl sonra yaymlanr. Andr Frankovits, Seduced and Abandoned: the Baudrillard Scene, Glebe, Stonemoss Services, 1984. 337 Ibid. Bu kitapta yer alan yazlarn birounun ilk halleri daha nce Telos dergisinde yaymlanmtr. Genosko: "The Arrival of Jean Baudrillard in English Translation: Mark Poster and Telos Press ",

334

170

1987 ylnda Forget Foucault, Nicole Dufresnenin kaleminden ngilizceye aktarlr ve Semiotext(e) tarafndan piyasaya karlr.338 Ayn yl Baudrillard, Sidneyde bulunan Power Institute of Fine Artsta Mari Kuttna ansna dzenlenen konferanslar serisinin birinci konumasn yapar ve konuma metni, ngilizcede elli drt sayfalk bir kitap olarak yaymlanr.339 Baudrillard, bu yln Haziran aynda Paris merkezli Liberation gazetesinde yazmaya balar ve bu yazlarn 1997 Maysna kadar srdrr. 1987 yl ayn zamanda Baudrillardn Nanterre niversitesinden emekli olduu tarihtir. Baudrillard emekli olmadan bir yl nce profesr olmu ve Paris-IX Dauphine niversitesi bnyesindeki Institut de Recherche et d'Information Socio-conomique (IRIS, Sosyo-Ekonomik Aratrma ve Enformasyon Enstits) isimli kurumda da bilimsel direktrlk grevini stlenmitir. Baudrillard bu grevi 1990 ylna kadar srdrmtr. Nanterre niversitesinden emekli olduktan sonra sk sk seyahatlere kmaya balayan Baudrillardn bu seyahatlerine elik eden fotoraf tutkusu onu yeni dnce duraklarna tar. Baudrillardn fotoraf felsefesi zerine yazd yazlar farkl ortamlarda yaymlanm, fotoraflar eitli kereler sergilenmitir. Baudrillardn 1985-1998 seneleri arasnda ektii fotoraflarn bulunduu bir albm 1999 ylnda Franszca, Almanca ve ngilizce olarak baslmtr.340 Baudrillard, emekliliinin ardndan dnyann pek ok sayl niversitesinden konferans davetleri alm, bu davetlerin ouna olumlu yant vermi ve onlarca konferansa katlmtr.341 Baudrillardn emekli olduktan sonra kendisini daha zgr hissetmeye ve daha nceki eserlerinden ok daha fazla saldrgan ve sra d bir slup kullanarak yazmaya balamtr. Baudrillardn emekliliinin ardndan kan ilk kitab Cool Memories I: Crnicas342 baln tamaktadr ve yazarnn daha nceki

338

Kitabn ngilizce basksnda Sylvere Lotringerin Baudrillard ile yapt bir sylei metni de yer almaktadr. Jean Baudrillard ve Sylvre Lotringer, Forget Foucault, ev., Nicole Dufresne, New York, Semiotext(e), 1987. 339 Bkz., Jean Baudrillard, The Evil Demon of Images, Sydney, Power Institute of Fine Arts, 1987. 340 Jean Baudrillard, Jean Baudrillard: fotografien, photographies, photographs 1985-1998, Ostfildern-Ruit, Hatje/Neue Galerie Graz, 1999. 341 Baudrillard ilki 1999da, ikincisi 2004te olmak zere iki kez stanbulda da konferans vermitir. Bkz., Fahrettin Altun, "Jean Baudrillard'dan Bize Kalan," Anlay, No. 13, 2004. 342 Baudrillardn bu denemelerinin ikincisi Cool Memories II: Crnicas 1987-1990, ncs Cool Memories III: Crnicas 1991-1995, drdncs Cool Memories IV: Crnicas 1996-2000 ve son olarak da beincisi Cool Memories V: Crnicas 2000-2004 bal altnda yaymlanr. Bu kitaplar

171

eserlerinden farkl ve ksmen Adornonun Minima Moralia isimli eserini, ksmen de Benjaminin Paris Gnlklerini hatrlatr bir tarzda kaleme alnmtr. Aforizmalar ve metaforlarla yorulmu, iirsel bir slupla yazlan bu metinden sonra Baudrillardn yaymlanan pek ok almas benzer zellikler gsterecektir. Baudrillardn bu yllardan sonra yazd yazlarda retoriin egemen olduunu, metinlerinde youn bir biimde mecazlar ve semboller kullandn grrz. Geleneksel yazm tarzlarnn hibirini uygulamayan Baudrillard, kendisine ait bir yazm yntemi inas ierisindedir. 1988-1990 yllar arasnda Baudrillardn Amrique343, Cool Memories344, Les stratgies fatales345 ve De la sduction346 isimli kitaplar ngilizceye evrilir. Bu metinler, nce Anglo-Sakson dnce dnyas ierisinde daha sonra da Bat d dnyada Baudrillardn nde gelen postmodern dnrler arasnda saylmasna yol aar. Baudrillardn bu imaj Mark Postern 1988 ylnda yapt Baudrillard sekisi347 ve Douglas Kellnern 1989 ylnda yaymlanan Jean Baudrillard: From Marxism to Postmodernism and Beyond348 isimli eserinden sonra daha da pekiir. Her ne kadar Mike Ganenin 1991 ylnda yaymlanacak olan Baudrillard's Bestiary: Baudrillard and Culture isimli kitab Baudrillardn bu imajn ortadan kaldrmaya almsa da, ok snrl bir kabul grebilmitir.349 Baudrillardn dnceleri bu dnemden sonra yzlerce makalenin ve pek ok mstakil kitabn konusu haline gelir. Baudrillardn dncelerinin bu denli bir karlk grmesi onu bazen yanl anlald dncesine iterek daha farkl almlar ortaya koymaya bazen de dncelerinin geni bir alc kitlesine sahip olduu inancndan hareketle daha fazla eser vermeye yneltmitir. Bu balamda Kellner, Poster ve Ganein yukarda ad geen eserlerinin dnda Julian Pefanisin

ktktan ksa bir sre sonra ngilizceye evrilmitir. Bu dizide yer alan kitaplar son cildi hari Trkeye evrilmitir. 343 Jean Baudrillard, America, ev., Chris Turner, London & New York, Verso, 1988. 344 Jean Baudrillard, Cool Memories, ev., Chris Turner, London & New York, Verso, 1990. 345 Jean Baudrillard, Fatal Strategies, ev., Philip Beitchman ve W. G. J. Niesluchowski, New York& London, Semiotext(e) & Pluto, 1990. 346 Jean Baudrillard, Seduction, ev., Brian Singer, New York, St. Martin's Press, 1990. 347 Jean Baudrillard ve Mark Poster, Selected Writings, Stanford, Stanford University Press, 1988. 348 Douglas Kellner, Jean Baudrillard: From Marxism to Postmodernism and Beyond, California, Stanford University Press, 1989. 349 Gane, Baudrillard's Bestiary: Baudrillard and Culture.

172

Heterology and the Postmodern: Bataille, Baudrillard, and Lyotard350, Mike Ganein Baudrillard: Critical and Fatal Theory351 ve Baudrillard Live: Selected Interviews352, William Stearns ve William Chaloupkann Jean Baudrillard: The Disappearance of Art and Politics353, Chris Rojek ve Bryan S. Turnern Forget Baudrillard?354 Douglas Kellnern Baudrillard: A Critical Reader355, Gary Genoskonun Baudrillard and Signs: Signification Ablaze356, Chris Horrocks, Zoran Jevtic ve Richard Appignanesinin Introducing Baudrillard357, Nicholas Zurbruggun Jean Baudrillard: Art and Artefact358, Rex Butlern Jean Baudrillard: The Defence of the Real359, Baz Kershawn The Radical Performance: Between Brecht and Baudrillard360, Chris Horrocksn Baudrillard and Millennium361, Gary Genoskonun McLuhan and Baudrillard: The Masters of Implosion362 ve The Uncollected Baudrillard363, Richard Lanein Jean Baudrillard364, Mike Ganenin, drt ciltlik Jean Baudrillard365 ve Jean Baudrillard: In Radical Uncertainity366, Victoria Gracein Baudrillards Challenge: A Feminist Reading367 Patricia Cormackin Sociology and Mass

350

Julian Pefanis, Heterology and the Postmodern: Bataille, Baudrillard, and Lyotard, Durham, Duke University Press, 1991. 351 Mike Gane, Baudrillard: Critical and Fatal Theory, London, Routledge, 1991. 352 Mike Gane, Baudrillard Live: Selected Interviews, London & New York, Routledge, 1993. 353 William Stearns ve William Chaloupka, Jean Baudrillard: The Disappearance of Art and Politics, Basingstoke, Macmillan, 1992. 354 Chris Rojek ve Bryan S. Turner, Forget Baudrillard? London & New York, Routledge, 1993. 355 Douglas Kellner, Baudrillard: A Critical Reader, Oxford, Blackwell, 1994. 356 Gary Genosko, Baudrillard and Signs: Signification Ablaze, London; New York, Routledge, 1994. 357 Chris Horrocks, Zoran Jevtic ve Richard Appignanesi, Introducing Baudrillard, New York & Lanham, Totem Books, 1996. 358 Nicholas Zurbrugg, Ed., Jean Baudrillard: Art and Artefact, London, Sage Publications, 1997. 359 Rex Butler, Jean Baudrillard: The Defence of the Real, London & Thousand Oaks, Sage, 1999. 360 Baz Kershaw, The Radical in Performance: Between Brecht and Baudrillard, London & New York, Routledge, 1999. 361 Chris Horrocks, Baudrillard and the Millennium, Cambridge, Icon Books, 1999. 362 Gary Genosko, McLuhan and Baudrillard: The Masters of Implosion, London, Routledge, 1999. 363 Jean Baudrillard ve Gary Genosko, The Uncollected Baudrillard, London & Thousand Oaks, Sage Publications, 2001. 364 Lane, Jean Baudrillard. 365 Mike Gane, Jean Baudrillard, 4 vols., London & Thousand Oaks, Sage Publications, 2000. 366 Mike Gane, Jean Baudrillard: In Radical Uncertainty, London & Sterling, Pluto Press, 2000. 367 Victoria Grace, Baudrillard's Challenge: A Feminist Reading, London & New York, Routledge, 2000.

173

Culture:

Durkheim,

Mills,

and

Baudrillard368,

Rajan

Tilottamann

Deconstruction and the remainders of phenomenology: Sartre, Derrida, Foucault, Baudrillard369, Francesco Protonun Jean Baudrillard: Simulacra in Architecture370, Victoria Grace, Heather Worth ve Laurence Simmonsnun Baudrillard West of the Dateline371, David Scottn Semiologies of Travel: From Gautier to Baudrillard372, Aleksandar S. Santracn The Deconstruction of Baudrillard: the Unexpected Reversibility of Discourse373, Paul Hegartynin Jean Baudrillard: Live Theory374, balkl kitaplar Baudrillard dncesini bata Anglo-Sakson dnce dnyasna olmak zere tm dnyaya tamtr.375 Ne var ki Baudrillard dncesine gsterilen bu youn ilgi, byk oranda, postmodernizm tartmalar balamnda gndeme gelmi, Baudrillard nde gelen postmodern dnrlerden birisi olarak zikredilmitir. Baudrillarda bu ynyle gsterilen ilgi ada pek ok radikal Fransz dnrne de gsterilmitir. Bu, sosyal teorinin son yirmi ylnn nemli bir tartma gndemini oluturan postmodernizmin Fransz radikalizminin Anglo-Sakson dnce dnyas ierisinde yeniden biimlendirilerek oluturulmu bir eletiri yntemi olduunun da kant saylmaldr. Baudrillardn dnsel serveninde Berlin Duvarnn yklmas ile balayan uluslar aras gelimelerin bir krlma noktasna deilse bile, nemli bir duraa karlk geldii belirtilmelidir. Dou Almanya ve Bat Almanyann birlemesi,
368

Patricia Cormack, Sociology and Mass Culture: Durkheim, Mills, and Baudrillard, Toronto & Buffalo, University of Toronto Press, 2002. 369 Tilottama Rajan, Deconstruction and the Remainders of Phenomenology: Sartre, Derrida, Foucault, Baudrillard, Stanford, Stanford University Press, 2002. 370 Francesco Proto, Jean Baudrillard: Simulacra in Architecture, London, Academy Editions, 2003. 371 Victoria Grace, Heather Worth ve Laurence Simmons, Baudrillard West of the Dateline, Palmerston North, Dunmore Press, 2003. 372 David H. T. Scott, Semiologies of Travel: from Gautier to Baudrillard, Cambridge & New York, Cambridge University Press, 2004. 373 Aleksandar S. Santrac, The Deconstruction of Baudrillard: the "Unexpected Reversibility" of Discourse, Lewiston, Edwin Mellen Press, 2005. 374 Paul Hegarty, Jean Baudrillard: Live Theory, London & New York, Continuum, 2004. 375 Bu eserler yannda Baudrillardn dnceleri hakknda Hollanda, Almanya, talya, Trkiye ve spanyada da mstakil kitaplar yaymlanmtr. Bkz., Wouter van Gils, Realiteit en illusie als schijnvertoning: over het werk van Jean Baudrillard, Nijmegen, SUN, 1986. Philosophie und Kunst: Jean Baudrillard; eine Hommage zu seinem 75. Geburtstag, Berlin, Merve, 2005. Ouz Adanr, Baudrillard'n Simlasyon Kuram zerine Notlar ve Syleiler, 2. ed., zmir, Dokuz Eyll Yaynlar, 2004. Moderne Franse filosofen: Foucault, Ricoeur, Irigaray, Baudrillard, Levinas, Derrida, Lyotard en Kristeva, Kampen, Kok Agora, 1993. Ottmar Ette, Literatura de viaje: de Humboldt a Baudrillard, Coleccin Jornadas, Mxico, Facultad de Filosofa y Letras, Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Servicio Alemn de Intercambio Acadmico, 2001.

174

Sovyetler Birliinin k sonrasnda souk sava syleminin iflas etmesi, Amerikann Irak saldrs ve dnya siyasetinin ald yeni biim Baudrillardn dikkatini younlatrd, zihinsel enerjisini oluan yeni gelimeleri anlamak zere seferber ettii gelimelerdir. Bu gelimelerin Baudrillardn dnsel serveninde ekilde karmza ktn ne srebiliriz. Birincisi, bu gelimelerin ardndan Baudrillard, siyasal anlatlarn nihai ama vurgularnn yersizliini gstermeye alan kuramsal eserler kaleme alm, ikincisi medya analizlerine sanal (virtual) kavramnn da yardmna bavurarak daha fazla yer ayrm ve ncs dnya siyasetinin yeni ynelimleri hakknda televizyon ekranlar da dahil olmak zere popler yayn organlarnda kkrtc yorumlar yapan bir kamusal entelektele dnmtr. Baudrillardn 1991 ylnda okur karsna kan La guerre du Golfe n'a pas eu lieu (Krfez Sava Yaanmad)376 isimli almas onun bir kamusal entelektel olarak kaleme ald en nemli eseridir. Yine bu erevede 1990da yaymlanan La transparence du mal: essai sur les phnomnes extrmes377 (Ktln effafl: Ar Fenomenler zerine Bir Deneme) 1992de baslan L'illusion de la fin (Son Yanlsamas)378 1994te okur karsna kan La pense radicale (Radikal Dnce) ve 1995 ylnda neredilen Le crime parfait (Kusursuz Cinayet) onun ideolojiler ve tarih arasndaki ilikiyi sorunsallatrd metinleridir.379 Baudrillard bu dnemde Fransz toplumunun en nemli problemlerinden bir tanesi olan gmenlik ve btnleme sorunlar zerinde de durur ve bu erevede 1991de kan Citoyennet et urbanit (Vatandalk ve Medenilik)i ve Marc Guillaumela birlikte 1994 ylnda yaymlanacak olan Figures de laltrit (tekilik Figrleri)i kaleme alr. Baudrillardn ayn yl Michel Dionn derledii Madonna, rotisme et pouvoir (Madonna, Erotizm ve Yetenek) isimli eserde bir yazs yaymlanr. Baudrillard, bir yl sonra Martin Schwander ve

376

ngilizce evirisi iin bkz., Jean Baudrillard, The Gulf War did not Take Place, Bloomington, Indiana University Press, 1995. 377 La transparence du mal iki yl sonra ngilizceye evrilir. Jean Baudrillard, The Transparency of Evil: Essays on Extreme Phenomena, ev., James Benedict, London & New York, Verso, 1993. 378 Bu eser iki yl sonra ngilizceye evrilmitir. Jean Baudrillard, The Illusion of the End, ev., Chris Turner, Cambridge, Polity Press, 1994. 379 La transparence du mal basldktan , L'illusion de la fin yaymlandktan iki, Le crime parfait ise neredildikten bir yl sonra ngilizceye evrilir. Bkz., Baudrillard, The Transparency of Evil: Essays on Extreme Phenomena. Baudrillard, The Illusion of the End. Jean Baudrillard, The Perfect Crime, ev., Chris Turner, London & New York, Verso, 1996.

175

Luzern Kunstmuseum ile birlikte Andy Warhol: Paintings, 1960-1986 isimli esere katkda bulunur. 1997 yl Baudrillard iin verimli bir yldr. Bu yl, Illusion, dsillusion esthtiques (Yanlsama, Kar-Yanlsama ve Estetik)i kaleme alm, Liberation gazetesinde yazd yazlar bir araya getirerek Ecran total (Tam Ekran) isimli bir kitaba dntrm380, Philippe Petitnin kendisiyle yapt uzun soluklu syleiler Le Paroxyste Indiffrent (Umarsz Saldr) bal altnda yaymlanmtr. Le Paroxyste Indiffrent, ktktan ksa bir sre sonra ngilizceye evrilmi381 ve kreselleme konusu bata olmak zere birok gncel konuyu tartmaya at iin popler bir ilgiye mazhar olmutur. 1998 ylnda Car l'illusion ne s'oppose pas la ralit (nk llzyon Gereklie Kar Deildir) ve De l'exorcisme en politique, ou, La conjuration des imbciles (Siyasette Egzorsizm Ya da Ahmaklar Komplosu) 1999 ylnda ise L'change impossible ( mkansz Takas)382 isimli nemli kitab ile okur karsna kan Baudrillard 2000 ylnda, dnsel serveninin en bandan beri kendi kuramn ina ederken kulland merkezi kavramlar aydnlatmak amacyla Mots de passe (Parolalar)383 isimli ksa bir kitap ve mekan felsefesi alannda Jean Nouevel ile birlikte Les objets singuliers: architecture et philosophie384 (Tekil Nesneler: Mimari ve Felsefe) adl eseri kaleme alr. 2001 senesinde Franois Lyvonnetnin Baudrillard ile yapt syleilerden oluan ve daha nce Baudrillardn dnsel gemii ve beslenme kaynaklar hakknda en muteber eser olarak nitelediimiz D'un fragment l'autre (teki Paraya Dair) ve elli bir sayfalk Tlmorphose (Telemorfoz) adl kk kitap piyasaya kar. Ayn yl Baudrillard kltr felsefesi ve medya eletirisi alannda svirenin Saat-Fee kentinde bulunan European Graduate Schoolda younlatrlm yaz dersleri vermeye balar.

380

Bu eser 2002 ylnda ngilizceye evrilir. Jean Baudrillard, Screened Out, ev., Chris Turner, London & New York, Verso, 2002. 381 Jean Baudrillard, Paroxysm: Interviews with Philippe Petit, London & New York, Verso, 1998. 382 Bu alma iki yl sonra yine Chris Turner tarafndan ngilizceye evrilir. Jean Baudrillard, Impossible Exchange, ev., Chris Turner, London & New York, Verso, 2001. 383 Bu kitap Trkeye Anahtar Szckler, ngilizceye Passwords olarak evrilmitir. Bkz., Baudrillard, Anahtar Szckler, Jean Baudrillard, Passwords, ev., Chris Turner, London & New York, Verso, 2003. 384 Bu eser 2002 ylnda ngilizceye aktarlmtr. Jean Baudrillard ve Jean Nouvel, The Singular Objects of Architecture, ev., Robert Bononno, Minneapolis, University of Minnesota Press, 2002.

176

11 Eyll 2001 tarihinde New Yorkta bulunan kiz Kulelere gerekletirilen saldr ve sonrasnda dnya siyasetinde yaanan yeni gelimeler Baudrillardn kkrtc dncelerini bir kez daha ilgi konusu yapar. Baudrillard, 11 Eyll saldrlar sonrasnda terr ve iddet meselesine yeniden eilir. eitli televizyon programlarna katlr, birok dergi ve gazete kendisi ile 11 Eylln anlam ve dnya siyasetinin yn hakknda rportaj yapar. Baudrillard bu srete nce krk be sayfalk L'esprit du terrorisme (Terrn Ruhu) isimli kitabn385 ve Power Inferno adl eserini kaleme alr. Baudrillard'n bu kitaplarnda dikkat ektii balca tema, terrizmin anarizm, nihilizm ya da fanatizmin geleneksel tarihinin bir rn olmak yerine kresellemenin ada orta olduu ve terrizmin balca zelliklerini kavramak iin kresellemenin ve zellikle de onun tikel ve evrensel ile olan ilikisini incelemek gerektiidir.386 Bu kitab, ierisinde Baudrillardn ve Edgar Morinin l'Institut du monde arabe (Arap Dnyas Enstits)da yaptklar konuma metinlerinin yer ald La Violence Du Monde(Dnyada iddet) isimli kitap takip eder. Burada Baudrillard, finansal iktidara ve muzaffer liberalizme adanm bir dnyann sembolik sistemini temsil eden kiz Kulelerin kibirli ve kstah mimarisi nedeniyle ke ve yok olmaya yabanc olmadn iddia etmekte, Morin ise terrist eylemlere imkan tanyan tarihsel koullarn neler olduunu anlatmaya almaktadr.387 Fotoraf sanats Lourise Merzeaunn 2 Eyll 2000 ila 3 Eyll 2001 tarihleri arasnda gndelik hayatn ierisinden yakalad kareleri bnyesinde barndran Au jour le jour, (Gn Gnne) Baudrillardn katk yapt bir dier kitaptr. 2004 ylnda piyasaya kan ve arka kapanda hem filozof hem de fotoraf olarak tantlan Baudrillard, Merzeaunn fotoraflar ekseninde gndelik hayatn mikro srelerine dair yorumlarda bulunmaktadr.388 Ayn yl Le Pacte du lucidit ou

385

Baudrillardn bu yazs 2003te Stanley Hauerwas ve Frank Lentricchiann derledii u eserde yeniden yaymlanr. Stanley Hauerwas ve Frank Lentricchia, Dissent from the Homeland: Essays after September 11, Durham, Duke University Press, 2003. Baudrillardn bu metni, yine ayn yl, 11 Eyll sonrasnda kaleme ald Requiem for the Twin Towers, Hypotheses on Terrorism ve The Violence of the Global balkl dier yazlar ile birlikte ngilizcede bir kitap olarak yaymlanr. Jean Baudrillard, The Spirit of Terrorism and Other Essays, New ed., London & New York, Verso, 2003. 386 Jean Baudrillard, Power Inferno, Paris, Galile, 2005, s. 63. 387 Jean Baudrillard ve Edgar Morin, La violence du monde, Paris, Flin, 2003. 388 Louise Merzeau ve Jean Baudrillard, Au jour le jour, Paris, Descartes & Cie, 2004.

177

lintellingece du mal (eytana Satlan Ruh Ya da Ktln Egemenlii) yaymlanr. 2005te Enrique Valiente Noailles ile birlikte Les exils du dialogue isimli kitab kaleme alan Baudrillard burada da illzyon, gerek ve simlasyon arasndaki ilikiyi bir kez daha tartm, siyasal ve teknolojik gelimeler ekseninde yok oluun soyktn konu edinmitir.389 2005 yl ierisinde Cool Memoirsin (2000-2004) beinci cildi Galile Yaynevi tarafndan yaymlanm, 1961den beri alt aylk periyotlarla kan ve her bir saysn nde gelen bir siyaseti ya da entelektele hasreden Cahiers de l'Herne seksen drdnc saysn Baudrillarda ayrmtr. On iki blmden oluan bu sayda Baudrillardn eitli metinleri yannda Michel Maffesoli, Edgar Morin, Philippe Muray, Franois Strong, Franois Barred, Jean New gibi isimlerin Baudrillard hakkndaki dncelerine yer verilmitir.390 Baudrillard, bugn ilerlemi yana ve kanser hastalna ramen European Graduate Schooldaki derslerine ve zellikle Fransada son dnemlerde ba gsteren genlik isyanlar zerine yazlar kaleme almaktadr. Bunlarn yannda Baudrillard Ctheory.netin de yayn kurulu yesidir.

389 390

Jean Baudrillard ve Enrique Valiente Noailles, Les exils du dialogue, Paris, Galile, 2005. Bu zel sayda Baudrillardn Hlderlinden evirdii dokuz iir dndaki metinleri daha nce yaymlanm metinlerdir. Franois L'Yvonnet, Ed., L'Herne, N 84: Jean Baudrillard, Paris, Cahiers de l'Herne, 2005.

178

3. MCLUHAN VE BAUDRILLARDIN DNCE DNYALARI

Entelektel tarih aratrmalarnn en temel problematiklerinden birisi inceleme konusu yaplan dnrn hayat boyunca serdettii fikirleri arasndaki farkllamalarn nasl formle edilebilecei konusudur. zellikle Karl Marxn dncelerinin bir siyasi sistem nerisine dnmesine paralel olarak, bu sistem nerisine sempati besleyen entelektellerin onun dncesindeki boluk noktalarn ortadan kaldrmak amacyla yaptklar gen Marx - olgun Marx tasnifi uzun vadede birok entelektele uygulanr hale gelmitir. nceleme konusu yaplan hemen her dnrn hayat boyunca serdettii birbirinden farkl fikirleri bu ayrm temelinde deerlendirmek birok aratrmacnn makul grd bir uygulama olsa da bir dnrn hayatnda bu denli net ayrmlar yapabilmek baz sorunlar da beraberinde getirmektedir. Entelektel tarih aratrmaclarnn geriye dnk olarak ina ettikleri bir kurgu olan gen-olgun dikotomisi pek ok dnrn zihinsel seyrini ve dnmn aklamakta yetersiz kalmakta, ilk dnem eserleri ya da son dnem eserleri arasndaki balant noktalar grmezden gelinmektedir. Bu durum, dnrn yetitii ortamdan, beklentilerinden, korkularndan, ideallerinden vb. dier srelerden bamsz bir biimde, salt matbu eserlerinden hareketle ve ou zaman da btn eserleri dikkatli bir biimde okunmadan ele alnmasndan kaynaklanmakta ve sonuta onun dnsel servenini kendi btnl ierisinde tartlamamaktadr. Bu yaklam tarz, bu almada kopu paradigmas olarak adlandrlmaktadr. Biz burada McLuhann ve Baudrillardn ortaya koyduklar dnce birikimini, dncelerine kaynaklk eden kayglar ve ne kan temalar tartmaya alrken bu kopu paradigmasnn dnda kalacaz. nk her iki entelektelin dncelerine de uygulanan bu paradigma pek ok yaygn ve bir o kadar da yanl kanaatin olumasnda etkili olmutur. Bu noktada McLuhan ve Baudrillardn dnce dnyalar arasnda bir farkllk olduunu da en bata belirtmek gerekmektedir. McLuhan, ilk kitab Mekanik Gelindeki karmlarnn yeni teknolojik gelimeler nedeniyle geersiz hale geldiini aka dile getirmi, sonraki eserlerinde ilk eserindeki perspektifinden birok noktada farkllamtr. Baudrillard

179

ise gemite serdettii fikirler hakknda, birka snrl rnek dnda, eletirel deerlendirmelerde bulunmamtr. Ne var ki bu farkllk McLuhann kopu paradigmas ierisinde deerlendirilmesini merulatrmamaktadr. Hi kukusuz Marshall McLuhann dnce dnyasn kavramak, bu dnce dnyasndaki deien ve sreklilik arz eden unsurlar doru bir ekilde tespit etmeyi gerekli klmaktadr. McLuhan, uzun bir zaman diliminde dnce retmi bir entelekteldir. Yaz yazmaya balad dnemlerden hayatnn son safhasna kadar izlemi olduu dnce gzerghn hakkyla resmetmek istiyorsak onun dnce izgisindeki sreklilikleri ve farkllamalar gzler nne sermek durumundayz. Aksi takdirde McLuhann tezleri arasnda gze arpan elikilerden hangisinin gerekten eliki, hangisinin eski dncelerinin gzden geirilmesi sonucunda varlm yeni dnceler olduunu anlayamaz ve salkl bir zmleme yapamayz. Ancak nemli olan, onun dncelerinin bir btnlk ierisinde ele alnabilmesi, dncelerine kaynaklk eden kayglarn gz ard edilmemesi ve farkllamalar gstermek uruna srekliliklerin gzden karlmamasdr. Bir dnrn herhangi bir konudaki ya da eserindeki dncelerinin deimesi, farkl bir perspektif benimsemesi ya da yeni ilgi alanlar edinmesi onun nceki birikimini, daha nce ortaya att tezlerin tmn bir kenara brakt anlamna gelmez. Zaten sz konusu dnr istese de bunu yapamaz. Nadiren kendi gemiini btnyle inkar eden entelektellerin varlndan bahsedilebilirse de bu durum ne McLuhan ne de Baudrillard iin geerlidir. McLuhann entelektel yolculuu ngiliz edebiyatna duyduu merakla balar. ok erken yata tant edebiyatlarn eserleri zihinsel gndeminin temel unsurlarn belirlemitir. lk olarak klasik ngiliz edebiyatna merak salan McLuhan, Cambridge niversitesindeyken modern ngiliz edebiyatna ilgi duymaya balamtr. McLuhann modern ngiliz edebiyatna ynelik ilgisinin esas oda da daha ziyade T. Eliot, E. Pound, G. K. Chesterton, J. Joyce, W. Lewis gibi modern dnyann insann zn tahrip ettii iddiasnda olan ve geleneksel toplum tasarmlarna yaknlk duyan sanatlar olmutur. Aydnlanmac ve rasyonalist toplum ve devlet tasavvurlarna kar kan bu sanatlar, modern kitle kltrnn benlikleri tahrip ettii dncesini eserlerinde ilemilerdir. Bu sanatlarn McLuhana ynelik etkisi bir dnem olduka belirgin bir biimde kendisini 180

gstermitir. McLuhann ngilteredeki ilk yllarndan itibaren kendisini hissettiren bu etki 1940l yllarda yaymlanan yazlarnda ve ilk kitab Mekanik Gelinde iyice belirgin bir hale gelmi, son eserlerine kadar da varln hissettirmeye devam etmitir. McLuhann reklamn modern endstri insannn kltrn nasl ekillendirdii konusunu ele ald ve teknoloji ile insann evlilii konusunu iledii Mekanik Gelin, Wyndham Lewisin matbaa, radyo, sinema ve reklma dair duyduu nefretin izlerini, E. Pound ve T. Eliottn iirlerinde modern dnyaya dnk olarak gzler nne serilen fkenin uzantlarn bnyesinde barndrr. McLuhan bu eserinde modern dnyann tahrip edici boyutlar hakknda pek ok zmlemede bulunur ve bu tahribatn temel aktrnn mekanik teknoloji olduu kanaatine varr. McLuhan, yazd ilk yazlardan itibaren gemie zlem duyan, birincil toplumsal ilikilerin esas olduu cemaat rgtlenmesini mekanik toplum karsnda ycelten, bireycilii ve milliyetilii paralayc bir yap olarak telakki eden ve ulus-devleti mekanik bir mekanizma olarak yaftalayan bir dnce izgisine sahip olmu, endstri kapitalizminin yasland kltrel ve ahlki dayanaklarn toplumsal yapy tahrip ettiini ne srmtr. McLuhann bu yaklamlarna kaynaklk eden gelimeleri onun biyografisinden karmamz mmkndr. Daha nceki blmde ele aldmz gibi McLuhann G. K. Chestertonn eserleri ile tanmas, Pratik Eletiri yaklamnn kurucular ve McLuhann Cambridge niversitesinden hocalar olan Leavis ve Richardsn dncelerinden etkilenmesi, Protestanlktan Katoliklie ihtida edii, hoca olarak bulunduu Gney Amerikadaki organik toplum yapsna duyduu hayranlk ve 1940l yllarda Wydham Lewisin dncelerinin etkisi altnda kal onun dnce yapsnda endstri kapitalizmine ve onun yaratt siyasi, iktisadi, kltrel, toplumsal ve ahlaki tahribatlara ilikin billurlaan ekincelerin balca sebepleri olarak karmza kmaktadr. McLuhann, bu kitabnda ve bu kitaba kaynaklk eden metinlerinde modern teknoloji karsnda hissedilen tedirginlik, daha sonraki eserlerinde ortadan kalkm, dahas bu tedirginlik yerini bir beklentiye brakmtr. Bunun en temel sebebi, McLuhann egemen teknolojik kodlara ilikin kanaatinin televizyonun yaygnlamas ile birlikte deimesi, modern dnemi artk mekanik teknolojilerin deil, elektronik teknolojilerin belirlediine inanmaya balamasdr. Marshall 181

McLuhann 1950lerin ikinci eyreine kadarki yazlarnda gze arpan hakim unsur, mekanik teknoloji eletirisi ise, bu tarihten sonraki yazlarnda ne kan tema elektronik teknolojiye dair beslenen mittir. Burada belirtilmesi gereken ve birok yazar tarafndan grmezden gelinen husus, McLuhann mekanik teknolojiden duyduu honutsuzluun, elektronik teknolojiden mit besledii dnemde de ortadan kalkmaddr. Ancak McLuhan iin sz konusu honutsuzluk, gncel ve egemen bir sisteme duyulan bir fke ve tiksinti hissinden km, tarihe karm bir toplumsal sistemi belirleyen teknolojik kodlardan duyulan bir rahatszlk halini almtr. McLuhan, entelektel yolculuunun en bandan en sonuna kadar, organik kltr ve mekanik kltr arasnda ayrm yapm, her birinin farkl grnmlerini hesaba katarak, organik kltr yceltirken, mekanik kltr eletirmitir. McLuhan, Mekanik Geline kaynaklk eden yazlar yazd dnemde tm evresel faktrlere ahlak bir perspektiften baktn, ehirlerden tiksindiini belirtmitir.1 Ne var ki makinelerden ve televizyonun McLuhan,

yaygnlamas ile birlikte yeni bir tarihsel dnemele kar karya kalndn ve bu yeni ortamdaki teknolojik gelimelerin kendisinin daha nceki korku ve endielerini anlamsz kldn belirtmitir. McLuhann Mekanik Gelini bir kitapta sunulan fikirlerin televizyonun ortaya k ile birlikte nasl tamamyla anlamn yitirdiini gstermesi bakmndan gzel bir rnek diye nitelemesi de bununla alakaldr. nk mekanik teknolojilerin egemen olduu bir dnyann esas alnd Mekanik Gelindeki ana fikir, bylesi bir dnyann ahlaki adan ne kadar deersiz ve ykc olduunu gzler nnde sermektir. Mekanik teknolojilere kar bir yandan tedirgin, bir dier yandan da hn dolu bir tavrn gze arpt Mekanik Gelin, McLuhan aratrmaclarnn pek ou iin nemsiz bir metindir. Ne var ki bu kitap, McLuhann entelektel kayglar arasndaki sreklilii gz nnde bulundurmak asndan salkl bir incelemeye tabi tutulmas gereken bir metindir ve bu nedenle de onun nemsiz olarak deerlendirilmesi hatal bir tutumdur. Wyndham Lewis, Lewis Mumford ve Siegfried Giedionun etkisinin bariz bir biimde hissedildii bu eser, zetle evremizde yer alan mekanik iletiim aktrlerinin yaratt toplumsal gerilim ortamn ve bu ortamn
1

McLuhan ve Stearn, "A Dialogue: Even Hercules had to Clean the Augean Stables But Once!" s. 286-287.

182

ne tr zellikler gsterdiini reklm metinlerinin zmlenmesinden hareketle gstermeye alan bir metindir.2 Bu nedenle de her eyden nce McLuhann medya zmlemelerinde kulland yntem hakknda nemli ipular vermektedir. Bu eserin gz ard edilmesi demek McLuhann 1930larn ikinci yarsndan 1950lerin bana kadarki btn entelektel bakiyesinin yok saylmas demektir. Bu da, McLuhann medya kuramnn ne tr etkiler dolaymnda, hangi safhalardan geerek ve ne gibi kayglar ekseninde oluturulduunu kavrayamamak anlamna gelir. Oysa McLuhann 1950 sonrasnda yapaca pek ok aratrmann yn ve sorular, 1950 ncesinde ekillenmitir. Bu balamda McLuhann 1942 ylnda tamamlad doktora tezini hatrlamakta yarar vardr. McLuhann bu tezi yazma srecinde gelitirdii baz fikirler ondan sonraki dnce seyrine azmsanmayacak etkilerde bulunmutur. Bunun yannda McLuhann Cambridge yllarnda kazand formasyon, hret bulmu eserlerinde olduu gibi yine ihmal edilen son dnem eserlerinde de btn plakl ile karmza kar. Pratik Eletiri iin eseri tanmlayan dnya deil, eserin tanmlad dnya esastr. Esas olann teknolojiyi yaratan ortam deil, teknolojinin yaratt ortam (etki) olduunu ne sren McLuhan ise, Pratik Eletirinin metin merkezli olarak yapt zmlemeleri teknoloji merkezli olarak yapmaktadr. Pratik Eletiri yaklam metni bir sanat eseri gibi incelemek, onu kendi iinde her biri bir ilev icra eden paralardan oluan bir dil sistemi gibi grmek gerektiini ne sren ve metin dzenli ve tutarl bir dilsel sre olarak ele alnr. Ayn yaklam entelektel yaam boyunca iletiim teknolojilerinin yaratt dnyay, bir baka deyile oluturduu etkileri, kitle iletiim aralarn tarih sahnesine karan siyasi, ekonomik ve kltrel etkilerden nce tutan McLuhanda da karmza kar. McLuhann Pratik Eletiri yaklamndan devrald zmleme tarz teknolojiyi deeri kendinden menkul bir yap olarak grmesine imkan tanm, teknolojiyi neyin etkilediine deil, teknolojinin neyi etkilediine odaklanmtr. McLuhan bu tutumunu 1930larn ortalarndan eser verdii son dnemlerine kadar terk etmemi, btn eserlerinde bu yaklam sirayet etmitir.

Stearn, "Conversations with McLuhan", s. 50.

183

McLuhann dnce dnyasnn kopu paradigmas erevesinde ele alnmasnn en temel nedeni, onun sadece 1960larda mehur olmu fikirleri ile Mekanik Gelindeki dnceleri arasnda bir karlatrmaya gidilmesi, buna karn 1930lu ve 40l yllardaki yazlaryla 1970 ve 80lerde yaymlanan son eserleri arasndaki balant noktalar ve sreklilik unsurlarnn ihmal edilmesidir. Eer McLuhann btn entelektel yaam boyunca verdii rnler bylesi bir ihmale kurban gitmemi, McLuhann biyografisi yeterince dikkatli okunmu olsayd o zaman bu denli keskin ve mutlak ayrmlara dayanarak iki ayr McLuhann varlndan bahsedebilmek pek de mmkn olmazd. Dneminin en mehur entelektellerinden olan McLuhan, mehur entelektellerin kaderini paylam, sadece mehur olduu dnemde serdettii fikirlerle ve yalnzca bir medya gurusu olarak anlmtr. McLuhann, 1960larn sonundaki bir syleisinde halihazrdaki entelektel ilgilerinin edebi almalarndan retilmi ve onlarn bir uzants durumunda olduunu ve nihayetinde yine edebi almalarna dnmek istediini sylemesi, McLuhan literatrnde karmza kan edebiyat McLuhan iletiimci McLuhan mutlak ikilemini anlamsz klmaktadr.3 Ne yazk ki 1960larn sonlarna doru, zellikle Gerald Emmanuel Stearnin derledii McLuhan: Hot&Cool ve Raymond Rosenthalin derledii McLuhan: Pro&Con isimli eserlerde karmza kt ekliyle, edebiyat McLuhan ve iletiimci McLuhan arasnda ihdas edilen mutlak ayrm uzun dnemde geerliliini korumu, dnemin genel havas ierisinde ortaya konan yorumlar McLuhann dncesi sz konusu olduunda bugn bile tartmadan kabul edilen bir modele dnmtr. Her ne kadar ayn dnemlerde Eugene McNamara The Interior Landscape isimli derleme eserinde McLuhann halen sekin bir edebiyat eletirmeni olduunu ve ilk dnem edebi eserlerinin onun dnce dnyasnn anlalmas iin vazgeilmez bir nem arzettiini gstermeye alm4, Donald Theall The Medium is the Rear View Mirror adl kitabnda McLuhann edebi gemiinin nemine vurgu yapm ve 1970lerin sonlarnda John Fekete The Critical Twilight isimli eserinde McLuhann medya kuramn Yeni Eletiri geleneinin devam olarak yanstmaya
3 4

McLuhan ve Stearn, "A Dialogue: Even Hercules had to Clean the Augean Stables But Once!" s. 261. McNamara, Ed., The Interior Landscape: The Literary Criticism of Marshall McLuhan 19431962, s. v-vi.

184

almsa da5, tm bunlar McLuhann dnce seyrinin bahsi geen ikilem erevesinde ele alnmasna engel olamamtr. McLuhann mekanik topluma ve onun deerlerine ilikin eletirel tavr 1950lerin ortalarna kadar herhangi bir farkllama yaanmakszn ya da yeni unsurlarla zenginlemeksizin srmtr. Mekanik Gelin isimli eserinde ve ondan nce kaleme ald yazlarda, bireycilii telkin ettiini dnd mekanik teknolojilerin doasnn znde kt olduu tezini ilemi, endstri dneminin insannn reklmlarn oluturduu kltr dnyasnn ierisinde acnacak bir halde olduunu, endstri kapitalizminin ve tketimciliin insan kendi benliine kar yabanclatrdn ifade etmitir. Ancak, 1950lerin ikinci yars ile birlikte balayan ve 1962 ylnda yaymlanan Gutenberg Galaksisi isimli eserinde en ak ifadesini bulan bir yaklam McLuhann dnce evrenine yeni unsurlar eklemeye balar. McLuhann, Harold Innisin The Bias of Communication isimli kitabna dlm bir dipnot olarak niteledii Gutenberg Galaksisinde gelitirdii bu yaklamn odakland nokta, matbaa teknolojisinin sembolize ettii mekanik iletiim teknolojilerinin Bat toplumunda yaratt tahribat ve buna karlk elektrik/elektronik teknolojisinin insanl yeniden kurtarma potansiyeline sahip bir g olarak grlmesi gerektiidir. Lewis Mumfordun Tehnics and Civilisation ve Harold Innisin The Bias of Communication isimli eserlerinde gelitirdikleri tarih okuma yntemini esas alan McLuhan, zmlemelerini on dokuzuncu yzyl tarih felsefecilerinin yaptklarna benzer bir biimde birka ana tarihsel kategori erevesinde ortaya koyar. Gutenberg Galaksisinden sonraki eserlerinin tmnde bu kategorilere sadk kalan McLuhan, elektronik iletiim teknolojileri sayesinde insanln geldii son tarihsel durakta kurtuluun imkanlarn gstermeye alr. Bu kayg onun btn eserlerine sirayet etmitir. McLuhana gre tarihsel sre ierisinde temel duyular arasndaki egdm kaybeden insanolu elektronik iletiim teknolojilerinin nevnema bulmas ile birlikte bu egdm yeniden salayabilir hale gelmi, matbaann kefi ile zirveye kan bireycilik, toplumsal farkllama, eitsizlik, seri retim, milliyetilik, sava ve militarizm gibi hastalklardan kurtulma, insanlarn bir arada yaayabilecei bir ky
5

Fekete, The Critical Twilight: Explorations in the Ideology of Anglo-American Literary Theory from Eliot to McLuhan, s. 5-10.

185

ina etme imkn domutur. Bu tarihten itibaren McLuhann teknolojinin tarihin motoru olduuna ilikin grlerinde bir deiiklik olmasa da teknolojiye ve zellikle de elektronik iletiim teknolojilerine ilikin besledii mit gittike merkezi bir hal almtr. Bundan sonraki eserlerinde elektronik iletiim teknolojilerine hamledilen bu kurtarclk misyonunun bariz bir biimde karmza ktn grrz. Gutenberg Galaksisinin McLuhann dnce yolculuunda bir ynyle yeni bir duraa iaret ettii bir gerektir. Antropolog Edmund Carpenter ile birlikte, ilk olarak 1954 senesinde kardklar Explorations isimli dergide dile getirmeye balad ve Gutenberg Galaksisi isimli kitabnda billurlaan fikirler daha nceki fikirlerinden farkllklar arz etse de bunun McLuhan iin kkl bir krlma ya da kopu olduunu iddia etmek doru deildir. Zira McLuhann 1950li yllarn ikinci yarsndan itibaren gndemine ald meseleler onun daha nceki kayg ve eletirilerini bir ynyle btnlemektedir. Dolaysyla sz konusu sreci bir kopu olarak deerlendirmek yerine baz dncelerin gzden geirilmesi olarak deerlendirmek gerektii kanaatindeyiz. McLuhan, Mekanik Gelin kitabnda daha nce olumsuzlad tarihsel gelimeleri, toplumsal gereklikleri ve kltrel rntleri bu kitabnda da olumsuzlamaya devam eder. Ancak bu sefer elektronik iletiim teknolojilerinin yaratt toplumsal dnm zerinde durur ve elektronik iletiim teknolojilerinin tarihsel sre ierisinde oynad olumlu roln altn izer. McLuhann zellikle televizyonu merkeze alarak yapt bu zmlemeler, bu iki kitabn yazld dnemler boyunca televizyonun toplum ierisinde ne denli yaygnlat ve sosyalleme tarzlarn, kltr kalplarn hangi oranlarda etkilemeye balad hesaba katldnda yerli yerine oturtulabilir cinstendir. Her ne kadar McLuhan, elektronik an balangcn on dokuzuncu yzyln ortalarna, telgrafn bulunduu tarihlere kadar gtryorsa da ona esas ilham veren gelime televizyonun yaygnlamas olmutur. Bunun yannda McLuhann biyografik serveni eer doru okunursa onun her iki kitab kaleme alrken de benzer kayglardan hareket ettii grlebilir. McLuhann erken dnem yazlarndan itibaren peygambervari bir slup kullanmas da yine ayn kayg nedeniyledir. Ne var ki McLuhan, belli bir dneme kadar ki yazlarnda muhatabn dehetli cehennem senaryolar ile korkutuyorken, belli bir dnemden sonra kaleme ald metinlerinde uyarlarn dikkate alanlara gzel gnler vaat etmektedir. Nitekim McLuhann gelecek hakkndaki senaryolar 186

onun baz yazarlar tarafndan ftrolog olarak deerlendirilmesi sonucunu beraberinde getirmitir.6 McLuhann Mekanik Gelin isimli almas sz konusu olduunda, en az bu eserin grmezden gelinmesi kadar ilgin olan bir baka durum da McLuhann, bu kitapta savunduu dnceleri dolaysyla zellikle 1980 sonras neo-Marksist akademik yazn ierisinde olumlu bir figr olarak anlmaya balanmasdr. lk olarak Arthur Krokern 1984 ylnda yaymlanan Technology and the Canadian Mind: Innis, McLuhan, Grant isimli eserinde dile getirilen ve daha sonra birok neo-Marksist entelektel tarafndan tekrarlanan bir yaklama gre McLuhann dnceleri sol kapitalizm eletirileri iin son derece elverili bir zemin tekil etmektedir.7 Krokern tezi sol akademik yazn ierisinde taraftar bulmu, rnein Paul Grosswiler, McLuhann solun eletirel dnyasn zenginletirme potansiyeline sahip bir birikim ortaya koyduunu8; Glenn Wilmott, McLuhann teknokratik topluma dnk topik eletirilerinin onu Yeni Solun da kkeni olan radikal kltre ait kldn9, Judith Stamps ise McLuhann Frankfurt Okulu geleneini devam ettirdiini10 ne srmtr. McLuhan hibir zaman sol akademik camiann entelektel gndemini ve kayglarn paylamam olsa da bu kitapta dile getirdii grlerin neo-Marksist akademisyenler arasnda sempati toplamas anlalamaz bir durum deildir. Zira McLuhann ada kapitalizmin modern toplumdaki izlerine dair taknd eletirel tutum neo-Marksist entelektellerin dikkatini ekmitir. Ancak, McLuhann dncelerini yalnzca bu kitaptan hareketle ortaya koymak ve daha sonra gelitirdii dnceleri grmezden gelmek onu yanl bir biimde takdim etmek anlamna gelir. Bunun yannda sol akademik camiann McLuhan sol, hatta Marksist bir politik perspektife sahip bir dnr olarak deerlendirmelerindeki bir dier amaz da McLuhann Katolik kimliidir. Her ne kadar Donald Theall McLuhann Katolik

Roy Ascott, Embrace: Visionary Theories of Art, Technology, and Consciousness, Ewing, University of California Press, 2003, s. 3. 7 Kroker, Technology and the Canadian Mind: Innis, McLuhan, Grant. 8 Paul Grosswiler, Method is the Message: Marshall McLuhan and Karl Marx, Montreal, Black Rose Books, 1996. 9 Glenn Wilmott, McLuhan, or Modernism in Reverse, Toronto, University of Toronto Press, 1996. 10 Judith Stamps, Unthinking Modernity: Innis, McLuhan, and the Frankfurt School, Montreal, McGill-Queen's University Press, 1995.

187

hmanizminin Marksizmle uyum ierisinde olduunu ne srse de11 McLuhann hayat hikyesi onun ateist bir felsefe olarak grd Marksizme ne kadar mesafeli durduunu ortaya koyar. Bununla birlikte McLuhann baz dncelerinin Marksist toplum kuram ile benzerlik gstermesi pekl mmkndr. Nitekim onun Frankfurt Okulu dnrleri ile benzeen yanlarndan sz etmek mmkndr. Ancak bu, McLuhann btn dnce hayat iin geerli bir durum deildir. stelik bir dnce adamnn kimi dncelerinin herhangi bir dnce akmnn baz unsurlar ile benzeiyor olmas, onu sz konusu dnce akmna mensup bir dnr olarak okumamz gerektirmez. McLuhann eletirel teori ile olan benzerlii her ikisinin de liberalizmi ve kitle kltrn eletirme itiyak ierisinde olmalarndan kaynaklanmaktadr. Ne var ki McLuhan, eletirel teorinin sahip olduu gelecek tasarmndan ok farkl bir gelecek tasarmna sahiptir. Peki, o zaman McLuhann dnce izgisi neo-Marksist akademik camiaya niin sempatik gelmektedir? McLuhann dnce izgisinin belli bir tarihten sonra sol akademik camiaya sempatik gelmesinin nedeni, bu camiann kapitalizmin yeni grnglerinin artk Ortodoks Marksist toplum kuramnn dar erevesinden hareketle aklanamayaca, dolaysyla da bu yeni grngleri eletirel bir temelde analiz eden yeni figrlerle zenginlemek gerektii ynndeki kanaatidir. McLuhann endstri kapitalizmine, ulus-devlete, modern brokrasiye, bireycilie, milliyetilie ve liberalizme dnk eletirileri sol akademik camia tarafndan byk bir beeni toplamtr. 1960larda McLuhandan esirgenen bu ilginin 1980lerin sonlarndan itibaren kendisine gsterilmesinin nedeni neo-Marksist akademik camiann kendi iindeki bu tartmadr. McLuhann endstri kapitalizmine, modern brokrasiye, ulus-devlete, bireycilie, milliyetilie, liberalizme vb. olgulara ynelik eletirel tavr onun eletirel teoriye ya da Marksist toplum kuramna duyduu yaknla deil, nemli oranda Katolik kimliine ve bu kimlii entelektel olarak besleyen ngiliz muhafazakr yazarlarnn dncelerine dayanmaktadr. Ne var ki, zellikle Kuzey
11

Theall, The Medium is the Rear View Mirror: Understanding McLuhan, s. 124. Theall zikredilen eserinde McLuhann Katolik hmanizminin Marksizmle uyum ierisinde olduunu sylyorsa da, 1971 ylnda yaymlanan The Medium is the Rear View Mirror: Understanding McLuhan isimli eserinde McLuhann fikirlerinde Marksist bir yan olmadn dile getirmitir. Theall, The Medium is the Rear View Mirror: Understanding McLuhan, s. 204.

188

Amerikal yazarlarn pek ou McLuhann bu kaynaklarn grememilerdir. Bunun nedeni Avrupa ve Amerikann tarihsel deneyimlerindeki farkta yatmaktadr. Kuzey Amerikada ve Avrupada tarihsel sre ierisinde birbirlerine kar mcadele veren toplumsal aktrler farkldr. Amerika tarihi Avrupadaki aristokrasi-burjuvazi mcadelesine ve bu mcadelenin beraberinde getirdii tarihsel hn duygusuna tanklk etmemitir. Bu nedenle aristokrasinin on dokuzuncu yzyldan itibaren gelitirdii ve nce siyasi daha sonra entelektel bir boyut kazanan muhafazakr eletirisinin entelekteller zerinde ne denli etki yapabildiini yeterince kavrayamamlardr. Tam da bu nedenle Avrupadaki muhafazakr dnce geleneinden byk oranda beslenmi olan Marshall McLuhann fikirlerinin Frankfurt ekolnn yaklamlarndan beslendiini ne srmlerdir. Bu dnrler McLuhann reklm endstrisine dnk eletirileri ile Frankfurt ekolnn kitle kltrne dnk eletirileri arasndaki ierik benzerlii dolaysyla bu kanaatlerini srarla ne srmlerdir. Ne var ki sz konusu benzerlik bu iki izginin tek bir izgi olarak grlmesini gerektirmez. Bu benzerliin nedeni Frankfurt ekolnn geldii gelenein de muhafazakr dnce geleneinin de burjuva toplum kuramna alternatif aray ierisinde olmalardr. Ancak her iki gelenein sunduu alternatif birbirinden tamamyla farkldr. Marshall McLuhan, gemi tecrbe ve yaantlara zlem duyan ancak bunu bir nostalji unsuru olarak deil, bir gelecek tasarm olarak gren, Aydnlanmaya ve liberalizme kar olan bir entelekteller snfnn yesidir. Tm bunlarn yannda gnmzde Baudrillardn toplum eletirmeni, McLuhann ise iletiim kuramcs olduu bir baka deyile Baudrillard iin medya zmlemelerinin onun kuramsal erevesinin bir ksmn oluturduu, oysa McLuhann medya analizlerinin kuramsal erevesinin tmn kapsad ynnde bir genel kan mevcuttur. ncelikle Baudrillardn bir toplum eletirmeni olarak nitelenmesinin yanl olmadn belirtmek gerekir. Baudrillard gerekten de, yllarca kurulu toplum dzenine dnk radikal eletiriler retmi bir dnrdr. Bunun yannda McLuhann bir iletiim kuramcs olarak nitelenmesinde de hatal bir durum sz konusu deildir. Ancak gzden karlmamas gereken ne McLuhann ne de Baudrillardn bu tanmlamalardan ibaret olduudur. Baudrillard ne kadar toplum eletirmeni (sosyal teorisyen) ise McLuhan da en az o kadar toplum eletirmeni (sosyal teorisyen)dir. Ayn ekilde McLuhan ne kadar iletiim kuramcs ise 189

Baudrillard da o denli iletiim kuramcsdr. Gerek McLuhann, gerekse de Baudrillardn ada toplum analizleri ada kitle iletiim ortamlar ile ilgili yaptklar zmlemelere ok ey borludur. Bu erevede her ikisi de, farkl younluklarda olsa da uzun dnemde medyay ve McLuhann deyimiyle medya evresini tahlil etmilerdir. Dolaysyla ada iletiim almalar ve eletirileri asndan her iki isim de son derece nemlidir. Ne yazk ki, sosyal bilimlerin 1945 sonrasndaki blmlenmesi zaman zaman disiplinleraras bir alanda eser vermi dnrlerin belli ynlerinin ne karlp, belli ynlerinin grmezden gelinmesini, buna karn bir btn olarak sz konusu entelektelin dnce dnyasnn incelenememesini beraberinde getirmitir. Bunun yannda postmodernizm akmnn Amerikan akademi dnyasnda ve Trk dnce dnyasnda etkisini hissettirmesinin ardndan da baz dnrlerin belli ynlerinin ne karlp, belli ynlerinin grmezden gelinme sreleri artmtr. McLuhann postmodernist olarak yorumlan da yine bu gelimelerle ilintilidir.12 McLuhan almalarnda, yeni ilikiler ve iktidar biimlerinin gn yzne ktn, yeni teknolojilerin yaratt hayati dnmlere adapte olunmas gerektiini ilemitir. Onu postmodern bir dnr olarak nitelemek, esasnda postmodernizmin de derme atmaln gsterir. Bir eylerin sonundan bahseden bir dnr deildir esasnda McLuhan, aksine kendisine Bat dnyasn yeni balayan eylerden haberdar etme misyonunu uygun grm ve bu dorultuda btn iletiim ortamlarn en etkin biimde kullanmaya almtr. McLuhann dnce dnyas, birok aratrmacnn yapt gibi yazarn belli bir dnemden nce kaleme ald eserler grmezden gelinerek ya da birtakm aratrmaclarn yapt gibi tek bir eseri dierlerinden yaltlarak salkl bir deerlendirmeye tabi tutulamaz. Ayn durum Baudrillardn dnce dnyas iin de
12

rnein Glenn Wilmott McLuhan modernizmden postmodernizme geiteki anahtar figr olarak yanstr. Wilmotta gre halihazrdaki postmodern ortam McLuhann tarzna ve yaklamlarna ok ey borludur. Wilmott, McLuhan, or Modernism in Reverse. Ayn yaklam u makalede de karmza kmaktadr. Marjorie Ferguson, "Marshall McLuhan Revisited: 1960s Zeitgeist Victim or Pioneer Postmodernist?" Media, Culture and Society, C. 13, No. 1, 1991. Ayn ekilde getiimiz yllarda yaymlanan ve Richard Appignanesi tarafndan derlenen The End of Everything: Postmodernism and the Vanishing of the Human: Lyotard, Haraway, Plato, Heidegger, Habermas, McLuhan isimli kitap McLuhan postmodern dnrler arasnda zikretmektedir. Richard Appignanesi, Ed., The End of Everything: Postmodernism and the Vanishing of the Human: Lyotard, Haraway, Plato, Heidegger, Habermas, McLuhan, Cambridge, Icon, 2003.

190

geerlidir. Bugn konu ile ilgili Bat dnyasnda ve ounlukla ngilizce olarak yazlan eserlerin nemli bir blm Baudrillardn dnsel servenini bir krlmalar, kopmalar ve kkl farkllamalar sreci olarak takdim etmektedir. Bu durum, byk oranda, Douglas Kellnern 1989 ylnda yaymlanan Jean Baudrillard: From Marxism to Postmodernism and Beyond isimli almasnda Baudrillardn eserlerinin dnemlendirilmesi hakknda gelitirdii ve genel bir kabul gren yaklamndan kaynaklanmaktadr. Kellner, Baudrillardn Nesneler Sistemi, Tketim Toplumu ve Gstergenin Ekonomi Politiinin Eletirisi isimli almalarn ilk dnem metinleri arasnda saymakta ve bu metinlerin Marksist bir bak asndan retildiini belirtmektedir.13 Kellner, Baudrillardn sonraki metinlerinde sz konusu Marksist kimliini bir kenara brakm olmas hasebiyle yeni dnce duraklarna ulatn ve bu nedenle de ilk dnem metinlerinin alm metinler olduunu ne srmektedir.14 Her ne kadar Kellner, Baudrillardn ilk dnem metinlerine daha fazla sempati duyuyorsa da, Baudrillardn son dnem almalar ile ilk dnem almalar arasndaki balant noktalarn grmezden gelmesi kabul edilebilir bir tutum deildir. Ne var ki Kellnern Baudrillardn metinleri arasnda yapt bu tasnif aratrmaclarn pek ounun itibar ettikleri bir yaklam halini alm, bunun sonucunda da Baudrillardn ilk dnem metinleri ile son dnem metinleri arasndaki balant noktalar ihmal edilmitir. Sz konusu metinlerin Baudrillardn sonraki tarihlerde kaleme ald metinlere nazaran ngilizceye ok ge evrilmesi de15, bu metinlerin uzun vadede glgede kalmasna ve Baudrillardn dncesindeki temel kayglarn yeterince anlalamamasna yol amtr. Oysa Baudrillard, son dnemde kaleme ald Anahtar Szckler isimli eserinde bu balant noktalarnn ne kadar da ak olduunu gzler nne sermektedir. Bu ynyle rnein Tketim Toplumunda bolluk iindeki insanlarn tm zamanlarda olduu gibi baka insanlar tarafndan deil, daha ok

13 14

Kellner, Jean Baudrillard: From Marxism to Postmodernism and Beyond, s. 7. Ibid., s. 33. 15 Baudrillardn 1980 sonras kaleme ald metinler ksa srede ngilizceye evriliyorken Nesneler Sistemi ve Tketim Toplumu yaymlanlarndan ancak yirmi sekizer yl sonra ngilizceye, evrilmitir. Tketim Toplumu ngilizceye evrilmeden bir yl nce Trkede yaymlanmtr. Tketim Toplumu ngilizcede George Ritzerin takdimiyle yaymlanmtr. Bkz., Jean Baudrillard, The Consumer Society: Myths and Structures, London & Thousand Oaks, Sage, 1998. Jean Baudrillard, The System of Objects, ev., James Benedict, London & New York, Verso, 1996.

191

Nesneler tarafndan kuatlm durumda olduu ynndeki tezi16, daha sonraki almalarnda izleri srlebilecek bir tema olarak karmza kmaktadr. Baudrillard, Marksist kkenli dnrlerin kendisine ynelttii mrtet sulamasna ramen, aslnda hibir zaman iin siyasi konumunu deitirmemitir. O, radikal bir kuramcdr ve Marksizmi radikal bir siyasal dil sunduunu dnd mddete almalarnda bir zmleme arac olarak kullanm, Marksizmin yeterince radikal olmadna ve zamanla olamayacana kanaat getirdikten sonra bu aratan vazgemitir. Bunun yannda Baudrillardn Marxn yabanclama kuram ile ilikisi daha uzun srmtr. Baudrillard ilk eserlerinde Marxn yabanclama kuramn eksik ama ilevsel bulmu, bu kuramn kapitalist toplumda yabanclamay retim ilikileri ve retici balamnda aklyorken, tketim ilikileri ve tketici balamnda yetersiz kaldn ifade etmitir. nsann retim aralar (teknoloji) vastasyla doaya yabanclamas srecini sorun edinen Marxn analizlerine karlk Baudrillard, bir yandan znenin nesneye kar yabanclama srecini bir dier yandan da nesnenin yabanclama srecini sorunsallatrmtr. Baudrillard, Marksist zmleme kategorilerini btnyle yetersiz bulduktan sonra bile Marxn yabanclama kuramndan btnyle vazgememitir. Nitekim farkl balamlarda gndeme gelen yabanclama sreleri Baudrillardn son dnem eserlerinde de karmza kmaktadr. Bu, nemli oranda Walter Benjaminin Baudrillard zerindeki uzun dnemli etkisi dolaysyladr. Benjamin, mekanik olarak yeniden retilen metay, retici, tketici ve doay yutan bir temsil dzeni olarak grm, Marxn yabanclama kuramndan kalkarak artk insann gerein ta kendisine yabanclatn ne srmtr. Benjamin mekanik yeniden retim anda yalnzca nesnelerin deil, imgelerin de sonsuz sayda retildii tespitini yaparak Baudrillard dncesine katk salam, grleri Baudrillardn ada anlamlandrma sistemlerine ilikin yaklamlarnn nemli dayanak noktalarndan birini oluturmutur. Baudrillarda mrtetlik sulamas yneltenler esasnda onun politik konumunu rnein Louis Althusserin politik konumu ile kartrmakta ve ondan btn dnsel yaam boyunca adanm bir Marksist entelektel olarak hareket etmesini
16

Jean Baudrillard, Tketim Toplumu, ev., Hazal Deliceayl ve Ferda Keskin, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1997, s. 15.

192

beklemektedirler. Ne var ki Baudrillard, hibir zaman adanm bir Marksist olmam, Marksizmle ilikisi son derece arasal bir nitelik arzetmitir.17 Baudrillard, daha Gstergelerin Ekonomi Politiinin Eletirisi isimli eserinde ada teorinin Marksist zmlemeden hareket etmesi ancak onu ap gemesi gerektiini belirtmi, halihazrda ada teorinin en acil probleminin bir sembolik takas kuram gelitirmek olduunu iddia etmitir.18 Marksist veya neo-Marksist aratrmaclarn Baudrillardn dncesini ele alma tarzlar gdml ve dolaysyla da sorunludur. Bu aratrmaclar, Baudrillardn Marksizmin politikaya bakn ok erken dnemlerden itibaren elikili bulduunu ise hi mi hi gndeme getirmemilerdir. Baudrillard, Marksizmin politikay, bir yandan gelecekte gerekleecek toplumsal bar ve eitlik ortamnda kaybolacak bir ura alan olarak grp bir dier yandan da ona bu denli bir ayrcalk tannmasn ciddi bir eliki olarak grmtr. Baudrillard, 1970lerin sonlarndan itibaren bu konu zerinde daha fazla durmu ve anlamlandrma sistemlerinin tahakkm altna ald bu dnyada direni ve kurtuluun politikann tesinde olduunu gstermeye almtr. Baudrillardn Marksizmle arasndaki ilikisinin benzeri psikanalizle, gstergebilimle, antropoloji ya da sosyoloji ile girdii ilikilerde de karmza kar. Baudrillardn radikalizmine elik eden eklektizmi onun byk bir rahatlkla birok farkl kuramsal zmleme yntemini birlikte kullanabilmesine imkan tanmtr. Baudrillardn gnmz dnyasna ya da simlasyon ana dair gelitirdii zmlemeler, her bir eserinde benzer kavramlarla ancak farkl rneklerle ortaya konmaya allmtr. Baudrillard, ada dnyann analizi noktasnda gstergelerin egemenliini ve onlarn arkalarndaki ynlendirme mekanizmalarn ilemi, bu balamda kitle iletiim ortamlarnn roln de tartmtr. Baudrillard, btn eserlerinde benzer problemlerle yzlemi, zaman zaman farkllaan kimi dncelerine ramen kkl krlma ya da kopular yaamamtr. Baudrillardn eserlerini bir krlmalar, kopmalar ve kkl farkllamalar sreci olarak okumak Baudrillard dncesini anlamamza engel tekil etmektedir. Baudrillardn ulat birtakm sonular gn gelip eletirdii, artk farkl
17

Baudrillard, "I Don't Belong to the Club, to the Seraglio: Interview with Mike Gane and Monique Arnaud," s. 20. 18 Baudrillard, For a Critique of the Political Economy of the Sign, s. 128-129.

193

dndn

syledii

dorudur.

Ancak

bu

kkl

bir

kopua

karlk

gelmemektedir. Baudrillardn dnce izgisini belli bir izlek zere ekillenen, farkl unsurlarla zenginleen bir btn olarak deerlendirmek durumundayz. Bir baka deyile onun almalarn dnem dnem deien kuramsal aralarna paralel bir dnsel yolculuk olarak okumak gerekmektedir. Buradaki dnsel yolculuk, hi kukusuz bir mkemmelleme srecine deil, tutarl bir zihinsel faaliyet sonucu ortaya kan kuramsal bir birikime atfta bulunmaktadr. Baudrillardn birok eserinin farkl tarih dilimlerinde kaleme alnm olmalarna ramen birbirlerini tekrar ettikleri de rahatlkla gzlemlenebilir. Bu durum, Baudrillardn muhafazakr tutumuyla ilikilendirilebilecei gibi, tutarl bir dnce gndemine sahip oluuna da yorulabilir. Bize gre, Baudrillardn dnce izgisi ancak bir sreklilik ierisinde deerlendirildiinde anlalabilir. Bu, Baudrillardn dnce dnyasna farkl dnemlerde eklenen yeni unsurlar grmezden gelmeyi, birtakm farkllamalar gz ard etmeyi gerektirmez. Baudrillardn, bizzat yazar tarafndan ald ne srlen ve grmezden gelinen ilk iki almas Nesneler Sistemi ve Tketim Toplumunda formle ettii tezlerin byk bir blm takip eden eserlerinin ierisine serpitirilmitir. Ayn ekilde Baudrillard dncesinin en nemli unsurlarndan bir tanesi olan simlasyon kuramnn ilk izleri yine bu almalara kadar geri gtrlebilir. Bu kuramn ilk olarak aka formle edilmeye baland retimin Aynas ve daha sonrasnda Sembolik Dei Toku ve lm isimli eserlerdeki tezlerinin ok byk bir ounluu bugn hl onun perspektifini ekillendirmeye devam etmektedir. Bu iki eser, genellikle Baudrillardn Marksizmden kopup postmodernist bir sylemi kucaklad almalar olarak anlm ve adeta Baudrillardn birinci kopu srecinin kant olarak sunulmutur. Baudrillardn Batan karma zerineden sonraki almalar ise Baudrillardn ikinci kopu srecinin rnekleri olarak takdim edilmi, bu srete Baudrillardn postmodernizmden ada bir metafizik dnce evresine getii ne srlmtr. Baudrillardn postmodernizmin peygamberlerinden bir tanesi olarak grlmesi zellikle Amerikal sosyal bilimciler arasnda olduka yaygn bir tavrdr. Bu tavr yalnzca Baudrillard ile snrl deildir, ayn ey Michel Foucault, Jacques Derrida, Julia Kristeva, Giles Deleuze vb. Fransz, yapsalclk-sonras dnemin nde gelen 194

dnrleri sz konusu olduunda da geerlidir. Bu dnrler, zellikle Amerikal aratrmaclar tarafndan postmodernist dnrler olarak nitelenmilerdir. Bamsz olarak Baudrillard ya da postmodernizmi konu edinen ngilizce kaleme alnm pek ok alma onun dncelerini postmodern kategorisi ierisine yerletirmektedir.19 Bu durumun aa kmasnda acele karmlarn pay olduka byktr. Baudrillard, postmodernizmin ya da postmodern szcklerinin anlamsz olduunu, insanlarn kulland, ancak hibir ey anlatmayan bir ifadeden baka bir ey olmadn belirtir.20 Baudrillarda gre postmodernizm ya da postmodern ifadeleri birer kavram dahi deillerdir ve bunlarn u anda olup biteni tanmlamas imkanszdr.21 Lyotardn kavramn hatrlatarak, zaten u anda hibir byk kuramn olan biteni aklama imkan bulunmadn belirten Baudrillard, postmodernizm szcn yine Lyotardn mehur ettiini ancak onun postmodernizm erevesinde herhangi bir doktrin ortaya koymadn ne srer. Baudrillard, insanlarn bu etiketi stne yaptrdklarn belirtmi22 ve kendisinin kesinlikle bylesi nitelemelerle anlmak istemediini birok kez aka ifade etmitir. Baudrillardn postmodern olarak grlmesindeki saknca yalnzca Baudrillardn bunu inkar etmesi ile snrl deildir. Sorunun nemli bir ksm belli bir dnemden sonra modernlie dnk eletirilerin tmn postmodernizm kategorisi altnda deerlendirenlerin indirgemeci tutumlarndan kaynaklanmaktadr. Bu dnme biimine gre ok rahatlkla farkl siyasi ve entelektel konum sahibi isimler ayn at altnda, ayn dnce ekolnn yeleri gibi deerlendirilebilmekte, dolaysyla da sz konusu isimlerin ortaya koyduklar eletiri ve deerlendirmelerin yeterince anlalabilmesi ve hakkyla eletirilebilmesi mmkn olamamaktadr. Bu durum ciddi bir kavram kargaas dourmakta ve sz

19

Bunlara dierleri yannda Douglas Kellner, Richard Lane ve Ihab Hassann eserlerini rnek olarak verebiliriz. Bkz., Kellner, Jean Baudrillard: From Marxism to Postmodernism and Beyond. Lane, Jean Baudrillard. Ihab Hassan, The Postmodern Turn: Essays in Postmodern Theory and Culture, Christchurch, Cybereditions Corporation, 2001. Ihab Hassan kitabnn Toward a Concept of Postmodernism balkl blmnde aralarndaki heterojenlie ramen niin pek ok dnr postmodern olarak nitelediini anlatr. zellikle bkz., s. 114-116. 20 Baudrillard, "I Don't Belong to the Club, to the Seraglio: Interview with Mike Gane and Monique Arnaud," s. 21. 21 Ibid., s. 21-22. 22 Ibid., s. 22.

195

konusu dnrlerin konumlarn doru bir biimde tespit etmemize imkan tanmamaktadr. rnein Ben Agger, postyapsalclk ve postmodernizm arasndaki ayrm temellendirirken postyapsalcln bilgi ve dil kuram olduunu, postmodernizmin ise toplum, kltr ve tarih kuram olduunu ifade etmi ve bu erevede Derrida ve Fransz feministlerinin postyapsalc, Foucault, Barthes, Lyotard ve Baudrillardn ise postmodern dnrler olarak grlmeleri gerektiini ne srmtr.23 Bu bak as kafa kartrc ve son derece zneldir. Aggern adn zikrettii dnrlerin tm hem bilgi ve dil problemi zerinde durmular, hem de toplum, kltr ve tarih alanlarnda kafa yormulardr. Ayrca bu dnrlerin hibirisi iin dil ve toplum arasnda bir ayrm yapmak mmkn deildir. O nedenle bylesi bir ayrm ilk bakta metodolojik adan yararl gzkse de temelsiz bir ayrmdr ve bu dnrlerin ortaya koyduklar dnce birikimini anlamamza imkan tanmamaktadr. Pek ok Amerikal sosyal bilimci Aggern bu tasnifine benzer tasnifler yaparak bu dnrleri zmlemeye almlardr. Ad geen dnrlerin ortaya koyduklar kuramlarn kaynaklarna ve ortaklklara iaret etmekle, onlar kabul etmedikleri bir emsiyenin altna toplayarak indirgemeci bir biimde deerlendirmek birbirinden farkl eylerdir. Baudrillardn almalarn her eyden nce kendi ierisinde ve kendi kltr dnyasnda ifade ettii anlam gz nnde bulundurarak zmlemek durumundayz. Bu postyapsalclk ya da postmodernizm kavramlarnn geersiz, anlamsz olduklarn iddia etmek anlamna gelmez. Postyapsalclk, Fransz dncesinde, bir dnem yapsalc dncenin egemenlii altna ald Marksist dnce izgisine gsterilen bir tepkiyi ifade eder. Postyapsalclk, rgtl bir dnce hareketi deildir. Balangta ortak bir toplumsal balamda dnce reten, birbirine benzer bir dil kullanan, benzer kayglardan hareket eden ve birbirine yakn konular zerine kafa yoran radikal Fransz dnrleri postyapsalclk ats altnda deerlendirmek ya da onlar postmodern kuramclar olarak yanstmak en azndan indirgemecilik olacaktr. Zaten bu dnrlerden hibirisi ne postyapsalc ne de postmodern yaktrmasn kabul etmilerdir. Bu nedenle Jean Baudrillardn fikirlerini
23

Ben Agger, "Critical Theory, Postsructuralism, Postmodernism: Their Sociological Relevance," Annual Review of Sociology, C. 17, 1991, s. 112.

196

zmlerken onu sadece postyapsalclk akm ierisinde ya da postmodern bir kuramc olarak deil, etkilendii kaynaklarn tmn gz nnde bulundurarak, ortaya koyduu dnce izgisini farkl ynleri ile birlikte tartmaya alacaz. Ouz Adanrn da belirttii gibi, Baudrillardn dncesindeki gelimeleri salkl bir biimde zmleyebilmek, onun eserlerini kronolojik bir sra esasnca okumay zorunlu klmaktadr.24 Biz de Baudrillard dncesinin geliim seyrini, temel zelliklerini ve balca temalarn ortaya koymaya, Baudrillardn medya kuramn zmlemeye alrken sz konusu yntem erevesinde hareket ettik. Zira Baudrillard, eserlerini kaleme alrken, ounlukla bir nceki eserinde yapt tartmay, neredeyse brakt yerden bir sonraki eserinde de srdrmtr. Zaman zaman bunun istisnalar olmusa da, bu srekliliin farknda olmamak ou zaman Baudrillardn metinlerinin yanl anlalmasn ya da hi okunamamasn beraberinde getirmitir. Bu giriten sonra, ilk olarak McLuhann daha sonra da Baudrillardn dnce dnyalarn, kendi ilerinde birer btn olarak ele alacak, bir sonraki blmde ise bu iki dnrn medya kuramlarnn karlatrmal bir zmlemesini yapmaya alacaz.

3.1. McLuhan Dncesinin Temel zellikleri

Herbert Marshall McLuhann kaleme ald metinler genelde zor anlalr metinler olarak tasvir edilegelmilerdir. Bu, bir ynyle dorudur, McLuhann metinleri geleneksel akademik yazm yntemlerinden ve klasik metin kurgusundan farkll nedeniyle gerekten de kolay anlalabilir trden metinler deildir. Ne var ki, bu tespit ou zaman McLuhann fikirlerinin akademi-d olarak yaftalanp grmezden gelinmesinin bahanesi olagelmi, McLuhan ismi meramn anlatamayan ya da sorularn dahi netletirememi, kafas karmakark birisi olarak takdim edilmitir.25 Bunun yannda McLuhann metinlerindeki youn tekrarlar onun sistematik bir dnme becerisi gsteremedii eklinde yorumlanmtr. Bir edebiyat eletirmeni, yazd dilde ustalam bir isim olan McLuhann meramn anlatamamakla sulanmas, byk oranda onun metinlerine yaklam tarzndan
24 25

Adanr, Baudrillard'n Simlasyon Kuram zerine Notlar ve Syleiler, s. 96. rnein Daniel Bell, McLuhan okumak, aklnz Trk hamamnda ykamak demektir der. Daniel Bell, The Cultural Contradiction of Capitalism, New York, Basic Books, 1976, s. 73.

197

kaynaklanmaktadr. McLuhan, sistematik, btnlkl ve analitik bir yntemle eser vermi bir akademisyen gibi okumak bylesi aceleci yorumlar yaplmasn beraberinde getirmektedir. McLuhana gre betimsel ve mantksal bir kurguyla yaplan akademik faaliyetler, yeni medya biimlerinin irrasyonel sonularnn anlalmas noktasnda eski moda ve hantal bir yap arzederler.26 McLuhann yazm tarzn bir eksiklik, bir baarszlk olarak grmek doru deildir. Yaplmas gereken, onun niin byle bir yazm tarzn benimsediini ve bu haliyle ortaya koyduu metinlerle neyi hedeflediini ortaya koyabilmektir. McLuhann Medyay Anlamaktan itibaren kaleme ald metinlerin tm, mmkn olabildiince geni toplum kesimleri tarafndan anlalabilme kaygs tanarak kaleme alnmlardr. Ne var ki McLuhan, allagelmi akademik yazm yntemleri ve geleneksel tarzda kurgulanm kitaplar ile yeni nesle meramn anlatmann imkansz olduunu dnm ve yeni bir yntem gelitirme aray ierisinde olmutur. McLuhann mozaik yntem olarak adlandrd bu yntem her eyden nce bilimler arasndaki geleneksel ayrm kabul etmeyen, bilimsel uzmanlamann karsnda yer alan bir dnce gzergahnda ekillenmi, btn bilgi gvdelerinden dilediince yararlanmay, insann be duyu organna birden hitap etmeyi amalamtr. McLuhan bu erevede metinlerinde edebiyat rnleri, antropoloji, tarih, felsefe, psikoloji ve doa bilimleri almalarn bir arada kullanm, argmanlar yoluyla rettii bilginin salamasn yapmak yerine, srekli irdelemenin nemine vurgu yapmtr. McLuhan bir konunun tek bir bak asndan ele alnmamas gerektiini savunan, uurumlar ve arayzeylerle alan bu yntemin27, bir entelektele bir konu ile ilk gnk heyecann yitirmeksizin mrnn sonuna kadar ilgilenme ve kat sonular zerinde deil sreler zerinde durma imkan tandn, buna karlk argman mantnn ksrlatrc bir yaklam olduunu ne srmtr. Matbaa teknolojisine dayal lineer ve aklc kategorilere gre bilgi retmenin anlamsz olduunu, olan bitenin haritasn karmak gerektiini dnen McLuhan, kendisini bir gzlemci olarak takdim etmekte, bu durumu iyimserliinin gerekesi olarak sunmaktadr. Ben
26

Eric McLuhan ve William Kuhns, "Poetics on the Warpath," The Book of Probes, Ed., Eric McLuhan, William Kuhns ve Mo Cohen, Corte Madera, Gingko Press, 2003, s. 403. 27 Ibid., s. 404.

198

almalarmda sonsuz bir keif servenine giriiyorum. te bu keif serveni, benim bsbtn iyimser olmama yetiyor. Ahlklar, benim ileriye dnk kefimi, geriye dnk, insanlardan kaan bir aklama biimi gelitiriim eklinde yorumlayverdiler28 diyen McLuhan medya zerine yapt almalar bir kasa hrsznn abasna benzetir: eride ne olduunu bilmiyorum, belki de hibir ey yoktur. Yalnzca oturuyorum ve almaya balyorum. El yordamyla aryor, dinliyor, test ediyor, kabul ediyor ya da etmiyorum. Farkl teknikler deniyorum. Kilit dp kasa alana dek bu abam srdryorum.29 McLuhan, kendi almalarn derinlemesine zmleme olarak niteler ve kendi alan dnda hibir ey bilmeyen uzmanlardan olmadn belirtir.30 McLuhana gre irdelemeci yaklamn zgnl herhangi bir konu ya da duruma ilikin hzl bir kavray imkan sunmasdr. McLuhan bu yaklamn herhangi bir metni ya da durumu ayn anda farkl ynleri ile birlikte ele alan skolastik yazarlarn yaklam olduunu belirtir.31 Bilindii gibi skolastik dnemde bilgi retimi iki yntem erevesinde yaplmaktadr. Lectio bilginin rencilere dorudan aktarmn disputatio ise bilginin ya da bilgiye konu olan gerekliin btn farkl perspektifleri ile tartlmasn ierir.32 McLuhan, burada modern bilim mantn deil, skolastik bilgi retiminin mnazara yntemini benimsemi olmaktadr. McLuhana gre Ortaada toplumsal gereklik ya da metin zahiri anlamlar kadar batni anlamlar erevesinde ele alnr, bilgiyi retenler kar karya kaldklar bir metinde konu edinilenleri yzeysel olaylar olarak deil, altndaki alegoriyi de dikkate alarak inceler, anlamn farkl ynlerini de dikkate alrlar.33 Bu yntemin yirminci yzylda Pratik Eletiri tarafndan yeniden gndeme getirildiini34 ve ok yzeyli yorum yaklamnn McLuhan derinden etkilediini belirtmekte yarar vardr. Pratik Eletiriye gre metindeki ironi, paradoks ve belirsizlikler, kelimelerin farkl anlamlar arasndaki iliki ve gerilimler ona asli kymetini

28 29

Stearn, "Conversations with McLuhan". Eric Norden: "The Playboy Interview: Marshall McLuhan", Playboy, evrimii: http://www.columbia.edu/~log2/mediablogs/McLuhanPBinterview.htm 1969, [10.10.2004]. 30 Ibid. 31 McLuhan ve Kuhns, "Poetics on the Warpath," s. 404. 32 Muhammet Tarak, St. Thomas Aquinas, stanbul, z Yaynlar, 2006. 33 McLuhan ve Kuhns, "Poetics on the Warpath," s. 404. 34 Ibid., s. 404-405.

199

kazandrr.35 McLuhan, Pratik Eletiri yaklamnn yakn okuma ad verilen bu okuma biimini modernist sanatlarn paradoks yaklam ile birletirir. Modernist sanatlar ok katmanl ve ok perspektifli, paradokslar, mulakllar ve mphemliklerle dolu rnler ortaya koymulardr.36 McLuhan, Pratik Eletirinin ncllerini modernist sanatlarn nde gelenlerinden Chestertonn paradoks yaklam ile birletirmi ve eserlerini ironi ve paradokslarla yourmutur. Tm bu nedenlerle McLuhan air, filozof, sosyal bilimci, akademisyen ve nktedan karm bir entelektel olarak nitelenmitir.37 O, iir ve retorik arasnda bir yerlerde dnce retmektedir.38 Bununla birlikte bugne kadar McLuhann dnce retme srecinin klasik retoriin temel ilkeleri erevesinde ekillendii ne yazk ki fark edilebilmi deildir. Klasik retoriin be ilkesi vardr: keif (inventio), dzenleme (dispositio), biim verme (elocutio), hatrlama (memoria) ve sunma (pronuntiatio).39 McLuhan kendi entelektel servenini bir keif serveni olarak niteler. Ona gre nemli olan srekli irdeleme, derinlemesine sondaj ve keiftir. McLuhan, keifleri zerinde bir retorik ustas gibi alr ve yine onlar bir retorik ustas edasyla sunar. McLuhann dnce izgisinde aklc bilim mantnn yeri yoktur. Onun iin ncelikle nemli olan retorik ve daha sonra da gramerdir. McLuhan, dnce tarihine de bu erevede yaklar ve retoriki olarak grdklerini takdir ediyorken, mantklar eletirir. McLuhann skolastik yazm yntemlerinden, retorik felsefesinden, Pratik Eletiri yaklamndan, Chestertonn dncelerinden hareketle eserlerini ok katmanl, paradoks ve ironilerle yorulmu bir biimde kaleme almas anlalma kaygs tamad anlamna da gelmemelidir. Aksine, McLuhan iin anlalma kaygs son derece temel bir kaygdr. McLuhan, Wisconsindeki ilk hocalk deneyiminden itibaren btn entelektel yaam boyunca yeni neslin dilini kefetme, genlerle iletiim kurma imkanlarnn neler olduunu aa karma kaygs gtm, bu

William Empson, Seven Types of Ambiguity, 3. ed., Harmondsworth, Penguin Books, 1961, s. 1. Eugene Lunn, Marxism and Modernism: An Historical Study of Lukacs, Brecht, Benjamin, and Adorno, Berkeley, University of California Press, 1982, s. 35. 37 Dean Walker, "McLuhan Explains the Media," McLuhan: Hot & Cool, Ed., Gerald Emmanuel Stearn, New York, Signet Books, 1969, s. 58. 38 Theall, The Medium is the Rear View Mirror: Understanding McLuhan, s. 32. 39 George A. Kennedy, New History of Classical Rhetoric, Princeton, Princeton University Press, 1994, s. 4-7.
36

35

200

dorultuda zellikle sktrlm ifadelerin ve sloganlarn yardmna bavurulmas gerektiini dnmtr. Bu nedenle McLuhan, metinlerini zl szler ekseninde, youn mecazlar, tebihler ve cinaslar eliinde kaleme almtr. McLuhan, btn iletiim ortamlarn kullanarak geni bir etki uyandrmaya alm, eserlerini hem biim hem ierik olarak ekici klmak iin elinden geleni yapmtr. Belki de bu nedenle 1968de Milton Klonsky, McLuhan genliin arad peygamber olarak takdim etmitir.40 McLuhan yazl olarak baslan metinlerini gerekli grdnde sesli kitap formatna getirmekten ekinmemi, bu yeni ortamda kendi mottolarn, dijital ses efektleri, eitli mzikler ve teatral diyaloglarla harmanlayarak gl bir etki oluturmak istemitir. McLuhann bir entelektelin szn iletebilmesi iin farkl iletiim ortamlarnn etkili bir biimde kullanmas gerektii ynndeki tavr, onu ayn zamanda son derece medyatik bir kiilik yapmtr. Hi kukusuz McLuhann bu medyatiklii ya da hreti btnyle onun iradesinden kaynaklanmam, daha nce de belirtildii gibi medyadaki hreti nemli oranda da birtakm reklam kampanyalar sayesinde gn yzne kmtr. McLuhann dncelerine medya mensuplarnn gsterdii ilgiyi akademisyenler uzun sre gstermemilerdir. 41 McLuhann 1960larn ikinci yarsndan itibaren yakalad bu hret, onun baz akademisyenler tarafndan byk irketlere hizmet veren bir kapitalizm savunucusu, dier baz akademisyenler tarafndan ise genlii isyana tevik eden, 1960larn aykr kltrn gklere karan bir isim olarak deerlendirilmesini beraberinde getirmitir. Bunlarn yannda McLuhann Amerika ve Kanadada kitap-dman olarak hret kazanmas, herhangi bir sosyal bilim formasyonuna sahip olmay akademisyenlerin onun metinlerine ve dncelerine tedirgin bir edayla bakmalarna yol amtr. Akademinin popler olana kar mesafeli duruu da yine McLuhann dncelerinin ortaya atld dnemlerde akademisyenler arasnda karlk bulmamasnn bir nedeni olabilir.

40

Milton Klonsky, "McLuhan's Message or: Which Way Did the Second Coming Went?" New American Review, 1968, s. 95. 41 Saylar snrl olsa da, Eugene H. Peterson gibi isimler 1960l yllarda McLuhann dncelerinin akademik adan ufuk ac ve yararl olduunu iddia etmilerdir. Eugene H. Peterson, "Apocalypse: The Medium is the Message," Theology Today, 1969, s. 133.

201

Akademisyenlerin McLuhann dncelerini ciddiye almamalarnda onun Bat dnyasndaki egemen akademik geleneklere ynelttii kkl eletirilerin de pay byktr. McLuhana gre, 1960larn dnyasnda Batl akademisyenler, eski yntemlerle bilgi edinmeye kalkmakta, bu yntemlerden hareketle elektronik a ve ada toplumu analiz etmeye kalkmaktadrlar. Oysa yaplmas gereken mevcut bilgileri birtakm kategoriler altnda tasnif etmeden, hkm vermeden bilgi retmektir.42 McLuhana gre Batl akademisyenlerin en temel kusurlarndan birisi, bir iletiim ortamnn doas ya da etkileri konusunda ciddi bir aratrma yapma zahmetine katlanmam, kitle iletiim aralarnn kendi aralarnda siyasal, ekonomik ve kltrel dzlemlerde cereyan eden iliki ak hakknda bilgi edinme ihtiyac hissetmemi olmalardr.43 McLuhan akademisyenlerin, yaadklar dnyaya, tarih sahnesine kan yeni teknolojik evreye duyarsz kalarak kendilerini akp giden srece, akp gittii ekliyle teslim etmekte olduklarn, dahas bylelikle olup bitenlerden muaf olabileceklerini dncesine kapldklarn ne srer. McLuhan iin onlar zavall, aresiz kurbanlardr ve medyann oluturduu evrelere duyarsz kalma dncesi tarihin en byk yanlsamalarndan birisidir. McLuhan, bir yandan akademisyenleri duyarszlkla sularken bir dier yandan zmlemeleri esnasnda modern ngiliz edebiyatnn klasik rnlerinden birok imge ve rnek devirerek mesajn iletmeye alr. Bunun nedeni, McLuhann toplumun dier elit kesimlerine nazaran yalnzca sanatlarn ngr sahibi olduklarna inanmas ve yaadklar a doru yorumlayabilmeyi ou zaman becerebildiklerini ne srmesidir. McLuhann eserlerinin ve dncelerinin akademisyenler arasnda youn bir ilginin konusu olmaya balamas zellikle 1980lerin son eyreinden itibaren mmkn olmutur. Sz konusu ilginin balca gerekeleri arasnda elektronik iletiim teknolojilerinin dnya apnda ve daha ncesine nazaran ok daha younlatrlm bir biimde yaygnlamas, bu ortamda birok akademisyen tarafndan McLuhann yapt analiz ve ngrlerin isabetli kt kanaatinin benimsenmesi, McLuhann yaklamlarn mevcut kltrel ve toplumsal fenomenlerin aklanmas amacyla kullanmaya alan gen akademisyenlerin saylarnn artmas ve genel olarak 1980 sonrasnda egemen bilgi retme pratik ve sylemlerine yneltilen eletirilerin gn
42 43

McLuhan ve Stearn, "A Dialogue: Even Hercules had to Clean the Augean Stables But Once!" Stearn, "Conversations with McLuhan", s. 162.

202

yzne kmasna paralel olarak akademik dnyann ehresinin yeni grnmler almaya balamas saylabilir. Tm bunlarn yannda 1980lerin son eyreinden balamak zere giderek younlaan kreselleme tartmalarnn gn yzne kmas, kresel ky kavramnn mucidi olarak bilinen McLuhan geni bir akademik ilginin odana yerletirmitir. Kreselleme kavramnn literatrde grnmeye balamas 1980lerin son eyreinde, zellikle ekonominin uluslararas rgtlenmesi ile ilgili olarak yaplan analizlerle birlikte sz konusu olmutur. Kreselcilik (globalism) kavramnn kullanm ise biraz daha geriye, 1970li yllarn balarna dek uzanr. Bu yllardan 1980lerin sonuna kadar ilk rnei Stephen E. Ambroseun Krselciliin Ykselii: 1938den Bu Yana Amerikan D Politikas isimli kitab ile verilen ve temelde kreselcilik kavram etrafnda ABD d politikasn ele alan 10un zerinde alma ve pek ok makale yaymlanmtr. (Bu arada Avrupa kreselcilii olgusundan dem vuran almalar da yaplmtr.) 1980lerin son eyrei ve 1990larn birinci eyrei arasnda kreselleme kavram etrafnda verilen eserler nce emein, sermayenin, retimin, ticaretin, kalknmann ve teknolojinin, daha sonra iletiimin, siyasetin ve kltrn dnya apndaki dolam biimleri zerinde odaklanmaktadrlar. Ancak bu almalarda eitli toplumsal, ekonomik, siyasal ya da kltrel grnglerin kresellemesinden bahsedilmi, kresellemenin deeri kendinden menkul bir gereklik, kapsayc bir kavram ve toplumlararas ilikilerin farkl ynlerinin kendisinden hareketle yorumland bir referans erevesi olmaya balamas ancak 1990larn ikinci eyreinden itibaren mmkn olabilmitir. Bu dnemde saylar onlarla ifade edilen kitaplar 1990larn ikinci yars ile birlikte yzlerle, 2000li yllarda ise binlerle ifade edilir hale gelmitir. Bu ortamda Marshall McLuhann kresel ky kavram ve bu erevede gelitirdii dnceler birok tartmaya konu olmutur. Marshall McLuhann dnce dnyas, onun medya kuramndan ibaret olmasa da, bu ikisi arasnda net bir ayrm yapabilmek hi de kolay deildir. McLuhan salt bir iletiim kuramcs olarak grmek, onun dnce dnyasn anlamamza imkan tanmasa da onun uzun vadede gelitirdii toplum eletirisi ve kuramnn temelinde kitle iletiim teknolojileri ve onlarn tarihsel ve toplumsal etkileri hakknda yapt zmlemeler yer almaktadr. Ancak yine de McLuhann dnce dnyasn 203

aydnlatmak, kitle iletiim teknolojilerinden hareketle yapt analizler kadar, entelektel ilgilerinin olumaya balad dnemlerden itibaren zerinde dnmeye ve eser vermeye deer bulduu alanlarda rettii fikirleri de tartmaya amay gerekli klmaktadr. Ayrca McLuhann kitle iletiim teknolojilerinin tarihsel ve toplumsal karlklar zerinde uzun vadede ortaya koyduu dnce birikimi onun sahip olduu evren tasavvuru ve inand gelecek tasarmndan bamsz ele alnamayaca iin onun entelektel motivasyonlarn da burada tartmaya alacaz. McLuhann entelektel serveni bir edebiyat eletirmeninden bir iletiim kuramcsna geiin yks olarak anlatlagelmektedir. Hi kukusuz bu yanl deildir. Ancak burada eksik kalan bir nokta vardr ki o da udur. McLuhan, entelektel ilgilerinin olumaya balad ilk dnemlerden itibaren edebiyat, muhatabna karsndaki dnyay anlamaya ve zmlemeye imkan tanyan bir ara olarak grm, dier taraftan modern dnyadaki iletiim sorunsaln zihinsel ilgilerinin merkezine tadnda edebiyatn imkanlarndan yararlanmay hibir zaman bir kenara brakmamtr. Dolaysyla McLuhann edebiyatl ile iletiimbilimcilii arasnda net bir snr izgisi ekmek anlaml deildir. McLuhann btn entelektel yaam boyunca bilgi retme yntemi, eser verme tarz ve dncelerini tartmaya ama biimi onun edebiyatla kurduu scak ilikiden dorudan etkilenmitir. McLuhann Rnesans dnemine tanklk etmi oyun ve hiciv yazar Thomas Nashen hayat, dnemi ve dncelerini incelemeye alt doktora tezi, onun dnsel gndeminin nasl ekillendii hakknda ok nemli ipular verdii gibi, btn entelektel serveninde izini srebileceimiz bir yol ina etmitir. Thomas Nashe, son dnem skolastik dnrlerin manta kaymasna, buna karlk retorik ve gramerin geri itilmesine iddetle kar kan bir isimdir. McLuhann zellikle nesrindeki szel okseslilie44 hayranlk duyduu Nashen eserlerine dnk ilgisi, onu Bat dncesinin can damar olarak grd mantk (diyalektik), retorik ve gramer arasndaki denge sorunsal zerinde almaya itmitir. Bu srete McLuhann edindii perspektif onun her eyden nce Bat dncesini yorumlama
44

Marshall McLuhan, Gutenberg Galaksisi: Tipografik nsann Oluumu, ev., Gl aal Gven, stanbul, YKY, 1995, s. 283.

204

tarzn ve daha sonra da dnce aktarmnda kullanlacak yntemin dayanmas gereken temellerin neler olmas gerektii ynndeki dncelerini belirlemitir. McLuhan, Newtondan bu yana her biri kendine zg bir dnya gr ihtiva eden45 gramer, retorik ve mantk arasndaki dengenin mantk lehine bozulduunu ifade etmi ve modern dnyay niteleyen en nemli unsurun bu denge bozukluu olduunu ne srmtr. McLuhana gre modern dnemle birlikte hakim olan lineer mantk dnce retme srelerine de yansm ve retorik dnce ve bilgi retiminde kap dar edilmitir. Bu durum yirminci yzylda baz dnrleri retorik zerinden lineer mantkla hesaplamaya gtrm, lineer mantk erevesinde retilen analitik ve bilimsel metinlere karlk retorii temel alan metinler retilmitir.46 Bu, Bat dncesinde sz konusu edilen dengenin bozulmasna kar verilen bir tepki, bir direni teebbsdr. McLuhan da bu neslin bir yesidir. Bahsi geen direniin en nemli temsilcilerinden olan modernist edebiyat gelenei ve Pratik Eletiri yaklam ierisinde yetien McLuhan yazd btn eserlerde retorik eksenli bir bak as gelitirme aray ierisinde olmutur. McLuhan modern bilimin lineer mant ierisinde yazmay da kabul etmemektedir. Ona gre entelektellerin dnce retme tarzlar tektipletirilmemelidir. Mantklara sempatik bakmayan ve diyalektik dnmenin dnyann karmak yapsn soyutlamann iki kutbuna indirgediini ifade eden McLuhann bu dnceleri onun btn entelektel serencamn etkilemitir. McLuhan doktora almasnda dili yaratc bir unsur, renmenin ve dnmenin kendisi vastasyla saland bir ara olarak ortaya koyar. Bu bak as onun daha sonra kitle iletiim ortamlarn deerlendirme tarzna da yansyacak, dil hakknda edindii perspektifler onun btn entelektel yaamndaki faaliyetlerine sirayet edecektir. McLuhana gre dil neyi, nasl reneceimizi gsteren bir ortamdr ve dilin zgnl bir alg ve keif arac olmasdr. McLuhann bir alg ve keif arac olarak grd47 dile dnk bu gveni onun kendi dnce sistemini mantk erevesinde deil, gramer ve zellikle retorik erevesinde gelitirmesini beraberinde getirmi, bu nedenle daha sonraki eserlerinde de sk sk tekrar edecei gibi kuramsal dnme yerine
45 46

McLuhan, "Introduction," s. xii. McLuhan, The Classical Trivium: The Place of Thomas Nashe in the Learning of his Time. 47 McLuhan, Gutenberg Galaksisi: Tipografik nsann Oluumu, s. 227.

205

kavray ve duyuun merkeziliine vurgu yapmtr. nk kavray ve duyu karlkl etkileimin altndaki karmak srelerin birdenbire farkna varlmasn salar.48 Bir baka deyile kuramsal dnce zihinde imek akmasna engel olur ve elektronik ada baka dnme imkan yoktur. McLuhan, edebiyat eletirisi alannda verdii ilk derslerinden itibaren egemen kltr kalplarnn oluma ve yaylma evrelerine, bu kltrn, aktarld ortamlarn kulland dil bata olmak zere gsterdii zelliklere ilgi duymu, dnemi iin bilimsel kabul grmeyen yntemler kullanarak sz konusu dili zmlemeye kalkmtr. Bu erevede reklamlara ilgi duyan ve derslerinin byk bir blmn reklam zmlemelerine ayran McLuhan, 1930larn ikinci yarsndan itibaren edindii birikimi ilk kitab Mekanik Geline yansmtr. Bu kitabn ana iskeleti McLuhann Wisconsin niversitesinde verdii derslere dayanmaktadr. McLuhan Wisconsinde ders verirken elinde bulunan baz reklm metinlerini rencileri ile birlikte tartm ve ulat sonular yazl hale getirmitir.49 McLuhann reklam metinlerinden kalkarak bir metafor olarak teknoloji ve insann evliliini konu edinen bu kitap, temelde endstri kapitalizminin ve mekanik teknolojilerin insann zn tahrip ettii kanaatine yaslanmaktadr. McLuhan reklamlarn yaratt kitle kltrn zmlemeye ve toplumdaki metalama srecinin olumsuzluklarn gzler nne sermeye almaktadr. Kapitalizm, tketimcilik, endstriyalizm, diyalektik materyalizm bata olmak zere pek ok ideolojiye eletiri ynelttii bu eser, endstri insannn i dnyasn ekillendiren mekanik rntleri gzler nne sermeye almtr. McLuhann daha sonraki eserlerinde de karmza kacak olan ve akademik metin kurgusuna aykr den yazm tarz ilk olarak Mekanik Gelinde karmza kar. Ancak bu eseri de daha sonraki eserleri gibi btn metin boyunca belli sorulara cevap arayan ve bu ura sresince eklektik bir tarzn gze arpt bir almadr. McLuhan, bu eserine kaynaklk tekil eden dnsel malzemeyi bir kitap iin olduka uzun saylabilecek bir srede, yaklak on be ylda toplamtr. Adeta bu sre zarfnda ne kan
48 49

McLuhan ve Carson, The Book of Probes, s. 458. Stearn, "Conversations with McLuhan", s. 50. McLuhan bu kitabnda niin reklmlar balca analiz nesnesi olarak setiini ise olduka pratik nedenlere balar. Mekanik Gelin isimli kitabmda yasal dzenlemeleri hesaba katarak popler kltrn anlalabilmesi noktasnda reklmcl rnek olarak almay uygun buldum. Zira reklmcl aratrma konusu yapmak iin herhangi bir yasal izne gerek yoktu. Stearn, "Conversations with McLuhan", s. 50.

206

reklamlarn da bir indeksi mahiyetinde olan bu eser, 1950lerin ikinci yars ile birlikte McLuhan tarafndan tarafl bir kitap olarak grlmeye balanacaktr. McLuhan, bu eseri yaznsal deerlerin kaybolmaya yz tuttuu endiesinden kalkarak kaleme aldn, bunun da son derece duygusal bir yazm tarzn beraberinde getirdiini ifade etmi, bir daha bylesi bir duygusallkla eser vermeyeceini belirtmitir.50 O kitapta, kitap kltrn yeni kitle iletiim aralarna kar savunmaya giritiimin farknda deildim. () Stratejim yanlt, zira yaznsal deerler takntm beni kr etmi, iyi ve kt uruna neler olup bittiini gremez olmutum51 diyen McLuhan, bundan byle grevinin dnyada olan biten hakknda daha nesnel ve tatminkr eserler vermek olduunu ne srer.52 McLuhann bu kitabn yetersiz bulmaya balamasndaki temel saik, daha nce de ifade ettiimiz gibi televizyonun yaygnlamas ile birlikte ortaya kan yeni kltrel yapdr. McLuhan, nceleri yeni iletiim teknolojilerine elitist bir gzle bakm, yaygnlaan alt-kltre kar bir tr st-kltr savunusu gelitirmeye almtr. McLuhan, zellikle televizyonun yaygnlamas ile birlikte toplumsal ve kltrel rntlerde gzlemledii dnmler, onu yeni iletiim teknolojileri ile adeta bartrmtr. McLuhan, bundan sonra, giderek yaygnlatn ve Bat medeniyetini etkisi altna almaya baladn dnd elektronik teknolojilerin yaratt kltrel ve toplumsal grnglere ilikin gzlemlerinden hareketle kapsaml bir tarih ve toplum kuram gelitirmeye alr. McLuhann entelektel enerjisini insanlk tarihi ve kltrne yneltmesi ve zellikle de iletiim teknolojilerinin devrimci rolne dikkat kesilmesi Harold Innisin onun iin son derece uyarc nitelikte olan dncelerine ok ey borludur. McLuhan, Innisin iletiim teknolojilerinin tarihin ve toplumsal deimenin motoru olduu ynndeki tezini benimsemi, yine ondan devrald tarihi bir laboratuar gibi kullanma dncesi btn aratrmalarna sirayet etmitir. Paul Heyerin de belirttii gibi, eer Innisin Empire and Communication (1950)

Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 78. McLuhan, bundan byle duygusal bir yazm tarz yerine daha soukkanl bir yazm tarzn benimseyeceini belirtmi, kendisini metnin dnda tutmaya alacan ifade etmitir. McLuhann bu tarz ilerleyen yllarda da devam edecek ve McLuhan her seferinde kendisinin sadece bir gzlemci olduunu, sreci olumlamak ya da olumsuzlamak gibi bir derdi olmayp gidiat tasvir etmek olduunu belirtecektir. 51 Marshall McLuhan, "Sight, Sound and the Fury," Mass Culture: the Popular Arts in America, Ed., Bernard Rosenburg ve David Manning White, Glencoe, Free Press, 1957, s. 495. 52 Fitzgerald, Marshall McLuhan: Wise Guy, s. 78.

50

207

ve The Bias of Communication (1951) isimli eserleri 1949 ylnda, bir baka deyile Mekanik Gelin yaymlanmadan nce km olsayd ok byk bir ihtimalle McLuhann ad geen kitab ok farkl bir kitap olmu olacakt.53 McLuhan, bu nedenle Gutenberg Galaksisi isimli eserini Innisin almalarna dlm bir dipnot olarak nitelemitir. McLuhann bu balamda ilk olarak Gutenberg Galaksisi isimli eserinde okur karsna kan dnceleri, hibir kesintiye ya da farkllamaya tabi olmakszn, onun bundan sonraki entelektel yaamna da yn verecektir. McLuhann bundan byle abas, nce yaz daha sonra da basm teknolojisinin yaratt dnmlerden hareketle Bat tarihine yeni bir kurgu kazandrmak, elektronik an yaratt dnmleri ortaya koymak, onun Bat ve dnya tarihindeki ayrcalkl konumunu gzler nne serebilmektir. McLuhan, tanklk ettii teknolojik evreyi ve bu evrede yaanan fiziksel ve toplumsal dnmleri anlamaya almakta,54 bu erevede de hem ada toplumdaki pek ok mikro sreci yorumlamakta, hem de tarihteki makro gelimeleri kendince yeniden kurgulamaktadr. McLuhann tarihte peine dt temel soru, insann duyular arasndaki egdmn nasl bir seyir izledii, bu seyre teknolojilerin yapt mdahalelerin neler olduudur. nk McLuhan iin insann varoluu, ancak duyular arasndaki egdm salandnda anlaml bir hal alabilir. McLuhan iin tarih alfabe ncesi toplumlarda balar. Ona gre alfabe ncesindeki yaam rntleri ve insanlarn ait olduklar toplumsal ve kltrel yap, ideal insanlk durumunu temsil etmektedir. Bu dnemin ayrc vasf, insanlarn duyu organlar arasndaki doal egdmn korunmas ve iitsel bir uzamn egemen oluudur. itsel uzamn en nemli zellii ise balca duyu organnn kulak olmas ve tercih edilen, dierlerine gre stn tutulan herhangi bir grsel odaa sahip olmaydr. Sabit snrlarn olmad bu uzam dinamik, daima oynak, an be an kendi boyutlarn yaratan bir uzamdr. Bir baka deyile merkezi ve snr olmayan uzamn addr iitsel uzam. Bu uzamda insanlar sadan ya da soldan, nden ya da arkadan,

53

Heyer, Communications and History: Theories of Media, Knowledge, and Civilization, s. 129. Bununla birlikte Harold Innisin, McLuhann bu kitabn derslerinde kullandn, rencilerine tavsiye ettiini belirtmekte yarar vardr. McLuhan ve Zingrone, Ed., Essential McLuhan, s. 1. 54 Norden: "The Playboy Interview: Marshall McLuhan".

208

yukardan ya da aadan gelenleri eit ekilde duyarlar.55 lkel kurumlarn ve hisler dnyasnn belirledii iitsel uzamda insanlar amasz, snrsz, ufuksuz ve akln karanlnda yaamaktadrlar.56 McLuhan bu aamay duymak inanmaktr sloganyla zetlemektedir. McLuhan iin iitsel uzam, toplumsal uyum ve btnlemenin saland, cemaat deerlerinin iselletirildii ve bireysel hrslardan kaynaklanan toplumsal atma ve gerilimlerin yaanmad ideal bir dnyay tanmlar. McLuhan, bu dnyay zellikle matbaann icad sonrasnda oluan Bat toplum dzenine kar ideal bir model olarak ortaya koymaya almaktadr. Grselliin deil iitselliin hkim olduu alfabe ncesi toplumlarda konuma cemaat ii ve cemaati glendiren bir tecrbe halini almaktadr. Konuma bu ilkel hayatn tek toplumsal haritasdr.57 Byle bir ortamda kelimeler maddeletirilmi simgelere dntrlmemitir.58 Hatta okuma-yazmann olmad toplumlarda kelimenin hibir simgesel deeri de yoktur.59 Bu toplumlarda Batl anlamda sanatn varlndan da sz edilemez. Batl sanat toplumdan farkllamay gerektirirken, okuma-yazma ncesi toplumlarda sanat toplumsal yaama katlm aracdr.60 McLuhan, kabile kavramyla da niteledii bu toplum rgtlenmesinde insanlarn, iitsel uzamn egemenlii sayesinde, alfabenin ve zellikle de matbaann icad sonrasndaki Batl toplumlardan ok daha zengin ve ok daha karmak hayatlar yaadna inanmaktadr.61 nk iitsel uzamn egemen duyu organ olan kulak sayesinde dnyann daha btnsel bir algs ile kar karya kalnabilmekte, insanlar etraflarn saran varolu dnyasnn en ince ayrntlarna kadar fark edebilmektedir.62 Gzlerimizi yumarak grsel alan yok etmi oluruz, oysa seslere cevap vermek iin daima tetikteyizdir.63 itsel uzam, her eyin o anda ve en gerek haliyle yaand dnyann addr. McLuhana gre yaz teknolojisi kefedilene kadar btn insanln

Marshall McLuhan ve Edmund S. Carpenter, "Acoustic Space," Explorations in Communication, Ed., Marshall McLuhan ve Edmund S. Carpenter, Boston, Beacon Press, 1960, s. 67. 56 Marshall McLuhan, Counterblast, New York, Harcourt, Brace & World, Inc., 1969, s. 13. 57 Marshall McLuhan ve Quentin Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, ev., nsal Oskay, stanbul, Merkez Kitaplar, 2005, s. 48. 58 McLuhan ve Carpenter, "Acoustic Space," s. 65-66. 59 McLuhan, Counterblast, s. 79. 60 Ibid., s. 31. 61 McLuhan ve Carpenter, "Acoustic Space," s. 68. 62 McLuhan ve McLuhan, Laws of Media: The New Science, s. 110. 63 McLuhan ve Carpenter, "Acoustic Space," s. 67.

55

209

iitsel bir uzamda yaamaktadr. Nitekim bugn btn gerikalm toplumlar hala iitsel bir uzamda yaamaya devam etmektedirler.64 Alfabe teknolojisinin kefi ve okuryazarln yaylmaya balamas McLuhan iin tarihteki ilk krlma andr. nk fonetik alfabenin kefi, iitsel uzamn btnlemi ve uyumlu toplum yapsn, hiyerarik olmayan dzenini, duyular arasnda salanan egdm ve sahip olunan duyumsama becerisini ortadan kaldrmtr. Fonetik alfabenin kefi, gz egemen duyu organ durumuna getirmi, bu srete ortaya kan grsel kltr Bat medeniyetine biim vermi, zellikle matbaann icad ile birlikte bu sre ok daha etkili ve hzl bir biimde yaanmaya balamtr. Grsel kltr, iitsel uzamn organik zenginliini ykp, yerine mekanik bir ilikiler a ikame eder.65 Fonetik alfabenin ve yaznn icad, ilevleri belli toplumsal kurumlar, snrlar tespit edilmi fiziksel yaam alanlarn, toplumsal disiplin ve eitim pratiklerini, rgtl toplum kesimlerini ve sistemli kavga kltrn ortaya karm, matbaann icad ile birlikte tm bu sreler kat be kat daha kklemi, Bat kimliinin ayrlmaz paras durumuna gelmilerdir. Kaz ty konumaya son vermi, gizemi ortadan kaldrmtr.66 McLuhan, fonetik alfabe ile ilgili deerlendirmeleri ile Batnn aydnlanmasn yaznn bulunuuna kadar geri gtrmektedir. Ona gre, yaz teknolojisi iitsel uzamn grsellemesini beraberinde getirmi, karanl aydnlatmtr. Donmu sylevin bir dier ad olan yaz67, hareketsiz gzn egemenliini beraberinde getirmi, gzn dier duyu organlarna tahakkm tek boyutlu bir kltrn tarih sahnesine kmasna yol amtr. Tm bunlarn yannda fonetik alfabe gl bir benlik duygusunu beraberinde getirmi, kendisini cemaat deerlerinden ayrtrabilmi insanlar yaratmtr. McLuhana gre birey, yaz teknolojisinin ocuudur. Ancak zerk birey anlaynn toplumsal yapnn en temel bileenlerinden birisi haline gelmesi matbaann icad ile mmkn olmu, tanabilir kitaplar ve sessiz okuma Rnesans insanndan endstri insanna kadar kendi kendisinin Tanrs, akn bir bireycilik egemen olmutur.

64 65

McLuhan, Counterblast. Norden: "The Playboy Interview: Marshall McLuhan", 66 McLuhan, Counterblast, s. 14. 67 Ibid., s. 63.

210

McLuhan, alfabe teknolojisi ile birlikte tarih sahnesine kan ve matbaa teknolojisi ile birlikte perinlenen dnmler zerinde younlaarak, modern Bat dnyasnn temel deerlerinin eletirisine girimektedir. Okuma-yazma deneyimi ile birlikte yeni benlik tanmlarnn, toplum rgtlenmesinin, siyaset tarzlarnn ve kltr kodlarnn ortaya ktn ve grsel bir mekan dncesinin hayatn btn alanlarna egemen olduunu ne srm, iitselliin byl dnyasndan grselliin nesnel dnyasna geildiini belirtmitir.68 McLuhan iin en iyi ekilde Newtonun grsel uzaynda temsil edilen bu evren dncesi her eyden nce bireyciliin, bamsz, kendi kendine yeten insan fikrinin dlyatadr. Gz duyusunun egemen duyu haline geldii ve bylelikle insann duyular arasndaki egdmn kaybolduu dnemde insana sunulan gz dnyasnn grece souk, tarafsz dnyasdr.69 Grsel uzam ve iitsel uzam hakknda yapt zmlemeleri son dnemlerinde figr-zemin kavram ifti erevesinde devam ettiren McLuhana gre figr alglarmz ve eylemlerimizi niteler ve her figrn bir zemini ya da evresi olmaldr. Kendi dilsel zemininden ayrlm tek bana bir szck ie yaramazdr. Tecrit edilmi bir nota da mzik deildir.70 McLuhana gre figr ve zemin arasndaki doal ak iitsel uzamda mmknken grsel uzamda bu ak sz konusu deildir. Grsel uzamda figrler zeminlerinden tecrit edilmiler, kendi balarna braklmlardr.71 McLuhann iitsel uzam ve grsel uzam arasna ektii bu radikal izgi ve buradan kalkarak ulat sonular varlklarn ok byk bir oranda, Batl antropologlarn ada dnyada geri-kalm toplumlar zerine yaptklar gzlem ve incelemelere borludurlar. McLuhan her ne kadar zaman zaman Batl antropologlar, szl kltr ve yazl kltr arasnda ayrm yapmay beceremedikleri ve dolaysyla da szl kltrn hakim olduu toplumlar anlayamadklar iin eletirse de72, iitsel uzam hakkndaki deerlendirmelerini ou zaman onlarn almalarndan devirmitir.

68

McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, s. 44. McLuhan, Gutenberg Galaksisi: Tipografik nsann Oluumu, s. 30. 70 Marshall McLuhan ve Barrington Nevin, Take Today, New York, Harcourt Brace Jovanovich, 1972, s. 3. 71 Ibid., s. 17. 72 Stearn, "Conversations with McLuhan", s. 158.
69

211

McLuhann iitsel uzam - grsel uzam ikileminde yapt karlatrma ve zmlemelerin zellikle J. C. Carothersn Afrika kabileleri zerine yapt incelemelere ve bizzat Carothersn Bat Avrupa toplumlar ve Afrika kabileleri arasnda yapt analojilere dayandn da belirtmek yerinde olacaktr. 1950lerin balangcndan itibaren bu alanda almalarn srdren Carothersn temel tezi, Bat Avrupallarn grsel bir dnyada, Afrikallarn ise ses dnyasnda yaadklar ve bu dnyalarn onlarn medeniyet kimlikleri haline geldikleridir. Bat Avrupallar iin nemsizleen sesler, Afrika kabilelerinin hayatlarna yn veriyorken, grsellik Bat Avrupallarn can damardr. Carothersa gre Bat Avrupallar iin grmek inanmak iken, Afrikallar iin esas olan iitmektir.73 McLuhan Carothersn bu gzlemlerinden kalkarak bir yandan, mevcut toplumsal gereklii aklamaya alr, bir dier yandan da bir tarihsel kurgu oluturur. McLuhann tarihsel kurgusundaki en nemli teki, hi kukusuz matbaann icad ve bu icatla birlikte Bat tarihinin tanklk ettii yeni gelimelerdir. McLuhan, her ne kadar yazlarnda fonetik alfabenin kefi ile birlikte alan srecin birok olumsuzluundan bahsediyorsa da, onun esas kartlnn matbaa teknolojisine ve bu teknolojinin beraberinde getirdii kltre ynelmi olduu gzden karlmamaldr. McLuhann tarih kurgusu ierisinde, bazen ak bazen rtk bir biimde zaman zaman, fonetik alfabenin kefi ile matbaann icad arasndaki tarih aralnda bireycilie kar birtakm direnme alanlarnn varlndan sz edilmektedir. Esasnda McLuhann, douundan matbaann icadna kadarki dneme kadar Kilisenin varlna ve misyonuna ilikin deerlendirmeleri bylesi bir direnme alan ile ilintilendirilmelidir. Bu balamda zel olarak sz konusu tarih aralnda sesli ve grup halinde okuma pratii bireyciliin salgn haline gelmemesi noktasnda hayati bir nem arz etmitir. Bu nedenle McLuhann matbaa ile ilgili grleri, onun metnin ilerleyen sayfalarnda tartmaya aacamz Katolik kimliinden ayr dnlemez. McLuhan, bir kitap dman deilse de, kesinlikle bir matbaa dmandr. McLuhan iin matbaa, btn dier olumsuzluklar yannda Kilise otoritesini alt st eden bir teknolojik icattr. Hristiyanln paralanmas ve Katolik Kilisesinin

73

McLuhan, Gutenberg Galaksisi: Tipografik nsann Oluumu, s. 31.

212

egemenliini yitirmesi matbaa sayesinde mmkn olabilmitir. Matbaa bir yandan Protestanl tarih sahnesine karmken, bir dier yandan da Katolik Kilisesini, esneklikten uzak, yeni durumlara adapte olamayan kat bir yapya dntrmtr. Protestanlk matbaay bir kitle iletiim aygt olarak kullanm, Protestanln kurucu babalar bu yeni icat sayesinde Roma Kilisesi ile aralarnda bir hendek kazmay baarmlardr.74 McLuhana gre Protestanlarn ncilin Avrupa ve daha sonra dnya dillerine evrilmesi konusundaki abalar sonucunda cemaat aidiyeti ve ayin ihtiyac ortadan kalkm, bireysel okuma serbest yorumu da beraberinde getirmitir. McLuhana gre bu, dine perspektifin mdahalesinden baka bir ey deildir. Oysa sahih Katoliklikte esas olan iman ve cemaat bilincidir. Sahih Katoliklik, Protestanlarn yapt gibi yelerine geni irade sahalar brakmaz. Esas olan ya btnyle inanmak ya da inanmamaktr.75 McLuhana gre matbaa Protestanln tarih sahnesine kmasna vesile olmakla kalmam, ayn zamanda Katolik Kilisesinin Protestanlkla birlikte kar karya kald meydan okumalara cevap vermek zere kendi gereine ters den uygulamalara imza atmasna da yol amtr. Matbaa sayesinde Latince Katolikler arasnda da gzden dmeye, buna karlk yerli diller ykselmeye balam, matbaa Katolikliin evrensellik dncesini sekteye uratmtr. Kilise, matbaa teknolojisinin ardndan ieriin bysne kaplm, kyafetten mimariye kadar grsel kltre uygun bir biimde rgtledii deiim sreci onun sekler Bat toplumundaki mesajn zayflatmtr. McLuhan, temelde ve her eyden nce tm bunlara sebebiyet veren aktrn matbaa teknolojisi olduunu dndnden, Gutenberg Galaksisinden sonraki btn eserlerinde onun yaratt tahribatlar zerinde uzun uzun durmutur. McLuhana gre dili bir alg ve keif aracndan tanabilir bir metaya dntren matbaa teknolojisinin76 yaratt dnyann merkezinde, cemaat deerlerini yadsyan, kendi kendine yetme iddiasnda olan, zerk ve rasyonel birey/zne anlay yer alr. Kiisel inisiyatif ve hrs, gl bir benlik duygusu,
Marshall McLuhan, "Keys to the Electronic Revolution: First Conversation with Pierre Babin," The Medium and the Light: Reflenctions on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddard Publishing, 1999, s. 49. 75 McLuhan, "Introduction," s. xv. 76 McLuhan ve Carson, The Book of Probes, s. 537.
74

213

entelektel zgrlk alfabe ile birlikte gndeme gelmise de matbaa bu sreci daha ncesi ile kyaslanamayacak lde derinletirmitir. Matbaa teknolojisinin yaratt tanabilir kitap bilgiyle dorudan muhatap olan bireyi ve bireyci felsefeyi icat etmitir. Matbaa teknolojisi, bireyciliin yannda modern siyasetin temel kurum ve aktrlerinin de varlklarn borlu olduklar bir teknolojidir. Matbaa, ulus-devleti ve bu devlet anlaynn zerinde temellenecei bir ulusal tarih miti, kurgusal bir kan ve kltr ba ina etmitir. Bu erevede matbaa, tm tarihi tasnif edilmi bilgi haline getirmi, tanabilir kitaplar,
77

llerin

dnyasn

nazik

beyefendilerin

ktphanelerine tamtr.

Modern devletin iddet kullanmn merulatrmas ve bununla beraber gndeme gelen militarist zihniyet de yine matbaann marifetidir. Matbaa ile birlikte feodal balar yklm, onun yerine merkeziyeti yap toplumsal ve siyasal kltre egemen olmutur. Bu ortam, milliyetiliin78 ve ovenizmin ykseliini de beraberinde getirmitir. McLuhana gre bir ana dilin basl haldeki bir deneyiminin yaanmad yerde milliyetiliin ortaya kmas mmkn deildir.79 Bireyler ve uluslar arasnda eit haklar talebinde bulunan milliyetilik, sabit bak asn dayatan matbaann ocuudur.80 Bunun yannda yksek derecede farkllama ve ekonomik adaletsizliin toplumsal yapya egemen olmasnn msebbibi de yine matbaadr. Rasyonalizme de kaynaklk eden matbaa, ayn zamanda kapitalizme yataklk etmi, seri retim onunla balamtr. Matbaann icad, mziin, matematiin ve genel olarak btn bilimlerin seyrini radikal bir biimde etkilemi, matbaa ile birlikte popler olan lineer mantk sistemi tm bu alanlara sirayet etmitir. McLuhan iin bu srelerin tm zc srelerdir ve insan varolusal bir bunalmla yz yze brakmtr. McLuhan, grld gibi modernliin ve kapitalizmin kaynana matbaa teknolojisini yerletirmektedir. McLuhan, 1930larn ikinci yarsndan 1950ye kadarki almalarnda yaknala birlikte gndeme gelen kapitalist toplum rgtlenmesine ve endstri
McLuhan, Counterblast, s. 15. Sz konusu balant milliyetilik teorilerinin en popler isimlerinden birisi olan Benedict Andersonn Hayali Cemaatler isimli eserinde ayrntlandrlmaya allmtr. Ne var ki bu balanty ilk olarak kuran kii Harold Innistir. Innis, Empire and Communication, s. 211. 79 McLuhan, Gutenberg Galaksisi: Tipografik nsann Oluumu, s. 306. 80 Ibid., s. 309.
78 77

214

kapitalizminin rettii kltre dnk radikal eletiriler gelitirmeye alm, ancak bunu yaparken matbaann rolne hi deinmemitir. 1950lerden itibaren yeni bir tarih kurgusu gelitiren McLuhan, bizzat matbaann endstri kapitalizmine kaynaklk ettiini ispat etmeye almtr. Bu tarihten sonra McLuhan, yalnzca matbaay olumsuzlamakla kalmam, ayn zamanda gittike yaygnlaan elektronik teknolojilerin insanl ideal durumuna dndrme potansiyeline sahip olduuna da inanmaya balamtr. McLuhann tarih tasavvuru ilerlemeci bir geliim izgisi ngrmez. O, evrimsel bir tarih algsna yakndr ve iletiim teknolojilerini merkeze alarak yapt tarih okumasnda da bu durum gze arpar. McLuhann tarihsel deerlendirmelerinde, kabile dzeninden hareket eden ve nihai aamada yeni bir kabile dzenine ulaan bir tarihsel sre vardr karmzda. McLuhan, Aydnlanma felsefesinin ngrd ilerlemeci tarih grn kabul etmez. Onun yerine bn Halduna dayanmakla birlikte, Batda on sekizinci yzylda, talyan tarih felsefecisi Giambattista Vico tarafndan mehur edilen ve yirminci yzylda Arnold Toynbee ve Oswald Spengler gibi tarih felsefecilerinin temsil ettii evrimsel tarih grn benimser. Tarihe insann duyular arasndaki egdm sorunsal erevesinde bakan McLuhan iin, tarihe yn veren temel dinamik, iletiim teknolojileridir. Teknolojilerimizi biz ekillendiririz ve onlar sras geldiinde bizi ekillendirir.81 Tarih, bu ekillendirmenin yksdr. Teknoloji, bir kere hayatn ierisine girdiinde artk yabanc bir nesne olmaktan kar. nk her bir teknoloji bir insan uzvunun uzants konumundadr. rnein ayakkab ya da tekerlek ayan, gzlk ya da kitap gzn, silah ya da eldiven elin uzantsdr.82 Teknoloji hayatla ve insanla
81

Marshall McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, 2. ed., New York, Signet Book, 1966, s. 77. 82 Erik Davis, her bir teknolojinin bir insan uzvunun uzants olduu ynndeki dnceyi Platona kadar geri gtrmekte ve nce Platon daha sonra da McLuhan bu konuda srar etti demektedir. Ancak Davis, McLuhann da Platonun da her bir yeni teknolojinin insann doal uzvunu yok ettiine inandklarn iddia eder ki, bu en azndan McLuhan sz konusu olduunda ok yanl bir karmdr. Bkz., Erik Davis, Techgnosis, Westminister, Crown Publishing, 1999, s. 13. Bunun yannda, her ne kadar birok nemli konuda Platonun McLuhan zerindeki etkisi gz ard edilemezse de McLuhann teknolojiyi insann uzants olarak deerlendirmeye balamasnda daha nce de belirttiimiz gibi Buckminister Fuller dorudan etkili olmutur. Bu etki Medyay Anlamak kitabnda btn plakl ile ortadadr. McLuhan, daha ncesinde Platondan devirdii teknolojilerin insanlarn yaratc glerinin uzantlar olduu ynndeki dncesini ve Edward Hall ile Harold Innisin teknoloji yaklamn Buckminister Fuller ile tantktan sonra medya analizinin merkezine yerletirmitir. Bundan byle de teknolojinin insann uzants olduu gr btnyle

215

btnlemi, yaayan organizmalardr McLuhana gre. Teknolojik yenilikler toplumsal yapy altst eder, yeni yaplar ina ederler. Teknolojiler nce evre-kart olarak gndeme gelir, daha sonra kendileri evre haline gelirler.83 nsanlarn gndelik yaam rntlerini, temel davran kodlarn, alglama tarzlarn ve dncelerini dolaysz bir ekilde biimlendiren bu evre, balk iin su ne anlam ifade ediyorsa, ierisinde yaayan insanlar iin de ayn eyi ifade eder.84 Ne var ki bu evre grnmezdir ve ierisinde yaayan insanlar onun ne anlama geldiinin, ne gibi deiim ve dnmleri beraberinde getirdiinin farknda deildir. Bunun sebebi, nemli oranda yaadklar aa bir dikiz aynas vastasyla bakmalardr.85 Dolaysyla insanlar hep bir nceki teknolojik aamada yaadklarn vehmeder, duyularn yitirmemi, ngr sahibi insanlar olan hakiki sanatlar dnda hangi aa tanklk ettiklerini, yeni teknolojilerin yaratt dnmn iyi ve kt yanlarn gremezler. nk insanlar teknolojilere kar ortak bir bilinsizlik haline duar olmular86 ve bu hal bilinaltnn verdii haz sayesinde srekli klnmtr. Buna karlk, szel dil musikisine sahip James Joyce gibi, herkesin matbaay bir lmszlk makinesi olarak grd bir ortamda buna kar kan Shakspeare gibi87 ya da dzyazlarnda bir szel okseslilik ina etmeyi becermi Thomas

Fullera atfedilmitir. Her ne kadar Peter Drucker, hatratnda Buckminister Fullern transandantalist akmn nc isimlerinden Margaret Fullern yeeni olduunu ve teknolojiye aynen onun gibi baktn, bu durumun McLuhan ile aralarnda bir fikir ayrlna yol atn iddia etse de, B. Fuller McLuhan insan ve teknoloji ilikisine bak ile etkilemi bir isimdir. Peter Drucker, Adventures of a Bystander, 2. ed., West Sussex, John Wiley & Sons, 1998, s. 244. Bu noktada Teilhard de Chardinin teknolojinin insann merkez sinir sisteminin bir uzants olduu eklindeki fikri de McLuhan etkilemitir. McLuhan bu temann Teilhard de Chardinin Phenomenon of Man isimli eserinin en vazgeilmez temalarndan bir tanesi olduunu ifade eder. Bkz., Marshall McLuhan, "Letter to John I. Snyder; August 14,1963," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 292. Bu balamda Rogers, Edward Halln McLuhan zerinde Innisten daha etkili olduunu ne srmektedir. Everett M. Rogers, "The Extensions of Men: The Correspondence of Marshall McLuhan and Edward T. Hall," Mass Communication & Society, C. 3, No. 1, 2000, s. 117. 83 McLuhan, Counterblast, s. 30. 84 Ibid., s. 23. 85 Ibid. 86 Ibid., s. 31. 87 McLuhan, Gutenberg Galaksisi: Tipografik nsann Oluumu, s. 284.

216

Nashe gibi hakiki sanatlarn iiten ve gren kulakgzleri vardr88 ve bu nedenle de algmza derinlik kazandrrlar.89 McLuhana gre dnyann byk bir kesiminin tanklk ettii elektronik a, yeni bir evre yaratm olsa da entelekteller ve akademisyenler de dahil olmak zere insanlarn ok byk bir ksm bu yeni evrenin farkna varamamlardr. Onlar, hala endstri anda, mekanik teknolojiler anda yaadklarn zannetmektedirler. Artk televizyonun mozaik imgesi ada kltre egemen olmutur. Byle bir ortamda geleneksel bilgi retim mekanizmalarna ve srelerine mit balamak anlamszdr. Bylesi bir ortamda gelitirilmesi gereken mozaik yntemdir.90 nsann merkezi sinir sisteminin bir uzants olarak varlk bulan elektrik devresi, yeni bir evre yaratm ve insanlar daha nceki evrelerinden radikal bir biimde koparmtr. Elektrik devresi, mesaj olmayan, dnemin egemen kitle iletiim ortamdr. Elektrik devresi ile birlikte alan elektronik a, McLuhann tarih silsilesinin son halkasdr. McLuhana gre elektronik a, insann zne dnmesine imkan tanyan teknolojik kodlar bnyesinde barndrmaktadr ve bu ynyle ayrcalkl bir konuma sahiptir. nk elektronik iletiim teknolojileri insann yitirdii duyusal egdm ona tekrar geri vermektedir ve dolaysyla da znde iyidir. Elektronik iletiim teknolojileri insann alfabe ve ok daha iddetli bir biimde matbaa teknolojisi ile koparld kabile dzenine yeniden dndrmektedir. ehirler, ulus-devlet ve bireycilik elektronik iletiim teknolojilerinin tehdidi altnda kvranmaktadr. Yeni iletiim teknolojileri sayesinde onlar iin yaam sahas kalmamtr. Bu teknolojiler insan doal hukuk durumuna ve akln karanlna geri dndrm olmaktadr. 91 Grsel monopolinin sonunu iaret eden92 elektronik iletiim teknolojileri duyusal bilinlenmeyi arttrmakta ve insann duyular arasndaki denge bu sayede yeniden kazanlabilmektedir. Bylelikle rasyonel olmayan eyleri idrak edemeyen Bat insannn dayand grsel kltr zemini ortadan kalkm olmaktadr.93 Bu
88

McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, s. 120. 89 Ibid., s. 88. 90 McLuhan, Counterblast, s. 27. 91 Ibid., s. 16. 92 Marshall McLuhan, "The De-Romanization of the American Catholic Church," The Medium and the Light: Reflenctions on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddard Publishing, 1999, s. 55. 93 McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu.

217

teknolojilerin salad hzl ve her yere ayn anda ulaan iletiim, dnce ve eylem arasndaki ayrl azaltmakta, insanlar sosyallemekte, matbaa ile birlikte gndeme gelen bireyselleme sreleri tarihe karmaktadr. nsanlk, elektrik devresi sayesinde bir kresel kye doru seyir halindedir. Zira McLuhana gre bugn bir yzyllk elektrik teknolojisi sayesinde bizzat merkezi sinir sistemimizi kresel bir evreye yaym durumdayz.94 Yeni iletiim teknolojilerinin yaratt evrede yaayan insanlarn karsnda, aktrlerin ve seyircilerin deifre edilemeyecekleri bir kresel bir sahne bulunmaktadr.95 Bu sahne, yerkrenin uzaysal olarak bzmesini simgelemektedir.96 McLuhana gre yeni iletiim teknolojileri sayesinde bir medeniyet dnm yaanmaktadr. O, elektronik teknolojilerle birlikte Bat medeniyetinin dinamiklerinin yerle bir olduuna inanr. nk elektronik a, nedenler ve sonularn yer deitirdikleri bir dnyadr.97 McLuhan, hakim kanaatin aksine elektronik a, Batnn egemenliini perinlemesi olarak deil, Bat medeniyetinin temel dinamiklerinin yklmas olarak alglar.98 McLuhana gre bu srele birlikte artk Dou Baty izlemeyecektir, nk Bat Doululamaktadr. Ayr duran, farkl olan, iindekileri kapsam bizim Batl anlaymzn yerine akkan, birlemi, iie girip kaynam yeni bir anlay gndeme geliyor.99 Bat dnyas paral ve mekanik teknolojiler eliyle yaad bin yllk patlamann ardndan iin iin kaynamaktadr.100 Bu iin iin kaynamann msebbibi elektrik devresidir. Elektrik devresinin yaratt evre, btn toplumsal kurumlar ve iliki biimlerini de yeniden tanmlamaktadr. Katlm dncesi ve pratiinin esas olduu bu evre101 ayn zamanda belirsizliin hkm srd ve hzl dnmlerin yaand bir evredir. Bu evrede geleneksel, aile, toplum, ehir, ocuk, i, eitim, devlet, birey ve hatta teki algs radikal bir farkllama yaamtr. McLuhan, yeni
94

McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 19. McLuhan, "Keys to the Electronic Revolution: First Conversation with Pierre Babin," s. 50. 96 McLuhan, Gutenberg Galaksisi: Tipografik nsann Oluumu, s. 307. 97 McLuhan ve Carson, The Book of Probes, s. 98-99. 98 McLuhan, Counterblast, s. 17. 99 McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, s. 145. 100 McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 19. 101 McLuhan, "The De-Romanization of the American Catholic Church," s. 55.
95

218

kitle iletiim ortamlar anda ocuklarn deneyimleri zerinde zellikle durur. McLuhann Afrikal ocuklarla mekanik adaki ve elektronik adaki Batl ocuklar arasnda yapt karlatrma onun perspektifini aka ortaya koymaktadr. Ona gre mekanik adaki Batl ocuk birrnek zaman ve birrnek uzayn soyut, apak grsel bir teknolojisi ile kuatlm durumdadr. Buna karn Afrikal ocuk szn rtk, byl dnyasnda yaamaktadr. Elektronik ada ise Batl ocuun konumu farkllar. Artk Batl ocuklar radyoda ve televizyonda yer alan reklamlarla muhatap ola ola Afrikal ocuklar gibi byl tekrar dnyasna girmilerdir.102 McLuhana gre bundan byle aile terbiyesi anlamn yitirmi, ailelerin ocuklarn biimlendirme imkan kalmamtr. Artk enformasyon yuma ocuklarn yetitirilmesinde aileye hibir alan brakmamaktadr.103 Yaratlan yeni evre ierisinde ocuklarn geleneksel eitim kurumlarndan alabilecekleri hibir ey kalmamtr. nk bu ocuklar televizyon ann ocuklardr. Evlerinde televizyonla muhatap olan, btn duyular bir egdm ierisinde alan ve ona bal olarak da alglar da gelien ocuklar okula gittikleri zaman grselliin egemen olduu zihinsel kalplara uygun bir biimde yetitirilmek istenmekte ve bu da ocuklar iin byk bir ikilem yaratmaktadr.104 Televizyon ocuunun muhatap olduu bilgiler, hibir zel tasnife tabi tutulmam, ona kalp kalp sunulan bilgi ynlar biimindedir. Oysa o okula gittiinde ilk olarak karsna konan snflanm bilgi paracklardr.105 McLuhana gre okullar insanlar topluma ihtiyalar olduuna inandrmaya alan reklam ajanslar gibidir.106 Okula baladnda o zamana kadar pek ok hayat yaam olan televizyon ocuu yedi yandayken bykbabasndan bile daha ok seyahat etmitir.107 Yeni iletiim teknolojileri uzam yeniden tanmlayarak eski gnlerden kalma ehir, mahalle ve kasaba tarz fiziksel rgtlenmeleri de hkmsz klmtr.108

103

McLuhan, Gutenberg Galaksisi: Tipografik nsann Oluumu, s. 30. McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, s. 14. 104 McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 269. 105 McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, s. 18. 106 McLuhan ve Carson, The Book of Probes, s. 147. 107 McLuhan, Counterblast, s. 27-28. 108 McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, s. 16.

102

219

retim srecine bal ve grsel kltr erevesinde tarih sahnesine kan ehir, yeni iletiim teknolojilerinin kresel etkileri dolaysyla bir toplumsal birim olarak anlamszlam,109 geleneksel ehir biriminin yerini enformasyon megalopolisi alacaktr.110 Yeni iletiim teknolojilerinin biim verdii bu yeni tarihsel durumda, kitle iletiim ortamlarnn byk bir dedikodu mekanizmasna dnmesiyle birlikte, insanlar, kabile toplumunda yaayan insanlar gibi birbirlerinin ne yapp ne yapmadklar ile yakndan ilgilenmeye balamlardr. Artk herkes, dierlerinin hissettiklerini umursamaya balamtr. Bundan byle insanlk herkesin herkesle bantland, ilgilendii, kimsenin artk kiiye zg bir sululuu dnemedii bir dnya ile kar karyadr.111 Elektriin hz sayesinde her eyin annda olup bittii bu kresel kyde, iitsel bir uzama geri dnlm, kabile hissiyat yeniden canlanmtr.112 Bu kyde klasik anlamyla zaman ve uzam ilga edilmitir.113 Bundan byle eski zaman algs ve uzam dncesi ortadan kalkmtr. Katlm zorlayan bu yeni hayatta ounluk ve aznlk, gl ve gsz arasndaki hiyerari ortadan kalkmtr.114 McLuhana gre yeni iletiim teknolojileriyle birlikte hangi yol ve yntemlerle yapld henz belli olmayan yeni bir siyaset biimi olumaktadr.115 Bunun nedeni matbaa teknolojisinin kamuyu yaratt yerde, elektrik teknolojisinin de kitleyi yaratm olmasdr.116 Artk insanlarn oturma odalar seim sandklarna dnm durumdadr ve siyasete televizyon araclyla katlm mmkn olabilmektedir.117 McLuhan, elektronik iletiim teknolojileri ile birlikte tarih sahnesine kan yeni dnemde genlerin konumu ve beklentileri ile zel olarak ilgilenmektedir. Zaten McLuhann gen toplum kesimlerine dnk ilgisi niversitede ders vermeye balad yllara kadar geri gider. McLuhana gre elektronik ada genlik, yetikinlere oranla ierisinde yaadklar evrenin ok daha fazla farkndadr. Ne var
109 110

McLuhan, Counterblast, s. 13. McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, s. 72. 111 Ibid., s. 61. 112 Ibid., s. 63. 113 McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 19. 114 McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, s. 24. 115 Ibid., s. 22. 116 Ibid., s. 68. 117 Ibid., s. 22.

220

ki bu farkndalk, gzlerini dikiz aynasndan ayramayan toplum tarafndan basklanmakta118, genlerin nne eski moda amalar konmaktadr. Oysa genler ama deil, kendilerini gerekletirecekleri roller talep etmekte, nlerine konan tasnif edilmi bilgiler yerine keif servenine girimek istemektedirler.119 McLuhann genlik ve toplum arasndaki bu kartlk varsaymndan hareketle gelitirdii dnceler onun 1968 ncesinde ok okunan bir yazar olmasna da etki etmi olmaldr. McLuhan elektronik an genliini mitik ve derinlikli bir yaam sren120, evrensellik araynda olan, kelimenin tam anlamyla devrimci bir unsur olarak grmektedir. Bu nokta McLuhann dnce izgisindeki Katolik unsurlar, bir baka deyile benimsedii Katolik kimliinin onun entelektel verimlerindeki izlerini tartmak iin iyi bir balang noktasdr. nk McLuhana gre bugn gen insanlar btn bir dnyayla kaynamalarn, onunla bir olmalarn salayacak bir forml arayndadrlar mistik bir kaynama, bir olma arayndalar. Birbirlerinden koparlm, ayr klnm yaama biimlerini, 19. yzyl biim ve kalplarn istememektedirler.121 Bu balamda McLuhan, evrensel bir mesaja sahip bir din olduuna inand Katolikliin kuatclnn devreye girmesi gerektiini dnr. Ne var ki McLuhan Roma Katolik Kilisesi nderliinin bu gelimeleri hakkyla deerlendiremediini ve yaanan devasa dnmlerin farkna varp buna uygun strateji gelitiremediini dnr. McLuhan, bunun zerine Katolik Kilisesine dnk eletiri ve uyarlarda bulunur. McLuhan her eyden nce yeni teknolojilerle birlikte gelen dnmlerin dinsel birer deneyim tarz olarak da deerlendirilmesi gerektiini ne srer. Dnemin egemen seklerleme kuramnn aksine McLuhan yaad a son derece dinsel bir a olarak niteler. Sanrm ierisine gireceimiz a en dini a olacaktr, hem de hi olmad kadar. Biz imdiden bu adayz.122 McLuhan yeni dnemin, duyular aras egdme imkan tand iin insann zne en uygun din olduunu

118 119

Ibid., s. 100. McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man. 120 McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, s. 100. 121 Ibid., s. 114. 122 Marshall McLuhan, "Religion and Youth: Second Conversion with Pierre Babin," The Medium and the Light: Reflenctions on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddard Publishing, 1999, s. 98.

221

dnd Katoliklie gl bir zemin sunduunu ne srm ve bu yeni dnemdeki teknolojiler bilincin kresel yaylmasna imkan tand iin Katolikliin yaylmasna hizmet edebileceine inanmtr. McLuhan kresel ky dncesi ile kendisine yneltilen bir eletiriye cevap verirken kendisinin kresel ky onaylamak gibi bir derdinin olmadn yalnzca insanln kresel kyde yaadn belirtmek istediini ifade etse de,123 elektronik iletiim teknolojilerinin dnm imkanlarna ilikin byk bir beklenti ierisinde olduu ortadadr. McLuhana gre yirminci yzyldaki entelektellerin Marxn dnyay anlamak deil, deitirmek nemlidir anlayn bir kenara brakp, dnyay deitirmek iin onu anlamak gerekir ilkesine tutunmalar gerekir.124 Batl entelekteller ve akademisyenler elektronik iletiim teknolojileri ile birlikte gndeme gelen dnmlerin farkna varamamlardr. Bu durum, elektronik iletiim teknolojilerin herkesi teknolojik aptallar konumuna ittiinin bir gstergesidir. McLuhana gre bunun nedeni en etkili szcklerimiz(in) ve dncelerimiz(in) ihanetidir.125 Teknolojimiz bizi mitik bir hayat yaamaya mecbur ediyor, ama biz hl fragmanlara ayrarak dnyoruz, her birimiz ayr ayr dnyalarda yaamaya devam ediyoruz. McLuhan, elektronik an kodlarn ortaya karmak iin harcad abay sz konusu teknolojik aptallk durumundan kurtulmann bir arac kabul eder ve kendisine bir uyarclk misyonu bier. McLuhana gre Katoliklik elektronik iletiim teknolojilerinin insanln benliini, kltrn ve kimliini dntrd yeni evreyi doru kavramak, yeni iletiim teknolojileriyle salkl bir iliki kurmak zorundadr. Bu yeni iletiim teknolojileri, hem Katolikliin evrensel bir anlam arayndaki genler iin bir tutamak olmasna imkan tanmakta, hem de matbaann icad ile birlikte Katoliklie bulaan zararl unsurlar ayklama frsat sunmaktadr. McLuhan bu ynyle modern bir ihyac olarak grmek mmkndr. nk modern dnemin nemli unsurlarndan bir tanesi olan dini ihyaclk dncesinin temelinde, bir yandan dini arndrmak, ona sonradan eklendiine inanlan zararl unsurlar temizlemek, bir dier yandan da o dini modern dnemin artlarna

McLuhan ve Stearn, "A Dialogue: Even Hercules had to Clean the Augean Stables But Once!" s. 272. 124 Ibid., s. 271. 125 McLuhan, Counterblast, s. 16.

123

222

uyarlamak ya da o artlar sz konusu din zerinden yeniden tanmlamaya almak yer alr. Bu nedenle McLuhan muhatap kitlesini bilinlendirmeye alan bir peygamber edas ile yazar. Ona gre insan, ncelikle kendisine neler olduunu, tarihte ne tr bir evreden getiini, yaad dnemin nceki dnemlerden ne tr ynleri ile ayrldn bilmek zorundadr. Eer insan bir eylere kar savamann gerekli olduunu dnyorsa, bylesi bir savatan nce yapmas gereken salkl bir kaz almasdr. Kendi entelektel urann bir bilimsel aratrma, bir akademik inceleme olmayp, derinlemesine bir sondaj almas olduunu belirten McLuhan, Katolik bir felsefe ina etme araynda deilse bile, Katolikliin yeni dnemde etkin olmas iin birtakm ngr ve karmlarda bulunmaktadr. nk McLuhana gre iletiim teknolojilerinin yaratt ortamn beraberinde getirdii amaz ve imkanlar doru deerlendiremeyenlerin varlk ans yoktur.126 Sz konusu farkndala sahip olmak ve onun gereklerini yerine getirmek tabir caizse bir lm kalm sorunudur. Adanm bir Katolik olan, ocuklarn iyi birer Katolik olarak yetitirmek iin byk bir aba harcayan ve mr boyunca Katolik bir akademik ve entelektel evre ierisinde yer alan McLuhan, zellikle elektronik iletiim teknolojilerinin tarihteki biricikliine ve yaratt imkan alanlarna vurgu yaparak Katolikliin her eyden nce evrensellik dncesini ve kurumsal kimliini aa uyarlamas gerektiini ilemi, bu dorultuda Katolik bilgi retim mekanizmalarn ve Kilise nderliini uyarmaya almtr. Ne var ki McLuhan, hibir zaman entelektel kimliinden vazgememi, entelektel kamu ya da kitle nnde kendisinin Katolik olarak grlmesini doru bulmamtr. nk iletiimde znenin (birey ya da kitle iletiim ortam) nesneden (mesaj) nce geldiine inanm bir dnr olan McLuhan, kendi zelinde bir entelektel zne olarak kendisine dnk konumlandrmalarn verecei mesaj perdeleyeceini varsaymtr. O nedenledir ki, 1974 ylnda Roma Katolik Kilisesi tarafndan Papalk letiim Komisyonuna davet edildiinde bunu byk bir tereddtle kabul etmi, bu grev ona Katolik Kilisesinin toplumla ba kurmas ynnde oluturabilecei stratejilerin belirlenmesi hususunda dorudan bir rol vermi olsa da o burada bir yandan aktif bir greve getirilen bir entelektelin
126

Richard Kostelanetz, "Understanding McLuhan", New York Times Magazine, 29 Ocak 1967, s. 18.

223

yaad elikileri yaam bir dier yandan da mevcut brokratik yap dolaysyla rahat hareket etme imkan bulamamtr. McLuhan her ne kadar adanm bir Katolik olsa da, kendi mesajn bir entelektel olarak ulatrmaktan yana olmu, uyarlarn bir kamusal entelektel olarak yapmay yelemitir. McLuhann Katolik kimlii onun entelektel kimliinin vazgeilmez bir parasdr. McLuhann hayatn konu edinen almalara bakldnda, zel mektuplar incelendiinde ya da dostlarnn onun hakknda kaleme aldklar satrlar okunduunda Katolikliin McLuhan asndan ne denli nemli bir hayat alan olduu rahatlkla grlebilir. Ne var ki, McLuhan dncesi zerine yaplan aratrmalarda McLuhann Katoliklii benimsemesi ve adanm bir Katolik oluu, onun gndelik yaamna ait basit bir unsur olarak zaman zaman zikredilmekte, bu durumun onun dnce dnyasndaki izleri grmezden gelinmektedir. Bunun tek istisnas belki de Jonathan Millern McLuhan isimli almasdr. Miller McLuhann entelektel kimliinin yalnzca 1960larda popler olan tezleri erevesinde anlalamayacan, onun dnsel gemiinin de hesaba katlmas gerektiini ifade etmi, bu balamda Katoliklii de gndeme getirmitir. Ne var ki, McLuhann, bilimsel bir bak asndan hareket edildiinde ciddiye alnmamas gereken birisi olduuna inanan Miller, kitabn onun tezlerini rtmeye hasretmi, Katoliklik meselesini de bu balamda negatif bir unsur olarak deerlendirmitir. Millera gre McLuhan syledikleri metaforlarn tesine gemeyen birisidir ve bundan edebi gemiinin, Katoliklikle ilikisinin pay vardr.127 Her ne kadar Miller, McLuhan pozitivist bir bak asndan zmlemeye kalkyor ve McLuhan dncesini baarl bir biimde zmleyemiyorsa da, edebi gemii ve Katolik kimliinin McLuhann dncesi zerindeki etkisine deiniyor olmas dikkate deerdir. Ne var ki Millern tarafgirlii, McLuhann Katolik kimliinin onun entelektel gndemine ne ekilde yansdn soukkanllkla deerlendirmesine engel olmaktadr. Katolikliin McLuhann entelektel beklenti ve zmlemeleriyle yeterince ilintilendirilmemesinde ise hi kukusuz onun kendisini Katolik bir entelektel olarak yanstmamak iin gsterdii zenin byk bir pay vardr. Ne var ki bu,

127

Miller, McLuhan.

224

McLuhan iin gerek bir entelektel stratejidir. Marshall McLuhann arkasnda brakt metinleri kaleme alma gerekesi, onun Katolik kimliinden bamsz ele alnamaz. Alt izilmesi gereken nokta McLuhann doutan bir Katolik olmad, Katoliklie entelektel kimliinin oluma dnemlerinde, uzun sreli bir dnme ve arayn sonucunda ulat ve onu kapsayc bir dnya gr ve hayat dzeni olarak sonradan benimsediidir. McLuhann Katoliklii benimsemesi btn maliyetleri gze alnarak yaplm gerek bir tercihtir ve bylesi bir tercihin bir entelektelin rnlerine yansmamas pek de sk rastlanabilir bir durum deildir. McLuhan iin bu tercih, yalnzca Katoliklii benimsemekten ibaret bir tercih de deildir. Protestan bir ailede domu, Protestan adetlerine uygun bir biimde yetitirilmi bir Kanadal olarak McLuhan, Protestanln kltrel olarak son derece avantajl olduu bir corafyada, btn olumsuzluklarn gze alarak Protestanlktan vazgemi, Katoliklii benimseyerek onu karsna almtr. Daha nce de belirttiimiz gibi, ayn dnemlerde Protestanlktan Katoliklie geen birok Batl entelektelin varl bilinmektedir. Ancak bu entelektellerin byk bir ounluu ngilterede, McLuhann Kanadada sahip olduu kapal evreye nazaran, ilikilerin esnek olduu byk kent mekanlarnda yaamaktadrlar. McLuhan Protestanlktan Katoliklie geen bir ngiliz entelektelinden ok daha fazlasn gze alm olmaktadr. nk o Kanadaldr ve Kanadada Protestanlk ve Katoliklik arasndaki ayrm Kanadallk kimlii ile telafi edilebilecek bir ey deildir. nk bu dini kimliklerin ayn zamanda ulusal karlklar da bulunmaktadr. ngilterede de bu ksmen byledir. Ancak ngilterede ngiliz kimlii ok daha kuatc bir kimliktir. Bu ynyle belki btn Katolikleri kuatmyorsa da Protestanlktan Katoliklie geenleri kuatmaktadr. Oysa McLuhan, Protestanlktan Katoliklie getiinde ulusal bir cemaati de terk etmi olmaktadr. O, hep kartlk ierisinde yetitirildii Quebeclilerin dinine intisap etmitir artk. Onun onlarla ayn ulusal kimlii paylamas da mmkn deildir. McLuhan tm bunlara ramen Katoliklie geii tercih etmitir ve Katoliklie getikten sonra da Kanadann en temel problemlerinden birisi olan btnleme problemi ile yzlemitir. zetle, McLuhann Katoliklii hayatnn bir ksmnda yaanm ve bitmi bir olay olarak deerlendirilemez. McLuhann hayatna Katoliklik girdikten sonra, entelektel geliimi, gndemi, ncelikleri, korkular ve mitleri de ona gre ekillenmitir. O 225

nedenle McLuhan literatrnde karmza sklkla kt gibi McLuhann Katoliklii benimsemesi onun hayatnda cereyan etmi tekil bir olay deil, btn toplumsal ve entelektel hayatn derinden etkilemi bir hadisedir. McLuhan Katoliklii benimsedii ilk gnlerden itibaren Katolik Kilisesinin genlikle niin bir trl ba kurmay baaramadn sorgulam ve hayatnn sonuna kadar bu problemin farkl boyutlar zerinde dnmekten vazgememitir. McLuhan, bu nedenle genlik kltrne ok yakn bir ilgi duymu, ada dnyada genlerle neden sadece DJlerin ve psikiyatristlerin iletiim kurabildiklerini sorgulamtr. O, ilk olarak, Kilisenin temsil ettii deerleri ve organik kltr evrenini dnemin egemen kltr kalplarna kar savunmakla ie balam, ancak bir sre sonra kulland savunma ynteminin geersiz bir yntem olduunu dnmeye balamtr. McLuhana bunu dndren daha nce de ifade ettiimiz gibi yeni iletiim teknolojileri ve bu iletiim teknolojilerinin beraberinde getirdii yeni ortam, yeni kltrdr. Bu yeni kltr ierisinde toplumun donukluu ve duraanlna karn genlik kesiminin dinamik bir aray sreci ierisinde olduuna kanaat getiren McLuhan, bu noktada Katolikliin devreye girmesi gerektiine inanm, bu dorultuda Katolik Kilisesini uyarmaya ve eletirmeye dnk zmlemelerde bulunmutur. McLuhana gre, oluan uygun evreye ramen Katolik Kilisesinin evrensel dzlemde, mistik bir kaynama arayndaki genlerin arayna cevap verememesinin iki nedeni bulunmaktadr. Her eyden nce Katolik Kilisesinin yeni iletiim teknolojilerini yorumlama tarz son derece problemlidir. McLuhana gre Katolik Kilisesi yeni teknolojilere uyum salayamamakta, onlara ayak diremeye almaktadr. Oysa McLuhan, iletiim teknolojilerine ve onlarn oluturduu evreye kar direnmenin bir anlam olmadna, onlarn verili durumu ina ettiine inandndan, Kilisenin bu tavrnn bizatihi kendisini madur durumda brakacan, bu durumun, mesajn yaygnlatrmak iin elde edebilecei bunca imkana ramen, Katolikliin g kaybetmesine yol aacan iddia etmektedir. McLuhana gre Katoliklie tam da ihtiya duyulduu bir dnemde, onun bir kurtarc misyonu

226

grmesi gereken bir tarih kesitinde128 Kilisenin bu duyarszl affedilebilir bir ey deildir. McLuhana gre belli amalar dorultusunda Greko-Romen dnemde ekillenen, matbaa teknolojisi sonrasnda ciddi meydan okumalarla karlaan ve bu meydan okumalara cevap vermek iin kendi zgnlne zarar veren yntemler benimseyen Katolik Kilisesi, mevcut teknolojik ortama uyum salayamamakta, bu da onun zgnln yeniden ele geirme ve mesajn yaygnlatrma imkann zayflatmaktadr. McLuhana gre Katolik Kilisesinin genlerin arayna cevap verememesinin ikinci nedeni, Katolik Kilisesinin sahip olduu hiyerarik ve brokratik yapdr. McLuhan, matbaa teknolojisi sonrasnda ekillenen yeni kltr dnyas ierisinde Katolik Kilisesinin ok daha fazla brokratik ve merkezi bir yapya dntn belirtmi, elektronik ada da bylesi bir yapy korumakta srar ettiini ne srmtr. Bu nedenle Kilise bugn bir brokratik yap olarak, sama bir problemler btnne dnm durumdadr.129 McLuhana gre Kilise, Don Quixoteun gelecee gittiini varsayarak atn delicesine ortaalara srmesine benzer bir tavr iindedir.130 McLuhana gre Katolik Kilisesinin mevcut liderliinin en byk kusuru, kendisini Batnn okuma yazma geleneinden bir trl kurtaramamasdr. Bu durum Kilisenin yeni iletiim teknolojilerinin belirledii, her eyin bir anda olup bittii ve herkesin herkesten haberdar olduu, evrensellik dncesinin temel deer halini ald ve bir kez daha iitsel uzama geri dnld kresel kyde kendi yerini bulamamasna neden olmaktadr. Batl grsel kltrde srar eden bir Kilisenin bu yeni ortamda, merkez, idari ve brokratik bir formda, hantal bir ileyi erevesinde hareket etme imkan yoktur.131 Her ne kadar Kilise, elektronik iletiim teknolojisinin belirledii yeni ayin formlarn retebilecek bir kapasitede olsa da buna hevesli grnmemektedir.132 McLuhana gre, matbaa teknolojisi sayesinde ge dnem Ortaa grsel vurgusu ayinleri ne kadar

Marshall McLuhan, "Our Only Hope is Apocalypse," The Medium and the Light: Reflenctions on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddard Publishing, 1999, s. 60. 129 Marshall McLuhan, "Electronic Consciousness and the Church," The Medium and the Light: Reflenctions on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddard Publishing, 1999, s. 83. 130 Ibid. 131 Ibid., s. 86. 132 McLuhan, "The De-Romanization of the American Catholic Church," s. 55.

128

227

bulandrdysa, bugn elektronik alann basks ayinleri o kadar berraklatrmtr.133 Artk Kilise, matbaa teknolojisinin zerindeki deformasyonlardan kurtulmak, yeni dneme ayak uydurmak zorundadr.134 Kilise bu erevede mevcut kat hiyerarik ve brokratik yaplanmasn datmal, Papann brokratik bir figr halini almas engellenmelidir. Bylelikle Kilise mistik bir kaynama arayndaki genlere bir aidiyet ruhu verebilecek ve kendi evrensel misyonunu yerine getirebilecektir. Marshall McLuhann dnce dnyas tm bu nedenlerden tr onun Katolik kimliinden bamsz ele alnmaz. McLuhann entelektel yaam boyunca tarihsel gelimeleri, insan ilikilerini, toplumsal yaplar, kltrel rntleri ve teknolojik donanmlar aklama iddiasnda olan dnce yasalar ihdas etme gayreti ierisinde olmas ancak onun dini kayglar gzetilerek anlalabilir. McLuhan, kendi dnsel abasn insanlarn ok byk bir kesiminin farknda olmad, ancak dnyaya, insan yaamna ve tarihe biim veren yasalar kefetmek olarak tanmlar. Bu erevede o mrnn sonlarna doru zamann medya yasalar zerine, daha nceki tezlerini zetleyecek ve daha ar duru hale getirecek bir kitap yazmaya ayrr. Ne yazk ki bu kitap, yazarnn yaad salk problemleri dolaysyla bir trl tamamlanamaz ve McLuhann lmnden sonra olu Eric McLuhann gayretleriyle ve ikisinin imzasyla 1988 ylnda Medya Yasalar bal altnda yaymlanr. McLuhann retorikten ve gramerden yana grd Vico ve Bacona olan yaknlnn kendisi ele verdii kitabn alt bal yine bu yaknlkla ilgili olarak Yeni Bilimdir.135 Yllar yl kendi entelektel abasn srekli irdeleme yaklam erevesinde anlamlandrdn ifade eden, kuramsal bilgiyi ve argman mantn ksrlatrc bulan ve derinlemesine incelemenin gerekliliine inandn belirten McLuhan, son dnemlerinde daha nceki tezlerini yasalatrma gayreti ierisine girmitir. Sz konusu yasalar toplumsal dnmn ana aktr ve tarihin motoru medya teknolojilerini aklama amac gttnden, McLuhan toplumun ileyii ve tarihin ak hakknda makro bir kuram ortaya koymaya almtr. McLuhan esasnda, bunu yaparken 1950lerin ortalarndan beri ne srd tezlerden farkl tezler ne
McLuhan, Gutenberg Galaksisi: Tipografik nsann Oluumu, s. 194. McLuhan, "Keys to the Electronic Revolution: First Conversation with Pierre Babin," s. 49. 135 McLuhan ve McLuhan, Laws of Media: The New Science, s. x.
134 133

228

srmemi, yalnzca tp biliminin baz verilerinden hareketle sabk tezlerini derinletirmeye ve geerliliklerini ispat etmeye almtr. McLuhan, bu noktada insan beyninin bilisel haritas hakkndaki yeni bulgulardan kalkarak kendi tezlerine bir tr bilimsel dayanak noktas oluturmak ister gibidir. Bu noktada Robert J. Trottern beynin fizyolojisinden hareketle gelitirdii bilisel kuramna bavuran McLuhan, beynin sa yarmkresi ve sol yarmkresi arasndaki farkllklardan hareketle daha nce ortaya koyduu scak-souk, grsel-iitsel, yazlszl kartlklar ile anlatmaya altklarn derinletirmeye alr. Trottera gre beynin sol yarmkresi mantksal, matematiksel, izgisel, sral, analitik, ayrntl ve zihinsel faaliyetleri, sa yarm kresi ise btnsel, sanatsal, sembolik, sentetik, sezgisel ve yaratc faaliyetleri komuta etmektedir. McLuhan otuz yldr scak-souk, grsel-iitsel, yazl-szl vb. gibi kartlklar erevesinde gelitirdii tezlerin beynin bu iki yarkresindeki farkllklar kefederek yeni bir anlay gelitiren tp tarafndan da dorulandn belirtir. Bu erevede McLuhan okuryazar kltrn ve endstri kapitalizminin temsil ettii Birinci Dnyann ayrt edici zelliklerinin beynin sol yarmkresine, fonetik alfabenin olmad nc
136

Dnyann McLuhan

karakteristikleri ise beynin sa yarmkresine bakldnda anlalabilir.

daha nceki tezlerini derinletirmek amacyla beynin sol yarmkresinin grsel uzamla, sa yarmkresinin ise iitsel uzamla ilintili olduunu belirtmitir. McLuhana gre mekanik ada beynin sol yarmkresi insanlara ve topluma hkmediyorken, elektronik ada artk beynin sa yarmkresi ok daha hakim bir konum elde etmitir. McLuhan, halihazrda beynin sa yarmkresinin niteliklerine daha fazla ayrcalk verilmesine sol yarmkre insanlarnn bir trl anlam veremediklerini belirtir.
137

McLuhan elektronik ada, Bat kltrnn bilisel

biimlerinin sol yarmkreden sa yarmkreye doru hareket etmesi hasebiyle iletiimin sa yarmkre modelinin gerekli olduunu ne srer.138 McLuhana gre sol yarmkre eski bilimi, sa yarmkre ise yeni bilimi temsil etmektedir.139 Son dnemlerdeki kaygs, herkesin test edebilecei, btn iletiim ortamlarn kapsayacak, onlarn ortak zellikleri ve ilevlerini aklayacak evrensel yasalar
136 137

Ibid., s. 67-69. Ibid., s. 69. 138 Ibid., s. 91. 139 Ibid., s. 220.

229

bulmak140 olan McLuhan bu erevede nce bir makalede141 dile getirdii drt yasay, daha sonra ayrntlandrmaya alm, ierisinde insan gcnn yer ald her ey iin bu drt yasann geerli olduunu ne srmtr. McLuhana gre btn teknolojiler de dahil olmak zere insan gcnn dahil olduu btn faaliyetler ve rnler, her toplumda ve btn zamanlarda bu drt yasaya bal olarak hayat bulur. Birinci yasaya gre, her teknoloji (rn vd.) bir insan uzvunun bir uzants olarak, onu desteklemek amacyla gndeme gelir. kinci yasa, her yeni teknolojinin eski teknolojilerin egemenliklerini sarsp onlarn egemen konumlarn devraldn ortaya koyar. nc yasa ile anlatlmak istenen, her yeni teknolojinin modas gemi teknolojilerin ya da doann baz ilevlerini srdrmeye devam ettii ve yeni teknolojilerin eski teknolojileri kendi ierikleri haline getirdiidir. Drdnc yasa ise, kendisine ar yklenilen her teknolojinin ilevsiz kalacan belirtmektedir.142 Buna gre birinci yasaya uaklarn insanlarn ayaklarnn bir uzants olmalarn ve onlarn seyahat ihtiyalarn karlamalarn, ikinci yasaya bilgisayarn daktiloyu yerinden etmesini, nc yasaya ateli silahlarn kesici sava aletlerinin ilevini srdrmesini ve drdnc yasaya hzl seyahate imkan tanyan kiisel otomobillerin, beraberinde getirdikleri trafik tkankl dolaysyla seyahat imkann ortadan kaldrmasn rnek gsterebiliriz. McLuhan bu drt yasa dnda en azndan bir yasa daha bulmak istemi, ancak bulamamtr.143 McLuhana gre iletiim teknolojileri de dahil olmak zere insan yapm olan her ey, neyin uzants olduu, neyi anlamsz klp modasn geirdii, eski teknolojinin hangi ilevini srdrd ve ilevsiz klnma potansiyelinin olup olmad sorular erevesinde anlamlandrlmaldr. nce medyann yasalarn kefetme amac gden McLuhan,
140 141

Ibid., s. viii. Marshall McLuhan, "McLuhan's Laws of Media," Technology and Culture, C. 16, No. 1, 1975. 142 McLuhan ve McLuhan, Laws of Media: The New Science. McLuhann bu tezlerine daha nceki almalarnda dank bir biimde rastlamak mmkndr. rnein her yeni teknolojinin modas gemi teknolojilerin ya da doann baz ilevlerini srdrmeye devam ettii ynndeki tezi, 1970 ylnda yaymlanan u kitabnn ana temas durumundadr Marshall McLuhan ve Wilfred Watson, From Cliche to Archetype, New York, Viking Press, 1970. Bunun yannda dier tez de Medyay Anlamakta ilenmektedir. McLuhann bu tezlerini birer yasa olarak takdim etmesi, dncelerini lmsz klma aray ierisinde olmas ile ilgili olduu kadar, Shannon-Weaver iletiim almalar modeli ile hesaplama giriiminden de kaynaklanmaktadr. McLuhana gre bu model, sol yarmkre dncesine gre hareket etmekte ve bu nedenle izgisel ve mantksal bir zellik gstermektedir. McLuhana gre kendi yasalar hibir eyi tek nedene balamamakta ve sa yarmkre dncesine gre hareket etmektedir. 143 McLuhan ve McLuhan, Laws of Media: The New Science, s. 7.

230

daha sonra bu drt yasann (uzant, yerinden etme, telafi etme ve tersine dndrme) yalnzca iletiim teknolojileri iin deil insan emeinin olduu her ey iin, rnein btn prosedrler, sluplar, nesneler, btn iirler, arklar, resimler, hileler, kk aletler, teoriler, teknolojiler sz konusu olduunda geerli olduunu ne srer.144 McLuhann bu kat determinist ve evrenselci tutumu son derece ironik bir biimde, tarihin yasalarn kefetme aray ierisindeki on dokuzuncu yzyl Batl dnrlerinin tutumlar ile gz ard edilemeyecek bir yaknlk gstermektedir. Entelektel kariyeri boyunca, zellikle modernlik sonrasnda Bat dnyasnn kltrel stnlk varsaymlarn eletiren McLuhan, evrensel yasalar ihdas ederken, bir yandan elektronik iletiim teknolojilerine dorudan ve youn bir biimde muhatap olan Batl toplumlardaki gzlemlerinden, bir dier yandan da bu teknolojilerle dolayl ve ok daha seyrek bir biimde muhatap olan Bat d toplumlar hakknda ikinci el kaynaklardan toparlad bilgilerden hareket etmitir. McLuhan, elektronik a zmlerken ya da Batl toplumlar ve Bat d toplumlar arasndaki buluma noktasn iaret ederken, bir tarafta Bat tarihinin yaad dnm ve alkantlar ayrntl bir biimde ele alm, dier tarafta ise iitsel uzamda dondurulmu, hareketsiz bir tarih-d varlk varsaym ve ona yalnzca ihtiya duyduunda referans vermekle yetinmitir. McLuhana gre Bat dnyas elektronik iletiim teknolojileri sayesinde Batl kimliinden uzaklamakta ve Doululamaktadr. Oysa Dounun Batnn dnya siyasi egemenliinden bu yana ne tr dnmlerle kar karya kald btnyle tartma d kalmaktadr. McLuhan, Batl devletlerin dnya siyasetinde sz sahibi olmaya baladklar andan itibaren szde iitsel uzama tanklk eden toplumlarn yaad karmak deiim ve dnm srelerini grememektedir. Bu toplumlarn modernlik sonrasnda gemilerine nazaran yaadklar hzl dnmler, tarih sahnesine son derece kendine zg, pek ok farkl model karm olsa da McLuhan iin sz konusu toplumlar, tek bir model erevesinde deerlendirilmekte ve bu modele Batl toplumlarn tarihsel geliimi aklanrken bavurulmaktadr. Bylelikle, tm dnya toplumlarnn geliim ve dnm seyrini aklama iddiasndaki yasalar, Batl olmayan toplumlar kurgusal bir bilgi balamna

144

Ibid., s. ix.

231

dayanmaktadr. Burada McLuhann iitsel uzam olumlamas ve ilkel toplumlar bu balamda deerlendirmesinin ise tartmamz asndan hibir nemi yoktur. Bu noktalar aslnda McLuhan ve tarihin yasalarn kefetme arayndaki on dokuzuncu yzyln byk Batl kuramclar arasndaki ortaklklara iaret etmektedir. Bylesi ortaklklarn yeerdii balam, kategorik dnmenin kabul grd ve anakronizmin egemen olduu bir ortamdr. McLuhan ve sz konusu dnrler arasndaki bir dier benzerlik, her birinin bir dini motivasyona sahip oluudur. Auguste Comte rneinde bunun ad insanlk dini oluyorken, McLuhanda bunun ad Yeni Bilim olmaktadr. Nasl ki Comte bilimin ilevinin toplumun yasalarn bulmak olduuna inanyorsa, McLuhan da kendi zihinsel uran medya yasalarn kefetmeye hasretmektedir.

3.2. Baudrillardn Dnce Evreni

Jean Baudrillard, hi kukusuz 1960 sonras Fransz dncesinin ve ada Bat felsefesinin nemli simalarndan birisidir. Baudrillard, her ne kadar, ada Fransz dncesinin da alan yzlerinden biri olsa da asl hretini Anglo-Sakson dnyada kazanmtr. Baudrillardn bu hretinin yolunu aan balca gelime, onun dncelerini nemseyen bir entelektel evrenin varl ve bu evrede yer alan entelektellerin Baudrillardn metinlerini ngilizceye aktarma ve dncelerini farkl toplumsal grngler zerinde uygulama konusunda gsterdikleri youn abadr. Baudrillardn eserlerinin byk bir ounluu Trkeye de evrilmi ancak Trk dnce dnyasnda Baudrillardn bu eserlerinde dile getirilen dnceler hakknda ancak snrl sayda eletiri ve deerlendirme retilebilmitir. Baudrillardn nce Bat dnyasnda, daha sonra da Bat d dnyada n kazanmasnn ok temel bir nedeni de, 1980li yllardan itibaren postmodernizmin yldznn ykselmesi ve Baudrillardn postmodernizmin peygamberlerinden birisi olarak takdim edilmesidir. Bunun yannda 1991 ylndaki Krfez Sava sonrasnda Baudrillardn ismi, daha da fazla hret bulmu, dnceleri 11 Eyll saldrlar sonrasnda ok daha geni bir izleyici kitlesinin ilgisini ekmitir. Baudrillardn bu saldrlar sonrasnda Amerikan sistemi hakknda yapt radikal eletiriler onu bir kamusal entelektele dntrm, byk oranda onun dnce dnyasndan esinlenilerek kurguland

232

iddia edilen Matrix filmlerinin byk bir ne kavumas ise onu popler bir ilginin oda haline getirmitir. Baudrillardn ilk iki eserinde Marksist zmleme yntemleri dier eserlerine nazaran ok daha belirgindir. Baudrillard, Marksizmin sistem kart dnrler iin balca zmleme yntemi olduu bir dnemde yetimi ve dnce retmeye balamtr. Daha nce ifade etmeye altmz gibi Baudrillardn 1950li ve 60l yllardaki entelektel ve siyasi evresi iin Marksizm hem bir zmleme yntemi hem de yeni bir toplum dzeni vaat etmektedir. Ne var ki Baudrillard dahil olmak zere dnemin birok entelekteli iin Marksizm, drt ba mamur bir gelecek projesi sunmuyor, bir yandan mevcut kapitalist toplum dzeninin anlalmas ve zmlenmesi noktasnda radikal bir bilin oluturuyor, bir dier yandan da yeni gelecek projelerinin inas iin bir zemin salyordu. Sz konusu Marksizm, nemli oranda Birinci Dnya Sava sonrasnda Almanyada ve talyada Marksizmin yeni formlar zerinde dnen filozoflarn szgecinden gemi bir biimde Baudrillardn dnsel ve siyasal ufkunda yer etmitir. Bu filozoflarn metinlerinde, Marksizmin znesini yitirme sreci ele alnm ve bu erevede Marksizmin toplum tanmna ve ekonomizmine kkl eletiriler yneltilmitir. Ne var ki Marksizm dnda alternatif bir siyasal bilin imkannn varlna inanlmad iin de Marksizmin yeni formlar zerinde dnmekten de vazgememilerdir. Bu dorultuda, geleneksel Marksizmin nemsemedii st-yap formlarnn ve bunlar ierisinde de zellikle sanatn salayabilecei kurtulu imkanlar zerinde durulmutur. Baudrillardn ve ait olduu entelektel ve siyasi evrenin Marksizm anlay byk oranda bu dnce geleneinden beslenmi ve bu nedenle de ekonomik determinizme, Marksizmin geleneksel zne tanmna ve retim temelli toplum dncesine bandan beri kar klmtr. Baudrillard iin Marksizm, gndelik hayatn ona gre planlad ve siyasal ve entelektel umutlarnn tmn kendisine ykledii bir politik ideal deil, byk oranda ada kapitalizm eletirisinde yararland bir kuramsal ara, radikal bir toplumsal bilincin inas noktasnda yine de yararl grd, eksik ama ilevsel bir erevedir. Dolaysyla Baudrillardn Marksizmden koparak yeni dnce ufuklarna ald iddia edilmeden nce, onun Marksistliinin bu zellikleri gz nnde bulundurulmaldr. 233

Baudrillardn retimin Aynasndan sonra Marksizmi artk yetersiz grd kendi ifadeleriyle sabittir. Ancak bu yetersizliin nedeni, Baudrillardn farkl bir siyasal konum benimsemi olmas deil, Marksizmi yeterince radikal bulmamas, bu nedenle de dier btn ideolojiler gibi kapitalizmin merulatrlmasna hizmet ettii inannca sahip olmasdr. Baudrillardn 1968 sonrasnda Marksizme getirdii en temel eletiri, yeterince radikal olmad ve Marksist ekonomi-politiin mevcut toplumsal yapnn eletirisi noktasnda yetersiz kalddr. Baudrillardn sz konusu eserinde ve onu izleyen almalarnda gndeme getirdii Marksizm eletirisi, nemli oranda Marksist deer kuramna ynelmitir. Ancak bu, Baudrillardn dncelerinin ad geen dnemlerden itibaren Marksist deer kuramna bir tepki erevesinde olutuunu iddia etmek, onun dnce izgisini Marksizme verilmi bir tepkiye indirgemek anlamna gelmemelidir. Baudrillardn Gstergenin Ekonomi Politiinin Eletirisinden sonraki eserlerini Marksizme verilmi bir tepkiye indirgeme hatas nemli oranda neo-Marksist aratrmaclarn konuyla ilgili eserlerinde karmza kmakta, ancak ne yazk ki Baudrillard hakknda genel bir yanl kannn olumasna yol amaktadr. Baudrillardn Marksist deer kuramna getirdii eletiri, ada dnce tarihi ierisinde Marksizme yneltilmi ciddi eletirilerden bir tanesidir. Bunun en nemli nedeni, Baudrillardn Marksizmi dogmatik bir tarzda ele almamasdr. nk Baudrillardn dnsel geliimi ierisinde Marksizm hibir zaman ba aktr olmamtr. Marxn dncelerini ekici bulan Baudrillard, ayn zamanda Barthesn gstergebilim yaklamndan, Saussuren dilbiliminden, Lefebvrenin gndelik hayat zmlemelerinden, Bataille bata olmak zere kltrel antropolojiyi bir tr Bat eletirisi retmek zere kullanan dnrlerden, psikanalizden, Nietzschenin kltr eletirisinden ve patafizikten de ciddi oranda etkilenmi ve daha ilk eseri Nesneler Sisteminde en az Marksist zmleme yntemi kadar bu yaklamlardan da faydalanmtr. Baudrillardn bu kaynaklarna ilerleyen dnemlerde, yeni kaynaklar da etkilenmi ve Baudrillard tm bunlar harmanlayarak kendi tarzn yaratmaya almtr. Baudrillardn bir entelektel olarak sahip olduu balca kayg, yaad toplumun egemen sisteminin radikal bir zmlemesini ve eletirisini yapmak olmutur. Sz konusu kaygy Baudrillardn ilk eserinden son eserine kadar hemen 234

her almasnda grebilmek mmkndr. Baudrillard, bu erevede yaad toplumun gsterge sistemlerini, ada dnyann kltrel yapsn zmleme arayn daima srdrmtr. Baudrillardn almalarnn balang noktasnda klasik Marksizmin st-yap unsurlar olarak niteledii, bu nedenle de nemsemedii kltrel formlarn analizi yer alr. nemsenmeyen ve yzeysel olarak grlen unsurlar, entelektel hayat boyunca Baudrillardn hep ilgisine mazhar olmu, hayatn mikro srelerinden hareketle kendi genel erevesini oluturmaya almtr. Baudrillard, ada pek ok entelektel gibi, yaad dnemin on sekizinci ve on dokuzuncu yzyldakinden ok daha karmak iktidar yaplarna, toplumsal iliki alarna ve kltrel mekanizmalara sahip olduuna inanm ve bu nedenle de mevcut karmak grngleri analiz edebilmek iin ok katmanl kuramsal aralara ihtiya olduunu dnmtr. Bu dnce, nemli oranda, kapitalizmin yeni bir aamaya tanklk ettii, daha ak bir ifadeyle rekabeti pazar kapitalizmden tekelci kapitalizme geildii ynndeki tespite dayanr. Bu tespitten hareket eden Baudrillard, kapitalizmin bu yeni aamasnda tketim srelerinin toplumsal rgtlenmenin temeline yerletiini ne srmtr. Bu, yeni retim teknolojilerinin ortaya kmasna paralel olarak ayn anda her yerde olabilen rnlerin ve snrsz tketim itahnn erevesini izdii bir kapitalist aama ile kar karya olduumuz anlamna gelmektedir. Baudrillard, ada Bat toplumunda gn yzne kan yeni kapitalist rgtlenmenin nemli oranda smrge krizi ile ilgili olduunun da farkndadr ve bu noktada Lefebvrenin 1960tan itibaren neo-kapitalizmin yneticilerinin Fransada ve dier Avrupa lkelerinde, smrgelerin dk verimi ve yksek siyasal maliyetleri dolaysyla, yeni bir strateji benimsedikleri, yeni yatrmlar yaparak i piyasalar yeni bir mantkla dizayn ettikleri145 ynndeki tespitinden beslenmitir. Baudrillard, Marksist dnce geleneinin ve liberal iktisat kuramnn pasif ve yaltlm olarak algladklar ve bu nedenle de yeterli nemi kendilerinden esirgedikleri nesnelerin esasnda gndelik hayat dzenleyen bir sistem meydana getirdiini ve ada kapitalizmin en temel almetifarikasnn bu nesneler sistemi

145

Lefebvre, Modern Dnyada Gndelik Hayat, s. 63.

235

olduunu ortaya koymaya almtr. Baudrillardn hareket noktas, retime ve tketime konu olan herhangi bir nesnenin artk basit bir rn olarak deil, bir gsterge olarak alglanmas gerektii ynndeki kanaatidir. Baudrillarda gre tketim ve gstergeler arasnda dorudan bir iliki sz konusudur ve bu ikisi birbirinin ayrlmaz parasdr. Baudrillard, tketimin bir gsterge ierme ve gstergeler tarafndan ierilme sreci olduuna inanmaktadr.146 Gelinen nokta, Baudrillarda gre kapitalizmin yeni bir rgtlenme mant ierisinde iledii ve anlamlandrma biimlerinin kendilerine has kurallar ve mantklar rettii bir noktadr. Bu kurallar ve mantklar Baudrillardn eserlerinde kod kavram ile ifadesini bulur. Kod, gerein skalanmasna yardmc olan, daha doru bir ifadeyle buna imkan tanyan eyin addr. Baudrillard, tketim nesnelerini somut ihtiyalarn karl olan maddi nesneler olarak deil, sonsuz arzularn muhatab olan ve bir anlamlandrma sistemi ina eden bir yap olarak grmek gerektiini iddia eder. Baudrillarda gre bu, kapitalizmin yeni bir tarihsel aamasna karlk gelmektedir. Entelektel ilgilerinin gemiinden bahsederken hatrladm ilk taknt nesne taknts147 diyen Baudrillard, ilk almalarnda zellikle tketim nesnelerinin basit birer nesne olmaktan birer gsterge olma srelerine doru eviriliinin hikayesini anlatr. Baudrillard, daha sonraki almalarnda srdrecei tketim toplumu analizlerinin ilk rneklerini Nesneler Sisteminde vermektedir. Baudrillard, son dnemlerde kaleme ald Anahtar Szckler isimli almasnda nesne sorununa duyduu ilginin nedenleri hakknda ak bir fikir vermektedir: Balangtan bu yana nesne benim iin en nemli szck olmutur. Bu bak asn yelememin nedeni zne sorunsalndan kaabilmektir. Dncenin srekli nesne sorunu zerinde younlamasnn nedeni alternatif bir seenek sunduuna inanmamdr. Bunun ayn zamanda yaadmz ala da ilgisi var. 1960l yllarda retim, ncelikli konumunu yitirmi ve tketim olgusu nesneleri n plana karmt. Asl ilgilendiim konu imal edilmi bir nesneden ok nesnelerin oluturduu gstergeler sistemi ve aralarnda kurduklar sz-dizimsel ilikilerdir. zellikle de tketim ve kr gibi eylerin maddi gcnden dem vurulan bir dnyada nesnelerin ok da gereki olmayan bir dnyaya gnderme yaptklarn fark etmitim. Oysa bana
146 147

Baudrillard, Tketim Toplumu, s. 239. Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, s. 3.

236

gre nesneler, iinde yer aldklar gstergeler dnyasnda, kullanm deerinin elinden ok hzl bir ekilde kaarak kendi aralarnda oyun oynamaya, bir iliki kurmaya balamaktaydlar. () Nesnenin pasif konumundan karak bir tr zerklie sahip olabilecei, hatta kendisini egemenlik altna almaya alan zneden intikam alma kapasitesine sahip olduunu dnyordum. Nesneler kendilerinden her zaman istediimiz gibi yararlanabileceimiz dilsiz ve edilgen bir evren gibi alglanmlardr; oysa ben bu evrenin bizim ona sylettiklerimizden baka syleyecek eyleri olduunu dnyorum, nk nesne, gstergenin gsterdii eyin nne getii, onu gizledii ve hibir eyin grnd gibi olmad bir evrende yaamaya balamt. Dolaysyla nesne, gerek dnyann varl kadar yokluunu da ortaya koymann yan sra, zellikle de znenin yokluunun altn iziyordu.148 Bu ifadeler Baudrillardn dnsel servenindeki sreklilie dikkat ekmesi asndan da dikkate deerdir. Baudrillard, nesne sorunsal ile btn entelektel yaam boyunca ilgilenmeye devam edecektir. Buna gre tketim toplumu tarihte ilk kez bireylere btnsel bir tatmin sunmakta, tketim sistemi otantik bir dil ve yeni bir kltr ina etmekte, bu kltr ierisinde tketim bireysel ve kolektif ifade aralarna dnmektedir.149 Bunun yannda zgrlk simgesi altndaki rekabet ideolojisi de bir zamanlar retimin altn kural iken artk btnyle tketimin alanna kaymaktadr.150 Baudrillarda gre Bat toplumunda insanlar, artk bakalarnn elinde olmayan edinme yar ierisindedirler.151 Gstergelerin egemenlii altndaki tketim toplumunda bireylerin kendi kaderlerini tayin edebilecekleri ynnde bir aldatmaya muhatap olduklarn ne sren Baudrillarda gre tketim sreci yalnzca nesnelerle deil, ayn zamanda toplumla ve dnyayla aktif bir iliki biimini bnyesinde barndrr.152 Yaadmz ada tketimin nesnesi olmak iin, nesnenin gsterge olmas gerekir.153 Nasl ki endstri devrimi nesnelerin seri retimini beraberinde getirdiyse artk gstergelerin de seri retimi (gstergelerin sonsuz oyunu) sz konusudur. Baudrillard, bu tezini
148 149

Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 17-19. Jean Baudrillard, "The System of Objects," Jean Baudrillard: Selected Writings, Ed., Mark Poster, Stanford, Stanford University Press, 2001, s. 15. 150 Ibid., s. 14. 151 Baudrillard, bu problemin Dou iin ertelendiini ne srer. Ibid. 152 Ibid., s. 24. 153 Ibid., s. 25.

237

ortaya atarken Barthesn dnceleri yannda Walter Benjaminin modern sanat hakknda yapt zmlemelerden de yararlanmaktadr. Baudrillard toplumsal dzenin ana bileenlerinden birisi haline gelen tketim olgusunun, gstergeleri temel alan dilbilimsel kategoriler araclyla zmlenmesi gerektii fikrini savunur.154 Baudrillard bu tezi savunmaya sevk eden balca neden, onun reklamlarn bir dil gibi kodland ynndeki yaklamdr. Baudrillard, McLuhann ilk eseri Mekanik Gelinde yaptna benzer bir biimde reklam metinlerini merkeze almaktadr. Ancak burada Baudrillardn yararland kii McLuhan deil, Barthestr. Baudrillard, Barthesn gstergelerin sonsuz oyunu kavramn esas almakta ve gstergelerin bu oyunu araclyla anlam reten herhangi bir sylemin bir metin gibi ele alnmas gerektii yaklamna yaslanmaktadr. Baudrillard, ilk iki kitabnda da mlkiyet ilikileri ve nesne problemini ekonomik bir kategoriye hapsettii iin Marksist deer kuramna ciddi eletiriler yneltmi ve mlkiyet probleminin kltrel ve toplumsal kategoriler etrafnda incelenmesi gerektiini savunmutur. Bunun nedeni daha nce de ifade ettiimiz gibi retimin deil tketimin belirleyici olduu bir toplum tipinin Bat dnyasn egemenlii altna almasdr. Marksist deer kuramna gre, toplum retim ilikileri temelinde olumu, retim aralarna sahip olanlar iktidarn da sahibi olmulardr. Marx deer kavramn ekonomik kategoriler erevesinde tanmlam ve bir metann kullanm deeri ve deiim deeri balamnda toplumsal hayat biimlendirdiini ne srmtr. Marxa gre kapitalizm ile birlikte bir metann deiim deeri kullanm deerinin nne gemi ve onu tahakkm altna almtr. Kapitalizmin alternatifi olarak sunulan komnizm ise metann kullanm deerine eski itibarn kazandrma vaadini tamaktadr. Baudrillard, ilk eserlerinden itibaren sz konusu zmlemenin ada toplumdaki mlkiyet ve iktidar ilikilerini aklamaktan yoksun olduunu ne srer. Baudrillarda gre Marksist deer kuramnn ada toplumu aklamaktaki en temel yetersizlii, nesnelerin kullanm ve deiim deeri zerinde durup, gsterge deerini grmezden gelmesidir. Oysa Baudrillard, nesnelerin gsterge deerinin toplumsal eliki, atma ve blnmelerin, iktidar yaplarnn ve Batl gndelik hayatn en temel esas olduuna

154

Ibid.

238

inanr. Toplumun btn alanlarnn metalamas srecinde artk deiim deerinin kullanm deerini tahakkm altna ald tezinden hareket edilemez. nk bu srete gsterge deeri, bir nesnenin kullanm deerini de, deiim deerini de yutmutur. Baudrillardn ortaya koyduu bu deerlendirmenin en temel zaaf, bir metann tketim srecinin btn Batl toplumlar iin ayn ekilde cereyan ettiini ne sryor oluudur. Bu ynyle Baudrillard, ayn toplumda farkl kesimler arasndaki deiik tketim pratiklerini grmezden gelmi olmaktadr. Baudrilladn gsterge deeri kavram erevesinde ada Bat toplumunu analiz etmesi nemli bir alm salamaktaysa da, kullanm deeri ve deiim deerinin artk bir anlamnn kalmadn ne srmesi kabul edilemez. Baudrillardn bu deerlendirmeleri yapt dnemlerde ve daha sonrasnda Bat dnyasnda gsterge deerinin tarihin dier dnemlerine gre ok daha nemli hale geldii tespiti nemlidir. Ancak farkl toplum kesimlerinde ve zaman dilimlerinde bu durum farkllaabilmektedir. Kimi zamanlarda, kimisi iin, kullanm deeri, kimisi iin deiim deeri, kimisi iin ise gsterge deeri nde gelmekte, kimisi de bunlarn btnn gzeterek metayla iliki kurmaktadr. Hi kukusuz Baudrillardn bu denli genel kategoriler erevesinde konumas ve kesin sonulara varmas, ada toplumda artk znenin bir iradesinin kalmadna olan mutlak inancndan kaynaklanmaktadr. Sonraki eserlerinde tarihin hibir dneminde znenin iradesinin nem arzetmediini iddia edecek olan Baudrillard, ilk eserlerinde hem liberalizmin rasyonel insan dncesine, hem de Marksist devrimci zne tipine kar, Fransz yapsalc ve yapsalclk sonras dncesinin de etkisiyle zne-kart bir kuram gelitirmeye almtr. Baudrillarda gre liberalizmin insan algs ile Marksist zne yaklamnn ortak noktas her ikisinin de tarihin inasnda ve dntrlmesinde zneye ayrcalkl bir konum bahetmesidir. Baudrillard, iin radikal bir toplum kuram zne kart bir tutumla ekillenmeli, nesnelerin kurduu dnyay zmlemelidir. Baudrillard bylelikle, devrimci znelerin merkeze alnd bir siyaset yerine ok daha radikal bir direni siyaseti gelitirebilmenin imkanlarn sorgulamak gerektiini ima eder. Ancak bu imann farkna varmayan birok aratrmac Baudrillardn tarihi dntrecek yeni bir zne kuram nermedii iin eletirir. Oysa Baudrillard ne bireysel ne toplumsal znenin dntrclne inanmaktadr. nk bireyin 239

gsterge retme imkan ve mevcut anlamlandrma pratiklerine kar koyabilme potansiyeli yoktur. Buna karlk o yine de Marksist devrim fikrinden farkl olarak, tketim toplumunda ngrlemeyen fakat mutlak bir bakaldr dncesini benimser. Bu anlamda 1968 Mays olaylar tecrbesini nemli grr. Her ne kadar srdrlemeyen ve baarya ulaamam olsa da, sistem tarafndan ngrlemeyen bir bakaldrdr bu. Baudrillardn Tketim Toplumu isimli kitabnn kapan cmlesi u ekildedir: 1968 Maysndaki kadar beklenmedik, ama gelmesi kesin iddetli patlamalarn ve ani paralanmalarn bu beyaz ayini paralamaya gelmesini bekleyeceiz.155 Baudrillardn gsterge deeri hakknda yapt incelemeler Weberin toplumsal stat zmlemelerini ve Veblenin gsterii tketim analizlerini de hatrlatr niteliktedir. Bu analizlerin ortak noktas, Bat toplumunu tketim srelerini merkeze alarak ve bu srelerin toplumsal itibar ile ilintisini kurarak incelemeleridir. Ulalan sonu, toplumsal statlerin retim ilikilerindeki konumlarna gre deil, tketim ilikilerindeki konumlarna gre belirlendiidir. Weberin almalarnn Marksist ve neo-Marksist kuramclar tarafndan btnyle Marxn kuramna verilmi bir cevap olarak deerlendirmeleri ile Baudrillardn belli bir dnemden sonraki dncelerini Marksizme verilmi bir tepki olarak ele almalar arasnda ilgin bir benzerliin bulunduunu da burada hatrlatmak yararl olabilir. Oysa ne Weber ne de Baudrillardn dnce dnyalar buna indirgenemez niteliktedir. Baudrillardn modern Bat toplumunu nitelemek zere oluturduu tketim toplumu zmlemesi, onun eletirel ve radikal bir toplum kuram ortaya koyma ihtiyac ierisinde olmas ile dorudan balantldr. Sosyoloji ve iktisadn tketim meselesine yaklamlarn sorunlu gren Baudrillard, bu iki disiplinin dogmatik yaplar dolaysyla tketim toplumunu zmlemeye imkan tanyacak aralardan yoksun olduunu ne srm, bu nedenle de ilk metinlerinde gstergebilim, psikanaliz ve Marksizmi birlikte kullanarak bir yntem gelitirmeye abalamtr. Baudrillardn bu zmlemelerinin byk bir blm, Tketim Toplumu isimli eserinde ortaya konmutur. Baudrillardn bu metni 1980 sonrasndaki metinlerine nazaran sistematik bir metindir ve esasnda sonraki almalarnn pek ou iin bir

155

Baudrillard, Tketim Toplumu, s. 245.

240

hareket noktas oluturmaktadr. Ne var ki Baudrillardn eserinin bu yn zerinde yeterince durulmamtr. Bu durum, byk oranda daha nce de sylendii gibi bu metinlerin alm metinler olarak grlp yeterince deerlendirilmemesinden kaynaklanmaktadr. Baudrillard, Henri Lefebvrenin 1968 ylnda kaleme ald La Vie quotidienne das le monde moderne (Modern Dnyada Gndelik Hayat) isimli kitabnda gnmz toplumunu nasl adlandrmal sorusuna cevap vermek amacyla balatt tartmay srdrmek zere bu nemli kitabn kaleme alr. Baudrillardn bu kitabnn Lefebvrenin yrtmeye alt sz konusu tartma ile ilintisi bugne kadar kurulmamtr. Ad geen eserinde sanayi toplumu, teknoloji toplumu, bolluk toplumu bo zaman toplumu ve tketim toplumu adlandrmalar etrafnda bir tartma balatan Lefebvre, ada toplumu adlandrmak iin tketim toplumu tezini savunanlarn doru, fakat kaba argmanlar ne srdn belirtmitir.156 Lefebvre, tketim toplumu tezinin eksiklerini gidermek zere, zellikle reklam olgusundan hareketle birtakm tespitlerde bulunmu, tketim ideolojisi zerinde durulmas gerektiine dikkat ekmi ve ada toplumu adlandrmak iin brokratik (olarak) ynlendirilmi tketim toplumu kavramn nermitir.157 Baudrillard, Lefebvrenin brakt yerden bu tartmay srdrm ve Lefebvrenin eletirdii mevcut tketim toplumu analizlerini daha geni bir tartma zeminine tamtr. Baudrillard, kar karya olduu toplumu, aleni bir tketim lgnlna duar olmu, tm gizlerin, mesafelerin ve sahnelerin yok olduu, aleniyet ve mahremiyet arasndaki ilikinin ortadan kalkt bir toplum dzeni olarak tanmlar.158 Baudrillard bu eserleri kaleme almaya iten balca saik, Bat toplumunda artk yalnzca emein ya da maddi rnlerin deil, kltr, cinsellik, insan ilikileri ve kiisel yanlsamalarn dahi alnp satlabilir bir hale gelmesinden duyduu endie olsa gerektir.159 Baudrillarda gre bu meta mant yalnzca kr amacn deil, ayn zamanda her eyin gsterisellemesini de iermektedir.160 Sz konusu metalama sreci tketim toplumunda yabanclamann btn toplumsal sreleri ve gndelik
Lefebvre, Modern Dnyada Gndelik Hayat, s. 51-60. Ibid., s. 73-111. 158 Jean Baudrillard, "The Ecstasy of Communication," The Anti-Aesthetic: Essays on Postmodern Culture, Ed., Hal Poster, Port Townsend, Bay Press, 1988, s. 130. 159 Baudrillard, Tketim Toplumu, s. 239. 160 Ibid.
157 156

241

hayat sarmasn da beraberinde getirmitir. Tketim oyunu, modern ideolojilerin dayand kimlik nosyonunun buharlamasna yol amtr. Baudrillarda gre Batnn kar karya kald mevcut tketim toplumu, insanlarn bolluk ierisinde yayor olduklar anlamna gelmez. Bu, byk bir yanlsamadr. Tketim toplumunun zellii insanlarn bolluk ierisinde yaamalar deil, bolluk ierisinde yaadklarna inandrlmalardr.161 Tketim olgusunu, Bat toplum dzeninin en nemli ayrt edici vasf olarak zikreden Baudrillard, onu bir mit olarak deerlendirmekten yanadr ve tketimin ada toplumun hem kendi zerine bir sz hem de kendisi ile konuma biimi olduuna inanmaktadr.162 Baudrillardn ilk dnem eserleri onun daha sonraki eserlerinde daha net bir biimde erevesi izilecek olan simlasyon kuramnn da ilk iaretlerini verirler. Baudrillardn 1960larn ve 70lerin Bat dnyasn gerek ve imge arasndaki geleneksel ayrmn yitirildii, dolaysyla da gerein yutulduu bir evren olarak deerlendirdii kitab 1970 ylnda yaymlanmtr. Baudrillard, sz konusu kitabnda, 1930larda ekilmi Pragl renci isimli bir sessiz filmde anlatlan ykden hareketle ada toplumda imge ve gerek arasndaki ilikinin nasl bir boyut kazandn anlatmaya alr. Film, zengin bir kadna k fakir bir Pragl rencinin aynadaki suretini (imgesini) para ve itibar karlnda eytana satmas sonrasnda gelien olaylar konu edinmektedir. renci ksa zamanda zengin ve itibarl birisine dnecek ancak zamanla aynada bir suretinin bulunmayndan rahatsz olacaktr. Bir gn aynada kendi suretini grdn sanacak, ancak ksa zamanda karsnda bir ayna bulunmad halde imgesinin ona bakmakta olduunu fark edecektir. Sre ierisinde imge zaman zaman rencinin yerine geecek ve bu da kahramanmzn hi houna gitmeyecektir. Sonuta, renci, imgesini (suretini) yok etmeye karar verecek ve onu ldrecektir. Ancak lenin, rencinin imgesi deil rencinin kendisi olduu ksa srede anlalacaktr.163 Bu hikayeden kalkarak Baudrillard, ada dnyada suret ve asl, gerek ve imge arasndaki ilikinin tersine dndn anlatmaya alr. Artk imge ya da suret bizden almaktadr. Bu suret ya da imge, ruh veya glge olarak adlandrlabilecei gibi Nesne olarak da
161 162

Ibid., s. 241. Ibid. 163 Ibid., s. 233-236.

242

adlandrlabilir. Bu, Baudrillardn Nesneyi nasl grdn bize gsteren en ak noktalardan birisidir. Artk zne ve Nesne arasndaki iliki tersine evrilmitir. Baudrillardn imge ve gerek arasndaki ilikiyi yorumlama biimi onun zne ve nesne meselesine bakn dorudan belirler ve ayn zamanda onun dnce evreninin de en merkezi unsurlarndan birisi olan simlasyon kuramnn balca zeminini ina eder. Baudrillardn nesneler sistemi zmlemesi bu balamda esasnda imgeler sistemini zmlemek anlam tamaktadr. Baudrillarda gre genellemi tketim srecinde artk ruh, glge, ikiz, yanstlm olma anlamnda imge yoktur. Artk ne varlk elikisi ne de varlk ile grn sorunsal vardr. Artk sadece gstergelerin yayn ve almlanmas sz konusudur ve bireysel varlk bu bilekede ve bu gstergeler hesabnda ortadan yok olur.164 Zira artk ayna ortadan kalkm onun yerine vitrin gemitir. Birey vitrinde yansmaz, orada sorulur ve yok olur. Tketimin znesi gstergelerin dzenidir.165 Jean Baudrillardn gerek ve imge arasndaki iliki ya da ilikisizlikten hareketle gelitirdii bu dnceler, onun kuramsal erevesi ierisinde her zaman merkezi bir konuma sahip olacaktr. Baudrillardn bu iliki ya da ilikisizlik balamnda ne srd tezlerin ise bugne kadar Baudrillard aratrmaclarnn deinmedii bir etki ile alakal olduu kanaatindeyiz. Bu etkinin kaynanda Amerikal romanc William Faulkner ve 1939 ylnda kaleme ald If I Forget Thee, Jerusalem (Wild Palms) isimli eseri bulunmaktadr.166 1952 ylnda Franszcaya evrilen bu roman167 iki ayr kurguyu bir araya getirmekte ve nce 1938 ylnda New Orleans, Chicago, Wisconsin, Utah, San Antonio ve Mississippide geen bir ak hikayesini ve daha sonra da 1927 ylnda Mississippi Nehri takn srasnda Parchman eyalet
164 165

Ibid., s. 239. Ibid., s. 240. 166 Bu iliki zerinde dnmemize Charles Hannonn 2004 ylnda yaymlanan ve Faulknerin sz konusu romannda gelitirdii modernizm eletirisinden ve postmodern dnce biimlerine yapt nclkten bahseden Faulkner and the Discourse of the Culture isimli kitab imkan tanmtr. Charles Hannon, Faulkner and the Discourses of Culture, Baton Rouge, Louisiana State University Press, 2005. Ne var ki, Baudrillardn dnce dnyasna aina olmad anlalan Hannonun bu kitab ne de 1991 ylnda yaymlanan Signification, Simulation, and Containment in If I Forget Thee, Jerusalem isimli makalesi, bugne kadar Baudrillard dncesi zerine alan aratrmaclarn ilgisine mazhar olamamtr. Charles Hannon, "Signification, Simulation, and Containment in If I Forget Thee, Jerusalem," The Faulkner Journal, C. 7, No. 1-2, 1991.Faulknern bu roman, kendi rzas hilafna, ilk olarak yaync tarafndan Wild Palms ismiyle yaymlanm, daha sonraki basklarnda yukardaki balk kullanlmtr. 167 William Faulkner, Les palmiers sauvages, ev., M.E. Coindreau, [Paris], Gallimard, 1952.

243

hapishanesinde kalan bir mahkumun yksn anlatmaktadr. Faulknern romannn bizim amzdan dikkat ekici yan, tketim alkanlklar ve kltr sayesinde bir metalama srecinin esareti altna giren insann hikayesini anlatmaya almasdr. Faulkner, Baudrillard dncesinin en nemli dayanak noktalarndan birisi olan gerek, gereklik ve temsil balamnda gerein artk gereklikle ban yitirdiini ne srm ve dolaysyla da temsil edilemeyeceini belirtmitir. Bu Baudrillardn temsil krizi dedii noktadr ve kanaatimizce Baudrillard dncesinin en temel dayanak noktalarndan bir tanesidir. Bunlarn yannda insan nesneler ve metalar iin varolan, onlarn toplumsal dolamna imkan tanyan bir tr olarak tanmlayan Faulkner, metann bilin zerindeki etkilerinden de bahsetmi ve anlamn ortadan kaybolduunu ima etmitir. Faulknern romannda karmza kan kavram ve tespitler ile Baudrillardn dnceleri arasnda tesadf saylamayacak kadar yakn bir iliki vardr ve bu iliki bugne kadar gn yzne kmamtr. Baudrillard, tketim toplumu zmlemelerini ve zellikle de gsterge deeri yaklamn Gstergenin Ekonomi Politiinin Eletirisi isimli kitabnda daha da derinletirir. Baudrillarda gre, ada toplumu zmlemek iin yaplmas gereken aratrmann gnmzde yalnzca bir gsterge olarak ifresi zlebilen ya da tek bana bir meta olarak llebilen hibir eyin (nesne, hizmet, beden, cinsiyet, kltr, bilgi vs.) retilmediini ya da deiime tabi tutulmadn kabullenmesi gerekir.168 Baudrillard, bu eserle birlikte gstergeleri ok daha karmak sreler olarak deerlendirmeye balar. Charles Levin, Baudrillardn bu eserdeki balca amacnn, ekonomi politik eletirisini gsterge [alanna] tamak olduunu ne srer.169 Oysa Baudrillardn bu eserdeki temel amac, ada toplum dzeninin eletirisidir ve gelitirdii yaklamlarn tm ekonomi politik eletirisinin snrlar ierisine hapsedilemez. Levin, bu eserde Baudrillardn hl Marksist bir konuma sahip olduunu, ancak bir dier yandan da Marksizmden kopuunun izlerini vermeye baladn da belirtir. Levin, bu iddiasn kantlamak iin Baudrillardn bu eserinden itibaren Marksizmin kilit kavramlarndan olan praxis yerine pratik
168 169

Baudrillard, For a Critique of the Political Economy of the Sign, s. 147-148. Charles Levin, "Introduction," For a Critique of the Political Economy of the Sign, St. Louis, Telos, 1981, s. 6.

244

kavramn kullandn ifade eder ve bunu Baudrillardn kavramsal olarak Marksizmden aamal bir biimde kopu yaamasna hamleder.170 Ne var ki, Baudrillardn bu tercihi, sz konusu kopu sreci ile ilgili olmayp, dnemin genel eilimini yanstr niteliktedir. Zira 1960larn ikinci yarsndan itibaren Fransz dnrleri arasnda Marksizmin varolusal yorumlarna kar kmak isteyenler, yazlarnda praxis kavram yerine pratik kavramn kullanmay yelemiler171, 1970li yllarda praxis kavram Fransz dnrleri arasnda fazla itibar edilmeyen bir kavram halini almtr. Baudrillardn bu kavram tercih etmesi ona zg bir davran biimi deildir ve bu denli zel bir ilgiyi hak etmemektedir. Sz konusu kavram tercihi, Baudrillardn Marksizmden kopuunu simgelemez. Hem Baudrillard, kitaplarn kaleme almaya balad yllarda varoluu Marksizmle arasna ciddi bir mesafe koymutur. Oysa Baudrillardn bu eseri, Marksizme getirdii eletirilerden daha fazla yapsalcla getirdii eletiriler asndan nemlidir. Yapsalc gelenein Baudrillard zerindeki en temel etkisi, daha nce de belirtildii gibi, onun bamsz ve akll zne tasavvuruna daima kuku ile yaklamasn salamak olmutur. Baudrillard, sz konusu zne yaklamn reddetmeye devam etse de, yapsalcla tarihd tutumu dolaysyla sert eletiriler yneltmektedir. Baudrillardn bu eletiriyi yapmasndaki temel gereke, ada toplum dzeninin ve tahakkm mekanizmalarnn tarihsel sre ierisinde kazandklar biimlerin aa karlmas arzusudur. Baudrillard, takip eden almalarnda bu konuya eilecek ve zellikle Rnesans sonras Bat kltr ierisinde temsil dzenlerinin gsterdii zellikleri ortaya koymaya alacaktr. ada nesne ve anlamlandrma sistemlerini zmlemek iin tarihsel bir arkaplan oluturmak gerektiine inanan Baudrillardn bu balamda, sembolik deitoku dncesini zmlemelerinin merkezine tamaya balad retimin Aynas adl kitab nceki eserlerinden ok daha fazla, tarihsel bir zmleme abasnn ne kt bir almadr. Bu tarihsel zmleme abas bize ayn zamanda simlasyon kuramnn zerinde ykselecei kuramsal zemin hakknda da fikir vermektedir. Baudrillard, bu tarihsel zmleme denemesiyle ayn zamanda, Bat modernliinin kaynaklarna ve kapitalizmin varlk bulu srecine yeni bir bak as getirme
170 171

Ibid., s. 29. Descombes, Modern French Philosophy, s. 17.

245

arayndadr. Baudrillardn tarihsel bir zmleme yntemi gelitirmekten maksad, ada dnyadaki anlamlandrma sistemlerinin arzettii durumu daha iyi kavrayabilmektir. Baudrillard, Marksizmi hem hatal bir tarihsel ynteme sahip olduu hem de endstri ideolojisini ycelterek kapitalizmin merulatrlmasna hizmet ettii iin eletirmektedir. Baudrillard iin Marksizm, artk ihyas mmkn olmayan, tarihi gemi bir zmleme biimidir. Marksizm, retim temelli kapitalizm zmlemeleri iin anlaml bir kavray dzeyini temsil edebilirse de, kar karya kalnan yeni tarihsel evrede Marksizm kapitalizmin ayna imajlarn retmekten baka bir ilev grmemektedir. retimin Aynas ile Baudrillard Marksizmin burjuva toplumunun bir aynas olduunu ne srmekte, onu retimi varoluun merkezine yerletirdii iin eletirmekte ve yeterince radikal olamad iin sulamaktadr. Baudrillardn Marksizme getirdii ikinci itiraz Marksizmin herhangi bir deer yasasnn deil, simgesel dei toku anlaynn egemen olduu Bat d toplumlar aklamaktan uzak olduudur. Bir baka deyile Marksizmin bir antropolojisi yoktur ve bu nedenle Baudrillard, Marksizmi bu denli iddetli bir biimde eletirmektedir. Baudrillarda gre mevcut Bat modernliini aklayabilmek, hem modern ncesi toplumsal formasyonlar hem de Batl olmayan ve simgesel dzenin egemen olduu toplumlar aklamaya baldr ve Marksizm bunu yapmaktan acizdir. Baudrillard, Marksiszme dnk eletirileri yannda, retimin Aynasndan sonraki eserlerinde tarihd bir yntem benimsemi olmas hasebiyle gstergebilime ynelik eletirilerde de bulunur. Ne var ki, Baudrillard, gstergebilimi formel bir dnce sistemi olarak eletirmeye balamsa da, onun kavramsal erevesinden uzun sre kurtulamamtr. Baudrillardn eserleri, en genelde, deer yasalarnn bulunmad ve sembolik takasn egemen olduu simgesel evren ile deer yasalarnn hkmettii Bat toplumu arasndaki gerilimin ilendii, simgesel evren lehine Bat toplumunun eletirildii almalar olarak takdim edilebilir. Baudrillarda gre sorun, Bat dnyasnn tersine evrilmesi imkansz, lineer bir sistem ina ederek, bu sistemi simgesel evrenin zenginliine tercih etmesidir.172 Baudrillardn modern Bat toplumuna ynelttii

172

Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 34.

246

eletirilerin temelinde, deer yasalarnn tahakkm ve bununla beraber gelen metalama sreci yatmaktadr. Buna paralel olarak Baudrillard, modern Bat toplumuna dnk pek ok eletirisini, simgesel evrende normal olarak karlanan ancak sembolik takastan mahrum olan Bat toplumunda normal-d olarak grlen olgu ve sreler zerine bina etmitir. Baudrillardn lm ve beden temalar zerinden gelitirdii dnceler bylesi bir balamda hayat bulmutur. Baudrillarda gre modern Bat dnyasnda lm hayatn dman, kurtulunmas gereken bir hastalk, anormal bir olgudur. Oysa simgesel evrende lm ve hayat arasndaki iliki diyalektik bir kartlk ilikisi deildir. Bu evrende normal olarak kabul gren lm, hayatla takas edilebilen bir eydir.173 Modern Bat dnyasnn rneklii ile lm belki de tarihte ilk kez anormal addedilmekte, lmek akla getirilmeyecek bir hastalk olarak formle edilmektedir. Bu nedenle de llerin kalacaklar yerler kent mimarisine bir trl yansmamaktadr.174 Bugn Bat dnyas, yeni teknolojiler eliyle hayat ve lm arasndaki ikilii, kartl yok ederek her eyi tek bir ilkeye indirgemek istemektedir.175 Ayn ekilde Bat dnyasndaki beden imgesi ile sembolik evrendeki beden dncesi arasnda ok byk bir fark vardr. Bat dnyasnda beden, kendisine sahip olunan ve zerinde denetim kurulan bir eydir. Simgesel evrende beden, her eyden nce kutsal bir tzdr ve yaamn deil, ritelin bir simgesidir. Simgesel evrende bedenin salkl ya da hasta olmas, gzel ya da irkin olmas nemli deilken, Bat dnyasnda nemli olan bedenin fiziksel zellikleridir.176 Baudrillardn ilk metinlerinden itibaren antropolojik aratrma ve verilerden elde edilen kavramlar kullanarak Bat toplum tipini zmlemeye almas ve eletirilerini bu kavramlarn sunduu simgesel alanda gelitirmesi onun dncelerinin anlalmas noktasnda son derece nemli bir unsurdur. Baudrillard, ilk olarak Maussun erevesini izdii ve daha sonra Lvi-Strauss ve Bataille tarafndan daha ayrntl bir biimde ortaya konan ve ilkel toplumlar zerine yaplan aratrmalardan hareketle modern Bat toplumunu zmlemeye alan
Ibid., s. 30-31. Jean Baudrillard, Simgesel Dei Toku ve lm, ev., Ouz Adanr, stanbul, Boazii niversitesi Yaynlar, 2002, s. 197. 175 Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 75. Jean Baudrillard, The Vital Illusion, ev., Julia Witwer, New York, Columbia University Press, 2000. 176 Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 32-33.
174 173

247

dnce geleneinden ylesine etkilenmitir ki, Baudrillardn sz konusu gelenek ierisinde gelitirilen herhangi bir kavram kullanmad bir eseri yok gibidir. Baudrillarda gre antropoloji, bir yandan Batllarn anlad anlamda kullanm deeri ve deiim deeri anlaylarnn, daha genel olarak da deer olgusunun bulunmad toplum ve kltrlerin varlndan sz eden, bir dier yandan da sz konusu toplum ve kltrlerde nesnelerin hibir zaman dorudan deil, daima bir aknlk ve soyutlama araclyla takas edilebileceklerini gsteren veriler sunmaktadr.177 Baudrillard, eletirel antropolojinin verilerinden hareketle, simgesel evrende Batl anlamda bir biriktirme srecinin ve fayda endiesinin bulunmadn, bunun yerine harcama, lks israf, kurban ve armaan gibi srelerin toplumsal hayat biimlendirdiini belirtmi ve anlam retiminin aklc bir temelde ileyen deer yasalarna bal bulunduu Bat dnyasn bu srelerden yoksun olduu iin olumsuzlamtr. Baudrillard Mauss, Bataille ve Lvi-Straussun Batl olmayan toplum modelleri hakknda ortaya koyduklar dncelerden kalkarak Bat toplum dzenini eletirmi, Batl stnlk ideolojileri ile kuramsal bir hesaplamaya girmitir. Baudrillard, onun araclyla ticari dei-toku srecinin tam aksi ynde ilerleyerek, baka kltrlerde var olmu, topya olarak adlandrlabilecek bir eyden yola karak bizim toplumuzun politik eletirisini yaptm178 dedii simgesel dei-toku kavram da yine bu dnce birikiminden devralnmtr. Baudrillard zerindeki bu etki btn eserlerinde karmza kmaktadr. Yine bu etki erevesinde Baudrillard, tketimi dil gibi ya da ilkel toplumlardaki akrabalk sistemi gibi bir anlamlandrma dzeni179 olarak telakki etmektedir. Baudrillard, ayn etki balamnda Batda gn yzne kan kapitalizmin insan doasna aykr olduunu da ifade etmitir. Ona gre insan ok farkl arzularla, fantezilerle yorulmu, farkl gdlerden mteekkil, ar bir enerjiyle ykl bir yaratktr. Baudrillardn insan algs zellikle Bataillen eletirel antropolojisinden etkilenmitir ve insan daha ziyade dinsel metinlerdekine benzer bir biimde ele almaktadr.

177 178

Ibid., s. 24. Ibid., s. 29-30. 179 Baudrillard, Tketim Toplumu, s. 87.

248

Baudrillard, Simgesel Dei Toku ve lm isimli eserinde en somut haline brnd ekliyle, ekonomi, politika ve libidonun nerdii ve ada dnyada Marksizm, liberalizm ve psikanaliz tarafndan temsil edilen genel kategorilendirme kuramlarnn tesine gemeye alm, tm bu kuramlarn modern toplumsal oluumlar iin bir lme srecini temsil eden simgeselliin nn kesmek iin ortaya atlan deer yasalar balamnda hareket ettiklerini ne srmtr.180 Bat dncesindeki mevcut btn sistem eletirilerinin kusurlu olduuna dolaysyla da onlara dayanarak herhangi bir radikal eletiri gelitirme imkannn olmadna inanan Baudrillard, bu nedenle Saussuren anagram (evrik sz) dncesinden, Bataillen harcama ve lksle egemenlik arasnda kurduu balantdan, Maussun armaan (dei-toku) yaklamndan, Nietzschenin zmlemelerinden ve patafizikten kalkarak radikal bir dnce gelitirmeye almaktadr. Baudrillard, artk Marksizmin ve Freudculuun herhangi bir radikalizmi temsil etmekten uzak olduunu bunun yerine Maussun armaan (dei-toku) kuramnn ve Saussuren anagram (evrik sz) dncesinin ok daha radikal olduunu belirtmektedir.181 Baudrillard, eletirel antropolojinin dnce ve verilerinden ilk eserinde zellikle kulland imgeleri seerken yararlanm, daha sonrasndaki eserlerinde ise onlardan daha ziyade metinlerinin genel kurgusunu olutururken faydalanmtr. Baudrillard, antropoloji Maussun simgesel dzen kavramn esas alarak radikal bir ve tarih okumas ortaya koymaya almaktadr. Baudrillard,

anlamlandrma biimlerinin Rnesans sonras Bat kltr ierisindeki karlklarn gstermeye alrken modern Bat tarihini aklama iddiasnda olan yeni bir yntem gelitirmeyi amalamaktadr. Baudrillardn tarih yazm ierisinde, anlamlandrma biimlerinin ve zellikle de gsteren-gsterilen ilikisinin arzettii farkl zelliklerden hareketle eitli tarihsel aamalar tespit edilmeye allmaktadr. retimin Aynas ve onu izleyen almalarnda temsil dzenlerinin tarihsel ve gncel karlklarn resmetme arzusunda olan Baudrillardn temel kaygs Bat toplumunun tanklk ettii simlasyon an zmlemek ve simlasyon ann arkasndaki sistem karsnda radikal bir direni siyaseti gelitirebilmektir.

180 181

Baudrillard, Simgesel Dei Toku ve lm, s. 1. Ibid., s. 2.

249

Baudrillard, temsil dzenlerinin Rnesans sonras Bat tarihindeki karlklar zerinde dururken, sembolik takas (dei-toku) nosyonundan ve buna bal olarak deer yasalar olarak adlandrd kullanm deeri, deiim deeri ve gsterge deeri kavramlarndan hareket eder. Baudrillardn metinlerinde zaman zaman topik bir toplum tasarm gibi duran, kendisinin ise modern-ncesi ve ounlukla da Batl olmayan toplumsal formasyonlar aklamak zere ortaya attn ifade ettii ve modern Bat toplumunun tekisi olarak takdim edilen simgesel evren, sembolik takasn en temel toplumsal ve kltrel ilke olarak belirdii toplum yapsdr. Baudrillarda gre modern Bat toplumu sembolik takasn, Maussun deyiiyle armaann, Bataillen deyiiyle potlan ortadan kalkt toplum trnn addr. Bu, bir krlma srecidir ve modernlik varln bu srece borludur. Rnesans sonrasnda Batda farkl temsil (simlakr) dzeninin gn yzne ktn ve her bir dzenin bir dierinden bir devrim araclyla ayrldn iddia eden182 Baudrillard, eserlerinde sz konusu temsil dzenlerinin zelliklerini ve geliim izgilerini farkl ynleri ile ilemeye almtr. Baudrillardn Rnesans sonrasnda ortaya kan temsil dzenlerini nasl yorumladna gemeden nce, onun feodal dnemdeki temsil dzenini ele al tarzndan bahsetmek gerekir. Baudrillarda gre feodal toplum, egemen hiyerarik yap dolaysyla gstergelerin zgrce dolaamad toplum biimdir. Bu toplumda gsterge, toplumsal konuma baml bir olgudur ve bu nedenle de herhangi bir gstergenin toplumsal konumdan bamsz bir biimde yeniden retilmesi sz konusu olamaz. Bir serfin, bir beyin gndelik hayatna ilikin herhangi bir gstergeyi kendi hayatna uyarlamas, kendi hayatnda onu yeniden retmesi mmkn deildir. Bu nedenle de bir gsterge gerekliin dnda herhangi bir anlama iaret etmemektedir. Bu toplumsal formasyonda ne kopyalamadan, ne yknmeden, ne modadan, ne de gstergelerin yeniden retiminden sz edilebilir. Baudrillarda gre bu dnemde simgesel iletiim toplumsal gerekliin en temel unsurudur. Simgesel iletiim alannda gsteren ve gsterilen arasnda gerek bir egdm sz konusudur. Baudrillard iin bu dnemi ekici klan unsur, bu dnemde dilin gerek anlamn yitirmedii ynndeki inancdr. Bir baka deyile bu dnemde, bir szce yklenen anlam ile onun

182

Ibid., s. 4.

250

pratikte karlk geldii gereklik arasnda bir fark yoktur. Baudrillard, gl bir sembolik dzenin hakim olduu bu dnemi zorunlu gstergeler a olarak nitelemektedir.183 Bat dnyasnn Rnesans an yaamaya baladnda, zorunlu gstergeler andan zgr gstergeler ana doru yol almaya baladn dnen Baudrillard, Rnesanstan bu yana Bat dnyasnn tanklk ettii farkl temsil dzenini deer yasalarndaki deiim balamnda zmlemeye almtr. Ona gre, Rnesansla birlikte Bat dnyasnn kar karya kald ve endstri devrimine kadar sren birinci temsil dzeni aamas, doal gstergeler dzeni olarak da adlandrlabilir. Bu dzeni belirleyen en temel unsur kopyalamadr. Aristokrasinin gsterge dzeninden burjuvazinin gsterge dzenine doru atlm ilk adm niteliinde olan bu aamada, artk btn toplumsal kesim ve snflar gstergelerden yararlanabilmekte, onlar zgrce taklit edebilmektedirler. Bata burjuvazinin aristokrasinin gndelik hayatndaki en temel gstergeleri taklit ettiini ifade eden Baudrillard, bu erevede mimarideki yeni formlardan, bilim ve teknolojinin geliimine kadar pek ok farkl gelimeye dikkat eker.184 Baudrillarda gre bu dnemdeki sonu gelmeyen yeni istekler ancak kopyalama yntemi ile karlanabilecektir.185 Ne var ki bu dnemde doal gstergeler dzeni ierisinde bir nesnenin taklidi onun gereki bir kopyas olabilmekte, bir gstergeye pekala bir gereklik atfedilebilmektedir.186 Bir baka deyile bu dzen ierisinde asl ve kopya birbirlerine zarar vermeden bir arada varlklarn srdrebilmektedirler. Bu dzen doal deer yasasna gre biimlenmi, endstri devrimi ile birlikte yerini ikinci temsil dzenine brakmtr. kinci temsil dzeninin temelinde endstri kapitalizmine ruh veren makine dncesi yatmaktadr. Bu yeni toplumsal formasyon ierisinde makine kendisini insana edeer bir varlk olarak ortaya koymu, kusursuz bir insan ikizi olmay denemi ve insan yutmutur.187 Baudrillardn bu yaklam, Matrix filminin senaryosuna da yansmtr. Baudrillarda gre endstri devrimiyle birlikte artk sz
183 184

Ibid., s. 79. Ibid., s. 80-81. 185 Ibid., s. 81. 186 Ibid., s. 78. 187 Ibid., s. 83.

251

konusu olan, gstergelerin taklit edilmesi deil, gstergelerin hibir snfsal snrlamaya tabi tutulmakszn ayn anda ve ok byk leklerde retimidir. Bir baka deyile, bundan byle gstergelerin zgnlkleri kalmam, endstriyel bir temsile dntrlmlerdir.188 Birinci temsil dzeninde temsil, kopya ile asl arasndaki fark ortadan kaldrmyorken, bu aamada ya grnmleri emmekte, ya da gerei yok etmektedir.189 Bu basamakta ortaya kan gereklik imgeden, yankdan, aynadan, grnmden mahrum bir gerekliktir.190 Bu aama, kopyalama aamasndan yeniden-retim ana bylelikle de doal deer yasasndan, ticari deer yasasna ve g hesaplar dzenine geildiini simgelemektedir.191 Varln ve grntnn retim ve emei de ierisine alan tek bir tz ierisinde eriyip yok olduu ikinci temsil dzeninde gn yzne kan seri retimle birlikte birbirlerine tpatp benzeyen nesnelerin ve gstergelerin retimi gndeme gelmi, bu srete nesneler birbirlerinin sonsuz saydaki temsillerine dnm, zgn gndergeler ortadan kalkmtr.192 Baudrillarda gre, ikinci temsil dzeninde, bir baka ifadeyle endstriyel temsil anda teknie dayal yeniden retim hayatn btn alanlarn etkisi altna almtr. Zaten Baudrillard, hibir temsil dzenini gsterge oyunlar olarak grmemi, onlarn toplumsal iktidar ve ilikileri de ihtiva eden genel ereveler olduunu dnmtr.193 Seri retimin balca toplumsal formasyon arac olduu bu dzenle birlikte artk gsterenin gerekte gsterdii ile gsterilen birbirinden ok farkldr. Temsil dzeninin nc aamasnda gnderge tamamyla km, gerek ve temsil arasndaki snr kaybolmu, temsiller, gereklii gerekten daha gerek (hipergerek) hale getirmitir. Baudrillard, nc temsil dzeni aamasn simlasyon evreni olarak adlandrr ve pek ok almasn bu evreni zmlemeye hasreder. O, simlasyonu ya da hipergerei ise bir kken ya da gereklikten mahrum gerein modeller araclyla tretilmesi olarak tanmlar.194 Yeri

188 189

Ibid., s. 86. Ibid., s. 85. 190 Ibid. 191 Ibid., s. 85-86. 192 Ibid. 193 Ibid., s. 81. 194 Jean Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, ev., Ouz Adanr, Ankara, Dou Bat Yaynlar, 2003, s. 15-16.

252

gelmiken birok Baudrillard aratrmacsnn ne srdnn aksine Baudrillardn simlasyon ve hipergereklik kavramlar etrafnda yapt zmlemelerin ayn gereklik sahasna karlk geldii ifade edilmelidir. Bahse konu aratrmaclar Baudrillardn 1980le birlikte simlasyon kuramn gelitirmeye, 1990 sonrasnda ise hipergereklik yaklamn ortaya koymaya baladn iddia etmilerdir. Ne var ki Baudrillard, Simgesel Dei Toku ve lmden itibaren bu iki kavram ekseninde yapt zmlemeleri ayn gereklik sahasn kuatmak zere ortaya koymaktadr. Baudrillarda gre simlasyon anda artk imgeler, gsteriler ve gsterge oyunlarnn yaratt hipergereklik hayatn temel gerei olmu, retim temelli toplum biimi ortadan kalkmtr. Birinci aamada birebir kopya dzeni, ikincisinde ise seri retim merkezde iken, simlasyon evreninde bir gerekliin deil, bir modelin taklidi esastr. Bir baka deyile simlasyon evreninde herhangi bir nesne, kullanm deerine ya da deiim deerine gre deil, gsterge deerine gre anlam kazanmakta, herhangi bir nesne ancak gemiteki kullanm amacna gre yeniden retilebilmektedir. Simlasyon evreni sahte gsterenlerin, modellerin ve kodlarn dnyasna iaret etmektedir. Gsteren ve gsterilen arasndaki snr izgisi, simlasyon evreninde sonsuza dek yok olmutur. Baudrillardn kendisinden nceki kltr endstrisi kuramclarndan fark da burada kendisini ele vermektedir. Frankfurt Okulu dnrleri kltr endstrisinin gerei gizlediini dnyorken Baudrillard gsterge sistemlerinin gereklii yeniden rettiini, imgeyi gerekten daha gerek hale getirdiini ifade etmektedir. Simlasyon evreninde, imge gerei, gerek imgeyi dntrm, ikisi de yok olup gitmitir. Artk anlamlandrma sistemleri, bir nceki temsil dzeninde olduu gibi gereklii gizlememekte, onu yeniden retip, hipergerek haline getirmektedir. Simlasyon evreni, kimliklerin imgelere bal olarak ekillendii, ekonomi, kltr, siyaset, estetik, toplum ve ahlak kategorilerinin birbirlerinin iine gerek (infilak ederek) yok olduu, farkllklarn ortadan kalkt bir aa iaret etmektedir. Artk sanat ekonominin, ekonomi kltrn, kltr politikann, politika ise cinselliin sahasndadr ve bunlarn hibirisi kendi sahalar dnda herhangi bir anlama sahip

253

deillerdir.195 Bu ada gereklik ilkesinin ihlali gerek saldrdan daha ar bir sutur.196 Simlasyon a, sanal gereklikler adr ve bu ada fikirlerin gereklii ve hakikati temsil etme imkan kalmam, ciddi bir temsil krizi gndeme gelmitir. Baudrillard, bu nedenle simlasyon evreninde fikir sistemlerine ve ideolojilere gvenilemeyeceini ne srmtr. Nitekim Baudrillardn son kavram etrafnda yapt zmlemelerin temelinde her eyin bir sonu, dolaysyla da bir anlam ve amac olduu eklindeki varsaym rtme kaygs yatmaktadr. Bu varsaymn bir gereklie deil bir yanlsamaya tekabl ettiine inanan Baudrillard197, modern ideolojilerin sunduu nihai zm bir tr yok olu olarak grmektedir.198 Baudrillard simlasyon anda modada gzel ve irkin, politikada sa ve sol, tm medya mesajlarna zg doru ve yanl, nesneler dzeyinde yararl ve yararsz, tm anlamlama dzeylerinde doal ve kltrelin birbirlerinin yerini alabildiklerine inanr.199 Artk toplum retim tarafndan biimlendirilmemekte, nevzuhur anlamlandrma sistemleri tarafndan yeniden retilmektedir. Bundan byle tm gnderen sistemlerinin tasfiye edildii bir simlasyon ana girilmitir. Bu ada artk ne parodi, ne taklit, ne de suretten bahsedilebilir, onun yerine bu ada sz konusu edilmesi gereken, asl yerine gstergeleri konulmu bir gerektir.200 Simlasyon anda artk yanlsamadan (illzyondan) sz edebilmek de imkanszdr, nk gerek diye bir eye rastlamak imkanszdr.201 u anda bile bir tr soyut ve ll evrende yaadmz, eylerin bir tr atalet (koma) durumu iinde yaamay srdrdkleri, onlar yok edemediimiz iin de kendi simlakrlarna dntklerini syleyebiliriz. eyler artk yapay bir sentez ve protezden baka bir ey deildir.202 Baudrillarda gre u anda tanklk edilen nokta, gemile ve gelecekle irtibatn kaybetmi bir zaman dilimidir. Simlasyon evreninde gemiin izleri sanallam,

195

Baudrillard, Impossible Exchange, s. 4. Jean Baudrillard, Ktln effal: Ar Fenomenler zerine Bir Deneme, ev., Ik Ergden, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2004, s. 47. 197 Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 70. 198 Ibid., s. 69. 199 Baudrillard, Simgesel Dei Toku ve lm, s. 14. 200 Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 17. 201 Ibid., s. 43. 202 Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 70.
196

254

dolaysyla tarih anlamn yitirmitir.203 Baudrillard, tarihsel bir kategori olarak modernliin ortadan kaybolduunu, ada tarihin bir buzulun iine gmldn iddia etmitir. Baudrillard, her ne kadar 11 Eyll saldrlarn bir istisna olarak grse de, simlasyon anda artk hibir gerek olayn gerekleemeyeceini ne srmtr.204 Baudrillardn tarihin anlamn yitirdii ynndeki grleri ou zaman Francis Fukuyamann liberal tarihin sonu teziyle zdeletirilmi olsa da, bu Baudrillard tarafndan iddetle reddedilmitir. Baudrillarda gre Fukuyamann ileri srd gibi sz konusu olan tarihin sona ermesi deil, tarihin bir sonu olmamasdr.205 Baudrillarda gre simlasyon anda gerek ancak minyatr hcrelerin, dijital belleklerin ve komut modellerin rettii hipergerektir.206 Simlasyon evreninde insan davranlarnn en nemsizi bile etkisiz hale getirilmekte, anlamsz ve birbirinden hibir fark olmayan edeerli gstergeler tarafndan belirlenmektedir.207 Simlasyon anda gerein kopyasn karma giriimi hem gerei hem de sureti yapaylatrmaktadr.208 Baudrillard iin simlasyon an en iyi simgeleyen ey, Disneylanddr. Ona gre Disneylandda karmza kanlar ne gerek, ne dsel, ne de sahtedir. Disneyland, tm Amerikann bir hipergerek, bir Disneyland olduunu gizleyen bir hipergerek dnyadr.209 Disneyland, geree zg bir dsellii yeniden retebilmek iin dizayn edilmi bir caydrma (ikna) makinesidir.210 Tanklk edilen dnemde tarihin dier dnemlerindeki bunalmlardan farkl bir bunalmla kar karya kalndn ve bunun esasnda bir felaket sreci olduunu belirten Baudrillarda gre artk, oyunun btn kurallar bozulmutur.211 Bir kaos ortam olarak da nitelenebilecek olan mevcut dnemde, Baudillard iin ulaabilecek

Jean Baudrillard, Kusursuz Cinayet, ev., Necmettin Sevil, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1998, s. 35. 204 Baudrillard, The Illusion of the End. 205 Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 70. 206 Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 16. 207 Ibid., s. 63. 208 Ibid., s. 28. 209 Jean Baudrillard ve Sylvre Lotringer, The Conspiracy of Art: Manifestos, Interviews, Essays, ev., Ames Hodges, New York, Semiotext(e), 2005. 210 Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 33. 211 Baudrillard, Impossible Exchange, s. 18.

203

255

en st simlasyon seviyesi nkleer seviyedir.212 Simlasyon anda her trl gerek sre yerine onun operasyonel ikizini koyan bir caydrma sreci bulunmaktadr213 ve nkleer g bunun en ileri boyutunu gzler nne sermektedir. Simlasyon evreninde insan yaamn kanser eden ey, nkleer g kullanma tehdidi deil, caydrmadr.214 Caydrmann amac, bir sava ihtimalini ortadan kaldrmak gibi grnse de esasnda dnya zerinde muazzam bir denetleme sistemi ina etmek, btn dnyay bir uyduya dntrmektir.215 Baudrillarda gre simlasyon dzenini yaltmak imkanszdr, zira ortalkta gerekten baka bir ey gremeyen, gerekten baka bir ey dnemeyen bir dzen vardr. Bu ynyle dzen iflas etmitir ve iktidar meydan okuyan bir simlasyona karlk vermekten acizdir.216 Baudrillardn sistem zmlemesinde bn Halduncu bir yaklam gze arpar. Baudrillard, tpk bn Haldun gibi bir sistemin en gl ve kusursuz olduu bir dnemde artk k sreci yaamaya balayacan iddia eder. lemsel adan kusursuz bir dzeye ulam her sistem ortadan kaybolma aamasna gelmi demektir. Eer bir sistem A eittir A ya da iki kere iki drt demeye balamsa bu onun hem salt bir iktidar hem de salt bir glnlk aamasna, yani her an iin olas bir ykc eylemle karlaabilecei bir aamaya yaklam olduu anlamna gelir.217 Ne var ki Baudrillard, simlasyon ann henz bu noktada olmadn, belirsizliini koruduunu belirtir. Baudrillarda gre ierisinde yaanan dnemde simlasyon iktidara gzda vermekte, iktidar hem gerek hem de bunalm reterek yapay toplumsal, ekonomik ve politik mcadele biimleri retmektedir.218 Simlasyon evreninde siyasetin tkenmeye balamas ile birlikte cumhurbakanlar da ilkel toplumlarda bir iktidar kuklasndan baka bir ey olmayan kabile eflerine benzemektedirler.219 Baudrillarda gre, her temsil aamasnn da kendine has bir metafizii vardr. Buna gre, birinci temsil dzeninin metafizii varlk ve grnmlere, ikinci temsil

Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 63. Ibid., s. 17. 214 Ibid., s. 64. 215 Ibid., s. 65. 216 Ibid., s. 45. 217 Baudrillard, Simgesel Dei Toku ve lm, s. 6. 218 Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 47-48. 219 Ibid., s. 49.
213

212

256

dzeninin metafizii enerji ve determinasyona ve nc temsil dzeninin metafizii ise belirsizlik ve koda dayaldr.220 Bir baka deyile simlasyon anda tesadfilikler ve belirsizlikler amallklarn nne gemi, kod, ekonomi politik ve devrim dncesini geersiz klmtr.221 Baudrillard halihazrda sistemin belirsiz bir ortama doru seyrettiini, btn gerekliin kod ve simlasyona zg hipergereklik tarafndan emildiini ne srmtr.222 Artk, insanlar amalarn yitirmi, modellerin belirledii bir yeniden retim sreci ierisine girilmitir.223 Bylesi bir ortamda yaplmas gereken simlaklara zg bir soy aac oluturmaktr.224 Bu, Baudrillardn antropolojinin ve tarihin kesitii bir alanda dnce retmesi anlamna gelir ve bu aba mevcut sistemin tarihsel kimliinin anlalmas amacn gder. Simlasyon anda belirsizlikler tarafndan biimlendirilen toplumu geleneksel anlamyla eletiriye tabi tutmak mmkn deildir. Bundan dolay simlasyon evrenine kar allagelmi yntem ve aralarla geleneksel bir muhalefet tarz gelitirmek, iktidar simlasyonunu glendirmek anlam tamaktadr. Simlasyon evreninde siyaset ve muhalefet arasndaki iliki de sanal bir hal almakta, muhalefetin simlasyonu iktidarn kendi yokluunu, mesuliyetsizliini ve kendi gc hakkndaki pheleri gizlemesine yardmc olmaktadr.225 Bu souk dnyada, toplumsaln tiyatrosuna da politikann tiyatrosuna da bir yer yoktur. Toplum ve politika; modernliin bu iki ocuu, ya ld ya da lmektedir.226 nk politika, kendisine ynelen her eyi bnyesinde eritmekte227 ve anlamsz hale getirmektedir. Bu aamada rasyonel projeler temelinde ileyen modern siyasetin klasik kurgusu artk anlamsz bir hal almtr. Direni ve mcadele uran bu kurgu ekseninde vermek beyhude bir ura olaca gibi sistemin gcn de pekitirecektir. Baudrillarda gre tesadfilikler ve belirsizlikler temelinde ileyen koda kar saldrmann tek yolu simgesel karmaa yaratmaktr.228 Baudrillarda gre bu, simlasyon evreninde
Baudrillard, Simgesel Dei Toku ve lm, s. 89. Ibid., s. 5. 222 Ibid., s. 3. 223 Ibid. 224 Ibid. 225 Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 50. 226 Baudrillard, "The Ecstasy of Communication," s. 129. 227 Baudrillard, Impossible Exchange, s. 4. 228 Baudrillard, Simgesel Dei Toku ve lm, s. 6.
221 220

257

sisteme kar yaplabilecek tek eyin sistemin mantn kendisine kar kullanmak olabileceini iddia etmek anlamna gelir ve bu noktada da hipergereki bir sisteme kar gdlebilecek tek strateji olarak patafizik ne karlr.229 Baudrillardn ilham ald Alfred Jarry patafizii metafiziin daha tesindeki alann bilimi olarak tanmlar. Patafizik, istisnalar yneten yasalar zerinde duracak, buna ek olarak evreni aklayacak ya da daha az bir ihtirasla geleneksel olandan farkl bir evren tanmlayacaktr. Patafizik, nesnelerin sanal gereklikleri tarafndan tanmlandn dnen, dsel zmler bilimidir.230 Baudrillard patafizikten beslenerek, tamamyla absrd bir evren varsaymna ular ve bu evrende nesnelerin gizemli bir biimde zneleri tahakkm altna aldn, insanlarn bilinmeyen balantlarn ve kaderin kuatmas altnda olduunu belirtir. Patafizik sayesinde rgtlenen direni srecinde her terim yok edilmeli ve terimin kendine kar balatt bu devrimde deer saf d kalmaldr. Koddan kaynaklanan yapsal iddete edeerli ve onu alt edebilecek tek simgesel iddet tr ite budur.231 Baudrillard, direni iin kuramsal iddete sarlmay nerir ve tm varsaymlar radikalletirmenin tek yolunun aresiz bir speklasyon girimek olduunu iddia eder.232 Bunun nasl olacana dair ise hibir detay vermez. Ancak o kendi almalarn bu balamda deerlendirir ve btn almalarnda modern bilimin paradosini ortaya koyar. Simgesel dei tokuun belirledii toplum dzeni ile simlasyon evrenine tanklk edilen Batl toplum dzeni arasnda bir karlatrma yapan Baudrillard, lm metaforunu kullanarak Batdaki toplumsal kn farkl boyutlarn analiz eder. Ona gre dilin ld kltrel corafyann addr Bat. Dilin ld yerde teorinin yaama ans da yoktur. Baudrillardn zellikle Batan karma zerineden sonrasndaki metinlerinin byk ounluunun karmakl ve kapall birok Baudrillard yorumcusunun ortaklat noktalardan bir tanesidir. Pek ok aratrmac Baudrillardn metinlerindeki bu karmaa ve kapall onun bu dnemden sonraki nihilist tutumuna hastermiler, Baudrillardn zellikle sz konusu eseri ile birlikte Nietzschenin
Ibid., s. 7. Alfred Jarry, "What is Pataphysics?" Evergreen Review, No. 13, 1963, s. 131. 231 Baudrillard, Simgesel Dei Toku ve lm, s. 7-8. 232 Ibid., s. 9.
230 229

258

etkisinin kendisini hissettirdiini ve yine buna bal olarak metinlerinde nihilist bir tonlamann ne ktn ne srmlerdir. Ne var ki, her ne kadar sz konusu eser ve sonrasndaki metinlerinde Baudrillardn Nietzschenin nemli kavram ve fikirlerinden yararland doruysa da, daha nce de dikkat ekmeye altmz gibi Baudrillardn entelektel yolculuunda Nietzschenin dnceleri ok daha erken dnemlerden itibaren etkili olmu, Baudrillardn dnce izgisine, henz ekillenme aamasndayken ok temel mdahalelerde bulunmutur. Demek ki, Baudrillardn nihilizmine kaynaklk eden Nietzsche etkisi, kendisini sadece Batan karma zerinede ve sonrasnda gstermemi, ilk dnemlerden itibaren Baudrillard dncesinde kendisine geni bir alan bulmu, zellikle de retimin Aynasn izleyen metinlerinde gittike daha fazla merkeze yerlemitir. Bunun yannda sz konusu aratrmaclar, Baudrillardn ad geen eserinden sonraki metinlerinin daha nceki metinlerinden daha metafizik metinler olduunu da iddia etmiler ve bu durumu Baudrillard dncesi iin bir farkllama gerekesi olarak sunmulardr. Ancak bu deerlendirme de, yukardaki deerlendirme gibi, en hafif deyimiyle yeterli bir deerlendirme deildir. nk Baudrillardn dncesi daha en bandan itibaren metafizik bir boyuta sahiptir ve yine gstermeye altmz gibi Baudrillard, bu boyutu patafizik kavram ile doldurmaya almtr. Baudrillardn 1980 sonrasndaki metinleri ve fikirleri hakknda geni kabul gren bu iki yaklamn yetersizliinin en temel sebebi, bu dnemden sonra Baudrillardn dnce gndemine giren gnostik yaklamn ve daha da nemlisi Maniheist tutumun gz ard edilmesidir. Ontolojik bir ktmserlii temel alan, evreni bir paralanma ve rme sreci olarak deerlendiren, aklc bilgiyi deil sezgisel bilgiyi kabul eden ve evrensel kurtuluu ilahi niteliklerle donanm bir gcn mdahalesinde gren gnostisizm ve onunla paralel bir evren tasavvuruna sahip olan Maniheizm, Baudrillardn 1970lerin ortalarndan itibaren kaleme ald metinlerin en temel sacayaklarndandr. Baudrillardn zellikle Maniheist konumu gz nnde bulundurulduunda metinlerindeki pek ok karmaa, kapallk ve hatta elikili tutum anlalabilecek ve ounlukla da ortadan kalkabilecektir. Bir baka deyile Baudrillardn Maniheizmle ilikisi gz ard edildiinde belli bir dnemden sonraki metinlerini herhangi bir balama oturtmak son derece zordur. Baudrillardn 259

Maniheizme olan ball dolaysyla gndeme getirdii grler ounlukla onun nihilizmine ya da metafizik tavrlarna balanm, zaman zaman patafizikle olan ilikisi bu erevede hatrlanmtr. Her ne kadar nihilizmin ve patafiziin nemi yadsnamazsa da, Maniheist dncenin etkisi hesaba katlmadnda ne patafizik ne de nihilizm Baudrillard dncesinin belli bal ynelimlerini aklayamaz. Patafizik, Baudrillard iin bir zmleme yntemi, nihilizm radikal bir tepki, Maniheizm ise evren tasavvurunu ekillendiren temel bir erevedir. Baudrillard 2002 ylnda Der Spiegelin kendisi ile yapt bir syleide Maniheist olduunu ifade eder.233 Nitekim Baudrillardn ktlk, yanlsama, aldatma, arptma vb. kavramlar etrafnda gelitirdii dnceler onun Maniheist konumu ile ilintilidir.234 Onuncu ve on birinci yzyllarda Avrupadan Yakn Dou ve Orta Asyaya yaylan Maniheizm Ortaan ortalarna gelindiinde Avrupadaki etkinliini kaybetmi, son olarak etkinlik kurduu inde zamanla ortadan kaybolmutur.235 Maniheistlerin retilerinin formle edildii dini klliyatn byk bir blm de yine gnmze kadar ulaamamtr. Durum byle olsa da yirminci yzylda kendisini yeni-Maniheizm olarak adlandran bir reti gn yzne km ve kendisine Maniheizmin dsturlarn modern dnyaya uygulama misyonu bimitir. Maniheizm Yayor slogan ile ne kan Yeni-Maniheizm, klasik Maniheizmin btn temel dogmalarn kabul etmitir. Maniheist evren tasavvurunun temelinde k ve karanlk arasndaki mutlak dalizm yer alr. Mutlak dalizmin dier dalizmlerden fark, iki kanat arasnda taban tabana bir ztlk olduu, birbirleriyle badaabilecek hibir ynlerinin bulunmad ve ebedi bir atma ierisinde olacaklar grn ilemesidir. Maniheizmin temel amac, insann yaradl ncesinde karanlk glerin esir ettii ve halihazrda canl cansz her varlkta az ya da ok mevcut bulunan k ruhlarn kurtarmak ve onlar temizledikten sonra asl vatanlarna, k alemine geri

233

Jean Baudrillard: "This Is The Fourth World War: The Der Spiegel Interview with Baudrillard", International Journal of Baudrillard Studies, evrimii: http://www.ubishops.ca/baudrillardstudies/spiegel.htm 2004, [2005 20.10.]. 234 Baudrillard, Paroxysm: Interviews with Philippe Petit, s. 46. Ayrca bkz., Baudrillard, Fatal Strategies, s. 181 vd. 235 Jason David BeDuhn, The Manichaean Body: In Discipline and Ritual, Baltimore, The Johns Hopkins University Press, 2000, s. x.

260

gtrmektir.236 Maniheist zaman algs, tarihi aamal bir devinim sreci olarak tanmlar. Birinci aama, kla karanlk arasndaki mutlak ayrm dnemini, ikinci aama k ve karanln birbirlerine kartklar devri ve nc aama da k ve karanln tekrar mutlak bir biimde birbirlerinden ayrldklar an iaret eder.237 Maniheistler halihazrda insanln ikinci dnemi yaadklarna inanmaktadrlar. Maniheistlere gre ilk insan aydnln alann zapteden karanla kar knca karanlk onun bedenini ele geirmi, ona ikence etmitir. Maddi dnya karanln hkmettii bir dnyadr ve burada k ruhlar esir tutulmaktadr. Maniheistlerin amac bu esir k ruhlarn zgrletirmektir. Maniheistler ruh gne inandklarndan bu amaca lmle deil, hayattan, bedenden ve maddeden nefret etmekle ulaabileceklerini dnrler. Zira dnya bir felaketi temsil etmektedir238 ve bunun en nemli nedeni dnyann hibir eyle takas edilemeyecek oluudur.239 Baudrillarda gre bizatihi maddenin kendisi bir kandrmacadr ve maddi evren kar-gereinden arndrlmtr. Bylesi bir gerek ise hipergeree dnmekte, simlasyonda kaybolup gitmektedir.240 Baudrillard, Maniheizm yannda Nietzscheden de ald ilhamla, simlasyon anda peinden koacak bir hakikatin kalmadn gstermeye almaktadr. Baudrillarda gre, Maniheizm de dahil olmak zere btn byk kltrlerin de illzyona illzyon, ktle ktlk yoluyla direnmiler, yalnzca Bat kltr illzyona gereklikle cevap vermeye alm ve esasnda insann aklna gelebilecek en fantastik illzyonlardan birisini ortaya koymutur.241 Baudrillarda gre en temel illzyon maddi dnyann varldr.242 Baudrillard eserlerinde sk sk bu dnyann anlamszlndan bahseder ve bu anlamszln esasnda zgrletirici bir unsur olduunu syler. [Emil] Ciorann dedii gibi hayatn bir anlam olduuna inanana kadar baarsz deilizdir, buna inandmz anda artk baarszdr, nk hayat anlaml deildir.243

inasi Gndz, Din ve nan Szl, Ankara, Vadi Yaynlar, 1998, s. 245. Ibid., s. 245-246. 238 Lev Nikoloyevi Gumilev, Hazar evresinde Bin Yl, ev., D. Ahsen Batur, stanbul, Selenge Yaynlar, 2002, s. 253. 239 Baudrillard, Impossible Exchange, s. 3. 240 Ibid., s. 12. 241 Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 74-75. 242 Baudrillard, Kusursuz Cinayet, s. 28. 243 Baudrillard, Impossible Exchange, s. 128.
237

236

261

Baudrillardn zne ve nesne kategorileri arasndaki ilikiye dair gelitirdii ve ayn zamanda dnce dnyasnn en temel dayanak noktalarndan bir tanesini oluturan mutlak dalizm yaklam nemli oranda onun yeni-Maniheist konumu ile ilintilidir. Baudrillarda gre, Bat dncesi znenin nesne zerindeki tahakkmn son derece olumlu bir sre olarak deerlendirmi, nesnenin egemenlii ise ktlk ilkesi ile birlikte anmtr. Baudrillard iin bu iki kategori arasndaki iliki uzlamaya dayal bir iliki olmayp, mutlak dalizm esasna gre ekillenen bir ilikidir.244 Baudrillarda gre bugn zihinlerimiz birlik ilkesi uyarnca ilediinden bu ilkeye kar kan her ey eletirilmekte ve olan deil, olmamas gereken denetlenmektedir. Ben ise tersine evrilemeyecek, birbirleriyle uzlamas olanaksz bir ikilik ilkesi dorultusunda dnmeyi daha ekici buluyorum diyen Baudrillard, iyilii ya da ktl desteklemek iin onlar diyalektik terimlere dntrdmze ve yine bu nedenle de btn iyilik giriimlerinin orta ya da uzun vadede ktle yol atna inanr.245 Baudrillardn Maniheist tutumu onun her trl enerjinin kkeninde bu trden [mutlak] bir ikilik bulunduuna inanmasn beraberinde getirmitir.246 yinin ve ktnn tamamen rastlantsal sonulara yol atn dnen Baudrillard, bu dnyada iyiliin ktln ancak onda biri orannda olduu ve bu ikisini birbirinden ayrtrma imkanmzn olmadn ne srer.247 Baudrillard, ayrca dnyay yaratan enerjinin ve dolaysyla da dnyann ktlk tarafndan vcuda getirildiine inanr.248 Tm bunlar Maniheizmin evren tasavvurundan devirilmi bir yaklamlardr. Baudrillarda gre, byle bir evrende zneden dntrc bir rol beklemek beyhudedir.249 Zira artk zne gerekliin doasna vakf olma imkann yitirmitir. lk eserlerinde, yapsalcln etkisiyle znenin son dnemlerde ortadan kalktn ifade eden Baudrillard, belli bir dnemden sonra znenin tarihte hibir dntrc rol olmadn ne srmeye balamtr. Maniheist dnce Baudrillardn birok konuda olduu gibi bilime yaklamna da etki etmitir. Baudrillard, nihai aamada znenin nesneler dnyasn
244 245

Ibid., s. 18. Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 94. 246 Ibid., s. 95. 247 Ibid. 248 Ibid., s. 93. 249 Ibid., s. 97.

262

aklayamayacan ve aralarnda bir dello vuku bulacan iddia etmektedir.250 Ben bilim konusunda neredeyse tamamyla Maniheist olarak deerlendirilebilecek bir varsaymdan yanaym diyen Baudrillard251, szde edilgen nesnenin zneden intikam almaya alan bir hasma dntn ve znenin nesnenin bilgisini oluturmasnn imkansz olduunu ne srer.252 Baudrillarda gre modern bilim, determinist bir toplum varsaymakta ve onu deterministik bir tarzda zmlemeye almaktadr.253 Oysa modern bilimin bu giriimi bugnn determinist olmayan, eletirel, paral ve keyfi kitle toplumu, bu toplumun ar fenomenleri ve belirsiz ilikileri sz konusu olduunda geersiz kalmaktadr. Baudrillard nemli olann bylesi bir toplumun bilgisini ortaya koymak olduunu ifade eder ve bu noktada modern bilimin artk varolu gerekesini yitirdiini ne srer.254 Baudrillarda gre simlasyon a, sosyal teorinin temel nesnesi olan sosyal kategorisinin de ortadan kalkt, buna bal olarak sosyal teorinin anlamszlat bir adr.255 Baudrillardn bu gr, onun bilimin artk nesnesini yitirdii ve nesneni lm araclyla bilimden intikam ald dncesi ile i ie gemitir. Baudrillard, klasik etnolojiden hareketle gelitirdii modern bilim eletirisini, bilimin nesnesinin kefedildike lmesine ve nesnenin lerek intikam almasna dayandrr. Bu, bilimin en temel paradoksudur ve Baudrillarda gre sonuta nesne kazanm, bilim kaybetmitir.256 Bunlar, esasnda modern bilime yneltilen en radikal eletirilerden bir tanesi olarak karmza kar. Baudrillardn, znenin nesneyi tahakkm altna alma abalarn zmlerken gelitirdii eletiriler, daha nce modern Bat felsefesinde doann insan eliyle ehliletirilmesine dnk ortaya konan eletirilerle bir paralellik arz eder. Modern aklc zne, Aydnlanma felsefesinde en ak formlasyonunu bulduu ekliyle doay kontrol altna alma ve onu Tanrnn ve metafizik glerin elinden kurtarma vaadinde bulunmu, modern bilim bizatihi kendisini bu abaya hastermitir. Modern

250 251

Ibid., s. 66. Ibid., s. 65. 252 Ibid., s. 66. 253 Baudrillard, Impossible Exchange, s. 18. 254 Ibid. 255 Jean Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu, ev., Ouz Adanr, stanbul, Ayrnt, 1991. 256 Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 25-27.

263

bilimin nclnde ortaya kan bu uralar ncelikle muhafazakr dncenin, daha sonra din merkezli dnce ekollerinin tepkisini ekmitir. Bu erevede yeniManiheizmin de doann/nesnenin zne tarafndan tahakkm altna alnma giriimlerine iddetle kar kt ve bu sreci karanlk glerce idare edilen bir sre olarak grdkleri belirtilmelidir. Baudrillarda gre modern bilimin ve znenin nesneyi bask altna almak zere harcad abann bugn geldii son nokta gen teknolojisinde kendisini ele verir. Baudrillard, bugn insanln modern bilimin vaatleri dorultusunda lmden kurtulmak iin seferber olduunu, oysa insann tarih ncesinde lm hak etmek iin ok sava verdiini ve nihayetinde de lm hak ettiini belirtmitir.257 Baudrillarda gre lm bir nimettir ve bugn Batllarn nclyle daha doum ncesinde lm alt etmenin yollar aranmaktadr.258 Bugn srekli lm karsnda hayatn mcadelesinden konuuyor, daha tehlikeli olan kartn azmza almyoruz diyen Baudrillard lmeyi unutmann ok byk bir tehlike olduunu ifade etmektedir.259 Baudrillardn modern Bat toplumunda lmn yeri ile ilgili olarak gelitirdii dnceler, daha nce de ifade ettiimiz gibi onun simgesel evren topyas ile balantldr ve Baudrillardn simgesel evren topyas ile Maniheist tutumu birbirini tamamlayan srelerdir. Bu balamda dnyann bir edeeri olmadn ve bundan dolay da belirsizlie mahkum olduunu belirten Baudrillarda gre tam da bu nedenle dnya temel bir yanlsamadr. Maddi dnyay bir yalan olarak deerlendiren dinlerin ortaya koyduu kurguya benzer bir kurguya sahip olan Baudrillard, bu erevede gerekliin de bir yalan olduunu belirtir.260 nk gereklik, gn getike teknik ve verimli bir hal almakta, ancak giderek anlamszlamaktadr. Byle bir ortamda gerek ve gsterge de takas edilemez bir hale gelir.261 Bundan byle ne gerek bir gsterge olarak herhangi bir gce sahip olabilir, ne de gstergelerin bir anlam olabilir262 diyen Baudrillardn imkansz takas kavram etrafnda gelitirdii bu kurgu din bir kurgudur ve onun simgesel evren tasarmyla ve Maniheizmle ilikisi
257

Baudrillard, Impossible Exchange, s. 27. Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 71. 259 Baudrillard, Impossible Exchange, s. 27. 260 Ibid., s. 3. 261 Ibid., s. 5. 262 Ibid.
258

264

erevesinde anlam kazanmtr.263 Baudrillard bu kurgusunu, dnyann seyrini aklarken modernist evrim ve sreklilik dncesine kar sreksizlik dncesini ne srerek destekler.264 Ona gre evrim dncesinin balca yanl insann stnl tezini temel almasdr. Evrenin her yerinde muhtemel olan yalnzca sreksizliktir.265 Tm bunlarn yannda Baudrillardn kendisini ahlak olarak nitelemesi de yine yeni-Maniheizmin etkisi dolaysyladr. Maniheistler ahlaki ve eytani ilkeler arasnda ebedi bir sava cereyan ettiine inanrlar ve ne ahlaki ilkelerin eytani ilkelerce ne de eytani ilkelerin ahlaki ilkelerce yok edilebileceini dnrler. Ne var ki tm bu nemine ramen bugne dek Baudrillardn Maniheist tutumunun onun dncesine yapt etki stnde durulmamtr. Baudrillardn Batan karma zerine isimli kitab bata olmak zere belli bir dnemden sonra verdii eserlerin byk bir blm sistematikten uzak bir tarzda yazlm ve yaplan zmlemeler ironi ve mecazlarla yorulmu dnce krntlar mahiyetinde okur karsna kmtr. Bu durum, hatal bir biimde, Baudrillardn dnce izgisinde yeni bir krlma olarak grlmtr. Baudrillard, simlasyon kuramndan ortaya att gnden bu yana hibir zaman iin vazgememitir. Baudrillardn temel kaygs mevcut iktidar sylemlerinin insanl mecbur ettii simlasyon dzenine dikkat ekmektir. Bu, egemen siyasal sylemlerin (demokrasi, liberalizm vs.) eletirisinde kendisini gsterdii gibi medya zmlemelerinde de kendisini aa vurmaktadr. Baudrillard, Tketim Toplumu, Simgesel Dei Toku ve lm, Simlakrlar ve Simlasyon gibi sistematik bir tarzda yazlm eserlerinde ortaya att sistem zmlemesini, mecaz ve ironinin hkmettii eserlerinde de srdrmtr. Baudrillardn uzun vadede yapt ey, bal bana bir eletiridir ve bu ynyle Baudrillardn kuramn radikal bir eletiri inas olarak da okumak mmkndr. Bununla birlikte Baudrillardn slubunun da eitli yanl karmlara elverdiini de belirtmek gerekir. Zira Baudrillard, belli bir dnemden sonra syleyeceklerini aforizmalardan hareketle sylemeyi yelemi ve kanaatlerini abartl ifadelerle ortaya koymutur. Ayn ekilde Baudrillard, Batl epistemolojinin dnda grd dnce
263 264

Ibid., s. 3. Ibid., s. 9. 265 Ibid.

265

geleneklerinden devirdii kavramlar tanmlamak noktasnda da hibir zel gayret gstermemi, bunun yannda hibir zaman kendi dncelerini geriye dnk olarak tartma, zetleme, berraklatrma ya da sistematik bir hale getirme abas ierisinde olmamtr. O, hangi konuda yazarsa yazsn, kendisinden nce o alanda dnce retmi dnrlerin eserlerini, o alanda oluan mevcut bilgi birikimini tartma gerei de duymamtr. Yazlarnda zellikle referans vermekten kanan Baudrillard, bu durumu bir ey bana uzaktan gelmi olsa bile, o benim tarafmdan icad edilmi gibi olmal diyerek aklamaya almtr.266 Baudrillard, bir dnr tarafndan her trl dncenin kullanma ak olabileceini, ancak her dnrn kendine has bir tarz olmas gerektiini iddia etmektedir.267 Baudrillardn kuramnn ve eletirilerinin sistematik olmay, onun sistematik ve kuramsal eletirinin simlasyon dzeninin ikinci evresine ait bir ey olarak grmesi ile de alakal bir durumdur.268 Baudrillardn kendisine zg bir slupla, allagelmi dnce retim srelerinden farkl bir biimde, btnlkl deil paral, sistematik deil dank ve eklektik bir tarzda dnce retmesi, hi kukusuz onun geleneksel teorinin nesnesi olan modernliin ve gerek olaylarn yok olduunu dnmesiyle ak bir ilikisi vardr. Tm bunlar bir araya geldiinde ve bunlara kimi aratrmaclarn aceleci deerlendirmeleri eklendiinde Baudrillardn szlerinin rahatlkla balamlarndan koparlabildiklerini, onun dnsel konumu ile birebir ters den yorumlarn ona atfedilebildiklerini grebiliyoruz. Her ne kadar Baudrillardn yazm tarz ve dnsel sreleri alglay biimi bu durumu kolaylatrmaktaysa da, ne sz konusu dankl, ne sistematikten uzak oluu, ne de eklektiklii onun dncelerinin sosyal teorideki karlnn grmezden gelinmesinin ve elektronik iletiim teknolojilerinin toplumsal yaamn ileyiinde bu denli mdahil olduklar bir dnemde simlasyon kuram gibi bir dnsel erevenin yeterince tartlmamasnn mazereti olamaz. Baudrillard, 1980li yllara doru Marksizm, gstergebilim ve psikanaliz gibi zmleme yntemlerinin toplumsal sistemi tahlil ederlerken derin yaplar temel almalarn radikal bir biimde eletirir. Baudrillarda gre toplumsal sistemi
266

Baudrillard, Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, s. 11. Ibid., s. 12. 268 Baudrillard, Simgesel Dei Toku ve lm, s. 5.
267

266

zmlemek derin yaplar zerinde durmay deil, yzeydeki ilikileri kavramay gerektirmektedir. Bu dorultuda Baudrillard, gndelik hayatn kvrmlarna ok daha merkezi bir yer verir. Baudrillardn bu srete iki Fransz dnrnn, Michel de Carteu ve Pierre Bourdieunn gndelik hayat analizlerinden yararlandn belirtmek gerekir. Bu iki dnrn dikkat ektikleri nokta, insan hayatnn belli bal makro sreler tarafndan deil, pek ok belirsiz mikro sre tarafndan biimlendirildiidir. nsan hayat saysz davran, gelenek, ahlak, estetik, duygu ve mekan rntleri tarafndan ekillendirilmekte ve ou zaman politikann, ekonominin ve kltrn insanlarn gndelik yaamna sanld kadar merkezi bir etkisi olmamaktadr. Tm bunlar, simgesel evren gr, Maniheist evren tasavvuru, Nietzscheci hakikat anlay ve patafizik yntem balamnda Baudrillardn yazlarndaki kader, batan karma, lm, ktlk, aresiz strateji, ar-politika, belirsizlik vb. gibi temalarn younlamasna yol aar. Baudrillard, Bat dnyasnn eletirinin imkanszlat bir ada yaadna inanmaktadr. Nitekim bu iddias dolaysyla pek ok entelektel tarafndan eletirilmi, bu tavr ya pasifizm ya da krlk olarak adlandrlmtr. Oysa Baudrillard, eletirinin imkanszl vurgusunu geleneksel Batl eletiriler iin sz konusu etmekte, Batl olmayan dnce geleneklerinden beslenen yaklamlar eletirisinin merkezine oturtmaktadr. Baudrillard, Bat toplumunun kar karya kald ve simlasyon a olarak adlandrd dnemi zmlerken, eletirel antropoloji ve Maniheist dnceden hareketle oluturduu simgesel evren topyasn temel almaktadr. Baudrillardn entelektel yaam boyunca itiraz ettii temel nokta, Bat toplumundaki metalama sreci ve deer yasalarnn egemenliidir. Baudrillard, bu itiraz erevesinde Batl zihinsel kalplar ierisinde herhangi bir anlam olmayan ancak radikal bir zmlemenin zerine bina edilebileceine inand temsil gc yksek kavramlara dayanmtr. nk Bat, temsil krizi yaamaktadr ve Batl dnce kalplar ierisinde retilmi kavramlarn temsil gc yoktur. Baudrillarda gre Batl dnce kalplarndan hareketle simlasyon an, bu an arkasndaki sistemi zmlemek mmkn olmad gibi, bunlardan hareketle bu sistemi alt etmek de imkanszdr. Bu erevede Baudrillard, nasl simgesel takas kavramn kullanmsa bir sre sonra bu kavramn yanna batan karma, aresiz strateji, ktln effafl, 267

imkansz takas, kusursuz cinayet gibi kavramlar da eklemitir. Baudrillardn bu kavramlardan hareketle oluturduu dnce evreni Mike Ganein iddia ettiinin aksine yeni kopua iaret etmez.269 Baudrillard, nemli oranda eletirel antropolojiden devirdii, Nietzscheci hakikat anlay ile pekitirdii ve Maniheist dnce ile yourduu bu kavramlarn Bat dnyasnn temelindeki meta mantn bozabileceini dnmtr.270 rnein, simgesel evrenden devirilmi, Batl deer yasasna kart bir dnsel balang noktas olarak tasarlanm batan karma, Baudrillard iin gstergelerle oynanan bir oyuna ve ritele karlk gelmekte, aresiz strateji, znenin nesne karsndaki aresizliini, ktln effafl her zaman yzeye kmay baaran, iyiliin sahip olduundan daha byk bir enerjiye sahip olan ve simlasyon anda kendisiyle mcadele etmenin anlamsz olduu ktln plakln271, imkansz takas, simlasyon evreninde gerek ve imge, zne ve nesne, dnce ve dnya arasndaki dei tokuun ve her iki kutba birden egemen olabilme ihtimalinin imkanszln, kusursuz cinayet ise maddi dnyann d grnlerden uzaklatrlmasn ve gerek dnyann ortadan kaldrlmasn nitelemek zere kullanlmlardr.272 Tm bu kavramlar, Baudrillardn tketim toplumu ve daha sonra da simlasyon a balamnda gelitirdii radikal Bat toplum eletirisini yanstan, Batl znenin tahakkm altna almak istedii nesne karsndaki yenilgisini gzler nne sermeye alan ve mevcut sistemin aklarnn ve direni imkanlarnn ironik bir dille zmlenmesine imkan tanyan kavramlar olarak tasarlanmlardr. Baudrillard, bu nedenle batan karma evrenini retim evrenine taban tabana zt bir kavram olarak kullanr ve deer stne kurulu bir dnyada esas olann eylerin retimi deil batan kartlmas, onlarn bir deer, bir kimlik sahibi olmalarn engellemek, giderek iinde yer aldklar gereklik evreninden onlar ekip kopartarak bir grnmler oyunu, simgesel bir dei-toku srecine mahkum edebilmek olduunu ne srer.273

269

Mike Gane, Baudrillardn bu kavramlar ekseninde simlasyondan sanal aamasna atlandn dnmeye baladn iddia eder. Gane, French Social Theory. 270 Baudrillard bu noktada zellikle Bataillen ekonomiyi rahatsz eden ve yeni sonular iin bir nsezi nitelii tayan kavramlarna ok ey borludur. Ibid., s. 156. 271 Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 51-52. 272 Ibid., s. 73. Baudrillard, Kusursuz Cinayet, s. 11. 273 Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 35.

268

Baudrillard, tm bu kavramlar simlasyon an, sanal ve hipergerek dnyay zmlerken bir arada kullanr. Artk gerekte varolan tek ey hitir Baudrillarda gre. Gerein yerini hi almtr ve Bat dnyas kavranamaz bir nesnenin ve onu kavradn sanan znenin daimi illzyonunu yaamaktadr.274 Bu, hi kukusuz bugn en byk simlasyonlardan bir tanesi olan zgrlk simlasyonu ile balantl bir illzyondur. Baudrillarda gre insanlar ancak ve ancak araba modeli seerlerken zgrdrler. Bu ortamda her ey bir imgeye, bir gstergeye, bir gsteriye, estetiktesi bir nesneye dnm, sanat bir formdan kp bir deere dnmtr. Baudrillard, entelektel enerjisinin nemli bir blmn simlasyon anda mstehcenliin somutlam bir hali olan sanatn ifade ettii anlam zmlemek iin harcamtr. ada sanat artk illzyon arzusunu kaybetmi, gerein peine dm, her yerde insanlarn karsna kmaya balamtr. Sanatn bir formdan bir deere dnmesi, sanat ve gereklik arasndaki ayrm ortadan kaldrm, bu da sanatn form olarak bitmesini beraberinde getirmitir.275 Baudrillarda gre simlasyon anda sanat, sanat pazarndaki lgn bir ak arttrmann tutsa durumundadr.276 Baudrillard, simlasyon a ya da sanal evren zmlemelerini giderek daha mikro alanlar zerinden gerekletirmi, ar-cinsellik, ar-politika, ar-ekonomi, ar-estetik gibi olgulardan hareketle Bat toplumunun bir sradanlama, bir hileme srecine duar olduunu ne srmtr. Baudrillardn dncelerindeki bu sreklilik vurgumuza ramen, onun 11 Eyll saldrlarn yorumlama biiminin daha nceki tarihsel olaylar yorumlama biiminden kkl bir farkllk gsterdiini de belirtmemiz gerekir. Simlasyon an, gerein sanallama tarafndan ldrld, zayf olaylarn cereyan ettii bir dnem olarak yorumlayan, artk gerek olaylar devrinin kapandn ne sren Baudrillard277, son kavram etrafnda yapt deerlendirmeleri bu balamda gelitirmitir. Ne var ki Baudrillard, 11 Eyllde kiz Kulelere278 yaplan saldrlar, mutlak olay olarak nitelemi, bu saldrlar gerekletirenlerin sistemin silahlarn
274 275

Baudrillard, Kusursuz Cinayet, s. 26. Baudrillard ve Lotringer, The Conspiracy of Art: Manifestos, Interviews, Essays. 276 Baudrillard, Ktln effal: Ar Fenomenler zerine Bir Deneme, s. 43. 277 Baudrillard, artk zayf olaylar anda yaadmz ve tarihin donduunu, Berlin Duvarnn k ve SSCBnin knn bunun en somut kantlar olduunu ne srmtr. 278 Baudrillard, kiz Kulelerin simlasyon anda ne anlama geldiini erken bir dnemde, Simgesel Dei Toku ve lm isimli kitabnda anlatmaya almtr.

269

devralarak ortaya bir terr gsterisi kardklarn belirtmitir. Baudrillarda gre bu olay Amerikann Afganistan saldrs, Irak igali gibi belirsiz srelere kap aralam, gerek bir olaydr. Olay grevi artk son bulmutur. Baudrillard, bu saldrlarla birlikte terrn ruhunun Bat dnyasn byk bir tehditle kar karya braktn, hibir sistematik mcadele yntemi ile bu terrle baa kamayacan vurgulamtr. Baudrillard, 11 Eylln drdnc dnya savan aa kardn iddia eder. Birincisi Avrupann stnlne ve kolonyalizm ana son vermi, ikincisi Nazizme, ncs ise komnizme. Bunlardan her biri bizi tek dnya dzenine giderek daha fazla yaknlatrd. Bu tek dnya dzeni ise giderek sonuna yaklamaktadr.279 Baudrillarda gre 11 Eyll, Amerikann dnyadan yaltlm ve kimsenin rahatsz edemeyecei bir dnya gc olma durumuna son vermitir.280 Baudrillard, bu dnemden sonra Bat dnyasnn gelecei ile ilgili karamsar senaryolar izecektir. Oyunun kurallar deiiyor, ancak bu kural dayatan biz deiliz. Bu bizim kltrmzn yazgsdr. Baka kltrler, baka metafizik dnceler bu gelimeden bizim kadar etkilenmemilerdir. nk onlarn dnyay ele geirme gibi bir hrslar, amalar olmad iin onu bu ekilde zmlemeye kalkmamlardr. Btn postulatlar bizim bamzn altndan ktndan, bunun felaketi andran sonularna katlanacak ilk sistemin bizimkisi olmasnda bir tuhaflk yoktur.281 Baudrillard, tm bu yorumlaryla 11 Eyll olaylarna abartl bir nem atfetmektedir. Ona gre 11 Eyll tarihin yeni bir mecrada akacana iaret etmektedir. Oysa tm sra dlna ramen, 11 Eyll saldrlar, kendisinden sonra yaanan Amerikan kaynakl atma ve gerilimlerin gerek nedeni deildir. Bu saldrlar sonrasnda yaanan gelimeleri yalnzca bu saldrlara balamak naif bir uluslararas zmleme olacaktr ki Baudrillard bunu yapmaktadr. 11 Eyll saldrlar, ksa bir sre ierisinde Amerika Birleik Devletlerinin d politika syleminde kulland bir araca dntrlm, yeni-muhafazakr d politika izgisinin daha nce tasarlad dnya siyaseti balamnda bir meruiyet unsuru olarak kullanlmtr. Baudrillard, yapt 11 Eyll yorumuyla, ABDnin 11
279

Baudrillard: "This Is The Fourth World War: The Der Spiegel Interview with Baudrillard", Altun, "Jean Baudrillard'dan Bize Kalan." 281 Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 66.
280

270

Eyllden sonra yrrle koyduu d politikay bir krlma olarak grme eiliminde olan sol-liberal entelektellerle benzer bir konumu paylamaktadr. Esasnda Baudrillardn 11 Eyll deerlendirmeleri, onun birtakm uluslararas sre ve gelimeleri yorumlarken kendisini nasl bir kahin mesabesinde grdnn, deerlendirmelerini pek ok kehanet zerine bina ettiinin de kant saylmaldr. Baudrillardn metinleri zaman zaman bir filozofun zmlemelerinden ok bir kahinin gelecek ngrlerine ev sahiplii yapmaktadr. Baudrillard, kehaneti de bir bilgi tr olarak grr. Oysa kehanet, bilginin deil speklasyonun kayna ve tr olabilir. Ne var ki Baudrillarda gre gnmzde entelekteller kendilerini ahlaki, politik ya da felsefi bilin alanlaryla snrlad ve ironi imkann yitirdikleri iin syleyecek hibir eye sahip deillerdir.282 Baudrillard iin nemli olan ngrlemeyen olaylar zerine dnmek, olaylarn dil srmesini aa karmak, onlar zerine bahse girmektir. Kaybetseniz bile en azndan bu nesnel olaslklar budalalna meydan okumu olma zevkini tatm olursunuz.283 Baudrillarda gre, zihinsel retim yapanlar eliki, alay, tersini syleme ve eksikliin kefi zerinde odaklanan, yasaya ve gereklie her zaman kar kacak ironik ilevi yerine getirmelidirler.284 Baudrillardn birtakm kehanetler eliinde zmlemeler yapmas onun ok genel kategoriler etrafnda dnce retmesi ve abartl sonular karmas ile paralellik arz eder. Bu konuda ilk akla getirilebilecek rnek, gsterge deeri kavram erevesinde yapt zmlemelerdir. Baudrillardn Marksist deer kuramna ynelttii eletirinin sosyal teori asndan son derece kayda deer bir eletiri olduundan bahsetmitik. Baudrillard, ilk eserlerinden itibaren Marksist deer kuramnn ve daha sonrasnda da deer yasas zerine temellenen modern Bat dnyasnn zgn bir eletirisini ortaya koymu, yeni dnceler iin ciddi balang noktalar sunmutur. Baudrillard, Marksist deer kuramn eletirirken, zetle, tketim toplumunda bundan byle kullanm deeri ya da deiim deeri yerine nemli olann gsterge deeri olduunu ne srmtr. Ne var ki Baudrillard, bu kanaatini dier soyutlamalar gibi son derece genel bir ereve ierisine oturtmu ve
282 283

Baudrillard, Ktln effal: Ar Fenomenler zerine Bir Deneme, s. 45. Ibid., s. 44. 284 Ibid.

271

Bat toplumlarn bu ekilde zmlemitir. Batda farkl toplumsal tecrbeler balamnda ve zaman dilimlerinde bazen gsterge deerinin kullanm deerinin ve deiim deerinin nne getii dorudur. Ancak farkl toplumsal kesimler iin, pekala farkl sonularla karlalabilmektedir. Kimi iin kullanm deeri, kimi iin deiim deeri, kimi iin gsterge deeri nde gelmekte, kimisi ise bunlarn ikisini ya da hepsini ayn anda gzeterek bir metayla iliki kurabilmektedir. Baudrillardn tarihe bak da onun genel kategoriler etrafnda dnce retmesine verilebilecek bir dier rnektir. O, retimin Aynasndan itibaren tarihe ilgi duymu, mevcut toplumsal grngleri, iliki alarn, g odaklarn ve kltrel rntleri incelerken tarihsel arkaplan oluturmak gerektiine inanmtr. Baudrillard, bu eserinden itibaren sk sk tarihsel gndermelerde bulunmu, eitli tarihsel kurgulardan hareketle tezlerini desteklemeye almtr. Ne var ki Baudrillardn oluturduu tarihsel kurgular, rnein Foucaultnun yaptna benzer bir biimde, uzun erimli tarihsel almalar sonucunda deil, genel geer tarihsel bilgilerden ve mikro tarihilerin yaptklar almalardan hareketle, ou zaman da anakronik bir tarzda ortaya konmutur. Baudrillard iin tarih, neredeyse bir oyun hamuru gibidir. Baudrillardn genel kategoriler etrafnda ve ar soyutlamalar yoluyla dnce retmesi onun ada Bat dnyasnda bireysel alanlardan toplumsal hayata, uluslararas ilikilerden teknolojik farkllamalara kadar pek ok alanda, mikro ve makro srelerin tmn aklama iddiasnda olan birka kavram etrafnda dolanp durmas ile de alakaldr. Bu durum Baudrillardn kimi zaman istisnalar, kimi zaman da resmin btnn gzden karmasna yol amaktadr. Baudrillardn znenin k tezini mutlak kabul etmesi ise, onun farkllaan aktrler zerine yeterince dnememesini beraberinde getirmektedir. Baudrillard, yorum ve zmlemelerinde ada Bat toplumunun radikal bir eletirisini amalamaktadr. Onun yorum ve zmlemelerine, ounlukla ya Batl toplumlara ilikin dorudan kendisinin yapt gzlemler ya Batl olmayan toplumlara dair Batl antropologlarn gelitirdikleri bilgi gvdeleri ya da Batl entelektellerin ran ve Hint metafizik dncesinden devirdikleri din yorumu kaynaklk etmitir. Baudrillard, ada pek ok sistem-kart Batl dnre nazaran Dou ve Bat arasnda mutlak bir kartlk varsaym, Dou toplumlarn 272

Batllama abalarn anlamsz bulmutur. Ne var ki Baudrillardn kehanetleri sz konusu olduunda bu mutlak kartlk ortadan kalkmakta, Batl toplumlardan elde ettii bilgi ve gzlemlerden hareketle evrensel kehanetlerde bulunabilmektedir. Baudrillardn bu metinlerinde Dou uyuyan, pasif bir imgedir. Bat ise hareketin merkezidir.

273

4.

MCLUHAN

VE

BAUDR LLARDIN

MEDYA

KURAMLARI:

KARILATIRMALI B R ZMLEME
Bu noktaya kadar McLuhann ve Baudrillardn genel olarak dnce dnyalarn anlamaya ve zmlemeye altk. Bu blmde ise McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlarn, birbirleriyle ilikisi erevesinde tartmaya alacaz. Amacmz, bugne kadar bu iki entelektelin dnce dnyalar arasndaki balant noktalarna deinen, daha dorusu McLuhann belli bir dnemden sonra Baudrillardn entelektel gndemini belirlediini ne sren almalarn temel argmanlarn da dikkate alarak, bu iki dnrn medya kuramlarnn birbirlerinin neresinde durduunu tespit edebilmek, bylelikle her ikisinin genelde dnce dnyalarnn, zelde medya kuramlarnn daha doru anlalmasna katkda bulunmaktr. Bu blmde ilk olarak, bugne dek bu iki entelektelin alacaz. dnce dnyalar arasndaki ilikiyi tartmaya aan drt aratrmacnn tezlerini ele alacak, ardndan kendi tartmamz yrtmeye

4.1. Baudrillard, Yeni Bir McLuhan m?

McLuhann fikirlerinin belli bir dnemden sonra Baudrillardn dnce dnyasn ekillendirdiini ortaya koymaya alan ilk eser, Douglas Kellnern 1989 ylnda yaymlanan ve kendisinden daha nce de bahsettiimiz Jean Baudrillard: From Marxism, to Postmodernism and Beyond isimli kitabdr. Kellner, Baudrillardn Marksizmden kopuunda McLuhann medya kuramnn etkili olduunu iddia etmekte ve McLuhann medya kuramn, Baudrillardn postmodern kimliinin kaynana yerletirmektedir.1 Kellnera gre Baudrillard, Marksizmden koptuktan sonra McLuhann kavramsal erevesi ierisinde postmodern simlasyon kuramn retmitir.2 Kellner, McLuhan ve Baudrillard arasnda bylesi bir balant kurarken, ayn balanty kuran dier aratrmaclar gibi bu iki entelektelin dnce dnyasna bir arada, birinci elden ve btnsel bir
1 2

Kellner, Jean Baudrillard: From Marxism to Postmodernism and Beyond, s. 66. Ibid., s. 67-72.

274

erevede bakmam, Arthur Krokern ve John Feketein bu iki dnr hakknda yaptklar yorumlar kalk noktas olarak almtr.3 Kellner, Baudrillardn McLuhandan nasl etkilendii hakknda ayrntl bir bak as sunmak yerine baz kavramsal ortaklklara deinmekle yetinmitir. Ne var ki Kellnern bal bana Baudrillardn dncelerini incelemeye alt bu eseri, kendisinden sonraki literatre hatr saylr bir etkide bulunmas hasebiyle, bu eserde Baudrillard ve McLuhan arasnda kurulan sz konusu balantlar eletirilmemi, aksine benzer yorumlar gn yzne kmtr. Ayn yln sonunda, New German Critique dergisi editrlerinden Almanca profesr Andreas Huyssenin In the Shadow of McLuhan: Jean Baudrillard's Theory of Simulation bal altnda yaymlanan makalesinde de McLuhann dncelerinin Baudrillardn medya kuramnn gizli kayna olduu ne srlmtr.4 Bu ksa makalesinde Huyssen, McLuhann medya kuramnn Baudirllardn almalarnda yeniden gndeme getirildiini, Baudrillardn bir yandan McLuhana ykndn, bir dier yandan da onun kehanetlerinin doru ktna inandn ne srer.5 Huyssene gre McLuhann okuma yazma ann sonunu ilan ettii noktada, Baudrillard da klasik ekonomi politiin sonunu ilan etmektedir.6 Huyssen her ne kadar daha ihtiyatl bir tutum izlemise de, nihayetinde Baudrillardn medya kuramn McLuhann kavramsal erevesi ierisinde ina ettiini ne srm, karmza kresel kyde postmodern potlan ktn belirtmitir.7 Baudrillardn dnceleri zerine birok aratrmaya imza atm olan Mike Gane ise, 1991 ylnda yaymlanan Baudrillard: Critical and Fatal Theory isimli kitabnda Baudrillard gnmzn McLuhan olarak takdim eder.8 Gane, Baudrillard bu ekilde nitelemise de, McLuhann hangi dnceleriyle Baudrillard etkiledii ya da Baudrillardn hangi nedenlerle McLuhann
3

Douglas Kellner: "Reflections on Modernity and Postmodernity in McLuhan and Baudrillard", evrimii: http://www.gseis.ucla.edu/faculty/kellner/essays/modernitybaudrillardmcluhan.pdf 2004, [2005 11.09.]. 4 Andreas Huyssen, "In the Shadow of McLuhan: Jean Baudrillard's Theory of Simulation," Assemblage, C. 10, 1989, s. 8. 5 Ibid., s. 10. 6 Ibid., s. 11. 7 Ibid., s. 15-16. 8 Gane, Baudrillard: Critical and Fatal Theory, s. 4.

275

dncelerini yeniden rettii hakknda detayl bir tartma yapma gerei duymamtr. Gane, McLuhann dnce dnyasn bir btnlk ierisinde ele almak yle dursun, onun okunamazlndan yaknm9 ve yalnzca bilinen birka eserinde yer alan, hret olmu grlerinden hareket ederek, Baudrillardn McLuhanizmine deinmitir. Bu almann yaymlanmasnn ardndan, zellikle Baudrillardn dnce dnyasn konu edinen makalelerin bir ksmnda McLuhann Baudrillarda olan merkez etkisi hakknda eitli dipnotlar dlm ve bu dipnotlarda ounlukla Kellnern yorumlarna atfta bulunularak benzer yarglar tekrarlanmtr. Bu yarglara gre, McLuhann scak-souk medya ayrm, patlama ve iin iin kaynama kavramlarndan hareketle ada toplumu yorumlama tarz, zaman ve uzam arasndaki geleneksel ayrmn ortadan kalkt tezi ve teknolojik determinizmi 1970lerin ikinci yarsndan itibaren Baudrillardn dnsel gndemini belirlemi, Baudrillardn simlasyon kuram McLuhann grlerinin yeni bir uyarlamas olarak tarih sahnesine kmtr. Burada ad geen almalarn ortak noktalarndan birisi yazarlarnn Baudrillard zerine ya da Fransz dncesi zerine uzmanlam olmalar, McLuhan dncesini kendi btnl ve sreklilii ierisinde incelememi olmalardr. Bu almalarn yazarlar dnemin hatrda kalan McLuhan imaj ile Baudrillardn eserlerine bakmlar ve birtakm karlatrmalara gitmilerdir. McLuhann Baudrillardn medya kuramnn ana kayna olduunu iddia edenlerin, McLuhan dncesinden kardklar ve yukarda zikrettiimiz unsurlarn tmne McLuhann Medyay Anlamak isimli kitabnn birinci sayfasnda rastlamamz son derece manidardr. Paral ve mekanik teknolojiler eliyle gerekleen bin yllk patlamann ardndan, Bat dnyas iin iin kaynyor. Mekanik alar boyunca bedenlerimizi uzamda uzattk. Bugn merkezi sinir sistemimizi kresel bir bulumann iine uzattk, gezegenimiz elverdii lde, zaman ve uzam yrrlkten kaldrdk. Hzla insann uzantlarnn son aamasna yaklayoruz. Bu aama bilincin teknolojik simlasyonudur.10 McLuhann bu cmleleri, yukardaki balantlar kuranlarn McLuhan dncesi sz konusu olduunda hatrlarna
9

10

Ibid., s. 3. McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 17.

276

getirdikleri yegane satrlar gibi grnmektedir. Bu balantlar kuranlar, McLuhann en mehur eserlerinden birinin ilk sayfasna bakmakla yetinmiler, metin merkezli bir bak asyla ve hzla bylesi yorumlar ortaya koymulardr. Bu yazarlar McLuhann eserlerini, hayatn ve genel olarak dnce dnyasn incelemekleri gibi ne zaman ondan sz asalar onun ne kadar zor okunur bir isim olduundan bahsetmilerdir. Bu durumun yaratt en dorudan saknca, McLuhann entelektel kayglarnn ve dnsel hareket noktasnn gzden karlmas, dolaysyla da ulat sonularn doru deerlendirilememesidir. Bu nedenledir ki McLuhan da, tpk Baudrillard gibi bu yazarlar tarafndan byk bir rahatlkla postmodernizm balamnda deerlendirilebilmektedir. Nitekim McLuhan ve Baudrillard arasndaki bu yaknlatrma ve dahas zdeletirme abas, her iki dnrn de Anglo-Sakson dnyada postmodernizmin nc figrleri arasnda saylmas dolaysyla ok abuk benimsenmitir. Bu, her eyden nce bambaka kayglarla, benzer konular zerinde dnen ve yazan, sonuta da birbirlerine yakn durum tespitleri ve eletiriler yapan entelektelleri ayn akm, ayn dnce ats altnda sayma yanlna dmektir. deildir. Yukarda ad geen yazarlarn almalarndaki bir dier ortak nokta, Baudrillard ve McLuhann dnceleri arasnda birebir zdelik kurmalar ve zellikle de Baudrillardn medya kuramnn, McLuhann dncelerinin glgesinde kaldn iddia etmeleridir. Esasnda Douglas Kellnern kaynaklk ettii bu yaklamlarn kalk noktas, 1960l yllarn dnyaca nl dnr Marshall McLuhann 1960l ve 1970li yllarn Fransz kltr corafyas ierisinde kendisine bir hayran kitlesi bulmu olmas ve bu dnemlerde McLuhanizm akmnn Fransada popler olmasdr. Bu durum, kolaylkla eserlerinde McLuhann kimi kavramlarn kullanan ve ona zaman zaman atfta bulunan Baudrillardn kimilerinin yeni bir dinsel klt olarak niteledii McLuhanizm11 ile zdeletirilmesine yol amtr. Baudrillardn McLuhanizmle niin 1960larn sonunda deil de 1970lerin ikinci yarsna doru iliki kurduu sorusuna ise, Baudrillard zerindeki Marksist etki merkeze alnarak Aslnda Anglo-Sakson dnce dnyasnn sosyal teoride postmodernizm diye bir akm icat etmi olmas da bundan farkl bir durum

11

Alexandr Ross, "The High Priest of Pop Culture," Maclean's Magazine, 1965.

277

cevap verilmi, Baudrillardn Marksizmden kopuuyla McLuhanizmden etkilenmesi ayn balamda deerlendirilmitir. Tm bu yarglar Garry Genoskonun 1999 ylnda yaymlanan ve Fransz entelektellerinin ve medya alanlarnn McLuhanlamasndan bahsettii kitab McLuhan and Baudrillard: The Masters of Implosion ile daha da yerleir.12 lgin olan, bu eserin yukarda adn zikrettiimiz almalara nazaran McLuhann Baudrillarda yapt etkiler zerinde ok da fazla durmamasna ramen, Kellnern izdii erevenin glendirilmesine hizmet etmi olmasdr. Bu durum, byk oranda almann balndan kaynaklanmakta, Baudrillardn isminin McLuhanla birlikte anlmas o zamana kadar oluan yarglarn kklemesine yardmc olmaktadr. Genosko, Baudrillard McLuhanizmin en nemli taycs olarak grse de13, 1960larn sonundan 1980lere kadarki sre ierisinde genel olarak Fransz dncesinin McLuhann grlerinden ne denli etkilendiini sorgulamaya almakta, bunu yaparken Baudrillard da bir sembol figr olarak semekte, Baudrillardla birlikte Roland Barthestan balayarak birok Fransz dnr zerindeki McLuhan etkisini tartmaktadr. Genoskonun kitab bu alanda imdiye kadar yazlm en doyurucu almalardan bir tanesi olsa da o da, Baudrillard Fransz McLuhanizmi ierisinde deerlendirmesi sorgulanmas gereken bir tutumdur. nk Genosko, McLuhanizmin en temel ayrc vasf olarak teknolojik determinizmi grr ve McLuhan ve Baudrillard arasndaki balant noktasn da buradan hareketle gzler nne sermeye alr. Her ne kadar Edward Said McLuhanizmi yalnzca Kuzey Amerikaya has bir yaklam olarak niteliyorsa da14, McLuhann fikirlerinin ideolojik bir ereveye brndrlmesinde Franszlarn azmsanmayacak bir gayreti sz konusudur. McLuhann Amerika ve Kanadadan sonra en popler olduu nc corafya hi kukusuz Fransadr. Bu durumun gndeme gelmesi, almamzn banda mmkn mertebe detayl bir biimde anlatmaya altmz Kanada tarihinin iki kltrl yaps dolaysyladr. McLuhan, zellikle Katolik olduktan sonra Kanadal Katolik
Genoskonun ad geen kitabnda ne srd tezler 1997 ylnda yaymlanan u makalede dile getirilmitir. Gary Genosko, "Who is the 'French McLuhan'?" Jean Baudrillard: Art and Artefact, Ed., Nicholas Zurbrugg, London, Sage Publications, 1997. 13 Genosko, McLuhan and Baudrillard: The Masters of Implosion, s. 3. 14 Aktaran: Ibid., s. 22.
12

278

okur-yazar kesim tarafndan, bir baka deyile Franszca konuan ve yazan Kanadal entelekteller tarafndan yakndan takip edilmi, fikirleri Fransz kltr iklimine hzla tanmtr. Buna McLuhann hreti de eklendiinde 1960larn sonundan itibaren Fransada McLuhann dnceleri zellikle medya evrelerinde geni bir izler kitlesi bulmu, dnemin siyasi iklimi dolaysyla McLuhann sistem kart olarak nitelenen fikirleri ilgiyle karlanmtr. McLuhan, Robert Fulfordun deyimiyle 1970ler Fransasnn nde gelen entelektel kahramandr.15 Bununla birlikte Fransz dncesi McLuhann Katoliklii ile Anglo-Saksonlardan ok daha erken bir dnemde ok daha yakndan ilgilenmitir.16 Bunun nedeni de yine McLuhann Kanadal Katolik entelekteller eliyle Fransz dnce ortamna tanmasdr. Ne var ki, bu durum Fransada McLuhan dncesi zerindeki Katolik etki hakknda herhangi bir aratrmann gn yzne kmasn beraberinde getirmemitir. Marshall McLuhan, 1960 sonras Fransz dncesine fikirleri tercme edilmi ve Fransz eletirel dncesi ierisinde sempati toplam bir isimdir. McLuhann dncelerinin Franszcaya evrilmesi ve Fransada izlenmesi Fransz asll Kanadal entelektellerin abalar ile mmkn olmutur. Gutenberg Galaksisi17 kndan be, Medyay Anlamak18 drt, Kresel Kyde Sava ve Bar19 ise iki yl sonra evrilmi, Yaradanmz Medya ise yaymlandktan sonraki birka ay ierisinde20 Franszcada baslmtr. Bunun yannda Gerald E. Stearnin McLuhan: Hot & Cool isimli kitab yaymland 1969 senesinde Sidney Finkelsteinn 1968de baslan Sense and Nonsense of McLuhan isimli eseri iki yl sonra Franszcada okur karsna kmtr.21 1973 ylnda Marabinin McLuhan dncesini devrimci bir dnce olarak yanstt Marcuse & Mcluhan et la nouvelle rvolution mondiale (Marcuse, McLuhan ve Yeni Dnya Devrimi) isimli eseri

15 16

Molinaro, McLuhan ve Toye, Letters of Marshall McLuhan, s. 539. rnein Pierre Babin, McLuhan elektronik an Hristiyan olarak nitelemektedir. Pierre Babin, Autre homme, autre chrtien l'ge lectronique, Lyon, Chalet, 1977. 17 Marshall McLuhan, La galaxie Gutenberg, face l're lectronique, les civilisations de l'ge oral l'imprimerie, ev., Jean Par, Paris, Mame, 1967. 18 Herbert Marshall McLuhan, Pour comprendre les mdia; les prolongements technologiques de l'homme, Montral, ditions HMH, 1968. 19 Marshall McLuhan, Guerre et paix dans le village planetaire, Paris, Laffont, 1970. 20 Marshall McLuhan, Message et massage, Paris, Jean-Jacques Pauvert, 1967. 21 Finkelstein, McLuhan: prophte ou imposteur.

279

yaymlanm22, ayn sene McLuhann Klieden Arketipe isimli eseri Derrick de Kerckhowe tarafndan Franszcaya evrilmitir.23 1975 ylnda ierisinde McLuhanla yaplm bir rportajn da yer ald bir McLuhan derlemesi Fransz okurlar ile bulumutur.24 Tm bunlarn yannda McLuhanla yaplan birok sylei de yine dnemin Fransasndaki popler dergilerde yaymlanmtr. McLuhann dncelerinin Fransz dncesindeki karlklar hakknda yaplan yorumlar yeni olmad gibi yalnzca Baudrillardn fikirleri ile de snrl deildir. rnein 1978 ylnda Robert Fulford, Roland Barthesn o tarihten bir yl nce yaymlanan Roland Barthes par Roland Barthes isimli eserini konu edindii makalesine Meet Frances Marshall McLuhan baln koymu25, Barthes ve McLuhan arasndaki benzerliklerden bahsetmitir. Fulforda gre bu iki isim arasndaki en benzer nokta her ikisinin de eserlerine nfuz edilemeyiidir.26 McLuhan, Barthesn bir keresinde kendisine ortak kitap yazma teklifinde bulunduunu belirtse de Fulfordun bu karlatrmasndan hi holanmaz. McLuhan, Barthesn kar karya kald rntleri dneminin egemen kuramlarn yardmyla zmlemeye altn, kendisinin ise hibir kurama bal kalmadan bunu yaptn belirterek aralarndaki fark ortaya koymaya alr.27 Arthur Kroker daha da ileri giderek, McLuhan ve Barthes arasnda kurulan bu yaknlktan hareketle, McLuhan yapsalclk akm ierisine yerletirir. Krokern hareket noktas, Barthesn Mitolojiler isimli eserinde uygulad alma ynteminin, ondan alt yl nce yaymlanan Mekanik Gelindeki alma yntemine olan benzerliidir. Krokera gre her iki kitap da reklamlar bir dil gibi grmekte ve zmlemektedir.28 Kroker iin bu benzerlik McLuhan yapsalc olarak nitelemek iin yeterlidir. Fransz entelektel dnyasnda dnceleri ile McLuhana benzetilen bir dier isim ise LviStrausstur. Bu balant, 1970lerin banda James M. Curtis tarafndan kurulmutur.

Jean Marabini, Marcuse & McLuhan et la nouvelle rvolution mondiale, Tours, Mame, 1973. Marshall McLuhan, Du clich l'archtype: la foire du sens, ev., Derrick de Kerckhowe, Montral & Paris, Hurtubise HMH; Mame, 1973. 24 Marshall McLuhan, Thorie de l'image, Paris & Lausanne, R. Laffont & Grammont, 1975. 25 Marshall McLuhan, "Letter to the Editor of the Toronto Star; July 4,1978," Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987, s. 539. 26 Ibid. 27 Ibid., s. 540. 28 Kroker, Technology and the Canadian Mind: Innis, McLuhan, Grant, s. 78.
23

22

280

Curtise gre McLuhan ve Lvi-Strauss neredeyse her eyi paylamlar, tarzlar, verdikleri eserler ve hatta kendilerine yneltilen eletirilerde ortaklamlardr.29 Curtis ayrca McLuhan ve Barthes arasnda da ortaklklar kurmu ve her ikisinin de postmodernist olduunu ne srmtr.30 Yine Paul Reisman, 1960larn sonlarna doru Gtenberg Galaksisi ve Medyay Anlamak iin yazd bir deerlendirme yazsnda McLuhan ile Jacques Ellul ve Lvi Strauss arasnda ok yakn benzerlikler bulunduundan bahseder. Reismana gre McLuhan ve Ellul, toplumlarn mekaniklemesi srecini benzer ekillerde yorumlamlar, bireyciliin yaratt problemleri ayn bak asyla ele almlardr. Reisman, McLuhan ve LviStraussun da hedeflerinin formel olarak ayn olduunu ve her iki dnrn de iletiim yapsnn kendi bnyesinde bir mesaj tad tespitini yaptklarn belirtir.31 Bu yorumlarda da gze arpt zere, McLuhann dnceleri ile ada Fransz dncesindeki birtakm temalar arasnda eitli balantlar kurmak mmkndr. Bylesi paralellikleri tarihin farkl dnemlerinde yaam dnrler arasnda kurmak mmkn olduu gibi, benzer balantlar ayn dnemlere tanklk etmi dnrler iin kurmak da pekala imkan dahilindedir. Ancak burada nemli olan, sz konusu edilen entelektellerin dnce dnyalar arasndaki geli gidilerin, onlarn zgn katk ve eletirilerini glgelememesi, onun ortaya koyduu rnlerin bir btnlk ierisinde ele alnmasna engel oluturmamasdr. Bir dnrn entelektel kaynaklarnn doru bir biimde aa karlmas, hi kukusuz entelektel tarih aratrmalarnn olduu kadar, sosyal teori almalarnn da nemli dayanak noktalarndan birisidir. Ancak bir dnrn kaynaklaryla zdeletirilmesi ve ondan ibaret grlmesi sakncal bir tutumdur. Bunun yannda benzer toplumsal fenomenlerle yzlemi dnrlerin birbirlerine benzer deerlendirmeler retmeleri her zaman birbirlerinden etkilendikleri anlamna da gelmemelidir. Peki, tm bunlar McLuhan ve Baudrillard arasnda bir balant olmad anlamna m gelmektedir? Elbette hayr. Baudrillardn metinlerini okuyan herkes, onun hi de seyrek saylmayacak bir lde McLuhana referans verdiklerini
Aktaran: Genosko, McLuhan and Baudrillard: The Masters of Implosion, s. 22. Tm bunlarn yannda Genosko, Lacan ve McLuhan arasnda da nemli benzerliklerin olduundan bahseder. Genosko, McLuhan and Baudrillard: The Masters of Implosion, s. 52-63. 30 Aktaran: Genosko, McLuhan and Baudrillard: The Masters of Implosion, s. 23. 31 Ibid., s. 19-20.
29

281

grebilir. Ancak bu durum, yukardaki benzeri aceleci deerlendirmeleri beraberinde getirmemeli, aradaki iliki serinkanl bir biimde yorumlanmaldr. Bu tez almas, Baudrillardn dncelerinin McLuhanizm balamnda ele alnamayaca, onun medya kuramnn McLuhann medya kuramnn bir yeniden retimi olarak deerlendirilmesinin hem McLuhann medya kuramn hem de Baudrillardn medya kuramn anlamaya engel tekil edeceini gstermeye almaktadr. Bu almann temel tezi, Baudrillardn, medya kuramn ina ederken McLuhandan devrald kavramlar ondan ok daha farkl sonulara ulamak zere kulland, McLuhann baz kavramlarnn Baudrillardn medya kuram ierisinde kendisine bir yer bulmu olmasnn onun medya kuramnn balca kayna olarak McLuhann dncelerini grmeyi gerektirmediidir. McLuhan ve Baudrillard arasndaki dnsel ortaklklarn tmn, Kellner bata olmak zere ad geen aratrmaclarn yaptklar gibi Baudrillardn McLuhandan etkilenmesine, hatta ve hatta onun bysne kaplmasna hamletmek doru deildir. Ayn ekilde Baudrillardn, McLuhann medya kuram araclyla Marksizmden koptuunu ve postmodern bir dnce iklimine vardn ne srmek de mesnetsiz bir iddiadr. McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar arasnda ilk bakta gze arpan bir benzerlik varsa bu nemli oranda bu iki dnrn baz ortak beslenme kaynaklarn paylayor olular ve benzer toplumsal fenomenleri kavramaya almalardr. Bunun yannda bu iki dnrn birbirlerinden bamsz bir biimde birtakm kehanetler eliinde dnce retmeleri, tarihsel bilgileri para para ve zaman zaman balamlarndan kopararak kullanmalar, tarihi keyf bir biimde dnemlere ayrmalar ve Batl antropologlarn verileri ile yetinerek bir Bat eletirisi ortaya koymalar gibi baz unsurlar da her ikisi arasnda birtakm benzerliklerin varsaylmasna imkan tanyabilir. Ancak her ne olursa olsun, tm bunlar Baudrillardn medya kuramnn ana kayna olarak McLuhann dncesinin grlmesini meru klmaz. McLuhan ve Baudrillardn yetime ve dnce retim srelerine baktmzda aralarnda birtakm benzerlikler olduunu hemen grebiliriz. Her eyden nce her iki dnr de erken yata edebiyatla tanmlar, tm entelektel retim sreleri boyunca da edebiyattan vazgememilerdir. McLuhan, daha formel bir edebiyat formasyonu alm, edebiyatla ilikisini anadili zerinden yrtm iken, Baudrillard, edebiyatla ilikisini daha dank bir biimde ve Almanca zerinden srdrmtr. 282

Edebiyatla olan bu yakn iliki, ikisinin de dile ortak bir perspektiften bakmalarn salam ve bu da her ikisinin de retorik merkezli yaklamna dorudan yansmtr. McLuhan iin klasik retorik, Baudrillard iin de Nietzscheci retorik, sadece en akademik metinlerinde dahi karmza kan bir yazm yntemi olarak deil, btn entelektel hayatlar boyunca ilgilendikleri konulardan onlar yorumlama tarzlarna kadar zihinsel retim srelerini etkilemi, bal sonlu bir dnme metodu halini almtr. Bu balamda Baudrillardn u ifadeleri McLuhann da paylat bir perspektifi ortaya koyar: Dil dnen bir varlktr. Yalnzca onun araclyla dnmemizi salamaz, ayn zamanda bizi yaratr ve bizim yerimize de dnr.32 Edebiyatn yannda bu iki dnrde karlatmz bir dier ortak nokta, felsefe ile aralarndaki dank ilgidir. McLuhann niversite yllarnda Baudrillardn ise lise yllarnda merak sald felsefe (tarihi) onlar iin adeta yamalanacak bir alan olarak anlalm, uzun dnemde hibir felsefe akmna ye olmamakla birlikte eklektik bir yntem erevesinde farkl felsefelerden gerekli grdklerinde kifayet miktarnca yararlanmlardr. Eklektisizmin balang noktasnda tanmszlk yer aldndan33, bu durum bu iki entelektelin tanmlamaktan kanmasn, srekli yorumlamakla iktifa etmesini beraberinde getirmitir. Bunlara ek olarak her iki dnr iin de bilim ve akademi dnyas muhafazakr, dogmatik ve retkenlikten yoksun yaplar olarak deerlendirilmi, bu nedenle de her ikisinin de uzun vadede akademi dnyasyla ba ho olmamtr. Her ne kadar McLuhan, evrensel bir cemaate ye olmas hasebiyle, daha parlak bir akademik kariyer imkan bulmusa da genel olarak akademi dnyas ile bir trl baramam, Baudrillard ise doktor unvann dahi emekli olmadan bir yl nce alabilmitir. Hi kukusuz bunlar McLuhan ve Baudrillard arasndaki iradi olmayan benzerliklerdir. Bunlarn yannda Baudrillardn McLuhann baz dnceleriyle girdii iradi ilikiden de sz edilmelidir. Bu blmde McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar zelinde bunu yapmaya alacak, bu iki kuramsal nite arasndaki benzerlik ve farkllklar gstermeye gayret gstereceiz. Bunu yaparken, McLuhan ve Baudrillardn dnce dnyalar arasndaki temel ayrm noktalarn da resmederek sz konusu ilikinin boyutunu ortaya karmaya alacaz.
32 33

Baudrillard, Anahtar Szckler, s. 14. Batmaz, Medya Popler Kltr Gizler.

283

Baudrillardn ilk olarak ne zaman McLuhann herhangi bir metnini okuduu, onun dncelerinden kimin araclyla ve ne ekilde haberdar olduu hakknda elimizde herhangi bir veri bulunmasa da, ilk kez 1967 ylnda, Medyay Anlamak hakknda bir deerlendirme yazs kaleme aldn biliyoruz. Bu yaz, Kellner bata olmak zere yukarda bahsi geen aratrmaclar tarafndan sadece McLuhann neo-Marksist eletirisi olarak deerlendirilmi, bu ynyle hatrlanmtr. Bu erevede de yalnzca, Baudrillardn iletiim ortam mesajn ta kendisidir formln teknik toplumdaki yabanclamay ntralize ettii iin eletirdiinden bahsedilmi, bu yaz baka bir ynyle gndeme getirilmemitir.34 Ne var ki, bu ksa makale ok daha fazlasn iermekte, Baudrillardn McLuhan hakkndaki ilk izlenimleri yannda yine onun dnceleri ile ilgili daha sonra da sahip kmaya devam edecei birtakm kanaatlerini de ele vermektedir. Bu deerlendirme yazs, her eyden nce McLuhann temel tezlerini baarl bir biimde zetlemekte ve derli toplu bir biimde aktarmaktadr. Bu, Baudrillardn en azndan Medyay Anlamak zerinde youn bir ekilde altn gsterir. Baudrillard, krlgan ama ekici olarak niteledii bu eserin35 en heyecan verici ve tabi ki riskli paradoksunun, iletiim ortam mesajn ta kendisidir forml olduunu syler. Baudrillarda gre bu, feodal toplum yel deirmenidir diyen Marksist formle denktir. Ne var ki Baudrillard iin bylesi formller indirgemeci formllerdir.36 Bununla birlikte Baudrillard, McLuhann mesajn iletiim ortamnn gerek fonksiyonunu gizledii fikrine de byk oranda katldn belirtir ve rnein demiryolunun gerek amacnn yolcu tamak olmayp, bir dnya gr kazandrmak olduunu ifade eder.37 Baudrillardn bu metinde McLuhann dncelerine son derece eletirel yaklat aktr. Baudrillarda gre McLuhan, teknolojinin sonularna kar ar iyimser bir tavr taknmakta ve bu tavr tarihi, zellikle de kitle iletiim aralarnn tarihini yanl okumasndan kaynaklanmaktadr. Ona gre McLuhann scak-souk iletiim ortam arasnda yapt ayrm ve dier tezleri kendi ierisinde mantksal bir

34

rnein bkz., Kellner, Jean Baudrillard: From Marxism to Postmodernism and Beyond, s. 66. Kellner, "Reflections on Modernity and Postmodernity in McLuhan and Baudrillard". 35 Jean Baudrillard, "Review of Marshall McLuhan's Understanding Media," The Uncollected Baudrillard, Ed., Gary Genosko, London & Thousand Oaks, Sage Publications, 2001, s. 43. 36 Ibid., s. 41. 37 Ibid.

284

kurguya sahipse de, kendi dnda mantksz ve mphem bir hal almaktadr.38 Baudrillard bu yazda iletiim aralarnn teknik adan mkemmellemesi srecinin enformasyonun ve anlamn nesnel mesajna kar ilediini de ne srm39 ve McLuhann teknolojik iyimserci bakn eletirmitir. Baudrillardn ilk olarak McLuhann dncelerini tartt bu yazy, yalnzca Baudrillardn Marksist dnemine ait bir metin olarak gren ve sadece McLuhann tezlerini rtmek zere kaleme aldn dnen aratrmaclar, 1972 ylnda yaymlanan Gstergenin Ekonomi Politiinin Eletirisinde yepyeni bir McLuhan imaj ile karlatmz ne srerler. rnein Kellner, bu tarihten itibaren Baudrillardn McLuhann grlerinden kalkarak medyay yeni bir postmodernlik ina eden bir yap olarak grmeye baladn ve buradaki satrlarnn hem yeni bir sosyal teorinin balang noktas olduunu hem de Marksizmden kopuunu simgelediini ne srmtr.40 Kellner, ad geen eserde Baudrillardn Alman Marksist yazar ve aktivist Hans Magnus Enzensbergerin medya kuramn ve sosyalist bir medya stratejisi gelitirme giriimlerini eletirdiini belirtmi41, ancak McLuhana ynelttii eletirilerden hi bahis amamtr. Kellnern bu sunum tarz, Anglo-Sakson dnce ikliminde Baudrillardn 1967 ylnda McLuhan Marksist bir pencereden eletirdii, 1972 ylnda ise Marksizmden kopmasyla birlikte McLuhann dncelerine sarlarak bir medya kuram gelitirmeye balad ynnde bir yaygn kannn olumasna yol aacaktr. Ne yazk ki bu yaygn kan, Baudrillard ve McLuhann medya kuramlar arasndaki ilikiyi aklamaktan uzaktr. nk Baudrillard, ad geen kitabnda teknolojik iyimserciliin iki bahsetmi, birine Enzensbergerin yaklamlarn, dierine de biiminden

McLuhann tezlerini rnek olarak vermitir. Baudrillard, burada McLuhann fikirlerine 1967 ylnda yazd yazdakine benzer bir tarzda yaklam, onun iyimserciliini ve teknolojik determinizmini tenkit etmitir.42 Burada gstermeye altmz ey, Baudrillardn McLuhanla girdii dnsel ilikinin,
38 39

etkisini

sonradan

gsteren

bir

entelektel

mdahale

olarak

Ibid. Ibid., s. 40. 40 Kellner, Jean Baudrillard: From Marxism to Postmodernism and Beyond, s. 66. 41 Ibid., s. 67. 42 Baudrillard, For a Critique of the Political Economy of the Sign, s. 164.

285

grlemeyeceidir. Kellner, Huyssen, Gane ve Genosko bunu yapmaktadrlar. Bu aratrmaclarn ortaya koyduklar ereveyi kabul etmemiz durumunda Baudrillardn McLuhann tezlerini btn aklyla ortaya koyduu bir metin yazmasndan en az alt sene sonra onun fikirlerine geri dndn dnmemiz gerekecektir ki bu hi de gereki olmayacaktr. Bylesi bir ereve, her eyden nce Baudrillardn 1970 ylnda yaymlanan Tketim Toplumu isimli nemli almas dikkatle incelendiinde anlamn yitirmektedir. Nitekim Baudrillard Tketim Toplumunda McLuhann iletiim ortam mesajn ta kendisidir formlne sahip kacak ve kltr(n) de haberdeki yapay [szde] olay gibi, reklamdaki yapaynesne gibi () aracn kendisinden hareketle, referans kodundan hareketle retilebilir olduunu belirtecektir.43 Bu kitaptan iki yl sonra da Baudrillard, McLuhann medya almalar alanndaki mehur formln en temel iletiim ortam modeldir eklinde uyarlayacak,44 ondan be yl sonra da McLuhann formln simlasyon ann en nemli keiflerinden birisi olarak niteleyecektir. Baudrillardn ilk olarak 1967 ylnda McLuhann medya kuramna ynelttii baz eletiriler, uzun vadede Baudrillard iin anlamn yitirmise de, baz eletirileri kymetinden hibir ey kaybetmemitir. Yukarda da bahsettiimiz gibi bu yazy yazd dnemde teknolojik toplumdaki yabanclamann tam ifadesi olarak deerlendirdii bu forml45, ok ksa bir sre sonra Baudrillardn sk sk zikredecei bir ifadeye dnmtr. Ancak, Baudrillardn McLuhann teknolojik iyimserciliine ve teknolojik determinizmine dnk kanaatleri anlamn korumutur. Baudrillard, elektronik iletiim teknolojileri hakknda yaplan ve McLuhann dnceleri tarafndan temsil edilen deerlendirmeleri ba dndren teknolojik iyimserlik olarak nitelemi46 ve kendi medya kuramn bu iyimserlie kart bir biimde kurgular. Baudrillard, zellikle 1970lerin sonlarndan itibaren zmlemelerini iyimserlik-ktmserlik balamndan karmaya almsa da, McLuhann dnce dnyasnn merkezinde yer alan muktedir teknoloji miti onun tarafndan hibir zaman benimsenmemitir. Bunun yannda ad geen aratrmaclarn McLuhan ve Baudrillard arasndaki ilikiyi aklamaya alrken
Baudrillard, Tketim Toplumu, s. 119. Baudrillard, For a Critique of the Political Economy of the Sign, s. 175. 45 Baudrillard, "Review of Marshall McLuhan's Understanding Media," s. 43. 46 Jean Baudrillard, Tam Ekran, ev., Bahadr Glmez, 3. ed., stanbul, YKY, 2004, s. 53.
44 43

286

gelitirdikleri tarihsel kurgu ierisinde merkez bir unsur olarak karmza kan ve Baudrillardn 1967 ylndaki yazs ile 1972 ylndaki kitab arasnda, McLuhann dncelerine dnk byk yaklam farklar bulunduunu ne sren varsaym temelsiz bir varsaymdr. rnein Baudrillardn ada toplumda sava ve medya arasndaki ilikiye dair gelitirdii tezlerin McLuhann Vietnam Sava hakkndaki deerlendirmelerinden esinlendii kanaati, yukarda ad geen aratrmaclarn rettikleri metinlerde karlaabileceimiz bir temadr. Bununla birlikte, Baudrillardn ancak Marksizmden koptuktan sonra McLuhana dn yaptna inanldndan, Baudrillardn belli bir dnemden sonraki metinlerinde bu etkinin varlndan sz edilmektedir. Oysa daha 1967 tarihli deerlendirme yazsnda Baudrillard, olan bitenin renkli olarak ve i rahatl ierisinde izlenmesinin savan gerekte yokluunu gsterdiini belirtmi, bu dorultuda McLuhann tezleriyle paralel bir grnt arz etmitir.47 Ayn ekilde Baudrillard, 1972 ylnda yaymlanan metninde nasl Enzensbergerin diyalektik mitlerini paylamyorsa, ayn ekilde McLuhann teknolojik iyimserliini de paylamadn belirtmitir.48 Baudrillardn, Gstergenin Ekonomi Politiinin Eletirisinde gelitirdii medya zmlemesinin temelinde, kitle iletiim aralarnn tek tarafl konuma tavrna ve muhataplarn cevap verme imkanndan mahrum brakan tutumuna kar honutsuz bir yaklam yer almaktadr.49 Baudrillard, burada kitle iletiim ortamlarna iletiimi imkanszlatran, iletiimi yutan aygtlar olarak bakmaktadr.50 Baudrillard, 1950lerin ortalarndan itibaren sahip olduu bu bak asn bu kitabnda da srdrmektedir. Baudrillardn bu bak asn gzden geirmesi ve kitle iletiim aralarna, daha genel olarak da teknolojiye iyimser-ktmser erevesinin dnda, ironik ve muhalif bir ereve ierisinde bakmaya, kitlelerin sessizliini bir pasiflik iareti ya da bir yabanclama olarak deil de zgn bir strateji, meydan okuma formunda zgn bir cevap olarak grmeye balamas 1970lerin sonlarna doru karmza kacaktr.51 Baudrillardn medya kuramnda bir farkllamadan bahsedilecekse bu, ne Marksizmle ilikisiyle ne de btnyle
Baudrillard, "Review of Marshall McLuhan's Understanding Media," s. 41. Baudrillard, For a Critique of the Political Economy of the Sign, s. 164. 49 Ibid., s. 169. 50 Ibid. 51 Jean Baudrillard, "The Masses: The Implosion of the Social in the Media," Jean Baudrillard: Selected Writings, Ed., Mark Poster, Stanford, Stanford University Press, 2001, s. 211.
48 47

287

McLuhanla arasndaki balantyla alakaldr. Sz konusu farkllama ncesinde Baudrillard, medyann kodunun tahrip edilebileceine, karlkl konuma ihtimaline ve sembolik takasn radikal mtekabiliyetine inanyor olmas hasebiyle kendisini ktmser olarak nitelemez. Byle olmasna ramen o yine de McLuhann teknolojik iyimserliini de paylamaz. Baudrillardn, bu tr beklentilerden vazgetikten sonra, McLuhann teknolojik iyimserliini ve determinizmini devraldn dnmek ne kadar anlaml olabilir? Baudrillardn Sessiz Ynlarn Glgesinde isimli almasndan nce ortaya att ve kitle iletiim aralarnn iletiim imkann ortadan kaldrdn ne sren yaklam, esasnda McLuhann yaklamlarndan daha ok almalarnn hatr saylr bir blmn modern dnyada toplumsal iletiim olaslklarna hasreden Alman ada Jrgen Habermasn yaklamlar ile paralellik gstermektedir. Bu saptama, Habermas ve Baudrillard isimlerini modern-postmodern kamplamasnda iki ayr uta grmeye alm olanlar iin artc gelebilir. Her ne kadar bu iki dnr arasnda kayda deer fikir ayrlklar olsa da, onlar sz konusu kamplarn temsilcileri olarak okumak, entelektel tarih ve sosyal teori aratrmaclarnn debilecei ciddi hatalardan bir tanesidir. Bu iki dnr, srf kurgusal bir kamplamann sanal aktrleri olarak yanstldklar iin modern dnyadaki iletiim problemine dair ortaya attklar birbirine yakn grler fark edilememitir. Sz konusu yaknln en temel nedeni, Habermasn ideal konuma durumu ve tahrif edilmemi iletiim kavramlarndan hareketle gelitirdii mzakere dncesi ile Baudrillardn kitle iletiiminin iletiim imkanlarn yuttuu bir dnemde sembolik evreninden devirdii otantik iletiim fikrinin birbiriyle rten balang noktalarndan hareket etmeleri olsa gerekir. Habermasn modern dnyada iletiim problemini deerlendirme biimi ksaca aktarldnda aradaki benzerlikler de kendilerini daha rahat ortaya koyabilecektir. Her ne kadar Frankfurt Okulu evresinin yaayan en nemli kuramcs olarak bilinse de, Habermasn bu evrenin birinci nesil dnrleri ile kayda deer fikir ayrlklarnn olduu bilinmektedir. Bu, zellikle Habermasn kltr endstrisi kuramna getirdii eletirilerde ve Aydnlanma felsefesine dnk sahiplenici tutumunda kendisini ele vermektedir. Dnce servenine Bat Marksizmi gelenei ierisinde balayan Habermas, iletiim ve toplum kuramn gelitirirken geni bir 288

kuramsal birikimi harmanlam, belli bir dnemden sonra zellikle Weberin sosyolojik kuramndan hatr saylr biimde etkilenmitir. Habermasn iletiim kuram en temelde yaam alan kavramsallatrmasna bal olarak gndeme gelmi, Marxn dnce sistematiine bu kavramsallatrma erevesinde eletiri getirmitir. 52 Weberin toplumsal eylem ve rasyonelleme kavramsallatrmalarndan hareket eden Habermasa gre yaam alan iki stun zerinde temellenmektedir. Amasal rasyonel eylem ya da emek bir yanda, iletiimsel eylem ya da toplumsal etkileim ise bir dier yanda yaam alann ayakta tutmaktadr. Ne var ki Habermas, yaam alannn bu iki bileeninden bir tanesi olan iletiimsel eylemin amasal rasyonel eyleme nazaran yeterince nemsenmediini ne srmtr. Habermasa gre toplumda amasal rasyonel eylem ya arasal eylem formunda ya da stratejik eylem biiminde kendisini gsterir ve ikisi de bireyin hesaplanabilir karlarn temel alr.
53

Ne var ki

Habermasn daha ziyade ilgi duyduu eylem tr, bireyin hesaplanabilir karlarnn tesinde ina edilen iletiimsel eylem olacak54, tahrif olmam iletiimin imkanlarn bu erevede sorunsallatracak ve mzakereye dayal iletiim ortamn tahrif etmeye alan toplumsal kurum ve mekanizmalar zerinde duracaktr. Belli bir dnemden sonraki eserlerinde sosyolojik dnce gelenei ierisinde iki ayr dzlemde ilerleyen eylem kuram ve sistem kuram arasnda bir btnlk oluturmaya alan Habermas55, zmlemelerinin bir ucuna yaam alan kavramn, bir dier ucuna da toplumsal yap kavramn yerletirir. Toplumsal yap ve yaam alan arasnda gncel bir kartlk olduunu ne sren Habermas, yaam alann mikro srelerin akt, mutabakat imkanna sahip iletiim pratiklerinin canl olduu bir alan olarak, toplumsal yapy ise ar rasyonellemenin gerekletii, mzakere imkanndan yoksun iletiim srelerinin yer ald bir gereklik olarak

52

Jrgen Habermas, Knowledge and Human Interests, ev., Jeremy J. Shapiro, Boston, Beacon Press, 1971, s. 42. 53 Jrgen Habermas, The Theory of Communicative Action: Vol. 1 Reason and the Rationalization of Society, ev., Thomas McCarthy, Boston, Beacon Press, 1984, s. 284-285. 54 Ibid., s. 286. 55 Ibid., s. 343. Habermas Meade sosyolojinin iletiimsel kkenini salad Durkheima ise toplumsal btnleme ve sistemsel btnleme arasnda iliki kuran bir toplumsal birlik anlayn teoriletirdii iin atf yapar ve bu iki yaklamn adeta arasn bulmaya alr. Jrgen Habermas, The Theory of Communicative Action: Vol. 2 Lifeworld and System, A Critique of Functionalist Reason, ev., Thomas McCarthy, Boston, Beacon Press, 1984, s. 5-11, 114.

289

tanmlamtr. Habermasa gre toplumsal yap (sistem) ve yaam alan arasndaki gerilim bu iki alan arasndaki farkl rasyonelleme dzeylerinden kaynaklanmaktadr. Yaam alannda karlalan rasyonelleme, zgr iletiim ve karlkl etkileim yoluyla gereklemekte, d faktrler olmakszn insanlar zgrce iletiime girebilmektedirler. Buna karn, toplumsal yap ierisindeki rasyonelleme normatif bir sistemin varl ile birlikte hayata geirilebilmektedir.56 Habermasa gre sorun, toplumsal sistemin rasyonellemesi ile hayat alannn rasyonellemesi arasndaki derece farkdr ve bu fark toplumsal dzeyde ciddi problemler, hayati atlaklar meydana getirmektedir. Modern dnyada rasyonelleme srelerinin ayniliinden deil farkllndan ve parallndan sz etmek gerekmektedir. Toplumsal sistemin rasyonellemesi yaam alannn rasyonellemesinden daha hzl gereklemekte bunun sonucunda ise yaam alan kendisinden ok daha hzl rasyonellemi olan bir toplumsal sistemin tahakkm altna girmekte ve en nihayetinde yaam alan zlmektedir. yleyse ve sorunun bu zm, noktada hayat tahrif alannn edilmemi toplumsal iletiimin dekolonizasyonudur

toplumsallatrlmasna byk bir i dmektedir. Habermasa gre toplumsal sistemin normatif mdahalelerine maruz kalan yaam alan ar rasyonellemeye zorlandka, zgr iletiim imkann, toplumsal etkileim ansn kaybetmekte, bu durum da ciddi atlaklarn olumasna yol amaktadr. Habermasn bu tahrif edilmi iletiim yaklam Baudrillardn Sessiz Ynlarn Glgesinden nceki eserlerinde de rastlayabileceimiz merkez bir temadr. Ancak ilgin bir biimde Kellner, Huyssen, Gane ve Genosko bata olmak zere Anglo-Sakson dnce ikliminde biroklarnca postmodernizmin peygamberi olarak nitelenen Baudrillardn sz konusu dnemde iletiim problemine yaklam ile modernizmin savunucusu olarak takdim edilen Habermasn iletiim sorununu ele al biimi arasnda, bu nedenden tr herhangi bir paralellik kurulamam, buna karn ncelikli olarak Bat Marksizmi ile ilikisi erevesinde akla getirilen eletirel teorinin yaklamlar ile Baudrillardn medya zmlemeleri birbirleriyle ilikilendirilmitir.

56

Habermas, The Theory of Communicative Action: Vol. 1 Reason and the Rationalization of Society, s. 340.

290

Baudrillardn kitle iletiim aralarnn anlam, ilevi ve etkileri hakknda yapt zmlemeler, sklkla, Birinci Dnya Sava sonrasnda Bat dnyasnda gndeme gelmeye balayan ve baz Marksist entelekteller tarafndan Ortodoks Marksizmin tek ynl analizlerine kart bir biimde yeni bir toplum eletirisi olarak ortaya konan kitle kltr analizlerine referansla ele alnmaktadr. Kitle kltr bu Marksist entelekteller iin bir hegemonya unsurudur. Kitle kltr, ynetici sekinler tarafndan oluturulan, toplumsal ve siyasal bir denetim arac, ideolojik bir arptma mekanizmas olarak tanmlanm, medya endstrileri bu sreteki ana aktrlerden birisi olarak grlmtr. Frankfurt Okulu evresindeki birinci nesil dnrler kua tarafndan temsil edilen sz konusu entelekteller, kitlelerin hibir zaman medya araclyla gerei bulamayacaklarn, sistemli bir yanltmaca ile kar karya kalacaklarn, buna karn kitlelerin bir direnme imkanlarnn kalmadna inanmaktadrlar. Baudrillardn medya kuram sk sk, Frankfurt Okulu evresindeki birinci nesil dnrler kuann medya perspektifleri ile birlikte deerlendirilmi, sz konusu dnrlerin Baudrillardn medya kuramn ekillendirdii iddia edilmitir. Frankfurt Okulu evresinde yer alan dnrlerin zel olarak kltr endstrisi kavram ekseninde gelitirdikleri yaklama gre, kitle iletiim aralarna muhatap olanlar onun ilettii mesajlar tarafndan biimlendirilmekte, bu biimlendirilme sreci onlarn dnya alglarn, politik kanaatlerini ve toplumsal davranlarn etkilemektedir. Bu srete kitle iletiim aralarn elinde bulunduranlar kendi siyasal konum ve idealleri dorultusunda karlarndaki toplumu bir hamur misali yourabilmekte, onlara ilettikleri mesajlar araclyla istedikleri deiiklikleri meydana getirebilmektedir. Baudrillardn medya kuramnn eletirel teorinin medya perspektifi ile zdeletirilmesinin en temel sebebi, Baudrillardn 1970lerin son eyreine kadarki metinlerinde medyann yaratt yabanclama problemi zerine eilmesi ve kitle iletiim aralarnn yarattn dnd iletiim engelini bir pasiflik iareti olarak grmesidir. Bu durum, Baudrillardn tezleri ile kltr endstrisi kuram arasnda bir paralellik kurulmasna yol amtr. Ancak burada iaret edilmesi gereken birinci nokta, kltr endstrisi kuramndan etkilendii sylenen dnemde Baudrillardn sz konusu kuramdaki ktmser bak asn paylamaddr. Alt izilmesi gereken ikinci nokta, eletirel teorinin birinci nesil dnrleri ierisinde, Baudrillardn 291

dnce dnyas sz konusu edildiinde etkili olan ismin Walter Benjamin olduu, kltr endstrisi kuramna esas erevesini kazandran dnrler olmaddr. Zaten Baudrillardn medya zmlemeleri ile kltr endstrisi kuram arasnda paralellikler kuranlarn dayandklar tek varsaym Baudrillardn Benjamin dncesi ile olan yaknldr. Benjamin, Baudrillardn dnce dnyas zerinde en temelde iki etkide bulunmutur. Benjaminin Baudrillard dncesi zerindeki birinci etkisi yabanclama yorumu zerinden kendisini gstermiken, ikinci etkisi mekanik yeniden retim a hakkndaki zmlemeleri araclyla aa kmtr. Birinci etki, kendisini 1970lerin ikinci eyreine kadar gstermiken, ikinci etki 1970lerin son eyreinden itibaren daha da glenmi, Baudrillardn bu dnemden sonraki medya zmlemelerinde referans verdii bir yaklam halini almtr. Oysa Baudrillardn medya zmlemeleri erevesinde Benjamin dncesi ile olan ilikisi, iddia edilenin aksine, 1970lerin son eyreinden sonra da varln srdrmtr. Tm bunlar, Baudrillardn medya zmlemelerinin onun bir entelektel olarak Marksizmle ilikisine indirgenemeyeceini gstermekte, onun ne McLuhann ne de Benjaminin yaklamlar ile Marksizm balamnda bir ilikiye girmemi olduunu ortaya koymaktadr. Bunlarn yannda kltr endstrisi kuramndaki mesaj reten, bilinli, aktif ve gl medya ve onun muhatab olan edilgen, ynlendirilmeye ak ve zayf toplum arasndaki kartlk, Sessiz Ynlarn Glgesindeden itibaren Baudrillardn medya kuramnda hibir karlk bulmaz. Baudrillard, bylesi bir kartln anlamsz olduunu nk ne medyann ne de onu elinde bulunduran sistemin bilinli, aktif ve gl olduunu ne de toplum diye bir kategorinin kaldn dnr. Kitle iletiim aralar tamamen istem d bir biimde toplumun lmesine hizmet etmi ve yine istem d bir ekilde kitlenin tarih sahnesine kmasna yol amtr. Sistem, kitle iletiim aralar araclyla bu kitleleri yeniden sosyalletirmek iin canhra bir biimde uramakta, bu kitlelere bilin vermeye almakta, onlar eitli idealler etrafnda toparlamaya almaktadr. Oysa kitle iletiim aralarnn ura boa kmakta, sonuta sosyal, politika ve birey tarih olurken, kitle giderek bymektedir. Tm bu nedenlerle Baudrillarda gre kitleler, kitle iletiim aralarndan daha gl

292

bir iletiim aracdr.57 Baudrillard, kitle iletiim aralarnn sosyalleme imkanlarn ortadan kaldrarak, sosyal olann dman bir kitle yaratmasn sistemin elikisi olarak grr ve kitlelerin kitle iletiim aralarnn kendilerine sunduklar anlamlara kar duyarsz kalmalarn sistem karsnda bir tr direni imkan olarak deerlendirir. Bu, Baudrillardn kitle iletiim aralarnn da esasnda sistem karsndaki mcadelede istemeden bir katk saladn iddia etmesi anlamna gelir. Zaten Baudrillarda gre eletirel teori, varln kitlelerin aptal ve naif olduu ynndeki bir kanaate dayandrmakta ve bu nedenle de mevcut gidiat anlamak isteyenler iin bir tuzak kurmaktadr.58 Baudrillardn medya kuram, kitlelerin, kitle iletiim aralarnn kendilerine ulatrdklar mesajlara kar edilgen bir tavrda olmadn ne srerken, esasnda ilk olarak 1940larn Amerikan sosyolojisinde karmza kan iki basamakl iletiim ak kuram ile benzer bir gre yakn durmaktadr.59 kinci Dnya Sava yllarnda Amerikan sosyolojisi ierisinde gelitirilen ve kitle kltrn oluturduu dnlen medyatik mesajn yaratt etkilerin analizini temel alan, daha ziyade kitle iletiim aralarnn tutum ve davran deiikliklerine yol ap amad, eer ayorsa bunlarn ne tr deiiklikler olduu sorularn merkeze alan ve davran kuramn etkisiyle ekillenen bu almalar, medyann nihai dzlemde kitle zerinde dorudan bir etki oluturmad sonucuna varm, kitle iletiim aracndan gelen mesajn nce kanaat liderlerine, daha sonra da grubun dier yelerine ulat, dolaysyla doal toplumsal ve kltrel szgelerden getiini ne srmtr.60 Bir baka deyile daha nce Amerikan sosyolojisinde yaplan almalarda, kltr endstrisi tezinde ve hegemonya kuramnda iddia edilenin aksine, bu davran sosyologlarn bulgularna gre medya, izleyicileri dorudan deil, birtakm kltrel srelerden geerek etkilemektedir. Bu varsaym, yaygn kanaatin aksine Baudrillardn medya kuramnn ekillenmesinde etkili bir yaklam
57

Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu, s. 31-32. Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 128. 59 ki basamakl iletiim ak kuramna kaynaklk eden aratrma ilk olarak 1940 bakanlk seimleri srasnda Ohio eyaletinde bulunan Erie Countyde gerekletirilmi ve bu aratrmann verileri, ilk basks 1944 ylnda gerekletirilen u eserde yaymlanmtr. Paul Felix Lazarsfeld, Bernard Berelson ve Hazel Gaudet, The People's Choice: How the Voter Makes Up his Mind in a Presidential Campaign, 3. ed., New York, Columbia University Press, 1968. 60 Bu balamda u iki alma rnek olarak zikredilebilir: Ibid. Elihu Katz ve Paul Lazarsfeld, Personel Influence, New York, Free Press, 1955.
58

293

olarak ne kmtr. Baudrillard, kendi medya yaklam ile iki basamakl iletiim ak kuram arasnda bir benzerlik olduundan aka bahsetmi olmasna ramen, onun medya kuramnn sz konusu kuramla ilikisine dikkat ekilmemesi ilgin bir durumdur. Bu balamda Baudrillard, kitlelerin kitle iletiim aralar zerinden gelen btn mesajlarn ifrelerini kendi bildii tarzlarda zdn, gerek grdnde baka mesajlar yoluyla bu mesajlar durdurduunu, onlarn yerlerini deitirdiini, baskn koda kar alt-kodlar oluturduunu ve ilk anlamlarndan ok daha farkl anlamlar rettiklerini belirtir.61 Tm bunlarn da gsterdii gibi bir entelektelin dnce dnyas, herhangi bir konudaki yaklamlar ya da kaynaklar tartlrken ona hamledilen siyasi kimlik, zaman zaman tartma konularn aydnlatc olmaktan ziyade, pek ok yanl zdeletirmelere kap aralayabilmekte, tabir caizse bir krlk aa kabilmektedir. Baudrillardn medya kuram hakknda Anglo-Sakson dnyada yaplan yorumlarn nemli bir ksm bu krlkle maluldr. Onun neo-Marksist bir dnr olduu ve bu nedenle de kitle iletiim aralarna ynelik temel yaklamlarnn eletirel teori ierisinde gelitirilen kltr endstrisi dncesinden mlhem olduu varsaym, benimsedii dnlen postmodern siyasi kimlik dolaysyla McLuhann medya zmlemelerini temel ald gr bylesi yanl zdeletirmeler dolaysyla karmza kmaktadr. Yine bu balamda radikal, sistem kart bir entelektel olan Baudrillardn, Amerikan siyasi karlarn balca ncelikleri olarak alan, sistem lehine bir tr kitle iletiim kuram gelitirmeye alan davran Amerikan sosyologlarnn katlamamtr. Jean Baudrillardn medya kuramn gelitirdii dnce zemini onun ayn zamanda, genellikle bir nesne (endstriyel bir srete retilen kltrel nesne), retici (bu nesneleri reten ve datan kurumlar) ve tketici (bu rnleri tketen farkl birey ya da sosyal gruplar) arasndaki iliki sorunsal erevesinde ele alnan kitle kltr yaklamn62 geersiz klma iddiasn da rtl olarak bnyesinde barndrmaktadr. Baudrillard, endstriyel bir sre sonunda retilen bir kltrel nesnenin, birileri tarafndan toplum ierisinde dolama sokulduu ve sz konusu kltrel nesnenin
61 62

medya

zmlemelerinden

yararlanabilecei

de

hesaba

Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu, s. 31-32. Gottidiener, "Hegemony and Mass Culture: A Semiotic Approach," s. 979.

294

bireyler tarafndan tketildii ynndeki yaklama radikal bir biimde kar kar. Baudrillard iin, anlam yaratm, iletimi, iselletirilmesi ya da yadsnmas srelerini kltrel nesne, retici ve tketici arasndaki ilikiye indirgemek, simlasyon an ve bu adaki iletiim srelerini anlamay imkansz hale getirir. Bu yaklamn ardnda Baudrillardn znenin konumuna ilikin daha nce aklamaya altmz grleri yer almaktadr. Baudrillarda gre zerk ve rasyonel znenin toplumsal sreleri biimlendirdii bir dnem deildir karmzdaki. Nesnenin tahakkm altna girmi bulunan zneden iradi olarak kltrel sreleri ynlendirmesini beklemek anlamszdr. Baudrillard iin anlamn yaratlma, iletilme, iselletirilme ya da yadsnma sreleri ok daha farkl bir balamda ele alnmal, modern Bat dnyasnn yaadklar kendi iinde deil, simgesel evrenin salayaca gr zenginlii erevesinde deerlendirilmelidir. Baudrillardn szn ettii balam ayn zamanda onun medya kuramnn da zerinde ykseldii balamdr. Tm bunlarn yannda Baudrillardn medya kuramnn, kitle kltr meselesini kltr retim mekanizmalarn merkeze alarak zmlemeye alan, bu balamda medya endstrilerinin olumlu ve olumsuz rolleri zerinde duran63 ve hem liberal hem Marksist versiyonlar bulunan dnme biiminin karsnda konulandn da ifade etmek gerekmektedir. Medya endstrilerini hem demokratik Amerikay hem Nazi Almanyasn yaratma potansiyeline sahip bir aktr olarak gren bu yaklamn liberal versiyonuna gre, medyann zgrletirici misyonu reklamc ve st dzey irket yneticilerinin kt marifetleri nedeniyle engellenmektedir.64 Daha ak bir deyimle, kitle iletiim aralarnn znde zgrletirici bir yapya sahip olduu, toplumun ve siyasetin liberallemesine hizmet etmek zere gndeme geldii ancak zaman zaman kt niyetlilerin, kitle iletiim aralarnn iletiim yntemlerini propaganda yntemlerine dntrd varsaylmaktadr. Stuart Ewenn tezinde ifadesini bulduu ekliyle endstrinin reislerinin bilincin reislerine dnmesi srecinde kitle iletiim aralarnn zndeki demokratikletirici misyon zarar

Bu yaklamn ilk akla gelebilecek rneklerinden bir tanesi iin bkz., Louis Coser, "Special Issue on the Production of Culture," Social Research, C. 45, No. 2, 1978. 64 John M. Phelan, Mediaworld: Programming the Public, New York, Seabury Press, 1977.

63

295

grmtr.65 Bu yaklamn Marksist versiyonuna gre ise, kitle iletiim aralar ve yeni iletiim teknolojilerinin halihazrda sistemin gereklerine uygun bir biimde ilev gryor olmalarna ramen, bu onlarn radikal bir toplumsal deiim salayabilmek iin kullanlamayacak olduklar anlamna gelmez. Hans Magnus Enzensbergerin dncelerinde de temsil edildii ekliyle bu yaklam, yeni iletiim teknolojilerine sahip olunduunda ve kitle iletiim aralar bilinli bir biimde ynlendirildiinde, radikal siyasi idealleri toplumsallatrmann mmkn olduuna inanr. Bu bak as farkl bir siyasal konuma sahip olmakla birlikte bir lde Marshall McLuhanda da belli bir dnemden sonra vardr ve Baudrillard, kitle iletiim aralar zerinde dnrken belli ynlerinden yararland McLuhann bu tavrn teknolojik optimizm olarak tanmlam, kendi medya kuramn McLuhann iyimser perspektifine kart bir biimde oluturmutur. Baudrillardn medya kuram nasl ki Habermasn, Amerikan davran sosyologlarnn ya da Faulknern dncelerinin yeniden retimi olarak grlemezse ayn ekilde McLuhann fikirlerinin yeniden retimi olarak da grlmemelidir. Bu noktadan itibaren, McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlarn karlatrabilir, aralarndaki benzerlik ve farkllklar, nerdikleri tezlerin hangi noktalarda kesiip hangi noktalarda birbirlerini dladklarn ve sz konusu kesimelerin nedenlerini tartmaya aabiliriz. Her iki dnrn eserlerinin kronolojik bir sra esasnca okunmas sonucunda elde edilen verilere dayanan bu tartma, McLuhan ve Baudrillardn kitle iletiim srelerinin anlam, kitle iletiim aralarnn ilevi, etkisi ve tarihteki yeri hakkndaki grleri zerinden yrtlecektir. Bu srete, sz konusu medya kuramlar arasndaki temel ayrm noktalarna iaret edilerek Baudrillardn medya kuramnn McLuhann medya kuramnn bir yeniden retimi olmad gsterilmeye allacak, bu amala bu iki dnrn genel olarak dnce sistemleri arasndaki kartlklar da ele alnacaktr.

4.2. McLuhan ve Baudrillardn Medya Kuramlar

McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlarn, bu iki dnrn kitle iletiim aralarnn ilevi, etkisi, tarihteki rol ve kitle iletiim srelerinin anlam hakknda
65

Stuart Ewen, Captains of Consciousness: Advertising and the Social Roots of the Consumer Culture, New York, McGraw-Hill, 1976.

296

yaptklar zmlemeler balamnda karlatracaz. Bylelikle hem bu iki dnrn medya kuramlarnn temel unsurlarn ortaya koymu, hem de onlar birbirleriyle ilikisi erevesinde zmlemi olacaz. Bu balamda enformasyon algs, iletiim ortam ve mesaj ilikisi, temsil ve gerek arasndaki mnasebet, kitle sorunu, simlasyon a ve elektronik a kavramsallatrmas arasndaki gerilim, teknolojik determinizm ve tarihin yaplandrl temalar ekseninde tartmamz yrteceiz. ncelikle ifade edilmesi gereken, ne McLuhann ne de Baudrillardn sistematik birer medya kuram ortaya koyduklardr. Her eyden nce bu iki dnr medyann rol ve etkisi hakknda yaptklar zmlemelerin sonularn birer akademisyen olarak deil, birer retorik ustas olarak ortaya koymulardr. Bu durum onlarn fikirlerinin kimi zaman anlalmaz bulunmasna, kimi zaman da grmezden gelinmesine yol amsa da, 1960 sonrasnda Bat kltr ve toplum dnyasn medya balamndan hareketle kkl bir eletiriye tabi tutan bu iki dnrn gelitirdikleri dnceler, iletiim almalarnn kuramsal zemininin ve eletiri geleneinin glendirilmesi noktasndaki nemini korumaktadr. ncelikle Baudrillardn McLuhan kadar ayrntl bir medya kuram ortaya koymadn tespit etmek gerekir. McLuhan, zellikle 1950lerden itibaren entelektel uralarnn temeline iletiim teknolojilerinin yaratt dnmleri alm, bu dorultuda hem tarihi hem de ada toplumsal ve kltrel yapy aklayacak kuramlar gelitirmitir. nsan yapm olan btn teknolojilere birer medya formu olarak bakan McLuhan, her yeni iletiim teknolojisinin yeni bir toplumsal evre yaratt tezini ne srdkten sonra iletiim teknolojileri zerine ayrntl zmlemeler yapma gereksinimi duymu, bylelikle de karmza detayl bir medya kuram kmtr. Buna karn Baudrillard, iletiim teknolojilerine, ada anlamlandrma sistemleri hakkndaki daha genel ilgisinin bir paras olarak ynelmi, bu nedenle kitle iletiim ortamlar arasnda ou zaman bir ayrma gitmemitir. rnein Baudrillard gazete ve televizyonun birer iletiim ortam olarak ne tr zellikler gsterdii ile fazla ilgilenmez. O, daha ziyade medyann rol ve etkisi hakknda yapt zmlemelerde kitle iletiim ortamlarn bir btn olarak ele almay tercih eder. Bununla birlikte, Baudrillardn dnce dnyasnda medya zmlemelerinin zel bir yeri vardr. Baudrillardn medya kuram ilk olarak 297

tketim toplumu analizlerinde ve daha sonra da simlasyon a zmlemelerinde ekillenir. Baudrillard, balangta modern dnyadaki iletiimsizlik srelerini, daha sonrasnda ise yeni toplumu ve sistemi kefetmek amacyla eserlerinde kitle iletiim aralarnn anlam, ilevi ve etkileri zerinde youn bir biimde durmutur. McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlarnn birbirlerine en yaklatklar nokta, iletiim ortam ve mesaj arasndaki ilikiyi yorumlama tarzlardr. McLuhann mehur formlnde ifadesini bulan iletiim ortam mesajn ta kendisidir yaklam, Baudrillardn anlam ve enformasyon arasndaki ilikiyi tartrken bavurduu ncllerden bir tanesidir. McLuhan, kitle iletiim srelerinin ierik merkezli geleneksel yorumuna kar kar ve iletiim srecinde esas olann mesajn ierii deil, mesajn yaplandrld iletiim ortam olduunu ne srer. McLuhana gre bylesi bir tespit yapmak ve iletiim aracnn mesajn ta kendisi olduunu hatrlatmak yzyllardr bir denetim arac olarak her eyi ayrp bldn dnd Bat kltrnde sarsnt yaratc bir faaliyette bulunmak anlamna gelmektedir.66 McLuhan iin bir medyann ierii, hrszn beki kpeinin akln elmek iin ona uzatt kanl et parasndan baka bir ey deildir.67 erik dntrc ve etki edici bir g olmayp, yzeysel bir unsurdur ve kendi bana kitle iletiim srelerini aklamaktan acizdir. Ona gre bir iletiim ortamnn ierii ancak bir baka iletiim ortam, bir baka evre olabilir. rnein elektronik evrenin ierii endstri ann mekanik evresidir ya da televizyonun ierii film, kitabn ierii kelime, kelimenin ierii harftir.68 Ayn ekilde, nemli olan televizyonun verdii ierik deil, bir iletiim teknolojisi olarak yaratt grnmez evredir. Bu nedenle televizyonun mozaii, ierikten tamamen bamsz olarak Amerikan cehaletini derin bir sofistikasyona dntrmeyi baarabilmekte69, gazetedeki ierik televizyonda sunulduunda tarihte ei benzeri grlmeyen bir evre yaratlmakta, bu evrede insanlarn alglar, duyu biimleri, dnceleri ve kltrleri yeniden ekillenmektedir. letiim ortam mesajn ta kendisidir.

66

McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 23. Ibid., s. 18. 68 Ibid., s. 23. 69 Ibid., s. 282.
67

298

Benzer bir bak as Baudrillardn televizyon hakkndaki zmlemelerinde de karmza kar. Baudrillard, simlasyon anda televizyonun kendisinden baka hibir eye gndermede bulunmayan bir iletiim ortam olarak zmlenmesi gerektiini ne srerken, McLuhann dahice formlne bavurmak gerektiini ifade eder.70 Gstergenin kitle iletiim ortam dnda hibir varlk alan olmadna inanan Baudrillard, tpk McLuhan gibi iletiim arac(nn) mesaj yuttuunu ve kendisi(nin) oklu iletiim aracna dntn ifade eder.71 Baudrillard ayrca, elektronik iletiim teknolojileri ile birlikte Bat dnyasnn paral ve mekanik teknolojiler eliyle yaad bin yllk patlamann ardndan iin iin kaynadn tespitini yapan McLuhann72 kavramlarndan hareketle simlasyon anda mesajn iletiim ortamnda iin iin kaynadn (onun iinde eridiini) ne srer. McLuhana gre Bat toplumu alfabe teknolojisiyle ve zellikle de matbaa teknolojisiyle birlikte patlamalar yaam, ancak elektronik iletiim teknolojileri ile birlikte iin iin kaynamaya balamtr. Bu nokta, daha nce de ifade ettiimiz gibi McLuhan ile Baudrillardn medya kuramlarnn birbirlerine en yaknlatklar nokta olduu kadar, Baudrillardn medya kuram zerindeki McLuhan etkisinin de en fazla hissedildii alandr. Ne var ki Baudrillard, McLuhann iletiim ortam mesajn ta kendisidir formln simlasyon ann en nemli keiflerinden birisi olarak nitelese de73 bu formln mevcut durumu btnyle aklayamadna inanr. Baudrillarda gre, halihazrda McLuhann yapt gibi yalnzca mesajn iletiim ortam ierisinde iin iin kaynamasndan deil, ayn zamanda iletiim aracnn bir yandan gerein ierisinde iin iin kaynamasndan bir dier yandan da bir tr hipergerek nebula ierisinde iin iin kaynamasndan bahsetmek gerekmektedir.74 Artk ortam diye bir ey yoktur Baudrillarda gre. Artk iletiim ortam gerein iine dalm olduundan onu alglamak imkanszdr. Bundan byle kitle iletiim ortam gerei en ufak bir ekilde etkileyememektedir. Nasl ki hayat ve televizyon birbirlerinden

70 71

Baudrillard, Tam Ekran, s. 141. Ibid. 72 McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 19. 73 Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 59-60. 74 Ibid., s. 130.

299

ayrtrlmas imkansz bir solsyona benziyorsa, ayn ekilde iletiim ortam ve gerek i ie geerek birbirlerini yok etmitir.75 Baudrillard, eserlerinde kitle iletiim aralarnn ieriinin sonundan her bahsettiinde McLuhann mehur formlne atfta bulunmakta ise de, Baudrillard iin nemli olan yalnzca kitle iletiim aracnn verdii mesajn sonundan deil, ayn zamanda kitle iletiim aracnn da sonundan, onun belirsizlie mahkum oluundan bahsetmektir.76 nk Baudrillarda gre iletiim aracna farkl, belirgin, bir iletiim aral konumunu kazandran ey mesajdr ve bundan dolay szcn yazl anlamnda iletiim arac diye bir ey yoktur.77 Baudrillard bunu zellikle kitle iletiim aralar iin ifade eder ve bundan byle gerekle gerek olmayan arasnda bir araclk imkan kalmadn, simlasyon anda kitle iletiim aralarnn artk farkl gereklik dzeyleri arasnda bir kpr olamayacan ne srer. Baudrillarda gre szlk anlamyla, farkl gereklik dzeyleri arasnda oluturulan bir kpr anlamnda medya ortadan kalkmtr. Artk medya arabulucu deil, arabozucu, iletken deil, yaltkandr. Baudrillard, bu grlerini simlasyon anda, imge ve gerek arasndaki snrn yok olduu, gsteren ve gsterilen arasndaki mtekabiliyetin ortadan kalkt ynndeki tezlerine dayandrr. Baudrillard, bu ilikiyi zmlerken McLuhann brakt noktann tesine geer ve artk geleneksel gsteren-gsterilen ilikisinin ortadan kalktn, zira gsterenlerin hibir gereklik alanna karlk gelmediini ne srer. Baudrillardn kavramlaryla McLuhann medya kuramna bakldnda, McLuhann kitle iletiim aralarn temel gsteren olarak kabul ettii grlebilir. Buna karlk Baudrillarda gre simlasyon anda teknolojik iletiim aygtlar da dahil olmak zere, hibir ey geleneksel anlamyla bir gsteren olamaz. Zira artk gsterenlerin hibir gndergeleri kalmam, bir gsterge olarak dahi anlamlarn yitirmi, herhangi bir anlamlandrma srecinin paras olamaz hale geldikleri gibi hibir gereklik zeminine de iaret edemez olmulardr. Bununla birlikte Baudrillard, bu noktada bile McLuhann youn enformasyonun ierii devre d brakt ynndeki grn temel alr ve salad youn
75 76

Ibid., s. 60. Ibid., s. 131. 77 Ibid., s. 130.

300

enformasyon dolaysyla ierii yok ettiini belirtir. McLuhana gre elektronik ada enformasyon insanlarn zerine adeta yamur gibi yamakta, enformasyonun ar hz yznden her yeni enformasyon derhal bir ncekileri geersiz klmaktadr.78 Bu yaklam benzerlii, iki dnrn sava-medya ilikisi zerinde durduklar noktada da karmza kar. Nitekim Jean Baudrillardn Krfez Sava ile ilgili olarak yapt deerlendirmeler, McLuhann Vietnam Sava hakkndaki deerlendirmeleriyle bir noktaya kadar benzerlikler gsterir. McLuhana gre insanlarn enformasyon yamuruna maruz kalmad yerde sava da olmayacaktr. Bugn enformasyonun etrafmz epeevre kuatt bir ortamda yayoruz ve sava da enformasyon saanayla birlikte srp gidiyor. Televizyonun Vietnam Savan youn bir ekilde yanst biimi, en azndan Washington asndan bir felaket olmutur; nk televizyon, Vietnam Savan youn bir ekilde ilemekle insanlar savaa kar yabanclatrmtr. Oysa gazetelerin insanlarn savatan uzak durmalarn, savaa kar yabanclamalarn saladn sylememiz mmkn deildir; nk gazete scak bir aratr ve bir eyleri bnyesine ekmemektedir.79 Bununla birlikte McLuhan Vietnam Savann bar zamannda endstrilememi toplumlarn ilerlemelerine yardmc olduuna inand televizyon sayesinde insanlarn evlerine tandn ve insanlar pasif bir izleyici olmaktan kp aktif birer katlmcya dntrdn de iddia eder. McLuhan, yirminci yzylda iki deil, dnya sava yaandn ne srer ve bu savalar egemen iletiim ve haberleme teknolojileri ile dorudan ilintilendirir. McLuhana gre birinci dnya sava bir demiryolu sava, ikinci dnya sava ise bir radyo savadr. Eer bu iletiim teknolojileri olmam olsayd bu iki dnya savann da bu ekilde cereyan etmesi mmkn deildi. McLuhan, yaad dnemde nc bir dnya savann yaandn dnr.80 McLuhana gre 1960larn ikinci yarsndan sonra gndeme gelen nc dnya sava sivil ve askeri cepheler arasnda bir ayrm gzetmeyen bir televizyon gerilla savadr.81

78

McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, s. 63. McLuhan ve Stearn, "A Dialogue: Even Hercules had to Clean the Augean Stables But Once!" s. 270-271. 80 McLuhan ve Carson, The Book of Probes, s. 388. 81 Ibid.
79

301

Bir adan bu yaklamn benzeri Baudrillardda da vardr, zira o da nc dnya savann Souk Savan nihayete ermesi ile birlikte son bulduunu belirtmi, 11 Eyllden sonra yeni bir dnya sava yaandn ve bunun da drdnc dnya sava olduunu ne srmtr. Ne var ki Baudrillard, yirminci yzyldaki savalarn msebbibi olarak kitle iletiim aralarn grmez, aksine artk gerek bir sava olmamasn elektronik kitle iletiim aralarnn varlna balar. Bu nokta gz ard edildiinde, ou zaman byk bir kolayclkla yapld gibi, Baudrillardn medyasava ilikisini aynen McLuhan gibi yorumlad kanaati gerekmi gibi sunulabilir. McLuhan bir yandan televizyonun sava karsnda bir duyarszlama oluturup ABD hkmeti aleyhine bir toplumsal durum yarattn belirtirken bir dier yandan da toplumu mevcut iktidarlar aleyhine siyaset karsnda aktif birer katlmcya dntrdn ne srmtr. McLuhann bu iki dncesinin birbirlerini geersiz klmamakta, aksine birbirini tamamlamaktadr. McLuhana gre her halkarda elektronik iletiim teknolojileri toplumsal bilinlenmeye hizmet etmektedirler. Oysa Baudrillard, kitle iletiim aralarn bir yabanclatrma mekanizmas olarak deil, bal bana yabanc bir mekanizma olarak ele alr ve kitleyi dntrme imkannn olmadn, sava balatmak yle dursun, gerek sava imkanszlatrdn dnr. Baudrillardn bu yaklam en ak ifadesini Krfez Sava ile ilgili deerlendirmelerinde bulur. O, ironik bir dille byle bir savan olmadn ne srmtr.82 Baudrillarda simlasyon anda sava olmad ya da sava olmayacak dedirten iki temel saik vardr. Birincisi bu savalar kimsenin umursamyor oluu83, ikincisi ise bu savalarda tek bir Batlnn dahi sava iin cann ortaya koymamasdr.84 Sava artk kimseyi ilgilendirmemekte, medyatik bir gsteriye dnmektedir.85 Baudrillard, Krfez Sava olmad derken, lazer teknolojisinin ve video grntlerinin savan gerekliini yuttuunu ne

82

Baudrillarda gre Krfez Sava Yeni Dnya Dzeninin dnyay daha fazla rasyonalize etmek iin giritii bir savatr ve bu sava sayesinde slam, Yeni Dnya Dzeninin alanna tanmtr. Baudrillardn ilk yazs daha fiili savatan bir ka gn nce Krfez Sava Hi Olmayacak diye kmtr ve zayf olay kavram etrafnda deerlendirmelerde bulunulmutur. Savatan sonra ise Baudrillard Krfez Sava Hi Olmad balkl bir yaz yazmtr. 83 Baudrillard, Ktln effal: Ar Fenomenler zerine Bir Deneme, s. 41. 84 Baudrillard, Tam Ekran, s. 55-56. 85 Baudrillard, Ktln effal: Ar Fenomenler zerine Bir Deneme, s. 41.

302

srmektedir.86 Kitle iletiim aralarnn savan aclarn yumuatarak, arptarak bir elence aracna dntrdne dikkat eken Baudrillard, bu medyatik inalarn kitle ile hibir balant kuramadn ifade etmitir. zetle, McLuhana gre ada dnyada enformasyon yamuru varsa sava vardr, Baudrillarda gre ise enformasyon yamurunun olduu yerde sava yoktur. Baudrillarda gre simlasyon anda belirsiz, aydnlatlmas mmkn olmayan olaylar yaratlmakta, olaylar gereklemek iin deil, gerekletirilmesi tasarland iin varolmaktadrlar. Olay, artk medyatik biimlerin klk deitirmi hali, sanal bir yapay rn olarak ortaya kmaktadr.87 Baudrillada gre artk olaylarla bouacak herhangi bir gerek aktr kalmad gibi, bu olaylarn anlamlaryla bouacak entelekteller de kalmamtr. Onun yerine karmzda hi nemi olmayan bir olaylar frtnas bulunmaktadr ve bu frtna ierisinde ne gerek aktrler ne de yetkili yorumcular vardr. Ayn anda hem actio (meru talep) hem de auctoritas (iktidarlar) kaybolmu, onun yerine actualit (aktalite), sinematografik anlamda action (eylem) ve ar kzm yeni pazarlarda olaylarn ucuza elden karld auction (ak arttrma) gemitir.88 Baudrillarda gre artk herkesin oyuncuya dnt, sahne ile salon arasndaki snrn ortadan kaybolduu bir noktada olayn ve savan varlndan sz edilemez.89 Baudrillard, kitle iletiim aralarnn salad youn enformasyonun etkilerini yalnzca modern sava dncesi erevesinde ele almaz. O bu erevede McLuhandan daha da teye giderek kitle iletiim aralarnn sunduu youn enformasyonun ierikle birlikte anlam da imha ettiini ne srer ve buradan hareketle zellikle Sessiz Ynlarn Glgesinde isimli eserinden sonra kendi medya kuramnn temel parametrelerini oluturur.

86

Baudrillarda gre kitle iletiim aralarnn tavr yaananlar ve onlarn ifa edili biimi arasndaki aynilemeyi gzler nne serer. rnein Watergate skandal, yaananlarla onlarn ifa edili biimleri arasnda bir fark olmadn gzler nne sermektedir. CIA grevlileri ve Washington Post muhabirleri ayn yntemlere bavurmaktadr. Watergatein baarabildii tek ey, herkesi Watergatein bir skandal olduuna inandrmaktr. Bu skandalla birlikte dnyaya bir doz daha politik ahlak rnga edilmitir ve bu ok kt bir eydir. Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 35. 87 Baudrillard, Ktln effal: Ar Fenomenler zerine Bir Deneme, s. 46. 88 Baudrillard, The Illusion of the End, s. 14. 89 Baudrillard, Tam Ekran, s. 130.

303

Baudrillardn medya kuramnn en temel sacayaklarndan bir tanesi, onun kitle iletiim aralarnn tad enformasyon ve anlam arasndaki iliki hakknda yapt zmlemelerdir. Baudrillard, kitle iletiim aralarnn rettii youn enformasyonun ada toplumda ne anlama geldiini ilk eserlerinden itibaren ilgi duymutur. Baudrillard, Nesneler Sisteminde ve McLuhann Medyay Anlamak isimli kitab iin yazd deerlendirme yazsnda kitle iletiim aralarn rettikleri youn enformasyon dolaysyla sulam, bu youn enformasyonun bir duyarszlamay ve yabanclamay beraberinde getirdiini ifade etmi, kitle iletiim aralarnn bylelikle toplumun iletiim imkann, cevap verme hakkn elinden aldn belirtmitir. Her ne kadar Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesinde isimli eseri ile birlikte kitle iletiim aralarnn toplumun cevap verme hakkn elinden ald ynndeki grlerini gzden geirmise de, kitle iletiim aralarnn rettii ar enformasyonun sonular ilgilenmekten hi vazgememitir. Baudrillarda gre simlasyon a tarihin dier dnemlerine gre ok daha fazla enformasyonun retildii ancak buna ramen anlam retiminin en alt seviyede olduu bir dnemdir.90 Baudrillard, bu tespiti yapanlarn varsaym ileri srebileceklerini belirtir. Birinci varsayma gre enformasyon anlam retmekte ancak mevcut kitle iletiim aralarnn yetersizlii dolaysyla anlam kaybna bir trl engel olamamaktadr. Bu varsaym ileri srenler, yeni (alternatif) iletiim aralarna ihtiya olduu dncesine yaslanmakta ve enformasyon-anlam dengesini yeniden tesis etmeye almaktadrlar. kinci varsayma gre, enformasyon ve anlam arasnda ontolojik dzlemde bir ilikinin imkanndan sz edilemez. Enformasyonun ait olduu farkl bir dzen ve toplumsal zmre vardr ve bu nedenle de retilen enformasyon yalnzca bir ara olarak grlmelidir. Baudrillardn da kendisini yakn hissettii nc varsayma gre ise enformasyonun artmasnn anlamn azalmasyla dorudan bir ilikisi vardr. Bir baka deyile enformasyonun enflasyonu ile anlamn deflasyonu arasnda dorudan bir koutluk sz konusudur. Bu bak asna gre, simlasyon anda her ne art altnda olursa olsun enformasyon anlam tahrip eden bir sre ve olgudur.91 Bu yaklam benimseyen Baudrillard, enformasyonun anlam tahrip eden bir olgu olduu tezini kabul etmenin kitle iletiim
90 91

Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 125. Ibid., s. 125-126.

304

aralar hakkndaki yaygn dnme kalplarndan farkl bir dnce gzergahna doru seyretmeyi beraberinde getireceini belirtir.92 Bu noktada Baudrillardn bahsettii yaygn dnme kalplarna verilebilecek en sistematik rnek, Amerikal modernleme kuramclarnn kitle iletiim aralarnn modernletirici rol hakknda gelitirdikleri ve geni kabul gren tezler olabilir. Bu yaklama gre geleneksel toplumlardan modern toplumlara doru yaanan gei srecinde, kitle iletiim aralar, yaratt sosyalleme alanlar dolaysyla en nemli aktrlerin banda gelir. Daniel Lernern tezlerinde temsil edildii ekliyle, kitle iletiim aralarnn artan kullanm sosyallemeyi ve modernleme srecini beraberinde getirir.93 Kitle iletiim aralarnn etkisine ak olan insanlar, politik katlmn, dolaysyla modernlemenin bir gstergesi olan oy verme davrann benimsemektedirler.94 En genel anlamnda konuma ve geribildirim gibi toplumsal deimenin iki nemli unsuru kitle iletiim aralar sayesinde uluslararas bir dzleme tanmakta, artk amzda diyalog kiiler aras dzlemden ktalar aras bir dzleme kaymaktadr.95 Kitle iletiim aralar sayesinde baarlabilen iletiim uluslararaslamas modernleme srelerinin de nemli dayanaklarndan birisini oluturmaktadr. Dnyann geleceini biimlendirmek iin96, uluslararas iletiim sorunsal zerinde dnmek gerekmektedir.97 Kitle iletiim aralarnn Batl modernleme srelerindeki merkez katksn ortaya koymaya alan Lerner, kitle iletiim aralarnn, ierisinde insanlarn kendilerini bakalarnn yerine koyabilecekleri ve onlar taklit edebilecekleri byk bir evrenin kaplarn atn iddia etmitir. Artk modernleme, kitle iletiim aralarnn sunduu imkanlarla salanabilmektedir.98 Kitle iletiim aralar salad sosyalleme sayesinde toplumun modern hayat tarzlarn benimsemesi ve kendisini ifade etmesi

92 93

Ibid., s. 126. Daniel Lerner, The Passing of Traditional Society: Modernizing the Middle East, 2. ed., New York, Free Press, 1964, s. 45. 94 Ibid., s. 69. 95 Daniel Lerner, "The Outlook," Public Opinion Quarterly, C. 21, No. 1, 1957, s. 205. 96 Daniel Lerner, "Notes on Communication and the Nation State," Public Opinion Quarterly, C. 37, No. 4, 1973-1974, s. 550. 97 Lerner, "The Outlook," s. 205. 98 Lerner, The Passing of Traditional Society: Modernizing the Middle East, s. 53.

305

(konumas) noktasnda yol gsterici bir rol oynamaktadr.99 Geni bir kabul gren bu yaklam, Baudrillardn kar kmaya alt bir yaklamdr ve pek ok ada temsilciye sahiptir.100 Baudrillard, bu tezlerde temsil edilen yaklama radikal bir kartlk ierisindedir ve onun medya kuramnn bu kartlkla dorudan bir balants vardr. Baudrillarda gre, sosyallemenin kitle iletiim aralarnn gnderdii mesajlarla ya da kitle iletiim aralarnn yaygnlamasnn sosyallemeyle bir ilgisinin bulunmamas bir yana kitle iletiim aralar sosyal olann katili, kitlenin mucididir. Baudrillard, ada dnyada kitle iletiim aralarnn anlam, doas ve etkileri konusunda yazd ilk yazlardan itibaren kitle iletiim aralar ile muhatap olmayanlarn sosyalleemedikleri ynndeki tezlere kar kmtr. Baudrillard, kitle iletiim aralarn sosyallemeye imkan tanyan aralar olarak deil, aksine sosyal olann kitleler iinde iin iin kaynamasn salayan ortamlar olarak deerlendirilmesi gerektiini ne srer.101 Baudrillarda gre, kitle iletiim aralarnn biricik rn enformasyondur ve enformasyon iletiimin suikastsdr. Enformasyon, kendi ieriini yok etmekte, iletiimi ve sosyal olan katletmektedir.102 Bunun iki nedeni vardr: birincisi enformasyon iletiim kuramamakta, sahneledii iletiim oyunu ierisinde kaynayp gitmekte, ikincisi ise iletiim aralar ve enformasyon bombardman toplumsal yapy bozmaktadr.103 Baudrillard iin enformasyon uyankken grlen rya hkmndedir ve kitle iletiim aralarnn uygulad stratejinin temelinde insanlarn radikal anlam yokluunun farkna varmalarna engel olmak bulunmaktadr. Baudrillarda gre enformasyon artk gerein duvarn amtr. Enformasyon ortaya atldktan sonra hibir vakit, gerek zamanda yalanlanmayaca iin sonuta hep gvenilir kalacaktr.104 Enformasyon yalan olsa bile mutlak surette yanl olmayacaktr, nk gvenilir klnmtr.105
Daniel Lerner, "A Scale Patterns of Opinion Correlates: Communication Networks, Media Exposure, and Concomitant Responses," Sociemetry, C. 16, No. 3, 1953, s. 271. 100 Bu konuda Alex Inkeles, S.N. Eisenstadt, Samuel Huntington gibi dnrlerin benzer grleri iin bkz., Altun, Modernleme Kuram: Eletirel Bir Giri. 101 Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 129. 102 Ibid., s. 127. 103 Ibid., s. 129. 104 Baudrillard, Tam Ekran, s. 72. 105 Ibid.
99

306

Baudrillardn kitle iletiim aralarna bak, kitle etrafnda yapt yorumlarda kendisini ak bir biimde ele verir. nk Baudrillarda gre, simlasyonun hem znesi hem de nesnesi olmay baarabilen kitleyi, kitle iletiim aralarnn dnda aramak bounadr.106 Baudrillard, simlasyon evreninde hem politikaclarn hem de sosyal bilimcilerin sosyal ya da kltrel kalplar ierisinde deerlendirdikleri gereklik alanlarnn artk ortada olmadn, dolaysyla da hem politikaclarn hem de sosyal bilimcilerin nesnelerini yitirdiklerini ne srm ve bunun yerine kendi sistem zmlemesini Nietzscheden devirdii sessiz kitle kategorisi erevesinde formle etmeye almtr. Baudrillarda gre, sosyal teorinin temel nesnesi ve modern siyasetin temel znesi olarak tanmlanan sosyal (toplumsal) kategorisi simlasyon anda iflas etmi, kitle adl yeni bir oluum snf isimli birimleri yutmutur. Bu sre, Baudrillardn nesnenin zneden intikam olarak adlandrd srece paralel bir sretir ve sosyal kategorisi kendi lm araclyla hem modern siyasetlerden hem de sosyal bilimlerden intikam almtr. Bundan byle ne modern politikann aktrleri gerek siyasal projeler yapabilecek, ne sosyal bilimciler gerek bilgi retebilecek ne de yardm kurulular sosyal programlar rgtleyebileceklerdir. Baudrillarda gre simlasyon anda sosyal kategorisinin yerine geen kitle, ne sosyal bilimcilerin ne de siyasetilerin farkna varabildikleri bir kategoridir. Kitlelerin ortaya k toplum, politika ve bireyin kn simgelemektedir.107 Kitleleri rgtl ve bilinli yaplar olarak dnmekse doru deildir. Sosyolojik bir gereklik ya da btnlk olarak dnlemeyecek olan kitleleri ele geirip onlar kullanmak ise imkanszdr.108 Baudrillard, sistemin projesinin kitleyi sosyalletirmek olduunu, bunu yapmak iin de kitlenin enerjisini emmeye altn ifade eder.109 Sistem kitleleri
106

Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu, s. 25. Baudrillard iin yeni bir olgu olan kitlenin ortaya k ayn zamanda, birok sosyolog ve tarihinin modernliin kaynana yerletirdii olgulardan bir tanesidir. rnein Marshall Berman, kitlelerin ortaya kn modernliin en nemli kaynaklarndan bir tanesi olarak sayar. Marshall Berman, Kat Olan Her ey Buharlayor, ev., . Altu ve B. Peker, 2. ed., stanbul, letiim Yaynlar, 1994, s. 28. Baudrillard iin bu analizlerin bir ey ifade etmedii ortadadr nk kitle onun iin yeni bir kategoridir. Ne var ki Baudrillard, rneine ok sk rastladmz ekilde, kendisinden nce bu alandaki kavramsal emalar, bilgi birikimini ve teorik haritalar yeterince tartma gerei duymad ya da bunu yapamad iin zaman zaman kendisini ifade etmekte zorluk ekmektedir. 107 Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu, s. 18. 108 Ibid., s. 35. 109 Ibid., s. 22.

307

sosyalletirmek iin her yolu denemekte, onlar konuturmak iin elinden geleni ardna koymamaktadr. Bu balamda kitlenin kanaatlerini renmek, onlar konuturmak iin yaplan kamuoyu yoklamalarnn da hi kimseye faydas olmayacaktr.110 Sistemin projesi kitleleri habere boarak onlar biimlendirmektir. Bylece, kitlelerin enerjisi yok edilecek ve onlar sosyalleebileceklerdir. Ne var ki bu proje hibir zaman baarl olamamakta, haberler daha fazla kitle yaratmaktadr.111 Umursamaz, duyarsz kitlelerdir bunlar. Bu, Baudrillarda gre sistemin en temel elikisidir ve kitle iletiim aralarnn misyonunda kendisini ele vermektedir. Haber, ne bilgilendirmeye, ne biimlendirmeye, ne de yaplandrmaya yaramakta, sosyal olan gittike daha fazla etkisiz hale getirerek, geleneksel toplumsal kurumlara, haberlerin ieriine (mesaja) duyarszlaan, onlara kar tepki vermeyen daha byk kitlelerin yaratlmasna hizmet etmektedir. Kitlelere ayakta kalabilmeleri iin rettiklerinden daha fazla enerji harcanmaktadr.112 Kitleler, ne politikaya ne de toplumsala ait anlamlar iletmezler, onlara yaplan her trl ar cevapsz kalmaya mahkumdur.113 Baudrillard iin bir dnem sessiz ynlar halinde varln srdren kitleler sre ierisinde sistemi aldatan tepkiler veren bir yapya brnr. Kitleler artk kamuoyu yoklamalarna ve tahminlere mikrop bulatrmakta, onlar arptmakta, kamuoyu yoklamalar kendileri ile nasl oynuyorsa, onlar da kamuoyu yoklamalar ile yle oynamaktadr.114 Kitleler giderek belirsizlik arklarn kullanmaya balamlardr.115 Dolaysyla kitlelerden bir patlama beklemek bounadr, zira onlar iin iin kaynamaktadr. in iin kaynama genlemeyen ve merkezka olmayan biimleri de beraberinde getirir.116 Bu iin iin kaynayan kitle, her trl devrimci sylevi de iinde eritmektedir.117 Baudrillarda gre kitle iletiim aralar ve haberin irrasyonel iddeti sosyal olan paralamaktadr. Bat dnyasnn iki yz yldr yaad sosyalleme bylelikle tarihe karmtr ve bunun msebbibi kitle iletiim aralardr. Zaten bu nedenle Baudrillarda gre haber, bir

110 111

Baudrillard, Tam Ekran, s. 74. Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu, s. 22. 112 Ibid. 113 Ibid., s. 8. 114 Baudrillard, Tam Ekran, s. 142. 115 Baudrillard, Ktln effal: Ar Fenomenler zerine Bir Deneme, s. 45-46. 116 Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu, s. 41. 117 Ibid., s. 35.

308

iletiim ya da bir anlam sreci olmayp, kitleye yneltilen imge, ses ve k bombardmandr.118 Kitle, iktidarn srtnda tad bir glge, iine dt dipsiz bir ukur ve bir emme biimidir.119 Baudrillard, McLuhann matbaa teknolojisinin kamuyu yaratt yerde elektrik teknolojisinin kitleyi yaratt ynndeki grnden120 ilham almsa da, McLuhann kitlenin kitle iletiim aralar tarafndan ekillendirildii yaklamn121 reddetmitir ve Baudrillardn medya kuramna farkllk katan nokta da burasdr. Baudrillarda gre simlasyon anda kitle iletiim aralar youn bir ekilde kendisini anlam retmeye vakfetmi olsa da, bu anlama dnk ciddi bir talep eksiklii sz konusudur. Sistem bugn bunun elikisini yaamaktadr. Bu elikinin msebbibi yine hibir anlam talebinde bulunmayan kitledir.122 Zaten kitle iletiim aralar saladklar youn enformasyonla anlam dolamn zora sokmaktadrlar. Buna karn kitleler, btn uralara ramen aklc iletiim zorlamasna kar koymay baarabilmektedirler.123 Bunun nedeni kitlelere anlam empoze edilmeye allmasdr. Oysa Baudrillarda gre kitlelerin talebi anlam deil, gsteridir.124 Sosyal kategorisinin ld noktada kitle ile yalnzca terrizmin ba kurabileceine inanan Baudrillard, kitle ve terrizm arasndaki ortak noktann her ikisinin de sosyali ve anlam yadsmak olduunu ne srer.125 Kitleyi, scak enerjileri etkisiz hale getiren souk bir depoya benzeten Baudrillard, kitlelerin kendilerini etkileyebilmi btn glerden daha etkili bir emme ve ntralize etme gcne sahip olduunu ne srer.126 Politik denklemlerdeki bilinmeyeni127 olan kitle, artk hibir siyaset ya da ideoloji tarafndan temsil edilemeyecektir.128 Kitlelerin varl, devrimci umutlarn suya dtnn delilidir.129 Ksaca, tarih nnde hep hakl kan, tm grntleri

118 119

Ibid., s. 21. Ibid., s. 35. 120 McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, s. 68. 121 Ibid., s. 22. 122 Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu, s. 23. 123 Ibid., s. 12. 124 Ibid. 125 Ibid., s. 35. 126 Ibid., s. 8. 127 Ibid., s. 24. 128 Ibid., s. 19. 129 Ibid., s. 20.

309

istikrarszlatran ve politikann hakikatiyle alay eden130 bu kitlelerle herkesin ba derttedir.131 Politikann simlasyon anda yar sportif, yar elendirici bir zel elence programna dntne ve politikaya artk televizyonun yataklk ettiine inanan Baudrillard132, televizyonun siyaseti sunma biimi ile kitlelerin konumu arasnda bir paralellik kurmak gerektiini dnr. Ona gre bunun sebebi kitlelerin tarihte hibir zaman sorumluluk almam olmalar ve televizyonun politikay elendirici bir hale sokmasyla birlikte kitlelerin yine hibir sorumluluk almadan yalnzca elenmeleridir. McLuhana gre oturma odalarmz seim sandklarna dnyor, zgrlk yrylerine, savaa, devrimlere, evre kirliliine, baka birok olaya televizyon araclyla katlm her eyi deitiriyor iken133 Baudrillarda gre televizyon kitlenin depolitizasyon srecinin iaretlerinden bir tanesi olarak ne kmaktadr. Kitle iletiim aralar kitleye herhangi bir anlam ya da mesaj iletmeyi baaramamakta, kitleler bir medya mesajnda du almaktadrlar. Baudrillardn kulland bu metafor, insanlarn her sabah gazetede du aldklarn syleyen McLuhann metaforunu134 anmsatmakta ise de, bu durum iki dnrn medya kuramlar arasndaki ayrm noktalarndan birisine de ortaya koymaktadr. Bu ayrm noktas, McLuhan ve Baudrillardn ada iletiim teknolojilerinin rettii anlama bak alarnda kendisini ele vermektedir. Baudrillard, sistemle kitleler arasndaki kartl tarihsel olanla, gndelik olan arasndaki kartlkla ilintilendirir. Onun bu yaklam, daha nce Fransz dncesi ierisinde Annales tarih okulunun, Henri Lefebvrenin, Guy Debordn, Michel de Carteunn ve Bourdieunn eserlerinde de gndeme getirilmitir. Baudrillard, 1960 sonrasnda artk tarihsel olann sesini kestiini ve onun yerine
130 131

Baudrillard, Ktln effal: Ar Fenomenler zerine Bir Deneme, s. 46. Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu, s. 35. 132 Ibid., s. 29. 133 McLuhan ve Fiore, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, s. 22. 134 McLuhan, bu konuda Hegel ile benzemektedir. Hegel, McLuhandan neredeyse iki yz yl nce gazete okumay modern insann sabah ibadeti olarak nitelemitir. Aktaran: Mark Poster, The Second Media Age, Cambridge, Polity Press, 1995, s. 58. McLuhana gre gazeteler kt haberler vererek iyi haberleri satarlar. Gazeteler olaylar salt grsel malzemelere indirger, tm olan biteni stun says ve santimetre hesabna gre alglar. Gazete olan bitene hiyerarik bir konum atfeder. Onlar, yerel, ulusal, i ya da magazin haberleri diye tasnif eder. McLuhana gre gazete almak Batl insann bir ritelidir.

310

gndelik olann temsilcisi kitlelerin getiini ifade eder.135 lk yazlarnda kitle iletiim aralarn kendilerine cevap verilemedii ve tersine evrilemedikleri iin eletiren Baudrillard, daha sonra sz konusu cevapszlk durumunu bir iktidar stratejisi olarak grmeyi brakp, iktidara kar yrtlen bir kar strateji olarak grmeye balar.136 Baudrillard, tarihsel olan gndelik olan kartlnda kitlelere akn bir rol veriyor gibidir. Baudrillarda gre, gerekliin hibir zemininin ve kendisine iaret edilen bir nesnesinin (gndergesinin) olmad simlasyon anda kitle iletiim aralar, ar enformasyon retmekte, bu da kitlelerin cevap vermesini engellemektedir. Ne var ki, temsil krizinin bagstgerdii bu ada kitleler meydan okumann bir yolunu bulmulardr. Bu meydan okuma kendisini nce sessizlik stratejisi ya da pasiflik eklinde, daha sonra ise arptma ve yanl ynlendirme eklinde gstermektedir. Kitlelerin kitle iletiim aralarnn ar enformasyon yklemesine cevap vermeyii egemen kodlarn altn oymaktadr. Baudrillarda gre bugn ehirde nasl bir ar mevcut olma hali varsa ve bu durum mekan boucu hale getiriyorsa137, ayn ekilde ar enformasyon da, btn aksi abalara ramen daha batan anlam yutmaktadr. Kitle iletiim aralarnn rn olan kitle, Baudrillard iin yz yze iletiimin ortadan kalkn da simgeler ve paradoksal bir biimde bu durum yeni bir direnie imkan tanr. nk konumann yok olduu bir alanda, artk kitle iletiim aralarnn kitleyi sosyalletirme imkan, kitlenin kanaatleri hakknda herhangi bir bilgi sznts ile de karlama ihtimali kalmamtr. Simlasyon anda, kitleler anlam retimini, sosyallemeyi, sosyal politikalar reddetmektedir. Baudrillarda gre simlasyon andan bir nceki temsil dzeni aamasnda sistem kendisini bask ve cezalandrmayla kantlamaya almakta ve byle bir ortamda zgrlk isteyen zne zerinden bir direni felsefesinin rgtlenebilmesi anlaml olabilmektedir. Ancak simlasyon anda sistem herkese maksimum sz hakk tanmakta, anlam retimini olabildiince tevik etmektedir. Bu nedenle Baudrillard, simlasyon

135 136

Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu, s. 29-30. Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 133. 137 Baudrillard, Impossible Exchange, s. 12-13s.

311

andaki direni stratejisinin en temelde anlam retimini ve konumay reddetmek esasna dayanmas gerektiini ne srer.138 Baudrillard, kitlelerin mevcut ilgisizliinin ve devrimci giriimden yoksunluunun yeni bir direni formu olduunu ifade eder. Ne var ki Baudrillard, bu dnceleri gelitirirken kendilerinden ilham ald Bourdieu ve Michel de Certeaunn aksine hibir eserinde kitlelerin sessizlik stratejisinin detaylar hakknda fikir vermez. Bu, Baudrillardn, simlasyon anda sisteme kar verilecek direniin rasyonel, planl ve devrimci bir tarzda deil, sistemin aklarnn ve elikilerinin zmlenmesi araclyla mmkn olabileceini dnmesinden kaynaklanmaktadr. Kitle bir nevi sistemin retim hatasdr. Ve bu hatann gc gittike bymektedir. Baudrillardn direni stratejisine en iyi rnek aresiz strateji kavramnda karmza kar. aresiz stratejiler bireylerin nesnelerin hile ve stratejilerine basite boyun emesini salk verir. Sradan stratejilerde zne daima kendisini nesneden daha zeki olarak grr, oysa aresiz stratejilerde nesnenin her zaman iin zneden daha kurnaz, daha alayc ve daha zeki olmas beklenir.139 Bir baka deyile sradan strateji znenin akll olduunu varsayar ve yanlr, oysa aresiz strateji bunu byle grmez ve nesnenin stnln kabul eder. aresiz strateji nesnenin stratejilerine, hile ve kurallarna teslim olan stratejidir. Baudrillarda gre simlasyon ann belirsizlikler dnemi olmasnn altnda yatan en nemli nedenlerden bir tanesi de bugn sistem ve kitle arasndaki bu sava kimin kazandnn henz belli olmaydr. Kitlelerin ne dndkleri hakknda ise hibir kanaat yoklamas doru veriler sunamaz, nk kitleler neyi tercih ettikleri hakknda en ufak bir fikir vermezler.140 Bugn bir yanda iktidarn kitleler stndeki simlasyon gc bir dier yanda ise kitlelerin iktidar kerttikleri ters simlasyon bulunmaktadr.141 Baudrillarda gre kitlelerin konumamas ve kitle iletiim aralarnn anlam retim srecini baltalamas Bat sistemi karsnda bir direni anlamna geliyorken, McLuhana gre egemen Bat kltrnn son olarak tecessm ettii endstri sistemi elektronik iletiim teknolojileri ile birlikte retilen egemen anlam kalplar sayesinde
138 139

Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 135. Baudrillard, Fatal Strategies, s. 171. 140 Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu, s. 24. 141 Ibid.

312

kertilmitir. McLuhan bu noktada elektronik iletiim teknolojilerinin yaratt anlamlara ve bu anlamn iselletirilmesine olumlu bir misyon yklemektedir. McLuhana gre yaadklar aa bir dikiz aynas araclyla bakan ve halen mekanik ada yaadn zanneden topluma kar, genlerin elektronik iletiim teknolojileri sayesinde biimlendirilen anlam dnyalar ileri bir aamay temsil etmektedir. O, yeni iletiim teknolojilerinin rettii anlamlarn insanlarn duyular arasndaki egdm yeniden salamalarna byk bir katkda bulunduunu dnmektedir. Daha z bir ifadeyle, McLuhan, yeni iletiim teknolojilerinin rettii anlamlarn kabul ve iselletirilmesinden yanayken, Baudrillard, sz konusu anlamlarn reddinden yanadr. Bu nokta, McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar arasndaki fark aka ortaya koymaktadr. Ancak yine de, yeni iletiim teknolojilerinin rettii anlamlar iselletirenlerin yaadklar aa dikiz aynas araclyla bakmayacaklarna inanan McLuhann dikiz aynas balamnda yapt zmlemelerin, Baudrillardn baz yorumlarnda karmza ktn da not etmek durumundayz. Baudrillardn ada topluma ilikin yorumlarnda zaman zaman McLuhann dikiz aynas kuramna benzer bir bak asnn gze arpmaktadr. Hatrlanaca zere, McLuhana gre insanlar yaadklar aa plak gzle bakmak yerine bir dikiz aynas araclyla bakarlar. Bu durumda, doal olarak yaadklar adan bir nceki an temel deerlerini, ynelimlerini, maddi ve teknolojik zelliklerini kendi alarna hamleder ve yanl bir biimde kendi alarn bir nceki an adyla anarlar. Baudrillard da on dokuzuncu yzyl topyaclarnn topraa ve zanaatkarla bal deerleri canlandrmaya almalarna benzer bir biimde, gnmz insanlnn enformasyon teknolojisi ve sanal gereklik anda endstri ann toplumsal iliki ve atmalarn canlandrmaya altn ifade eder.142 Baudrillard, bu noktada McLuhandan etkilenmi gzkmekle birlikte, sz konusu tartma zelinde bu iki dnrn yaklamlarnda bariz bir fark da kendisini ele vermektedir. Daha nce de ifade ettiimiz gibi toplumun ok byk bir blmnn kendi toplumuna dikiz aynas araclyla baktnn farknda olmadn, yeni bir evrede yaad halde hl kendisini eski evrede yayor farzettiini belirten McLuhan bu noktada sanatlara

142

Baudrillard, Impossible Exchange, s. 21.

313

ayrcalkl bir konum baheder ve yalnzca bu sreci onlarn doru okuyabildiini ne srer. McLuhana gre hakiki sanat bugn plak gzle okuyabilmekte ve her ne kadar zaman zaman eski dneme zlem duysa da bugnn aclarn, elikilerini, sevinlerini ve umutlarn eserlerinde bir arada yanstabilmektedir. McLuhana gre sekler dnyada sanatlar, adeta Katoliklerin iman sayesinde elde ettikleri alglama yeteneklerine benzer yeteneklere sahiplerdir. Sanat, biyolojik kaltm ve teknolojik yenilik(ler) tarafndan yaratlan evreler arasnda bir kpr kurmann yollarn kefeden kiidir143 diyen McLuhana gre, sanatlarn mdahaleleri olmakszn insanlar teknolojileri nadiren benimseyebilir ve ksmen onlarn yardmc-mekanizmalar olabilir.144 McLuhana gre sanatlar tpk azizler gibi ayrcalkl bak alarna sahiptirler. Bu nedenle tpk azizler gibi onlar da u anda yaayabilmeyi baarabilmektedirler.145 Oysa Baudrillardn bylesi bir ayrcal bahettii hibir kimse ya da toplum kesimi yoktur. Bu, nemli oranda Baudrillardn zne yaklamyla ilgilidir. Baudrillarda gre artk ne hakikatten ne hakiki sanatdan bahsedilebileceinden bylesi bir nc konumdan bahsetmek de mmkn deildir. Benim, apriori bir ekilde sanatn btn biimlerine ciddi bir kartlm olduu dorudur146 diyen Baudrillard, Hegelin sanatn kayboluu ile ilgili tezini ilgin bulmakta147 ve zellikle Rnesans sonras sanat ve sanats hakknda olumsuz bir kanaat tamaktadr. Bu noktada gze arpan unsur, Baudrillard ve McLuhann dnce dnyalarnda birbirlerinden bamsz bir biimde formle edilen bir ftrizm abasdr. radi olmayan bu benzerlie, her ikisinin de kehanetler zerine kurulu bir toplum zmlemesi ortaya koymasna ramen, yaadklar a birbirlerinden farkl deerlendirdikleri de ifade edilmelidir. McLuhan Gutenberg Galaksisinden sonraki eserlerinde ada dnyann artk bir Newton evreni olmadn iddia etmi, ancak ne siyasetin, ne ekonominin, ne bilim dnyasnn bu durumu fark edemediini, bu nedenle de modas gemi bilgi ve pratikler ortaya koyduklarn ok sk ilemitir. Esasnda McLuhann birok eserindeki en temel kaygnn dnyann artk Newton
143

McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. x. McLuhan ve McLuhan, Laws of Media: The New Science, s. 98. 145 McLuhan, "The De-Romanization of the American Catholic Church," s. 54. 146 Baudrillard, "I Don't Belong to the Club, to the Seraglio: Interview with Mike Gane and Monique Arnaud," s. 24. 147 Ibid.
144

314

evrenine tanklk etmediini ispat etme abas olduunu ifade etmek gerekir. Oysa Baudrillard, her eye ramen Newton evreninde yaamaya devam ettiimiz kanaatindedir. Bunun yannda Baudrillardn simlasyon an deerlendirme tarz ile McLuhann elektronik aa ykledii anlam arasndaki devasa fark, Baudrillardn McLuhann adeta klielemi baz formlasyonlarndan etkilenmekle birlikte, ondan ok farkl sonulara ulatnn ve hatta onun baz tezlerini ok daha eletirel snrlara ektiinin bir kant saylmaldr. McLuhann iyimserliini ilk eserlerinde eletiren Baudrillard, uzun vadede elektronik teknolojiler zerinde temellenen simlasyon a hakknda McLuhann elektronik teknoloji hakkndaki deerlendirmelerinden ok farkl yorumlarda bulunur. Baudrillard iin simlasyon a edeerlik ilkesinin ortadan kalkt bir dnemken, McLuhan iin elektronik a insanln kaybettii duyular aras egdmn yeniden kazand bir dnemdir. Kitle iletiim srelerinin anlam balamnda McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar arasndaki ayrm noktalarndan bir dieri iki dnrn fotoraf olgusu hakkndaki yorumlarnda karmza kar. Kendisi de bir fotoraf sanats olan Baudrillardn fotoraf felsefesi alannda gelitirdii dnceler, ayn zamanda onun medya kuramnn da kayda deer unsurlarndan birisidir. Baudrillard, simlasyon anda imge ve gerek arasndaki geleneksel ilikinin kazand yeni mahiyetin fotoraf gibi gerei paralara ayran, dilimleyen ve bir objektif araclyla nesneleri kefe kan bir iletiim ortam sayesinde daha ak bir hale geldiini dnr. Baudrillarda gre fotorafn (szde nesnel olan bu imgenin) mucizesi, nesnel (objektif) olmayan bir dnyay radikal bir biimde ifa etmektir.148 Fotoraf objektifinin dnyann objektif olmadn ortaya koyduunu dnen Baudrillarda gre dnyann objektiflikten mahrum oluunun fotorafik objektif araclyla aa kmas bir paradokstur.149 Fotoraf gibi nesnel olma iddiasndaki bir ortamn nasl gerei ve imgeyi yutabileceini gstermeye alan Baudrillard, bu erevede realist fotoraflk gibi kendisini btnyle nesnel olarak takdim eden bir uran nasl ideolojik bir ura olduunu gzler nne sermeye abalar. Realist fotoraflka kart bir tutumla kendi perspektifini ina etmeye alan Baudrillarda gre, olan resmetmek
148 149

Baudrillard, Impossible Exchange, s. 139. Ibid.

315

iddiasnda olan realist fotoraf esasnda olann deil, ahlaki ya da hmanist bir perspektiften olmamas gerekenin fotorafn eker.150 Bylece o hala iyi estetik retir, gndelik sefaleti ticari ve aka ahlaki olmayan bir biimde kullanr.151 Realist fotoraflk yaklamna gre, fotoraf gerei plak bir gzle yanstabilen ortamn addr. Ne var ki Baudrillarda gre, fotorafta biz hibir ey grmeyiz. Yalnzca mercek bir eyler grr. Ne var ki mercek gizlenmitir. Biz hibir zaman nesnenin gerek temsilinde deilizdir. Gereklik ve onun imgesi arasnda imkansz bir takas vardr. En iyi ihtimalle gereklik ve imge arasnda mecazi bir iliki varsaylabilir. Saf gereklik eer byle bir ey varsa cevapsz bir sorudur. Fotoraf, ayrca saf gereklii sorguya eker. O tekine sorular sorar. () mgenin gc yalnzca imge gereklikten zgrletirilebilirse yeniden toplanabilir. mgeye kendi hususiyetini (Rossetye gre kendi aptalln) geri vererek, gerek kendi doru imgesini yeniden kefedebilir.152 Baudrillarda gre simlasyon anda imgeler srekli konumakta ve nesnelerin kendilerini kendi sessizlikleri ile anlatmalarna engel olmaktadr.153 Bu anlamda fotoraf, bir ynyle ve bir an iin nesneye kendisini anlatma frsat tanyor gibi grnse de, fotorafik imge nihayetinde bir temsil deil, bir kurgudur.154 Fotoraf teknii bizi kopyann (replica) tesinde bir gz yanlmasna (trompe l'oeil) gtrr. Grsel tekniklerin gerek olmayan oyunlar sayesinde fotorafn gereklii dilimlere ayrmas, duraanl, skuneti ve hareketleri grngbilimsel bir indirgemeye tabi tutuu, fotorafn imgenin hem en saf hem en yapay aklamas olduunu kantlar.155 Bu nedenle fotoraf eylemi bir tr simgesel cinayet olarak alglanmaldr. nk deklanre her basldnda hem nesnenin hem de znenin gerek varlna son verilmektedir.156 Baudrillarda gre gerei temsil ettii iddia edilen fotoraf, gerein tan dahi deildir.157 Fotoraf, birtakm nesne ve

150 151

Ibid., s. 145. Ibid. 152 Ibid., s. 151. 153 Ibid., s. 141. 154 Ibid., s. 142. 155 Ibid., s. 139. 156 Ibid., s. 143-144. 157 Ibid., s. 145.

316

ilikilerin bizim iin anlamlandrlmas misyonuna araclk etmektedir ve bu sre gereklikle beraber, imgenin de yok oluunu ortaya koymaktadr. Bu grler, McLuhann fotoraf yorumu ile bariz bir biimde ayrmaktadr. Her ne kadar McLuhan, fotorafn grsel kltr ve grselliin mekaniklemesini temsil ettiini dnyor ve bu nedenle de ona eletirel yaklayor ise de, fotorafn bir perspektif iermekle birlikte nihayetinde gereklii temsil edebildiini dnmektedir. McLuhana gre fotoraf, perspektif resminin ve donuklatrlm gzn mekaniklemesidir.158 McLuhan iin fotoraf Baudrillard da olduu gibi bir temsil krizini temsil etmemekte, olay grsellie hapsetse de, onu gzler nne serebilmektedir. McLuhann fotoraf bir olay, durum ya da olgunun mekanik olarak grselletirilmesi olarak yorumlamas ile Baudrillardn fotoraf olay, durum ya da olguyu grselletirmeyip gizlemek olarak grmesi arasnda temel bir ayrm olsa gerektir. Bu noktadan itibaren McLuhan ve Baudrillardn kitle iletiim aralarnn etkisi hakkndaki grlerini karlatrmaya tabi tutabilir, bu iki dnrn medya kuramlar arasndaki en ayrm noktalarn daha da netletirebiliriz. McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar ierisinde kitle iletiim aralarnn etkisi problemi olduka merkezi bir yer igal etmektedir. Bu iki dnrn sz konusu problem erevesinde gelitirdikleri dnceler doru okunduunda bu iki dnrn medya kuramlar arasndaki en temel ayrm noktalarndan birisi de aa kacaktr. Baudrillard, McLuhann iletiim ortam ve ierik arasndaki ilikiye dair yapt zmlemeleri daha ileri gtrerek simlasyon
159

anda

ieriin

svlamasndan ve btnyle kaybolmasndan bahseder.

Baudrillard, bu tartmay

televizyon zerinden srdrr ve McLuhann tezlerini ondan daha farkl sonular karmak zere yeniden formle eder. Baudrillard, simlasyon anda televizyonun kendisinden baka hibir eye gndermede bulunmadn, kendi baarlarn haber yaptn belirtip buradan hareketle televizyonun ieriinin yok olup gittiini iddia ederken, McLuhann yapt gibi onun bir iletiim arac olarak yaam alanlarna radikal bir etkide bulunduu sonucunu deil, kitle iletiim ortamlarnn
158 159

McLuhan, Counterblast, s. 16. Baudrillard, Tam Ekran, s. 141.

317

giderek kendi aralarnda konumaya baladklar, dolaysyla da bundan byle herhangi bir dntrc etkilerinden sz edilemeyecei sonucunu karmaktadr. Her iki dnr iin de kitle iletiim aracnn ierii nemsizdir ve Baudrillard, bu vurguyu gl klmak iin McLuhann zmlemelerine bavurmutur. Ancak, Baudrillard, McLuhandan ok farkl bir sonuca vararak, ieriin nemsizliini kitle iletiim aracnn bir ara olarak yaratt etkinin nemine yormam, bu durumu onun etki yaratamamas ile balantlandrmtr. Nitekim Baudrillard iin medya, profesyonel politikaclardan bile daha boyun eicidir.160 Baudrillardn medya kuram, kitle iletiim aralarnn bir iktidar alan oluturduu ynndeki yaklamn reddi zerine kuruludur. Baudrillard, simlasyon anda kitle iletiim aralarnn zihinleri uyuturmasndan deil, medya evrelerinin kendi kendilerini uyuturma srelerinden bahsetmek gerektiini ne srer. Baudrillarda gre bugn sanal teknolojilerin ykseliinden, Microsoft ve telekapitalizmin kontrol altna alnamaz gcnden bahsedenlerin dtkleri en byk amaz, medyann kendi kendisini uyuturma srelerini gz ard ediyor olulardr.161 Baudrillard, gerek ve imge arasndaki snrn kayboluunu ve hipergereklik evrenine girilmesini teknie ya da medyaya balamaz. Aksine Baudrillarda gre btn teknolojilerimiz gerekliin artan zayflndan kaynaklanmaktadr.162 Sanlann aksine Baudrillard medyay ve iletiim teknolojilerini simlasyon ann mimar olarak grmez. Ona gre medya ve iletiim teknolojileri baml deikendir. Baudrillard iin medya en fazla, gerei hipergeree dntren bir genetik koda benzetilebilir.163 O, hipergerekliin yeni kltrel ilkeler zerinde bina olduunu dnse de eserlerinde bu yeni kltrel ilkelerin kimler tarafndan ve ne ekilde oluturulduu hakknda fikir vermekten kanr. Baudrillarda gre hipergerekliin dnyasnda sembolik inalar hibir zaman orijinal referanslar zerinde ykselmeyecek, artk dil simlatif bir hal alacak ve sunum hem kopyay hem de orijinal olan maniple edecektir. Buna karn McLuhann medya kuram, kitle iletiim teknolojilerinin yaratc ve ykc boyutlarn anlamaya hasredilmi, kitle iletiim teknolojileri baml
160 161

Ibid., s. 143. Ibid., s. 53-54. 162 Baudrillard, Impossible Exchange, s. 147. 163 Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 61.

318

deiken olarak deil, kelimenin tam anlamyla bamsz deiken olarak deerlendirilmitir. McLuhan, kitle iletiim teknolojilerini hayat alannn en sahici unsurlar olarak grm ve kitle iletiim aralarnn yaratt devrimci dnmleri eserlerinde incelemeye almtr. McLuhan, her yeni iletiim teknolojisinin yeni bir evre yarattna inanm ve bu evrede hayatn organizasyonunun ve ritminin batanbaa deitiini iddia etmitir. McLuhan iin kitle iletiim aralar gl, belirleyici, zerk ve aktif bir zne hkmndedir ve kendi iktidar alann oluturmutur. McLuhan, zellikle elektronik iletiim teknolojilerinin olumlu roln benimsemi olduundan inand toplumsal ve ahlaki projeyi desteklemek amacyla bu teknolojilerden nasl yararlanabilecei zerine de kafa yormu, zellikle ocuklar ve genlerin kitle iletiim aralar karsndaki konumu ile ilgilenmitir. Oysa Baudrillard, her ne kadar teknii Benjamin ve McLuhan gibi bir ara (ve) bir biim olarak grmek gerektiini ifade etse de164 McLuhann aksine elektronik iletiim teknolojilerini gl, zerk, belirleyici ve aktif bir zne olarak deerlendirmez. Kitle iletiim teknolojileri Baudrillardn gznde zne deil nesnedir ve simlasyon evreninde bu nesnenin hibir kullanm deeri yoktur. Eer kitle iletiim aralarnn kullanm deeri yalnzca sunulan mesajn ierii ile snrlandrlrsa o zaman Baudrillardn McLuhan ile ayn eyi syledii varsaylabilir. Ancak, burada kullanm deeri kavram kitle iletiim aralarnn farkl gereklik dzeyleri arasnda bir kpr olma durumunu, olgularn gerekliiyle iliki kurma potansiyelini, etkileme gcn ve iktidar oluturma kapasitesini de iermektedir. nk Baudrillarda gre gnmzde nesne artk terimin geleneksel anlamnda ilevsel deildir. Nesnenin nasl daha nceki nesneyle bir ilikisi kalmadysa, iletiim aralarnn rettii haberin de olgularn gerekliiyle bir ilikisi kalmamtr. Hem nesne hem de haber bir seim, bir kurgu, bir ekimin rndrler.165 Bununla birlikte Baudrillardn medyann viral yaps, mesafe, ar-iletkenlik ve ekran kavramlar etrafnda yapt deerlendirmeler de kitle iletiim aralarnn kullanm deerinin ortadan kalktn, dolaysyla da varolu gerekesini yitirdiini ne srmektedir.

164 165

Baudrillard, Simgesel Dei Toku ve lm, s. 87. Ibid., s. 99.

319

Baudrillarda gre simlasyon anda kresel enformasyonun lmcl effaflnn bir rn olan elektronik virsler166 her eyden nce kitle iletiim aralarn esir alm, onlar atl hale getirmitir. Hayatn btn alanlarnn rehin alma pratii tarafndan kuatld simlasyon anda terrizm nasl Baty rehin alyorsa virsler de kitle iletiim aralarn rehin almaktadr.167 Bu nedenle simlasyon anda kitle iletiim aralarnn, bir evre yaratmas mmkn deildir. Onlar bnyelerindeki bulac zehri, gayr-ihtiyari bir biimde yaymaktan baka bir ilev grmemektedirler. Ayn ekilde, balangta mesafe bilincinin ortadan kaldrlmasna hizmet eden kitle iletiim aralar bir sre sonra kendi varolu gerekesini, gerek ve imge arasndaki mesafeyi koruma ve dengeleme grevini yerine getiremez hale gelmitir. Baudrillarda gre artk simlasyon anda cinsiyetler arasnda, zt kutuplar arasnda, sahne ve salon arasnda, zne ve nesne arasnda, gerek ve imge arasnda bir mesafe kalmamtr.168 Byle bir ortamda kitle iletiim aralarnn ne muhatab ne de onu etkileme gc de ortadan kalkmtr. Baudrillard, bu tezini reality showlarda ekran ve izleyici arasnda bir mesafe kalmadn, izleyicinin hibir engelle karlamadan, ekrann, sanal grntnn iine girdiini belirtir. Birinin hayatna girilir gibi ekrann iine giriyoruz. Kendi hayatmz dijital bir tulum gibi zerimize geiriyoruz169 diyen Baudrillard, bu durumun medyann etkileme gcn ve iktidar alann deil, dntrmeyi hedefledii hayat veri alarak kendi varln korumaya almasn ele verdiini dnr. nk Badrillarda gre televizyon ve bilgisayar ekranlarndaki grntleri, olay diye aktarlan eyleri insanlarn grmesi imkanszdr. nsan ancak kendisine bakan eyleri grebilir.170 Bu balamda ekran, ikili ilikinin btn formlarnn arasna girmekte ve bir ynyle otantik iletiimi tahrif eden bir unsur halini almaktadr. Mesafenin ve mesafe cokusunun ortadan kalkmas herhangi bir konuda konumay

166 167

Baudrillard, Ktln effal: Ar Fenomenler zerine Bir Deneme, s. 44. Ibid. 168 Baudrillard, Tam Ekran, s. 129. 169 Ibid., s. 130. 170 Jean Baudrillard, eytana Satlan Ruh ya da Ktln Egemenlii, ev., Ouz Adanr, Ankara, Dou-Bat Yaynlar, 2004, s. 77. Artk ekrann yanstt bir ey yoktur. nsan sanki bir tr srsz aynann gerisinde durduu gibi bir hisse kaplmaktadr. Siz dnyay grebiliyorsunuz ancak dnya sizi gremiyor, size bakmyor. nsan ancak kendisine bakan eyleri grebilir. Ekran her trl ikili ilikiye her trl yantlama olaslnn arasna giriyor/engelliyor. Baudrillard, eytana Satlan Ruh ya da Ktln Egemenlii, s. 77.

320

imkanszlatrmakta171, bylelikle artk olayla, canlandrlm grnts arasnda bir mesafe, bir boluk bir orada olmama durumu ortadan kalkmaktadr. Baudrillarda gre bu ortamda ne insan znenin ne de medyatik znenin kendisini ina etme imkan kalmamtr.172 Bu srete insan beyni adeta bir ekrana dnmekte, bir kitle iletiim ortam olarak ekrann bir zne, bir varlk olarak hibir anlam kalmamaktadr.173 Bu yaklam farkll Baudrillardn bir kitle iletiim ortam olarak televizyon hakkndaki deerlendirmelerinde de karmza kar ve McLuhann medya kuram ile nasl ayrtn gzler nne serer. Baudrillard, McLuhandan farkl olarak televizyonu da dier kitle iletiim aralarn deerlendirdii gibi bir zne olarak deil, bir nesne, hatta bir mkemmel nesne olarak deerlendirir.174 Nesneler dnyasnda artk her eyin hipergerek, saydam ve kamusal bir hal aldn belirten Baudrillard iin televizyon, bir nesne olarak hanedeki merkezi konumu sayesinde kamusal-zel ve ieri-dar arasndaki ayrmn ortadan kalkmasna hizmet eden bir kitle iletiim ortamdr. Ne var ki bu durum televizyonun ne verdii mesajla ne de bir kitle iletiim ortam olarak enformasyon ya da elence sunma biimiyle ilintili olmayp, bir nesne olarak hanenin merkezine tanmasyla ilgilidir. Zaten nesneler dnyasnda artk her ey hipergerek, saydam ve kamusal bir hal almtr.
175

Televizyon, yalnzca kendi reklamn yapmakta, onun dnda hibir ey sylememekte, yalnzca benim bir imaj olduumu, her eyin imaj olduumu sylemektedir. Baudrillarda gre televizyon kendisini gsterge yapan bir gstergeden baka bir ey deildir.176 Dolaysyla televizyondan devrimci dnmler beklemek anlamszdr. Baudrillarda gre televizyon, normal artlar altnda ve kendi varolu gerekesi erevesinde insanlara dnyay, dnyada olan biteni, olaylar anlatmak iin vardr. Ancak televizyon artk kendisini olay yerine koymaya balam, olaylardan deil

171 172

Baudrillard, eytana Satlan Ruh ya da Ktln Egemenlii, s. 74. Jean Baudrillard, The Ecstasy of Communication, ev., Bernard & Caroline Schutze, Brooklyn, N.Y., Autonomedia, 1988, s. 27. 173 Baudrillard, eytana Satlan Ruh ya da Ktln Egemenlii, s. 78. 174 Baudrillard, "The Ecstasy of Communication," s. 127. 175 Jean Baudrillard, "The Ectasy of Communication," New York, Semiotext(e), 1988, s. 72. 176 Ibid.

321

kendisinden konuur hale gelmitir.177 Televizyon dnyann enformasyonunu retmek ve bu enformasyona bir anlam kazandrmak iin gndeme gelmitir.178 Ne var ki bugn televizyonun dnyayla balants sanal olarak kesilmitir. Bunun nedeni olaylar eskitmesi ve ktye kullanmasdr. Artk televizyon kendi evreninde anlamdan yoksun bir gsterene dnmtr. Televizyon bu nedenle bugn inandrc olmak iin etik bir stat aray ierisindedir.179 Simlasyon anda televizyon artk kendisiyle konumaktadr. Baudrillard bu noktada grsel ve iitsel kurumlarn televizyonla ilgili gerek sorular maskelemek iin kendi yasalarn tehir etmeyi, kendi atmalarn, ekimelerini ve kt ynetimlerini bir gsteri gibi bize sunmay tercih ettiklerini iddia eder. Baudrillarda gre, rnein usulsz szlemeler, hesaplamalar, zel kanal kamu kanal polemikleri benzeri gsterilerin gndemi igal etmesi, televizyonun kendi gerek misyonunun ne olmas ve gerek dnyann ne ekilde imlenmesi gerektii dncesinden kamasnn bir yolu olduunu iddia etmektedir.180 Baudrillard, televizyon hakkndaki grlerini eitli rneklerden hareketle billurlatrmaya alr. O bu erevede, Amerikada 1971 ylnda yaklak yedi ay sreyle kesintisiz srdrlen bir ekim sonrasnda elde edilen 300 saatlik bir aile filmi zerinde durur. Bu filme hibir montaj yaplmam, ailenin yedi ay boyunca yaadklar btn plakl ile verilmitir. Ancak ne var ki, aile bu yedi ayn sonunda dalmtr. Baudrillard, bu rnek olaydan kalkarak, sz konusu paralanmann msebbibinin televizyon olup olmad sorar.181 Baudrillard, bu program izleyenlerin rntgencilik yaptklar saptamasn yapar ve onlarn bundan son derece zevk aldklarn belirtir. Sz konusu olan ey, gnlk hakikatin bir paras olan bir sr ya da ahlkszlk deildir. Sz konusu olan ey, gerek ya da hipergerek estetiin sunduu bir tr rpertidir.182 Yedi ay sreyle hayatlar televizyona tanan aile st-orta snf kusursuz bir Amerikan ailesidir. Ve onlar paralayan da televizyon deil, bu kusursuzluktur.183 Baudrillarda gre
177 178

Baudrillard, Tam Ekran, s. 139. Ibid., s. 139-140. 179 Ibid., s. 140. 180 Ibid. 181 Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 55. 182 Ibid., s. 56. 183 Ibid.

322

televizyonun bir evre yaratmas ve bu evrede insanlar etkilemesi mmkn deildir, nk televizyonun hakikati ile hayatn hakikati birbirine girmi durumdadr. Bu nedenle Baudrillard, televizyon gsterilerinin aktrleri olmadn, olsa olsa kurbanlarndan bahsedilebileceini belirtir.184 Kurban ise devrimci deiim ya da dnmn deil, istikrarn semboldr. Televizyonu herhangi bir evre yaratma imkanndan ve muhatabn etkileme kapasitesinden yoksun bir nesne olarak ele alan Baudrillardn bu yaklamnn kaynan McLuhann medya kuramnda aramak McLuhann televizyon hakkndaki deerlendirmeleri hatrlandnda ne kadar anlaml olabilir? McLuhana gre televizyon, en temelde, insann nce alfabe daha sonra da matbaa teknolojisinin tahrip ettii otantik ynn ona geri veren bir teknolojidir. O matbaann insann kendi doal denge durumuyla arasnda at mesafeyi kapatm bir teknolojik z ve znedir. McLuhana gre televizyonun yaratt yeni evre hayatn btn alanlarn belirleyen, etkili bir kitle iletiim aracdr ve salad imkanlarla dnyann kresel bir ky olmasna hizmet etmitir. McLuhana gre televizyon sayesinde izleyici ekrana dnmekte185, televizyondaki imgeler insanlara yneltilmektedir. McLuhan, ekran sizsiniz186 szyle bu sreci betimlemek istemektedir. McLuhann bu yaklam ilk anda Baudrillardn biraz nce ele aldmz ve erkan ve izleyici arasndaki mesafenin ortadan kalkt ynndeki tezlerini akla getirmektedir. Ne var ki, kitle iletiim aralarnn etkisi balamnda ele alndnda bu iki dnrn birbirine benzer grnen bu zmlemelerinin bambaka sonulara vardklar grlebilir. zleyicinin televizyon karsnda k itepilerinin bombardmanna maruz kaldna inanan McLuhan187, ekran ve izleyici arasndaki mesafenin ortadan kalkm olmasn elektronik iletiim teknolojilerinin etki gcn gstermek iin gndeme getiriyorken, ayn temay Baudrillard, kitle iletiim aralarnn varlk gerekelerini kaybettii, etki alannn kalmadn ispatlamak zere tartmaya amtr. Ancak yine de Baudrillard, televizyon hakkndaki zmlemelerinde McLuhann medya kuramnn en temel unsurlarndan bir tanesi olan scak medya184 185

Baudrillard, Tam Ekran, s. 51. McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 272. 186 McLuhan ve Carson, The Book of Probes, s. 195. 187 McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 272.

323

souk medya ayrm etrafnda gelitirdii dncelere btnyle duyarsz kalmamtr. Simlasyon anda video grntleriyle izleyicinin girdii ilikiyi aklarken McLuhann televizyon iin syledii dokunulabilir karlkl etkileim kavramna atfta bulunan Baudrillard188, McLuhann televizyon bata olmak zere souk medyay katlmn youn olduu iletiim ortam olarak tanmlamasna benzer bir yaklam sergiler. McLuhann medya kuramnda katlmn youn olmas, dk dzeyli bir tanmlanmann olmas ve izleyicinin boluklar doldurmas anlamnda kullanlmaktadr. McLuhana gre souk medya izleyicileri bir eyler yapmaya zorlayan, boluk doldurmaya iten medyadr. Bir baka deyile o, iine eken medyadr. Bir konuma, bir msvedde ve televizyon bu nedenle souk medyadr.189 nsanlar bir eyler yapmaya zorlamayan, iine ekmeyen, baka eyler yaparken de kendisiyle ilgilenebilecek olan ortamlar ise scak medya olarak adlandrlmaktadr. Eer iletiim ortam yksek dzeyde tanmlanmsa o zaman katlm dktr. Eer ortam alak dzeyde tanmlanmsa o zaman katlm yksektir. Dk katlml medyalar scak olarak, yksek katlml medyalar ise souk medyalar olarak nitelenmilerdir.190 Bu yaklama benzer bir gr ortaya koyan Baudrillarda gre de hangi sanal yzey olursa olsun, her sanal yzeyin zellii nce bir boluk olmasdr ve haliyle herhangi bir eyle doldurulmaya elverilidir.191 Ne var ki Baudrillardn souk iletiim ortamnn nemli bir unsuru olan katlma ykledii anlam ile McLuhann ona ykledii anlam arasnda temel bir fark vardr ve bu fark yine kendisini kitle iletiim aralarnn etkisi balamnda aa karmaktadr. Baudrillard, kitle iletiim ortam ile bir bolukta karlkl etkileime gemenin192 kitle iletiim aracnn kitleyi deil, aksine kitlenin kitle iletiim aralarn yanl ynlendirip, maniple etmesi anlamna geldiini ne srer.193 Bunun yannda Baudrillard, simlasyon anda McLuhann scak medya ve souk medya arasnda yapt ayrmn geersiz olduunu ne srm, bundan byle btn kitle iletiim aralarnn souk kategorisi altnda deerlendirilmesi
188 189

Baudrillard, Tam Ekran, s. 130. McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 272. 190 Ibid., s. 278. 191 Baudrillard, Tam Ekran, s. 131. 192 Ibid. 193 Baudrillard, Ktln effal: Ar Fenomenler zerine Bir Deneme, s. 45-46, Baudrillard, Tam Ekran, s. 142.

324

gerektiini iddia etmitir. Baudrillard, McLuhann souk medya tanmn esas almakta, ancak onun scak medya ve souk medya arasnda yapt tasnifin artk geerliliini kaybettiine inanmaktadr. nk artk sanal yzeyler anda btn kitle iletiim aralar souk medya hkmndedir.194 Bunlarn yannda Baudrillardn nternet hakkndaki deerlendirmelerine kulak verildiinde de McLuhann medya kuramndan ne lde farkllam olduu anlalabilir. Ancak, genelde bu iki dnrn medya kuramlar arasndaki iliki Baudrillardn McLuhann kavramlarn tekrar ettii alanlarla snrlandrlm, statik bir karlatrmayla yetinilmitir. Baudrillarda gre nternet, bal bana bir etkinlik olan yazy karlkl bir etkileim olan grntye dntrm195, nternetin sunduu sanal gereklik a ierisinde gerek anlamda bir eyler kefetme imkan ortadan kalkmtr. nternetin btn misyonu bir zgrlk ve keif uzamn simle etmektir. Ona gre nternet ile ilikiye giren insan, bir yandan otomatik olarak soru sorar, bir dier yandan da makinenin otomatik tele-sekreterine dnr. nternet oklu ama nasl seildii belli olmayan bir sanal uzama ev sahiplii yapmakta, kullanc bu uzamda belli unsurlarla, kurulu sitelerle ilikiye girmektedir. nsan bu sanal mekanda hem kodlayc hem kod zen halini almaktadr. Karnzda bakas yoktur, gideceiniz son bir yer de yoktur. Sistem bylece sonu ve sonucu olmakszn dner. () Elektronik ve biliim yoluyla gerekleen etkileim, bir uyuturucu kadar rahat ba dnmesi yaratr.196 Bu ba dnmesi yalnzca insan znenin deil ayn zaman kitle iletiim ortamnn da kar karya kald bir eydir. Sanallama hem insan hem de kitle iletiim aralarn kuatm durumdadr ve sanallk her eyi kurnazca kendisine saklamaktadr.197 Bu ortamda kitle iletiim aralarnn bir etki alanndan sz etmek mmkn deildir. Grld gibi McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar, kitle iletiim aralarnn etkisi balamnda birbirinden bariz bir biimde farkllamaktadr. Her iki dnrn medya kuram kendi btnl ierisinde, her birinin genel dnce izgisi ve kaynaklar ile ilikisi erevesinde tartlabilmi olsa, o takdirde bu ayrm noktas gz ard edilmemi, Baudrillardn medya kuramnn McLuhann medya
194 195

Baudrillard, Seduction, s. 44. Baudrillard, Tam Ekran, s. 130. 196 Ibid., s. 132. 197 Ibid.

325

kuramnn yeniden retimi olduu tezi ne srlmemi olur, dahas Baudrillard ve McLuhann medya kuramlarnn birbirlerinden en fazla ayrtklar alanda, kitle iletiim aralarnn etkileri hakkndaki dnceleri balamnda birbirlerine yaknlatrlmaya allmas sz konusu olmazd. Ne var ki tam da byle olduu iin McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlarnn teknolojik determinizm balamnda ortaklat tezi rahatlkla kabul grebilmektedir. Bu tezi tartmaya gemeden nce teknolojik determinizm yaklam zerinde ksaca durmak yararl olacaktr. Teknolojik determinizm, en genel syleyile, toplumsal gereklii ve tarihsel sreleri teknolojik gelime ve teknolojik donanm temel alarak aklamak demektir. Teknolojik determinizm, toplumsal olgular aklarken Jacques Ellulun deyiiyle, teknolojiyi en nemli faktr olarak ele almak eklinde de anlalabilir.198 Raymond Williamsa gre, teknolojik determinizmin en temel varsaym, yeni teknolojilerin toplumu ve toplum kesimlerini biimlendirdii anlaydr.199 Teknolojik determinizmin kaynanda Aydnlanma dnemi dnrlerinin ve on dokuzuncu yzyl sosyal bilimcilerinin iledii zerk teknoloji miti yatmaktadr. Bu mite gre teknoloji, kurumsallama biimlerinden sosyalleme trlerine kadar toplumsal rgtlenmenin hemen her dzeyini belirler. Bu balamda teknoloji, bireylerin davranlarn gl bir ekilde kuatan ya da onlar belirleyen dsal bir g olarak anlalr.200 Teknoloji, bireysel alanlardan kurumsal alanlara, kiiler aras iletiimden kitlesel iletiime kadar tm toplumsal olgular biimlendirir. Toplumsal deime olgusunu teknolojik ynelimler ve baarlar dolaymnda aklayan bu yaklama gre, teknoloji ve toplumsal ilerleme arasnda nedensel bir iliki sz konusudur. Teknoloji toplum st bir unsur olarak deerlendirilir. Toplumsal ve kltrel olgular teknolojinin ekillendirmesi ile biim alrlar, bu srelerde insani sreler ikincil nemdedir. Teknoloji ile insanln ilikisi pasif bir

Jacques Ellul, The Technological System, ev., Joachim Neugroschel, New York, Continuum, 1980, s. 66. 199 Raymond Williams, The Politics of Modernism, London, Verso, 1989, s. 120. 200 M. L. Markus ve D. Robey, "Information Technology and Organisational Change: Causal Structure in Theory and Research," Management Science, C. 34, No. 5, 1998, s. 585.

198

326

ilikidir. Teknolojik gelimeler her ne olursa olsun toplumun karsna karlar. Teknoloji burada kltrn dnda hatta onun tesinde bir eydir.201 Bu sylem uyarnca teknolojik sreler ntr ve kanlmaz bir sreler olarak karmza karlar. Bu nedenle teknolojik gelimeler hibir ekilde geri evrilemez. Teknoloji bir kez ina edildiinde artk ona mdahale edilemez. Bunu Neil Postman Frankenstein sendromu olarak niteler.202 Teknoloji karsnda insann bamsz ediminden bahsetmek mmkn deildir.203 Bamsz hareket eden teknolojidir ve bu yaklamn ada temsilcilerinden olan Jacques Ellulun szleriyle teknolojik zerklik insan varln kumar makinesine sokulan bir sahte jetona indirger.204 Ellula gre, teknoloji ile birlikte insann doal evresi kaybolur ve bunun yerini tm alkanlklarn ve yaama biimlerinin farkllat bir teknolojik evre alr.205 Gelecee de yn verecek olan teknoloji tarihin de motorudur.206 Teknolojik deterministlere gre tarih, teknolojik gelime srecine tabidir. Tarih kullanlan teknolojilere dorultusunda dilimlere, alara ayrlr. (Makine a, otomasyon a, atom a, uzay a, bilgisayar a gibi.) Bu yaklama gre teknoloji her toplumda ayn oranda belirleyicidir. Genel ve evrenselci bir bak asna sahip olan teknolojik deterministler, tm dnya toplumlar iin benzer ngr ve tespitlerde bulunurlar. Harold Innisin ifadelerinde kendisini ele veren bu dnceye gre iletiim teknolojileri en temelde insanlarn ilgilerinin doasn, dnme biimlerini ve ait olduklar cemaatin yapsn deitirmektekdir.207

201

Hughie Mackay, "Technological Reality: Cultured Technology and Technologized Culture," Theorizing Culture: An Interdisciplinary Critique After Postmodernism, Ed., Barbara Adam, London, UCL Press, 1995, s. 239. 202 Postman, The Disappearance of Childhood, s. 23-24. 203 Teknolojinin kontrol edilemeyen byy insanlmzn canl kaynaklarn tahrip etmektedir. O ahlaki bir temeli olmayan bir kltr yaratmaktadr. O temel zihinsel sreleri yok etmekte ve toplumsal ilikilerin altn oymaktadr. Neil Postman, Technopoly: The Surrender of Culture to Technology, New York, Vintage Books, 1992, s. xii. 204 Jacques Ellul, The Technological Society, ev., John Wilkinson, London, Cape, 1965, s. 135. 205 Ibid., s. 326. 206 Ithiel de Sola Poulun yapt tarihsel dnemlendirme buna verilebilecek rneklerden bir tanesidir. Ona gre insanlk tarihi konuma, yazma, matbaa ve radyo-televizyon yaynndan sonra elektronik iletiim sayesinde yeni bir aamaya varmtr. Ithiel de Sola Pool ve Eli M. Noam, Technologies Without Boundaries: on Telecommunications in a Global Age, Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1990, s. 7. Ayn ekilde Jacques Elluln bilgisayarn insanl deneyim medeniyetinden bilgi medeniyetine tad ynndeki varsaym da sz konusu tarih okumasna rnek tekil edebilir. Ellul, The Technological System, s. 73. 207 Innis, The Bias of Communication, s. 45.

327

Mutlak bir neden-sonu ilikisi varsayan bir aklama modeli olarak karmza kan teknolojik determinizm yaklamnn indirgemeci bir doas da sz konusudur. Buna Leslie Whiten analizi iyi bir rnektir. Whitea gre kltrel sistemin gesi bulunmaktadr: teknolojik, sosyolojik ve felsefi. Teknolojik unsur temelde yer alr, felsefi unsur tepede ve sosyolojik unsur da bu ikisinin arasnda. Teknolojik unsur ncelikli ve temel unsurdur. Toplumsal sistem teknolojilerin ilev grdkleri alandr. Felsefecilerin ii, teknolojik glerin toplumsal yap zerindeki etkilerini aratrmaktr. Bu nedenle teknolojik unsur bir btn olarak kltrel sistemi ekillendirir.208 Genelde teknolojik determinizm sylemini reten dnrler teknoloji toplum ilikisini ele alrlarken bu ilikideki nedensellii aka tartma gerei duymazlar. Bu anlamda Jacques Ellulun deerlendirme biimi nemli bir istisna oluturur. Ellul determinizm olgusunu en ak tartan dnrlerden birisidir. Ellul, Technological System isimli kitabnda Marksist determinist anlayla, muhafazakar sosyal bilimlerin hibir olgunun tek bir nedene indirgenemeyecei eklindeki inanc arasnda bir yol bulunmas gerektiini savunur. Ona gre toplumsal olgular doa bilimlerinin kavramlar ile aklamak doru olmamakla birlikte, toplumsal bir olgu sz konusu olduunda bir belirleyen ve belirlenen ilikisi tayin etmek de gereklidir. Zira eer bu yaplmazsa bir olgunun nasl ve niin gerekletii aklanamaz.209 Tm bu gerekeler dolaysyla teknolojinin temeli olduu siyasal sistemlere hibir ekilde kar konulamaz.210 Bu dncenin altnda teknolojinin ve mevcut sistemin rasyonel bir tercih dorultusunda kabullenilmesi yatmamakta, burada sre mistifikasyona tabi tutulmaktadr. Teknolojik determinist yaklam benimseyenler arasnda gelecekle ilgili iyimser bir bak asna sahip olmak popler bir grtr. Ancak bu, teknolojik determinist yaklam benimseyen ve onu mevcut koullara gre yeniden reten btn dnrlerin iyimserci bir bak asna sahip olduklar

208

Leslie White, The Science of Culture: A Study of Man and Civilization, New York, Grove Press, 1949, s. 366. 209 Ellul, The Technological System, s. 51. 210 Bylesi bir inan bize, teknolojiyi reten ve elinde bulunduranlara kar hibir ey yaplamayacan gr bir sesle syler. Brian Winston, "Tyrell's Owl: The Limits of the Technological Imagination in an Epoch of Hyperbolic Discourse," Theorizing Culture: An Interdisciplinary Critique after Postmodernism, Ed., Barbara Adam, London, UCL Press, 1995, s. 226.

328

anlamna gelmez. Teknolojiye kar ktmser bir tutum ierisinde olmak her zaman teknolojik determinizmin dnda olmak demek deildir. Teknolojik determinizm anlayn yeniden retenler arasnda, mevcut durumla bark olmayan ve ktmser gelecek planlar izen birok dnr yer almaktadr. Bu ynyle pozitif teknolojik determinizm ve negatif teknolojik determinizm arasnda bir ayrm yaplabilir. Literatrde genel olarak teknolojik determinizm konusu teknolojiye pozitif anlamlar ykleyen dnrlerin yaklamlar erevesinde ele alnmaktadr. Ancak bu olduka snrl bir yaklamdr. Zira teknolojik determinizm, teknolojiye olumlu anlamlar ykleyenler kadar ona endie ierisinde yaklaanlarca da retilmektedir. Teknolojiye kar ktmser bir tutum ierisinde olan dnrler temelde Hegelin insan ve makina arasnda yapt ayrm temel almaktadrlar. Ancak teknolojik determinizm hangi taraftan retilirse retilsin teknolojinin mistifikasyonu genel geer bir sylem, teknolojik sisteme kar direniin imkansz olduu anlay da ortak bir kabul halini almaktadr. McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar arasndaki en temel ortakln teknolojik determinizm olduunu ilk olarak Kellner ne srm ve bu tez bugne kadar birok aratrmac tarafndan tekrarlanmtr. McLuhann analizlerinin temelinde iletiim teknolojilerinin btn hayat alanlarn belirledii ve tarihi ekillendirdii dncesi yatmaktadr. McLuhan, Innis ve Hall bata olmak zere teknolojinin tarihi ve toplumu ekillendiren temel g olduunu gstermeye alan dnrlerden beslenmi ve dnce hayat boyunca bu yaklam erevesinde eser vermitir. McLuhan, teknolojinin balangta insanlar tarafndan ekillendirildiini ancak ksa bir sre sonra teknolojinin insanlar ekillendirdiini ne srer. McLuhan iin insanlar makine dnyasnn cinsel organlardr211
212

ve

bu

nedenle

teknolojilerimiz bizim hakkmzdaki en insani eylerdir.

McLuhana gre her

yeni teknoloji kendisinin ierisinde yozlatrc ve kk drc olarak algland bir ortam yaratr213 ve duyusal hayat yeniden biimlendirir.214 Her yeni teknolojinin bir insan organnn uzants olarak varlk bulduuna inanan McLuhan, teknolojik gelimeleri insani oluumlarn ve toplumsal srelerin temeline yerletirir. Ona gre
211

McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 54. McLuhan ve Carson, The Book of Probes, s. 172. 213 McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 23. 214 McLuhan ve Carson, The Book of Probes, s. 162-163.
212

329

her yeni teknoloji toplumu olduu kadar eski teknolojiyi de dntrme gcn iinde barndrmakta, bu nedenle rnein televizyon sayesinde radyo bir elence ortam olmaktan karak, ada bir tr ve sinirsel elektrik enformasyon srelerin olduuna sistemine dnyay inanan dnebilmektedir.215 merkezsizletirmekte, dnyada

birletirmekte

hzlandrmakta

McLuhan216, yeni kresel kyde yeni bir tarihsel deneyim tarznn gn yzne ktna inanr. Tm bu nedenlerle teknoloji karsnda hepimiz robotuz diyen217 McLuhann dncelerini teknolojik determinizm balamnda ele alabilmemiz mmkndr. Baudrillardn teknolojik determinist olarak nitelenmesine yol aan en somut gereke McLuhandan etkilenmi olmas ve bunun yannda iletiim makineleri hakknda yapt yorumlardr. Baudrillardn McLuhann medya kuramn yeniden rettii varsaym beraberinde McLuhann teknolojik determinist perspektifini de devrald dncesini getirmitir. Bunun yannda Baudrillardn iletiim makinelerinin rettikleri her eyin makine olarak deerlendirilmesi gerektii ynndeki yaklam ve sanallama hakkndaki yaklamlar da onun szde teknolojik determinizmine rnek gsterilmitir. Buna gre metinler, grntler, filmler ve sylemler mekanik rnlerdir ve bir makinenin zelliklerinin bnyelerinde barndrrlar.218 Baudrillardn bu tespitinin kaynanda makinelerin vermi olduklar durmakszn dzeltme olana yer alr.219 Bunun yannda insann sanal ilem srecine gmldnde220 makinenin sanal gereine dntn ve onun aynadaki ilemcisi olduunu belirten221 Baudrillardn bu yaklam da teknolojik determinizm olarak yorumlanmtr. Ne var ki Baudrillard bu makineleri zerk, kendi kendine ileyen ve evreyi biimlendiren aktif ve dinamik zneler olarak deil, belirsizlik sreci ierisinde ileyen ve varolu gerekesini dahi yerine getirmekten aciz, etkileme gc olmayan nesneler olarak grr. Baudrillarda gre problem

Ibid., s. 198. McLuhan ve Zingrone, Ed., Essential McLuhan, s. 2. 217 Marshall McLuhan ve Quentin Fiore, War and Peace in the Global Village, New York, Bantam, 1968, s. 18. 218 Baudrillard, Tam Ekran, s. 131. 219 Ibid. 220 Baudrillard, eytana Satlan Ruh ya da Ktln Egemenlii, s. 80. 221 Baudrillard, Tam Ekran, s. 131.
216

215

330

insann konumunda, onun makine ile girdii ilikidedir. Dolaysyla burada etken bir teknoloji anlayna rastlamak mmkn deildir ve bu nedenle burada bir teknolojik determinizmin varlndan bahsetmek hatal bir tutum olacaktr. Baudrillard, simlasyon an yorumlarken teknolojinin ve zelde de medya teknolojilerinin yaratt etkilerin ne denli nemli olabileceini sk sk sorunsallatrmaya alr. Baudrillarda gre simlasyon anda teknolojik etki hakknda yaplabilecek iki yorum olabilir. Birinci yorum, teknolojinin sultasn, bir baka deyile teknolojinin hayat alanlar zerindeki egemenliine, mevcut tartma erevesinde teknolojik belirlenimcilie atfta bulunurken, ikinci yorum teknolojiyi gerek bir g olarak deil, sanallama srecinin bir unsuru olarak ele almak gerektii vurgusunu yapar. Baudrillard, onu teknolojik determinist olarak niteleyenlerin gremedii zere birinci yorumu deil, ikinci yorumu benimser. Baudrillardn bu tutumunun izlerini onun medya kuramnda da grmemiz mmkndr. Baudrillard iin simlasyon anda medya teknolojileri bamsz deiken deil, baml deikendir. Bu teknik glerin imparatorluklarn dnya zerinde geniletmeleri iin bir amaca ynelmi olmalar gerektiini dnen Baudrillard, gcn amacnn olmad yerde onun varlndan da sz etmenin anlamsz olduunu belirtir. Baudrillarda gre simlasyon anda teknolojik glerin varlndan sz edilemez, olsa olsa onlarn kendi alar ve kendi kurallar iinde sonsuz sayda kaydedilmi olmalarndan bahsedilebilir.222 Bu sanallamaya, bir baka deyile hipergeree ya da simlasyona karlk gelir. Oysa McLuhana gre kitle iletiim aralar insanlar ynlendirmek iin zel bir gayret sarfetmekte, kendi ekonomik, estetik, psikolojik, ahlaki, etik ve toplumsal karmlar ile olabildiince nfuz etmeye almaktadrlar. O nedenle McLuhann gznde kitle iletiim aralarnn dokunmadklar, deitirmedikleri, etkilemedikleri (bir ey) yoktur.223 Bu nokta ayn zamanda Baudrillard ile McLuhann medya kuramlarnn birbirinden kkl bir biimde ayrldklar noktaya da iaret etmektedir. McLuhana gre tarihin motoru medya teknolojileri iken, Baudrillarda gre medya teknolojilerinin gcne bu denli nem atfedilmesi doru deildir. rnein
222 223

Ibid., s. 54. McLuhan ve Carson, The Book of Probes, s. 180.

331

Baudrillard bir medya patronu olan Berlusconinin talyan babakan olmas ile ilgili yapt yorumda, sz konusu el deitirmenin medyatik darbe olarak adlandrlan srele hibir ilintisinin olmadn ne srer. Baudrillarda gre medyatik darbe tezinin temelinde bir kez ekonomi ve iletiime hakim olunduunda siyasal iktidar ele geirmenin bir an meselesi olduu yaklam bulunmaktadr. Baudrillarda gre iletiim aralarna hakim olanlarn siyasal iktidara da sahip olacaklar tezi geersiz bir tezdir. nk Baudrillarda gre kitle iletiim aralarnn iktidarla ilikisi, onu var etme srecinde deil, onu yolundan karma srecinde kendisini gsterir. Bir baka deyile kitle iletiim aralar iktidar ancak amalarndan saptrabilir.224 Baudrillarda gre medya devlerini dnyann efendileri olarak grmek byk bir yanlsamadr. Onlarn paralar, rnleri ve fikirleri hibir engelle karlamadan dnya apndaki bir piyasay boydan boya saryor diye onlarn nnde eilmek gerekmez. Bu, yeni bir klelik biimi olabilir ancak.225 Oysa McLuhann tezleri Baudrillardn medyatik darbe olarak adlandrd yaklam btn tarihe temil etmektedir. Bu nokta, McLuhan ve Baudrillardn medya teknolojilerine ve genel olarak teknolojiye baklarndaki asli fark ortaya koyar. McLuhan Baudrillarddan farkl olarak elektronik iletiim teknolojilerinden kendi toplumsal ve ahlaki projesi dorultusunda yararlanabilecei kanaatindedir ve bu nedenle de son derece iyimser bir tablo izmektedir. Daha nce de ifade ettiimiz gibi Baudrillard, McLuhann bu tavrn ilk eserlerinden itibaren eletirmi, zellikle 1970lerden itibaren, simlasyon anda kitle iletiim aralar ile ilgili olarak iyimser ya da ktmser olmann anlamsz olduunu belirtmi, nk onun etki gcn yitirdiini, bizatihi kendisinin bir simlasyona dntn ne srmtr. Dolaysyla, Baudrillard McLuhan gibi zmlemelerinin merkezine iletiim teknolojilerinin yaratt etkileri almam, bu teknolojilerin de ierisinde bulunduu sistem zerine kafa yormutur. Baudrillard her eyden nce McLuhann elektronik iletiim teknolojilerinin organik topluma, insanlarn duyular arasndaki egdm salayacaklar tarihsel duruma dnecekleri ynndeki kanaatleri paylamaz ve elektronik iletiim teknolojilerinin mekanik iletiim teknolojilerine nazaran daha olumlu grmez.
224 225

Baudrillard, Tam Ekran, s. 54. Ibid.

332

McLuhan yeni iletiim teknolojilerinin yaratt cemaat bilincinin bir nceki iletiim teknolojisi olan matbaann yaratm olduu bireycilik ve ar rasyonalizmin olumsuzluklarn ortadan kaldrabilecek trde olduunu ifade etmi, buna karn Baudrillard, kitle iletiim aralarnn yeni bir cemaat bilinci ina etmediini aksine bireyleri yalttn belirtir. Baudrillarda gre yeni iletiim teknolojileri toplumsal yaamn kimyasn bozmu ve insanlar kendi ruhlarna hapseden bir bireycilii ortaya karmtr. Baudrillarda gre sz konusu teknolojilere kar bir toplumsal direniten bahsetmek imkanszdr, zira onlar toplumsaln sonunu iaret etmektedirler. Ancak bu, Baudrillardn teknolojilerin iktidarn mutlak olarak grmesiyle deil, geleneksel direniin znesinin yok olduu inancyla alakal bir durumdur. Zira Baudrillarda gre simlasyon a belirsizlik a demektir ve dolaysyla bu ada mutlak iktidardan sz etmek mmkn deildir. Baudrillard ve McLuhann medya kuramlar arasndaki ilikiyi kitle iletiim aralarnn etkileri balamnda tartrken bu iki dnrn kitle iletiim aralarnn tarihteki yerini nasl deerlendirdiini de zmlemeli, aradaki balant ve farkllklar ortaya koymalyz. Gerek McLuhan gerekse de Baudrillard medya kuramlarn gelitirirken ortaya koyduklar yaklamlar desteklemek amacyla tarihsel bir arkaplan vermeye, tarihi belli evreler dorultusunda ele almaya almlardr. Her ne kadar bu iki dnr sistematik bir tarih okumas ortaya koymayp, son derece keyfi dnemlendirmeler yapmlarsa da, tarihe duyduklar ilgi dikkate deerdir. Ancak McLuhan ve Baudrillardn tarihte cevabn aradklar sorular birbirinden olduka farkldr. McLuhan, tarihi iletiim teknolojilerinin tarihi olarak alm, tarihin motorunun iletiim teknolojileri olduunu dnmtr. Bu erevede McLuhan, iitsel uzamla balatt tarihi alfabe teknolojisi, matbaa teknolojisi ve nihayetinde elektrik teknolojisi ile birlikte yaandn dnd dnmler dolaymnda zmlemitir. Baudrillard ise tarihe imge ve gerek arasndaki iliki sorunsal erevesinde bakm, ilk olarak feodal toplum dzenini ele alm, ardndan Rnesanstan bu yana tr temsil dzeninin varlk bulduunu gstermek istemitir. McLuhan tarihe gtren temel problem, tarihte insan duyu ve alglarnn, toplumsal ve kltrel evrenin teknolojiler tarafndan nasl biimlendirildii iken, Baudrillard iin balca sorunsal, Batda Rnesans sonrasnda

333

yaanmaya balayan ve giderek artan temsil krizi ve de deer yasalarnn hakimiyeti srecidir. Baudrillardn gerek ve imge arasndaki snrn ortadan kalkmas problemini medya kuramnn ve tarih grnn merkezine oturtmasnn balca sebebi, Bat dncesinde gstergenin bir anlama sahip olabilecei, bir anlamla ikame olunabilecei ve bir anlam imleyebilecei ynndeki egemen yaklama ve de gsteren ile gsterilen arasnda anlam kayb olmakszn bir takas srecinin meydana getirilebilecei biimindeki genel geer varsayma kar radikal bir eletiri ortaya koyabilmektir. Baudrillarda gre modern Bat dncesinin en temel dayanak noktalarndan birisi, gsteren ve gsterilen arasnda kurulan zdeliktir ve Baudrillardn radikal medya kuram bu dayanak noktasn kertmeye almaktadr. Baudrillard, modern Bat tarihini bir yandan sembolik takasn ortadan kalkt, bir dier yandan deer yasasnn hakim olduu bir sre olarak deerlendirir. Baudrillard bu dorultuda temsil dzenleri zerinde durur ve tarih zmlemesine gstergelerin zgrce dolaamad, simgesel iletiimin egemen olduu feodal toplum yaps ile balar. Buna karlk McLuhan iletiim teknolojilerini tarihi ekillendiren temel unsur olarak grr. Ona gre yaz, medeniyetin douuna iaret ettii gibi, matbaa da yeni bir toplum trnn ortaya kmasna yol amtr. Ayn ekilde modernlik de matbaa sayesinde gn yzne km, halihazrda tanklk edilen ada toplumsal ve kltrel evre ise elektrik teknolojisi tarafndan retilmitir. McLuhan ve Baudrillardn tarih okumalarnda gze arpan bir ortaklk, her ikisinin de kendi tarih kurgularnn bir dnemine kar belli bir zlem ve sempatiyle yaklamalardr. Sz konusu ortaklk, en temelde, her iki dnrn de tarih kurgularn antropolojik veri ve perspektiflerden hareketle oluturmu olmalarndan kaynaklanmaktadr. yle ya da byle her iki dnr de modern Bat toplumunun karsna bir soyutlama olarak kabile toplumunu yerletirmi ve bu soyutlamann iini antropolojinin verilerinden hareketle doldurmutur. nk gerek McLuhan, gerekse de Baudrillard modern Bat dncesi ile yzleirken ve kendi kuramna bir zemin olutururken antropolojinin verilerinden yararlanmak istemitir. Ancak bu iki dnrn kendilerini yakn hissettikleri dnemler, tarihin farkl dilim ve dzenlerine karlk gelmektedir. Baudrillard, Bat feodalitesindeki simgesel iletiim dzenine ve 334

gstergelerin disiplin altnda tutulmasna scak bakyorken, McLuhan bu dnemi deil, iitsel uzam olarak tasvir ettii ve fonetik alfabe teknolojisi ncesinde yaanan iletiim dzenini yceltmektedir. McLuhan iin feodal dnem, fonetik alfabe teknolojisi nedeniyle iitsel uzamn paraland, grselliin egemen olmaya balad toplum dzenini ele verir. McLuhan iin bu dnemi olumlu klan tek ey, Kilisenin oluturduu cemaat bilinci ve iitsel uzamn belli bal baz unsurlarn yaatmaya devam etmesidir. Ancak her ne olursa olsun McLuhann gznde aristokrasinin oluturduu iletiim dzeni Baudrillarddaki gibi olumlu bir karlk bulmamtr. Bununla birlikte her iki dnr Rnesans dnemini birbirine benzer ekilde deerlendirirler. Ancak bu deerlendirmenin kaynanda farkl gerekeler yatmaktadr. McLuhann Rnesans dnemi hakknda yapt deerlendirmeler, matbaa teknolojisinin yarattna inand devrimci dnmler erevesinde varlk bulmutur. Baudrillard ise, Rnesans dnemini matbaa teknolojisinden bamsz bir biimde ele almaktadr. Baudrillard iin Rnesans dneminin feodal dzene gre olumsuz yan, yeni bir temsil dzenini beraberinde getirmesi ve bu temsil dzeni ierisinde dilin gerek anlamn yitirmeye balamasdr. Baudrillard iin Rnesans dnemi zorunlu gstergeler andan zgr gstergeler ana gei dnemidir ve artk bir kelimeye yklenen anlamla onun pratikteki karl arasnda ciddi bir mtekabiliyet sorunu yaanmaktadr. Daha ak bir deyile bu dnem, Baudrillard iin aristokrasinin gsterge dzeninden burjuvazinin gsterge dzenine geii simgelemektedir. Baudrillarda gre bu dnemle birlikte Batda deer yasalar egemen olmaya balamtr. McLuhann derdi ise, matbaa teknolojisi ile birlikte siyaset, toplum, ekonomi, kltr gibi makro alanlarn ve hayatn btn mikro alanlarnn kar karya kald devrimci dnmleri ele almaktr. Baudrillard, McLuhandan farkl olarak on altnc yzyldan yirminci yzyla kadar iki aamann varlndan bahsetmi, endstri devrimine kadar srdn iddia ettii birinci temsil dzeni aamasnn en belirleyici unsurunun kopyalama, endstri devriminden sonraki ikinci temsil dzeni aamasnn ayrt edici vasfnn nesnelerin birbirlerinin sonsuz saydaki temsillerine dnmesi ve zgn gndergelerin ortadan kalkmas olduunu ne srmtr. Baudrillardn iki aamada inceledii bu dnemi tek bir balk altnda ele alan McLuhan ise bu dnemin 335

grselliin egemen olduu, insann duyular arasndaki egdmn yitirildii, paral bir siyaset, toplum ve kltr yapsnn egemen olduu talihsiz bir dnem olarak deerlendirir. McLuhana gre matbaann yol at bu parallk ve kompartmanlama hayatn her alannda gndeme gelmi ve bu durum ancak elektrik teknolojisi ile birlikte ortadan kalkmaya balam, elektronik iletiim teknolojileri insanl yeniden tarihin balang noktasna geri gtrm ve bu karmza kresel ky aamasn kartmtr. McLuhann ky metaforunun temelinde sr kavram vardr. Nasl ki bir kyde yaayan herkes varln srdrmek iin birbiriyle iliki kurmak zorundaysa ve bu ortamda sr yoksa ayn ekilde elektronik iletiim teknolojilerinin marifetiyle gn yzne kan kresel kyde de herkes herkesle ilgilidir. Kresel ky, srrn olmad yerdir. zel hayatn bir nemi kalmam, dahas zel hayat ve kamusal hayat arasndaki snr izgisi, insanlar arasndaki sr perdesi ortadan kalkmtr. Oysa Baudrillard iin simlasyon anda zaten srrn gizemi ortadan kalkm, sr ontolojik olarak anlamn yitirmitir. Baudrillard, tarihin geldii son noktay yorumlarken McLuhann ne iyimserliini paylar, ne elektronik iletiim teknolojilerinin hayatn her alann belirledii tezini kabul eder ne de hayat alanlarnn ve insanlarn btnletii varsaymn hakl bulur. Baudrillarda gre simlasyon a, ya da temsil dzeninin son aamas gndergenin btnyle kn, gerek ve temsil arasndaki snrn kayboluunu ve temsillerin gereklii hipergeree dntrmesini simgelemektedir. Artk biricik ya da seri retime tabi bir nesnenin taklidinden deil, modellerin taklidinden sz edilmektedir. McLuhan ve Baudrillard halihazrda Bat dnyasnn kar karya kald tarihsel aamay birbirlerinden ok farkl yorumlamlardr. McLuhan iin elektronik iletiim devrimi sonrasnda yeni bir tarihsel evreye girilmitir ve bu evrede iletiim teknolojileri insanln yeniden duyular aras egdmlerini salayabilmeleri, kurtulua erebilmeleri iin bariz imkanlar barndrmaktadr. Buna karn Baudrillard, mevcut tarihsel aamay radikal bir olumsuzlamaya tabi tutmakta ve btn geleneksel zmleme yntemlerinin iflas ettii bu yeni ilikiler dzeni karsnda marjinal direni imkanlar yaratmak gerektiine inanmaktadr. McLuhan iin amzn teknolojisi olan elektrik devresi insann merkezi sinir sisteminin bir uzants ve televizyon da merkezi sinir sistemimizin en yeni ve en olaanst

336

elektrik uzants226 iken, Baudrillard elektronik iletiim teknolojilerini gayr-insani olgu ve sreler olarak grr. McLuhann btnleme kavram etrafnda zmledii bu son dnemi Baudrillard paralanma kavram erevesinde analiz eder. Esasnda Baudrillard, gelitirdii tarih kurgusuyla esasnda imgenin tarihi servenini ortaya koymaya almakta, buradan hareketle bir medya kuram oluturmaktadr. Baudrillarda gre imge balangta derin bir gerekliin yansmas, ardndan derin bir gereklii deitiren ve gizleyen bir unsur, sonrasnda derin bir gerekliin yokluunu saklayan bir yap ve nihayetinde gerekliin hibir eidiyle ilikisi olmayan yani kendi kendisinin saf simlakr halini almtr.227 Baudrillarda gre ilk aamada imge grnt dzeyine ait bir eyken, drdnc aamada simlasyon dzeyine ait bir eye dnmtr. McLuhann evrimsel bir tarih gr benimsedii noktada Baudrillard lineer bir gerileme tarihi yazyor gibidir. Tm bunlarn yannda, bu iki entelektelin tarih kurgularnn birbirlerinden ayrt bir baka alan daha vardr ki bu ayn zamanda onlarn dnce dnyalar arasndaki temel ayrm noktalarndan birisini de ele vermektedir. McLuhan, Katolik Hristiyan teolojisinden beslenerek ve hem bu teolojinin dnya algsndan hareketle ve hem de bu teolojinin ada dnya ierisindeki konumunu glendirmek amacyla modern iletiim sreleri ve kitle iletiim aralar zerinde durmutur. McLuhan iin Katoliklik tarihi yararlanlmas gereken, zengin bir birikimi ifade eder ve McLuhann ada iletiim aratrmalar u ya da bu biimde Katolikliin ihyasna hizmet etme amacn gder. Buna karn Baudrillard iin Hristiyan teolojisi Bat kimliinin en nemli dayanak noktalarndan birisidir ve Tanr inancndan balamak zere Hristiyan evren tasavvuru gstergelere indirgenmi, anlamszlam bir ontolojiyi temsil etmektedir. Baudrillardn medya zmlemelerine zemin tekil eden simlasyon kuramnn balang noktas, Bat tarihinde Tanrnn simlasyonu srecidir. Baudrillarda gre Hristiyan teolojisi gnahn kayna, McLuhana gre ise kurtulu imkandr. Eer, tm bu farklar gzden karlrsa byk bir kolaylk ve kolayclkla Baudrillardn medya kuramnn McLuhann medya kuramnn bir taklidi, bir
226 227

McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, s. 276. Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, s. 23.

337

yeniden retimi olduu ne srlebilir. Ancak bu, kesinlikle hatal bir hkmdr ve en azndan Baudrillardn medya kuramnn yeterince anlalamadnn kantdr. McLuhann medya kuram, belli ynleri itibariyle ve kuramsal bir zmleme arac olarak Baudrillardn medya kuram ierisinde kendisinden yararlanlan bir ereve halini almsa da Baudrillard, McLuhandan devirdii kavram ve dnceleri statik bir dnsel balam ierisinde yeniden retmemi, onlar kullanarak McLuhandan ok farkl sonulara ulamtr.

338

SONU
Entelektel enerjilerinin nemli bir blmn, modern Bat dnyasndaki kitlesel iletiim srelerini anlamaya hasreden Marshall McLuhan ve Jean Baudrillardn kaleme aldklar metinler arasnda yaplacak bir karlatrma, bu iki dnrn birbirleriyle rten dnce dnyalarna sahip olduu ve hatta zihinsel reflekslerinin bile benzer ekillerde iledii ynnde bir nermenin kolaylkla ne srlmesine imkan tanyabilir. Bu balamda, Baudrillardn McLuhana zaman zaman yapt atflar bylesi bir nermenin en temel dayanak noktalarndan birisi olarak takdim edilebilecei gibi, bu iki dnrn Rnesans sonras modern Bat kimlii ve evrenselcilii hakkndaki radikal eletirileri de ortak bir dnsel gndeme ve kaygya sahip olduklarn dndrtebilir. Ayrca her ikisinin erken yata edebiyatla tanm olmalar, felsefeyle dank bir iliki ierisine girmeleri, mantk karsnda retorii yceltmeleri, bilgi gvdeleri karsndaki eklektik tutumlar ve dahas zaman zaman grlerini ayn dnce geleneklerine referans vererek ortaya koymalar da hesaba katldnda sz konusu nerme daha yerli yerine oturmu, gl bir tez grnm kazanm grnebilir. Nitekim bugn Douglas Kellner, Andreas Huyssen, Mike Gane ve Garry Genoskonun nerileri ve karmlar dorultusunda McLuhan ve Baudrillard arasndaki entelektel iliki bu balamda yorumlanmaktadr. McLuhan ve Baudrillardn entelektel gndemleri, Rnesans sonras modern Bat kimliine ve evrenselcilik anlayna ynelik sert eletirileri sz konusu olduunda ilk bakta birbirlerine son derece yakn durmaktadr. McLuhan, matbaa teknolojisi sayesinde ekillenen Rnesans sonras modern Bat kimliini, ierdii bireycilik, seklerlik, milliyetilik, endstriyelcilik, sahte evrenselcilik ve mekaniklik dolaysyla eletirmi, yaad dnemi bu kimliin ontolojik adan parampara olduu, tarihe kart bir dnem olarak okumutur. Baudrillard, Rnesans sonras modern Bat kimliini epistemolojik ve ontolojik alardan radikal bir eletiriye tabi tutmu, yaad dnemde bu kimliin varolu koullarn yitirdiini vurgulam ve Batnn evrenselcilik tekeline kar eletirel antropolojinin yardmna bavurarak yeni evrenselci felsefelerin varln tartmaya amtr. Eer, McLuhan ve Baudrillardn modern Bat kimliine dnk eletirilerinin zerinde temellendii farkl entelektel kayglar tartma d braklrsa, sz konusu benzerlik baz alnarak,

339

bu iki dnrn kuramsal konumlar arasndaki iliki hakknda pek ok yeni ortaklklar kefedilebilir. Oysa sz konusu kayglar ve ad geen dnrlerin biyografik sreleri tartmaya dahil edildiinde karmza birbirinden farkl hareket noktalar ve farkl sonular kacaktr. Nitekim McLuhan, belirlenmi bir ada, Baudrillard ise belirsizlikler anda yaadna inanmakta, McLuhan elektrik devresini kurtulu imkan olarak grrken, Baudrillard ise onu simlasyon evreninin unsurlarndan bir tanesi olarak deerlendirmektedir. Her ikisi de radikal bir Bat eletirisi gelitirme araynda olsalar da, farkl kalk noktalarndan hareket ettikleri ve farkl kayglar tadklar iin birbirleri ile taban tabana zt sonulara ulaabilmektedirler. Bununla birlikte, btnyle ortak bir referans erevesine sahip olmak ve ayn beslenme kaynaklarndan hareket etmek bile her zaman benzer sonulara ulamak, ortak dnsel perspektifler gelitirmek anlamna gelmez. Bu balamda Baudrillardn McLuhann baz kavramlarn eserlerinde ve zmlemelerinde kullanyor oluu, bizatihi McLuhann tezleriyle ve perspektifleriyle ortaklaaca ynndeki bir yaklama kap aralamamaldr. Ne var ki, bugne dek McLuhan ve Baudrillardn dnce dnyalar arasndaki ilikiyi tartmaya aanlarn en temel kalk noktas, Baudrillardn McLuhana zaman zaman yapt atflar ve zmlemelerinde McLuhann birka kavramn kullanmas olagelmitir. Hi kukusuz, bu durumun kendi bana bir deeri vardr ve Baudrillardn McLuhann kavramlarn kullanma biim/ler/i salkl bir zmlemeye tabi tutulmaldr. Ancak salt bu dayanak noktalar ile yetinmek, yukarda adlar zikredilen aratrmaclarn yaptklar gibi hatal karmlara kaynaklk edecektir. Bu aratrmaclar, McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlarn karlatrmaya tabi tutarlarken, onlarn entelektel beslenme kaynaklarn, toplumsal varolularn, tarihsel arkaplanlarn, siyasi motivasyonlarn ve kltrel corafyalarn bir btnlk ierisinde deerlendirmemiler, bu dnrlerin eserleri ve hayatlar arasna son derece yapay bir izgi ekmilerdir. Bu izgi, en bata elli yla yaklaan bir zaman diliminde dnce retmi bu iki entelektelin zihinsel evrenlerine yeterince vakf olunamamasn ve dahas ikisi arasndaki ilikinin salkl bir biimde zmlenememesini beraberinde getirmitir.

340

McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar arasndaki ilikiyi bugne kadar yorumlayan almalar, bir entelektelin kaynaklar ile zdeletirilmesinin en tipik rneklerini sergilemektedirler. Bu nedenle, Baudrillardn nce medya kuram, daha sonra da btn entelektel bakiyesi McLuhann medya kuramnn bir taklidi, bir yeniden retimi olarak grlm, indirgemeci bir yaklamla retilen ve tekrar eden yanllar zinciri literatr sarmtr. Bu zincirin en nemli halkas, Baudrillardn Marksizmi terk edip, postmodernizme yneldii noktada McLuhann dncelerinden beslendii varsaymdr. Buna gre Baudrillard, McLuhanizme yelken atktan sonra gemii ile radikal bir kopma yaam, yeni bir Baudrillard dncesi ve medya kuram gndeme gelmitir. Buradaki problem, esasnda yalnzca Baudrillard ve McLuhan arasndaki ilikinin nasl yorumlanaca ile ilgili olmaktan kmakta kendi btnl ierisinde Baudrillard ve McLuhann dnsel servenlerinin nasl deerlendirilmesi gerektii noktasna varmaktadr. Zira McLuhan ve Baudrillardn eserlerine ve dnce dnyalarna dnk dnemlendirme giriimleri karmza birbiriyle ilgisi olmayan birka McLuhan ve yine birbirleriyle ilgisi olmayan birka Baudrillard karmakta, bu dnrler bir btnlk ierisinde deil, srekli kopular yaayan ve gemi birikimini ve metodolojisini inkar eden entelekteller olarak ele alnmaktadr. Oysa esas olan, bir dnrn nceki dncelerinden hangi nedenlerle ve ne ekillerde farkllatn tartmaya amak ve gemi birikimini gz ard etmeden sreklilik unsurlarn da kavrayabilmektir. nk sz konusu unsurlar, ou zaman bir dnrn uzun dnemli entelektel katksnn ana iskeletini oluturur. Bu balamda, edebiyat McLuhan - iletiimci McLuhan, eski McLuhan yeni McLuhan ayrmlar ekseninde yaplan deerlendirmeler ve Baudrillard Marksist, postmodern ve nihilist kategorileri altnda dnemlendirme abalar bu iki entelektelin dnce dnyalarnn anlalmasn zorlatrmakta, yanl karmlarn retilmesine yol amaktadr. Her eyden nce btn dnce izgisi sosyal bilimcilerden kat be kat daha fazla edebiyatlarn ve sanatlarn perspektiflerinden beslenmi olan McLuhan, edebiyat kimliinden hibir zaman vazgememi, btn rnlerini eitli edebiyat verimlerinden devirdii imgelerle dokumutur. Eski McLuhan - yeni McLuhan ayrm ise 1950 ncesindeki McLuhann nemsiz addedilmesine yol am, bu da Macauley, Chesterton, Richards, Empson, 341

Leavis, Forbes, Eliot, Lewis, Thomas Nashe, Pound, Joyce ve Maritain gibi isimlerin McLuhann entelektel dnyas zerindeki kurucu rollerinin ihmal edilmesini, Katoliklikle ilikisi bata olmak zere birok hayati srecin farkna varlamamasn ve dolaysyla da dnce dnyasnn yeterince anlalamamasn beraberinde getirmitir. McLuhann ihmal edilen eski dnemi, ayn zamanda btn dnsel servenini kuatacak metodolojisinin de ekillendii dnemdir. McLuhann modern teknoloji karsndaki tutumunun farkllamas onun bir dnemini grmezden gelmemizin bahanesi olamaz. McLuhann Mekanik Gelin kitabnda ve daha nceki metinlerinde modern teknoloji karsnda tedirgin bir tavr taknd, buna karlk daha sonraki metinlerinde modern teknoloji karsnda bir beklenti ierisinde olduu dorudur. Ancak burada gzden kaan husus, McLuhann belli bir dnemden sonra modern teknoloji olarak adlandrdmz olguyu mekanik teknoloji ve elektronik teknoloji ayrm erevesinde ele almasdr. McLuhann hakim teknolojik yaplara ilikin kanaati deimi ve ada dnemi bundan byle mekanik teknolojilerin deil, elektronik teknolojilerin ekillendirdiini ne srmtr. Birok McLuhan aratrmacsnn gzden kard nokta, McLuhann mekanik teknolojiye ilikin rahatszlnn, elektronik teknolojiye mit besledii dnemde de varln devam ettirdiidir. Sz konusu rahatszlk, McLuhann hayatnn son safhasna kadar, matbaa kltr hakknda yapt yorumlarn tmnde btn plakl ile karmza kar. Ne var ki, McLuhan artk mekanik teknolojileri gncel ve egemen bir sistem olarak deil, gemite kalm bir sistem olarak grmektedir. McLuhan, zihinsel retim srecinin en bandan sonuna kadar, organik kltr ve mekanik kltr birbirinden ayrm ve organik kltre ayrcalkl bir konum bahetmitir. McLuhan, mehur entelektellerin yazgsna ortak olmu ve yalnzca mehur olduu dnemdeki dnceleri ile tartlmtr. McLuhann entelektel dnyas, birok aratrmacnn yapt gibi onun belli bir dnemden nce kaleme ald eserler ihmal edilerek veya birtakm yazarlarn yapt gibi tek bir eseri dierlerinden bamsz bir biimde ele alnarak salkl bir zmlemeye konu olamaz. Kopu paradigmas ierisinden Baudrillardn dnce dnyasna bakanlar ise onu bir dnemin Marksisti, bir dnemin postmoderni ve bir dnemin nihilisti olarak kategorize etmektedirler. Gnmzde, Baudrillardn entelektel mirasn bir 342

krlmalar, kopmalar ve radikal farkllamalar sreci olarak sunmak ska rastlanlan ve zellikle konuyla ilgili ngilizce literatrde oka karmza kan bir tutumdur. Baudrillardn ilk eseri, yazarnn Marksist dneminde kaleme alnm ve yine yazarnn sz konusu politik konumu terk ederek yeni dne duraklarna ulamasyla alm metinler olarak deerlendirilmektedir. Ne var ki Marksizm Baudrillard iin hibir zaman btnlkl bir siyasi proje ya da konum anlamna gelmemi, belli ynleriyle sunduu radikal dil dolaysyla son derece arasal bir biimde, kuramsal bir yordam olarak kullanlmtr. Ne var ki, Baudrillardn Marksistliine vurgu yapanlar, onu adanm bir Marksist olarak grmekte ve o nedenle bu dnemindeki metinlerini postmodern ve nihilist dnemindeki metinlerinden tamamen bamsz bir biimde ele almakta, ou zaman da grmezden gelmektedirler. Baudrillardn Marksist politik kimliini bir kenara braktktan sonra ise postmodern bir dnce gzergahna ulat varsaylm ve belli bir dnemden sonraki metinleri de postmodern olarak yaftalanmtr. Oysa Baudrillard, eitli kereler postmodernizm ya da postmodern kelimelerini anlaml bulmadn, bir kavram olma zelliinden dahi yoksun olduklarn ifade etmitir. Ancak Baudrillardn dnce dnyasnn postmodern kategorisine sktrlmasnn balca sakncas yalnzca kendisinin bunu inkar etmesi ile snrl deildir. Sorunun byk bir blm, belli bir dnemden sonraki btn modernlik eletirilerini postmodernizm balamnda deerlendirenlerin indirgemeci tutumundan neet etmektedir. Bu yaklam erevesinde deiik siyasal ve entelektel konum sahibi figrler tek bir at altnda deerlendirilmekte, ayn dnce ekolnn ballar gibi ele alnmaktadr. Bu durum, sz konusu figrlerin kuramsal erevelerinin yeterince anlalabilmesine ve hakkyla eletirilebilmesine engel oluturmaktadr. Baudrillardn son dnem metinleri ise yeni bir kopuun temsilcisi olarak, bu sefer de nihilist bir konumun iaretileri olarak ele alnmlardr. Halbuki Baudrillard, zaman zaman farkllaan kimi dncelerine ramen kkl krlma ya da kopular yaamam, btn eserlerinde benzer problemler btn ile yzlemitir. Bu balamda Baudrillardn son yllarda kaleme ald Anahtar Szckler isimli eseri onun dncesindeki sreklilikleri gz nne sermesi bakmndan kayda deer bir metindir. Onun eserlerini bir krlmalar, kopmalar ve radikal farkllamalar olarak deerlendirmek onun gndemini, nceliklerini ve 343

eletirilerini anlamamza engel tekil etmektedir. Baudrillard, ulat baz sonular, vard birtakm hkmleri zaman zaman gzden geirme ihtiyac duymusa da bu onun entelektel serveninde bir kopua tekabl etmemektedir. Onun dnsel servenini belli bir izlek zerinde biimlenen ve farkl temalarla zenginleen bir sre olarak okumak gerekmektedir. Baudrillardn farkl bilgi gvdelerine dnk eklektik tavr, farkl kuramsal zmleme aralarn birlikte kullanabilmesine imkan salamtr. Baudrillardn ilk dnem metinleri ile son dnem metinleri arasnda olduka gl balant noktalar bulunmaktadr ve onun dnce dnyas bu balant noktalar gz ard edildiinde anlalamayacaktr. Nitekim Baudrillard, her yeni eserinde ounlukla bir nceki eserinde yrtmeye alt tartmay neredeyse brakt yerden srdrmeye almtr. Bu srekliliin farknda olmamak, sklkla karmza kt gibi, Baudrillardn dnce dnyasn karlksz yaktrmalara mahkum etmek anlamna gelir. Bu almada gerek McLuhann gerekse de Baudrillardn dnce dnyalar bir btnlk ve sreklilik ierisinde ele alnm, ancak bu ekilde sz konusu dnrlerin kuramsal bakiyelerinin salkl bir zmlemeye tabi tutulabilecei gsterilmeye allmtr. Sz konusu btnlk ve sreklilik unsurlarnn tespit edilebilmesi ise bu iki dnrn biyografik srelerinin ve entelektel beslenme kaynaklarnn salkl bir biimde zmlenmesiyle mmkndr. Bu nedenle bu almada bu iki dnrn biyografik sreleri ve entelektel beslenme kaynaklar zerinde daha nce bu alanda yaplan almalardan ok daha fazla durulmu, hangi beslenme kaynaklarndan hareket ettikleri, ne tr kayglar tadklar ve nasl birer gelecek tasarladklar tartmaya almtr. Bu balamda rnein McLuhann Katolik bir entelektel olarak, Baudrillardn ise Maniheist bir evren tasarmndan hareket eden bir filozof olarak ne tr dnce uraklarna vardklar zerinde durulmu, McLuhann bir Kanadal, Baudrillardn ise bir Fransz olarak kar karya kaldklar, dnsel, siyasi, kltrel ve toplumsal gereklikler ele alnmtr. McLuhan ve Baudrillardn dnce dnyalar bir btnlk ve sreklilik ierisinde deerlendirilmediinde bu iki dnrn medya kuramlar arasndaki iliki de doru bir biimde saptanamamaktadr. Bugne kadar Kellner, Huyssen, Gane ve Genoskonun almalaryla yerleen ve Baudrillardn dncelerini ve zelde medya kuramn McLuhann medya kuramnn bir yeniden retimi olarak gren 344

yaklam, sz konusu ilikiyi anlamamza imkan tanmamaktadr. Bu yaklam dillendirenler Baudrillard ve McLuhann dnceleri arasnda birebir zdelik kurmakta ve Baudrillardn medya kuramn McLuhann fikirlerinin glgesinde kaldn ne srmektedir. Bu yaklamn temel kalk noktas, 1960larn nl dnr Marshall McLuhann 1960li ve 70li yllarn Fransz entelektel ortamnda kendisine bir hayran kitlesi bulmu olmas ve McLuhanizm adl akmn birok muhalif Fransz dnrnn ilgisini ekmesidir. Bu durum, eserlerinde McLuhann kimi kavramlarna referans veren Baudrillardn da McLuhanizm ile birlikte anlmasna yol amtr. Ne var ki ad geen aratrmaclarn en temel sorunu McLuhann yaymlanan eserlerini ve Baudrillardn varolan almalarn kendi sreklilikleri ierisinde deerlendirmemi olmalardr. Nitekim bununla ilintili bir biimde bu aratrmaclar rnein McLuhann lmnden sonra yaymlanan mektuplarn ve de Baudrillardn dnce izgisinin berraklamasna hizmet eden iki nemli birinci el kayna, Anahtar Szckler ve Fragmanlar isimli eserleri deerlendirme d tutmulardr. Bu almann ayrc vasflarndan bir dieri kendisini bu noktada gstermektedir. Zira o, sz konusu iki entelektelin dnce dnyalarna k tutan bu nemli metinleri tartmaya dahil etmekte, onlarn entelektel projelerine, dolaysyla da medya kuramlarna yakinen tanklk etmektedir. McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlarndaki benzerlikler, bugne kadar Baudrillardn McLuhann medya kuramndan yararland ve hatta onu yeniden rettii dncesi erevesinde ele alnmtr. Baudrillardn metinlerinde McLuhana verilen her referans bu balamda deerlendirilmi, bu deerlendirme tarz zamanla yaygnlam ve Baudrillardn medya kuram McLuhann temel tezlerinin bir taklidi olarak anlalmaya balanmtr. Oysa bu kanaate varanlar ne McLuhan ve Baudrillard arasndaki entelektel motivasyonlarn farkll zerinde durmular, ne de bu iki dnrn fikirlerini kendi btnl ierisinde ve birbirleriyle karlatrmal olarak zmleme gerei duymulardr. Halbuki McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlarnda birbirine ok yakn gibi duran pek ok tema ve perspektif birbirinden kkl bir biimde ayrlan entelektel projelere hizmet etmektedir. Burada alt izilmesi gereken nokta, Baudrillardn eklektik tarz gz nnde bulundurulmadan McLuhana yapt atflarn salkl bir ekilde 345

deerlendirilemeyeceidir. Baudrillard, metnin balamna bakmakszn, byk bir rahatlkla herhangi bir tema ya da kavram alp, kendi kavramsal erevesi ierisine yerletirebilmekte, sz konusu kavram kayna ile radikal bir kartlk ierecek ekilde kullanabilmektedir. Bunun yannda McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar arasnda ilk bakta gze arpan ve zerinde durulduunda anlamn yitirmeye balayan benzerlik, nemli oranda, bu iki dnrn benzeri entelektel beslenme kaynaklarna sahip oluuyla ve benzeri alkantl toplumsal ve kltrel dnmlere tanklk etmi olmalaryla ilintilidir. Bu balamda rnein McLuhan ve Baudrillardn birbirlerinden bamsz bir biimde antropolojinin veri ve perspektiflerinden yararlanm olmalar, Pratik Eletiri gelenei ile yapsalclk arasndaki birbirine yakn yazm ve dnce retme teknikleri, dilbilimin salad entelektel malzemeyle kurduklar yaknlk gibi ortaklklar gz ard edilemeyecek denli nemli ortaklklardr. Bu almann en temel sorunsal McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlarnn birbirleri karsndaki konumlardr ve gzler nne sermeye alt en temel nokta da, bu iki dnrn medya kuramlarnn, birbirileriyle son derece temel ayrm noktalarna sahip olduu, birbirlerinden kkl bir biimde farkllatklardr. Elinizdeki almann balca kaygs, bu iki dnrn medya kuramlar arasndaki gerek ilikiyi tespit edebilmek ve bylelikle her ikisinin genelde dnce dnyalarnn ve zelde de medya kuramlarnn doru anlalmasna hizmet etmek olmutur. McLuhann baz kavramlarnn Baudrillardn medya kuram ierisinde kendisine bir yer bulmu olmas, onun medya kuramnn ana kayna olarak McLuhann dncelerini grmemizi gerektirmemektedir. McLuhann ve Baudrillardn verdikleri eserler kronolojik bir sra takip edilerek ve dikkatli bir ekilde okunduunda Baudrillardn kendi medya kuramn ina ederken McLuhandan devrald kavramlar ondan ok daha farkl sonulara ulamak zere kulland grlecektir. Bu iki dnrn medya kuramlarndaki benzerlikler, Baudrillardn McLuhandan etkilenmesiyle ilikili olmad gibi, McLuhann dnceleri de szde Marksizmden postmodernizme doru yol alan Baudrillard iin bir entelektel tutamak olmamtr. McLuhan ve Baudrillardn medya kuramlar enformasyon algs, iletiim ortam ve mesaj ilikisi, temsil ve gerek arasndaki mnasebet, kitle sorunu, simlasyon a ve elektronik a kavramsallatrmas 346

arasndaki gerilim, teknolojik determinizm ve tarihin yaplandrl temalar ekseninde dikkatli bir incelemeye tabi tutulduunda ikisi arasndaki temel ayrm noktalar da gzler nne serilebilmekte ve Baudrillardn medya kuramnn McLuhann medya kuramnn yeniden retimi olmad ortaya kmaktadr. Nitekim bu almada sz konusu kkl farkllklar, McLuhan ve Baudrillardn kitle iletiim srelerine, kitle iletiim aralarnn etkisine ve kitle iletiim aralarnn tarihteki konumlarna ilikin deerlendirmeleri karlatrlarak ortaya konmu, bugne dek Baudrillard ve McLuhann medya kuramlar arasndaki ilikinin eksik ve hatal bir biimde kavramsallatrld gzler nne serilmitir.

347

KAYNAKA
Abel, Oliver: Lvi-Strauss'un Antropolojik Yapsalclna Bir Yaklam, Irk ve Tarih, Claude Lvi-Strauss, stanbul, Metis, 1985. Adamson, Peter ve Richard C. Taylor: The Cambridge Companion to Arabic Philosopy, New York, Cambridge University Press, 2005. Adanr, Ouz: Baudrillard'n Simlasyon Kuram zerine Notlar ve Syleiler, 2. ed., zmir, Dokuz Eyll Yaynlar, 2004. : Osmanl ve tekiler, zmir, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, 2004. Agger, Ben: Critical Theory, Postsructuralism, Postmodernism: Their Sociological Relevance, Annual Review of Sociology, C. 17, 1991, s. 105-131. Akay, Ali: Tekil Dnce, 2. ed., stanbul, Afa Yaynlar, 1999. Aktay, Yasin: Body, Text, Identity, Yaymlanmam Doktora Tezi, Orta Dou Teknik niversitesi Sosyoloji Blm, 1997. Allitt, Patrick: Catholic Converts: British and American Intellecuals turn to Rome, Ithaca, Cornell University Press, 1997. Altay, Derya: Kresel Kyn Medyatik Mimar Marshall McLuhan, 21. Yzyl letiim an Aydnlatan Kuramclar: Kadife Karanlk, Ed., Nurdoan Rigel, v.d., stanbul, Su Yaynlar, 2003, s. 1-72. Althusser, Louis: 1968 Mays Olaylar zerine Bir Mektup - eviren: Taciser Belge, Birikim, No. 1, 1975, s. 39-49. : The Future Lasts Forever: A Memoir, ev., Richard Veasey, New York, The New Press, 1993. : Kapital'i Okumak, ev., Celal A. Kanat, stanbul, Belge Yaynlar, 1995. Altun, Fahrettin: Jean Baudrillard'dan Bize Kalan, Anlay, No. 13, 2004. : Kemalist Bir Modernleme Yorumu Olarak Yn Dergisi, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, C. 2, No. 1, 2004, s. 551-575. : Modernleme Kuram: Eletirel Bir Giri, 2. ed., Yaynlar, 2005. Anderson, Perry: Bat'da Sol Dnce, ev., B. Aksoy, stanbul, Birikim Yaynlar, 1982. stanbul, Kre

348

Andrew, Christopher M.: France Overseas, London, Thames & Hudson, 1981. Ansell-Pearson, Keith: Deleuze and Philosophy: The Difference Engineer, London, Routledge, 1997. Appignanesi, Richard, Ed., The End of Everything: Postmodernism and the Vanishing of the Human: Lyotard, Haraway, Plato, Heidegger, Habermas, McLuhan, Cambridge, Icon, 2003. Ardagh, John: The New France De Gaulle and After, Middlesex, Penguin Books, 1968. Aron, Raymond: The Impact of Marxism in the Twentieth Century, Marxism in the Modern World, Ed., Milorad M. Drachkovitch, California, Stanford University Press, 1965. Arrighi, Giovanni, Terence K. Hopkins ve Immanuel Maurice Wallerstein: Antisystemic Movements, London & New York, Verso, 1989. Ascott, Roy: Embrace: Visionary Theories of Art, Technology, and Consciousness, Ewing, University of California Press, 2003. Atwood, Margaret ve David Staines, Ed., The Canadian Imagination: Dimensions of a Literary Culture, Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1977. Babin, Pierre: Autre homme, autre chrtien l'ge lectronique, Lyon, Chalet, 1977. Balibar, Etienne: Althusser in Yazlar, ev., Hlya Tufan, stanbul, letiim, 1991. Barthes, Roland: Elements of Semiology, ev., Annette Lavers & Colin Smith, London, Cape, 1967. : Mythologies, New York, Hill and Wang, 1972. : Semiotic Challenge, ev., Richard Howard, New York, Hill & Wang, 1988. Bataille, Georges: Visions of Excess: Selected Writings, 1927-1939, ev., Allan Stoekl, Carl Lovitt ve Donald Leslie, Minneapolis, University of Minnesota Press, 1985. Batmaz, Veysel: Medya Popler Kltr Gizler, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2006. Baudrillard, Jean: America, ev., Chris Turner, London & New York, Verso, 1988. 349

: Anahtar Szckler, ev., Ouz Adanr ve Leyla Yldrm, Ankara, Paragraf Yaynlar, 2005. : The Consumer Society: Myths and Structures, London & Thousand Oaks, Sage, 1998. : Cool Memories, ev., Chris Turner, London & New York, Verso, 1990. : The Ecstasy of Communication, ev., Bernard & Caroline Schutze, Brooklyn, N.Y., Autonomedia, 1988. : The Ecstasy of Communication, The Anti-Aesthetic: Essays on Postmodern Culture, Ed., Hal Poster, Port Townsend, Bay Press, 1988. : The Ectasy of Communication, New York, Semiotext(e), 1988. : The Evil Demon of Images, Sydney, Power Institute of Fine Arts, 1987. : Fatal Strategies, ev., Philip Beitchman ve W. G. J. Niesluchowski, New York& London, Semiotext(e) & Pluto, 1990. : For a Critique of the Political Economy of the Sign, ev., Charles Levin, St. Louis, Telos Press, 1981. : Fragments: Conversations with Franois L'Yvonnet, ev., Chris Turner, London & New York, Routledge, 2004. : The Gulf War did not Take Place, Bloomington, Indiana University Press, 1995. : I Don't Belong to the Club, to the Seraglio: Interview with Mike Gane and Monique Arnaud, Baudrillard Live: Selected Interviews, Ed., Mike Gane, London & Paris, Routledge, 1993, s. 19-25. : The Illusion of the End, ev., Chris Turner, Cambridge, Polity Press, 1994. : Impossible Exchange, ev., Chris Turner, London & New York, Verso, 2001. : In the Shadow of the Silent majorities, or, the End of the Social, and Other Essays, New York, Semiotext(e), 1983. : Jean Baudrillard: fotografien, photographies, photographs 1985-1998, Ostfildern-Ruit, Hatje/Neue Galerie Graz, 1999. : Ktln effal: Ar Fenomenler zerine Bir Deneme, ev., Ik Ergden, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2004. 350

: Kusursuz Cinayet, ev., Necmettin Sevil, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1998. : The Masses: The Implosion of the Social in the Media, University Press, 2001, s. 210-222. : The Mirror of Production, ev., Mark Poster, St. Louis, Telos Press, 1975. : Paroxysm: Interviews with Philippe Petit, London & New York, Verso, 1998. : Passwords, ev., Chris Turner, London & New York, Verso, 2003. : The Perfect Crime, ev., Chris Turner, London & New York, Verso, 1996. : Power Inferno, Paris, Galile, 2005. : Review of Marshall McLuhan's Understanding Media, The Uncollected Baudrillard, Ed., Gary Genosko, London & Thousand Oaks, Sage Publications, 2001, s. 39-44. : Screened Out, ev., Chris Turner, London & New York, Verso, 2002. : Seduction, ev., Brian Singer, New York, St. Martin's Press, 1990. : Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu, ev., Ouz Adanr, stanbul, Ayrnt, 1991. : Simgesel Dei Toku ve lm, ev., Ouz Adanr, stanbul, Boazii niversitesi Yaynlar, 2002. : Simulations, New York City, Semiotext(e), Inc., 1983. : Simlakrlar ve Simlasyon, ev., Ouz Adanr, Ankara, Dou Bat Yaynlar, 2003. : The Spirit of Terrorism and Other Essays, New ed., London & New York, Verso, 2003. : The System of Objects, Jean Baudrillard: Selected Writings, Ed., Mark Poster, Stanford, Stanford University Press, 2001, s. 13-32. : The System of Objects, ev., James Benedict, London & New York, Verso, 1996. : eytana Satlan Ruh ya da Ktln Egemenlii, ev., Ouz Adanr, Ankara, Dou-Bat Yaynlar, 2004. 351 Jean Baudrillard: Selected Writings, Ed., Mark Poster, Stanford, Stanford

: Tam Ekran, ev., Bahadr Glmez, 3. ed., stanbul, YKY, 2004. : This Is The Fourth World War: The Der Spiegel Interview with Baudrillard, International Journal of Baudrillard Studies, evrimii: http://www.ubishops.ca/baudrillardstudies/spiegel.htm 2004, [2005 20.10.]. : The Transparency of Evil: Essays on Extreme Phenomena, ev., James Benedict, London & New York, Verso, 1993. : Tketim Toplumu, ev., Hazal Deliceayl ve Ferda Keskin, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1997. : The Vital Illusion, ev., Julia Witwer, New York, Columbia University Press, 2000. Baudrillard, Jean ve Gary Genosko: The Uncollected Baudrillard, London & Thousand Oaks, Sage Publications, 2001. Baudrillard, Jean ve Sylvre Lotringer: The Conspiracy of Art: Manifestos, Interviews, Essays, ev., Ames Hodges, New York, Semiotext(e), 2005. : Forget Foucault, ev., Nicole Dufresne, New York, Semiotext(e), 1987. Baudrillard, Jean ve Edgar Morin: La violence du monde, Paris, Flin, 2003. Baudrillard, Jean ve Jean Nouvel: The Singular Objects of Architecture, ev., Robert Bononno, Minneapolis, University of Minnesota Press, 2002. Baudrillard, Jean ve Mark Poster: Selected Writings, Stanford, Stanford University Press, 1988. Baudrillard, Jean ve Enrique Valiente Noailles: Les exils du dialogue, Paris, Galile, 2005. Baudrillard, Jean ve Jean-Louis Violeau: A propos d'Utopie, Paris, Sens & Tonka, 2005. BeDuhn, Jason David: The Manichaean Body: In Discipline and Ritual, Baltimore, The Johns Hopkins University Press, 2000. Bell, Daniel: The Cultural Contradiction of Capitalism, New York, Basic Books, 1976. Bercovitch, Sacvan: The American Jeremiad, Madison, University of Wisconsin Press, 1978. Berkes, Niyazi: Siyas Partiler: ngiltere, Amerika, Fransa ve Almanya'da, stanbul, Yurt ve Dnya Yaynlar, 1946. 352

Berman, Marshall: Kat Olan Her ey Buharlayor, ev., . Altu ve B. Peker, 2. ed., stanbul, letiim Yaynlar, 1994. Bermudo Avila, J. M.: El Mcluhanismo: ideologa de la tecnocracia, Barcelona, Picazo, 1972. Best, Steven ve Douglas Kellner: The Postmodern Turn, New York, Guilford, 1997. Bierstadt, Robert: 18. Yzylda Sosyolojik Dnce, ev., Uygur Kocabaolu Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Ed., Tom Bottomore ve Robert Nisbet, Ankara, Ayra Yaynlar, 1997. Birleik Amerika Devletleri Dileri Bakanl: Amerika Tarihinin Ana Hatlar, ktisadi birlii daresi Trkiye zel Misyonu, Tarihsiz. Bogue, Ronald: Deleuze & Guattari, Florence, Routledge, 1989. : Word, Image and Sound: The non-representational Smiotics of Gilles Deleuze, Deleuze and Guattari: Critical Assessments of Leading Philosophers, Volume 1, Ed., Gary Genosko, Florence, Routledge, 2001. Boorstin, Daniel J.: The Image: A Guide to Pseudo-Events in America, New York, Vintage Books, 1992. Bottomore, Tom ve Robert Nisbet: Yapsalclk, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Ed., Tom Bottomore ve Robert Nisbet, Ankara, Ayra, 1997. Boudon, Raymond ve Franois Bourricaud: A Critical Dictionary of Sociology, ev., Peter Hamilton, Chicago, The University of Chicago Press, 1989. Bourdin, Alain: MacLuhan: communication, technologie et socit, Paris, ditions universitaires, 1970. Boyle, Deirdre: Subject to Change: Guerrilla Television Revisited, Oxford, Oxford University Press, 1997. Brady, Charles A.: An Expert Exploiter of Paradox, The New York Times, 6 Temmuz 1947. Bronner, Stephen: Of Critical Theory and its Theorists, New York, Blackwell, 1993. Brown, George Williams: Building the Canadian Nation, Toronto, J.M. Dent & Sons, 1942. Bulut, Ycel: Oryantalizmin Ksa Tarihi, stanbul, Kre Yaynlar, 2004. 353

Butler, Rex: Jean Baudrillard: The Defence of the Real, London & Thousand Oaks, Sage, 1999. Callinicos, Alex: Althusser's Marxism, London, Pluto Press, 1976. : Marxism and Philosophy, Oxford, Clarendon Press, 1983. Carroll, Peter N. ve David W. Noble: The Free and the Unfree: A New History of the United States, 7 ed., New York, Penguin Books, 1984. Cassirer, Ernst: The Philosophy of the Enlightenment, Boston, Beacon Press, 1955. Cevizci, Ahmet: Paradigma Felsefe Szl, 3. ed., stanbul, Paradigma Yaynlar, 1999. Chandler, Daniel: Semiotics: The Basics, Florence, Routledge, 2001. Chesterton, G. K.: The Outline of Sanity, Norfolk, IHS Press, 2002. : Saint Thomas Aquinas: The Dumb Ox, New York, Doubleday, 1993. : What's Wrong with the World, Ft. Collins, Ignatius Press, 1994. Cohn-Sherbok, Lavinia: Who's Who in Christianity, London & New York, Routledge, 1997. Comte, Auguste: A General View of Positivism, Auguste Comte and Positivism: The Essential Writings, Ed., Gertrud Lenzer, New York, Harper Torchbooks, 1975. Cormack, Patricia: Sociology and Mass Culture: Durkheim, Mills, and Baudrillard, Toronto & Buffalo, University of Toronto Press, 2002. Coser, Louis: Special Issue on the Production of Culture, Social Research, C. 45, No. 2, 1978. Coutts, Jim: The Modern Storyteller in Politics, Toronto, McLuhan Program in Culture and Technology University of Toronto, 1983. Crosby, Harry H. ve George R. Bond: The McLuhan Explosion: A Casebook on Marshall McLuhan and Understanding Media, New York, American Book Co., 1968. Curtis, James M.: Marshall McLuhan and French Structuralism, Boundary Two, C. 1, No. 1, 1972, s. 134-146. Czitrom, Daniel J.: Media and the American Mind: From Morse to McLuhan, Chapel Hill, University of North Carolina Press, 1982. 354

Daval, Roger: Fransz Dnce Tarihi, ev., Ahmet Angn, stanbul, Akam Kitap Kulb, 1968. Davis, Erik: Techgnosis, Westminister, Crown Publishing, 1999. Day, Barry: The Message of Marshall McLuhan, London, Lintas, 1967. Death, Amusing Ourselves to: Amusing Ourselves to Death, New York, Viking Penguin, 1985. Debord, Guy: The Society of the Spectacle, Detroit, Black & Red, 1970.
Delacampagne, Christian: A History of Philosophy in the Twentieth Century,

Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1999. Deleuze, Gilles: Nietzsche and Philosophy, New York, Columbia University Press, 1983. DeMott, Benjamin: Supergrow; Essays and Reports on Imagination in America, New York, Dutton, 1969. Derrida, Jacques: Of Grammatology, ev., Gayatri Chakravorty Spivak, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1976. : Writing and Differance, ev., Alan Bass, London, Routledge, 1978. Descombes, Vincent: Modern French Philosophy, ev., L. Scott-Fox ve J. M. Harding, 12. ed., Cambridge, Cambridge University Press, 1998. Dews, Peter: From Post-Structuralism to Postmodernity: Habermas's CounterPerspective, Postmodernism: ICA Documents, Ed., Lisa Appignanesi, London, Free Association Books, 1989, s. 27-41. Direk, Zeynep: nsz, ada Fransz Dncesi, Ed., Zeynep Direk, stanbul, Epos, 2004, s. 9-16. Drake, David: French Intellectuals and Politics from the Dreyfus Affair to the Occupation, Gordonsville, Palgrave Macmillan, 2005. Drucker, Peter: Adventures of a Bystander, 2. ed., West Sussex, John Wiley & Sons, 1998. Duffy, Dennis: Marshall McLuhan, Toronto, McClelland & Stewart, 1969. : McLuhan and the Fall, Toronto, McLuhan Program in Culture and Technology University of Toronto, 1983.

355

Dupont, Christian Y.: Receptions of Phenomenology in French Philosophy and Religious Thought, 1889-1939, Yaymlanmam Doktora Tezi, University of Notre Dame, Department of Theology, 1997. Durkheim, Emile: Methods of Explanation and Analysis, University Press, 1995. : Suicide, A Study in Sociology, ev., John A. Spaulding, London, Routledge & K. Paul, 1952. Eco, Umberto: Travels in Hyperreality, Fort Washington, Harvest Books, 1990. Ehrmann, Jacques: Structuralism, New York, Anchor Books, 1970. Eisen, Sydney: Herbert Spencer and the Spectre of Comte, The Journal of British Studies, C. 7, No. 1, 1967, s. 48-67. Eisenstein, Elizabeth L.: The Printing Press as an Agent of Change: Communications and Cultural Transformations in Early Modern Europe, Cambridge, Cambridge University Press, 1979. Ellul, Jacques: The Technological Society, ev., John Wilkinson, London, Cape, 1965. : The Technological System, ev., Joachim Neugroschel, New York, Continuum, 1980. Empson, William: Seven Types of Ambiguity, 3. ed., Harmondsworth, Penguin Books, 1961. Ette, Ottmar: Literatura de viaje: de Humboldt a Baudrillard, Coleccin Jornadas, Mxico, Facultad de Filosofa y Letras, Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Servicio Alemn de Intercambio Acadmico, 2001. Ewen, Stuart: Captains of Consciousness: Advertising and the Social Roots of the Consumer Culture, New York, McGraw-Hill, 1976. Faulkner, William: Les palmiers sauvages, ev., M.E. Coindreau, [Paris], Gallimard, 1952. Fekete, John: The Critical Twilight: Explorations in the Ideology of AngloAmerican Literary theory from Eliot to McLuhan, London & Boston, Routledge & K. Paul, 1977. Emile Durkheim: Selected Writings, Ed., Anthony Giddens, Cambridge, Cambridge

356

Ferguson, Marjorie: Marshall McLuhan Revisited: 1960s Zeitgeist Victim or Pioneer Postmodernist? Media, Culture and Society, C. 13, No. 1, 1991, s. 71-90. Finkelstein, Sidney Walter: McLuhan: prophte ou imposteur, ev., Philippe Burdigal, Paris & Montral, Mame; HMH, 1970. : Sense and Nonsense of McLuhan, New York, International Publishers, 1968. Finkleman, Danny: Marshall McLuhan and Tom Easterbrook, Winnipeg, Ed., John Parr, Winnipeg, Quenston House, 1974. Fitts, Dudley: The Basis Must be Moral, The New York Times, 9 Aralk 1951. Fitzgerald, Judith: Marshall McLuhan: Wise Guy, Lantzville, XYZ Publication, 2001. Flory, Wendy Stallard: The American Ezra Pound, New Haven & London, Yale University Press, 1989. Foucault, Michel: Bilginin Arkeolojisi, ev., Veli Urhan, stanbul, Birey Yaynlar, 1999. : War in the Filigree of Peace: Course Summary, Oxford Literary Review 4, No. 2, 1980, s. 76-100. Frankovits, Andr: Seduced and Abandoned: the Baudrillard Scene, Glebe, Stonemoss Services, 1984. Freedman, Maurice: Main Trends in Social and Cultural Anthropology, New York & London, Holmes and Meier Publishers, 1978. Frontier, Affluent: While the Mountains Get Their Man, Others Capture Mink and Polo Ponies, The New York Times, 28.01. 1966. Gane, Mike: Baudrillard's Bestiary: Baudrillard and Culture, London & New York, Routledge, 1991. : Baudrillard Live: Selected Interviews, London & New York, Routledge, 1993. : Baudrillard: Critical and Fatal Theory, London, Routledge, 1991. : French Social Theory, London, Sage Publication, 2003. : Jean Baudrillard, 4 vols, London & Thousand Oaks, Sage Publications, 2000. 357 Speaking of

: Jean Baudrillard: In Radical Uncertainty, London & Sterling, Pluto Press, 2000. : Lyotard's Early Writings: 1954-1963, Lyotard, Ed., Chris Rojek, 1998. Garaudy, Roger ve Quentin Lauer: A Christian-Communist Dialogue, Garden City, Doubleday, 1968. Garreau, Joel: The Nine Nations of North America, New York, Avon Books, 1981. Gasiorek, Andrzej: Lewis, Wyndham (1882-1957), The Literary Encyclopedia, 2001. : Wyndham Lewis and Modernism, Tavistock, Northcore House, 2004. Genosko, Gary: The Arrival of Jean Baudrillard in English Translation: Mark Poster and Telos Press , International Journal of Baudrillard Studies, evrimii: http://www.ubishops.ca/baudrillardstudies/vol1_2/poster.htm#_edn1 [12.12. 2005]. : Baudrillard and Signs: Signification Ablaze, London; New York, Routledge, 1994. : McLuhan and Baudrillard: The Masters of Implosion, London, Routledge, 1999. : Who is the 'French McLuhan'? Jean Baudrillard: Art and Artefact, Ed., Nicholas Zurbrugg, London, Sage Publications, 1997, s. viii, 184 p. George, Richard T. De ve Fernande M. De George: Introduction, Fernande M. De George, Garden City, Anchor Books, 1972. Giddens, Anthony: Sosyal Teorinin Temel Problemleri: Sosyal Analizde Eylem, Yap ve eliki, ev., mit Tatlcan, stanbul, Paradigma Yaynlar, 2005. Gilroy, Harry: M'Luhan's Vision Unsettles P.E.N. The New York Times, 15 Haziran 1966. Gils, Wouter van: Realiteit en illusie als schijnvertoning: over het werk van Jean Baudrillard, Nijmegen, SUN, 1986. Gilson, Etienne: Tanr ve Felsefe, ev., Mehmet Aydn, zmir, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, 1986. The Structuralists: From Marx to Lvi Strauss, Ed., Richard T. De George ve 2004, Politics Of Jean-Francois

358

Gordon, Terrance W.: Marshall McLuhan: Escape into Understanding, Toronto, Stoddart Publishing, 1997. Gottidiener, M.: Hegemony and Mass Culture: A Semiotic Approach, American Journal of Sociology, C. 90, No. 5, 1985, s. 979-1001. Grace, Victoria: Baudrillard's Challenge: A Feminist Reading, London & New York, Routledge, 2000. Grace, Victoria, Heather Worth ve Laurence Simmons: Baudrillard West of the Dateline, Palmerston North, Dunmore Press, 2003. Graeber, David: Toward an Anthropological Theory of Value, New York, Palgrave Macmillan, 2001. Grob, Gerald N. ve George Athan Bilias: British Mercantilism and the American Colonies: Help or Hindrance, Interpretations of American History, Ed., Gerald N. Grob ve George Athan Bilias, New York, The Free Press, 1992. Grosswiler, Paul: Method is the Message: Marshall McLuhan and Karl Marx, Montreal, Black Rose Books, 1996. Guiat, Cyrille: French and Italian Communist Parties: Comrades and Culture, London, Frank Cass Publisher, 2002. Gumilev, Lev Nikoloyevi: Hazar evresinde Bin Yl, ev., D. Ahsen Batur, stanbul, Selenge Yaynlar, 2002. Gutting, Gary: French Philosophy in the Twentieth Century, Port Chester, NY, Cambridge University Press, 2001. Gndz, inasi: Din ve nan Szl, Ankara, Vadi Yaynlar, 1998. Habermas, Jrgen: Knowledge and Human Interests, ev., Jeremy J. Shapiro, Boston, Beacon Press, 1971. : The Theory of Communicative Action: Vol. 1 Reason and the Rationalization of Society, ev., Thomas McCarthy, Boston, Beacon Press, 1984. : The Theory of Communicative Action: Vol. 2 Lifeworld and System, A Critique of Functionalist Reason, ev., Thomas McCarthy, Boston, Beacon Press, 1984.

359

Hall, Stuart: Cultural Studies and the Centre: Some Problematics and Problems, Culture, Media, Language, Ed., Stuart Hall et. all, London, Hutchinson, 1980. Hand, Sean: Michel Leiris: Writing the Self, West Nyack, Cambridge University Press, 2002. Hannon, Charles: Faulkner and the Discourses of Culture, Baton Rouge, Louisiana State University Press, 2005. : Signification, Simulation, and Containment in If I Forget Thee, Jerusalem, The Faulkner Journal, C. 7, No. 1-2, 1991, s. 133-150. Harris, Roy: Translator's Introduction, Course in General Linguistics, Ed., Ferdinand de Saussure, v.d., La Salle, Illinois, Open Court, 1989. Hart, B. H. Liddell: History of the Second World War, 7. ed., London & Sydney, Pan Books, 1982. Hart, Johathan: 'English' and French Imperial Designs in Canada and in a Larger Context, Imperialisms: Historical and Literary Investigations, 15001900, Ed., Balachandra Rajan ve Elizabeth Sauer, New York, Palgrave MacMillan, 2004. Hassan, Ihab: The Postmodern Turn: Essays in Postmodern Theory and Culture, Christchurch, Cybereditions Corporation, 2001. Hauerwas, Stanley ve Frank Lentricchia: Dissent from the Homeland: Essays after September 11, Durham, Duke University Press, 2003. Hawkes, Terence: Structuralism & Semiotics, London & New York, Routledge, 1997. Hayes, E. Nelson ve Tanya Hayes: Preface, The M.I.T. Press, 1970. Heckman, John: Preface, Genesis and Structure of Hegel's Phenomenology of Spirit, Ed., Jean Hyppolite, Evanston, Northwestern University Press, 1974. Heffner, Richard D.: A Documentary History of the United States, 15 ed., New York & Toronto, Mentor Books, 1965. Hegarty, Paul: Jean Baudrillard: Live Theory, London & New York, Continuum, 2004. 360 Claude Lvi-Strauss: The Anthropologist as Hero, Ed., E. Nelson Hayes ve Tanya Hayes, London,

Heilbron, Johan: Auguste Comte and Modernist Epistemology, Sociological Theory, C. 8, No. 2, 1990, s. 153-162. Heyer, Paul: Communications and History: Theories of Media, Knowledge, and Civilization, New York, Greenwood Press, 1988. Horkheimer, Max ve Theodor W. Adorno: Dialectic of Enlightenment, ev., John Cumming, New York, Herder and Herder, 1972. Horrocks, Chris: Baudrillard and the Millennium, Cambridge, Icon Books, 1999. Horrocks, Chris, Zoran Jevtic ve Richard Appignanesi: Introducing Baudrillard, New York & Lanham, Totem Books, 1996. Hughes, Christopher: On a Complex Theory of a Simple God: An Investigation in Aquinas' Philosophical Theology, New York, Cornell University Press, 1989. Hussey, Andrew: Jean Baudrillard, New Statesman, C. 132, No. 4646, 2003, s. 33-36. Huyssen, Andreas: In the Shadow of McLuhan: Jean Baudrillard's Theory of Simulation, Assemblage, C. 10, 1989, s. 7-17. nal, Aye: Roland Barthes: Bir Avant-garde Yazar, letiim Aratrmalar Dergisi, No. 2, 2003. Innis, Harold A.: The Bias of Communication, 2 ed., Toronto, University of Toronto Press, 1964. : Changing Concepts of Time, Toronto, University of Toronto Press, 1952. : Empire and Communication, Oxford, Clarendon Press, 1950. : A History of the Canadian Pacific Railway, Canadian Writers, Toronto, McClelland & Stewart, 1923. Innis, Harold Adams: Empire and Communications, Toronto, University of Toronto Press, 1972. Jameson, Fredric: The Prison-House of Language: A Critical Account of Structuralism and Russian Formalism, Princeton, Princeton University Press, 1972. Jarry, Alfred: What is Pataphysics? Evergreen Review, No. 13, 1963, s. 131-151. Jenkins, Alan: The Social Theory of Claude Lvi-Strauss, New York, The Macmillan Press, 1979. 361

Katz, Elihu ve Paul Lazarsfeld: Personel Influence, New York, Free Press, 1955. Kellner, Douglas: Baudrillard: A Critical Reader, Oxford, Blackwell, 1994. : Jean Baudrillard: From Marxism to Postmodernism and Beyond, California, Stanford University Press, 1989. : Reflections on Modernity and Postmodernity in McLuhan and Baudrillard, n.pdf 2004, [2005 11.09.]. Kennedy, George A.: New History of Classical Rhetoric, Princeton, Princeton University Press, 1994. Ker, Ian: The Catholic Revival in English Literature, 1845-1901: Newman, Hopkins, Belloc, Chesterton, Greene, Waugh, Notre Dame, University of Notre Dame Press, 2003. Kershaw, Baz: The Radical in Performance: Between Brecht and Baudrillard, London & New York, Routledge, 1999. Keyserling, Leon H.: Something for Everybody, The New York Times, 27 ubat 1966. Klonsky, Milton: McLuhan's Message or: Which Way Did the Second Coming Went? New American Review, 1968. Kostelanetz, Richard: Understanding McLuhan, New York Times Magazine, 29 Ocak 1967. Kroker, Arthur: Technology and the Canadian Mind: Innis, McLuhan, Grant, Montreal, New World Perspectives, 1984. Kurzweil, Edith: The Age of Structuralism: Lvi-Strauss to Foucault, New York, Columbia University Press, 1980. L'Yvonnet, Franois, Ed., L'Herne, N 84: Jean Baudrillard, Paris, Cahiers de l'Herne, 2005. La Biographie 2006]. Lacan, Jacques: crits, ev., Bruce Fink, New York, W. W. Norton, 2005. : crits: A Selection, ev., Alan Sheridan, New York, W. W. Norton, 1977. 362 de Jean Baudrillard, evrimii: http://www.evene.fr/celebre/biographie/jean-baudrillard-801.php 2006, [3.1. evrimii: http://www.gseis.ucla.edu/faculty/kellner/essays/modernitybaudrillardmcluha

: Sign, Symbol, Imaginary, On Signs, Ed., Marshall Blonsky, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1985. Lane, Richard J.: Jean Baudrillard, London, Routledge, 2000. Lazarsfeld, Paul Felix, Bernard Berelson ve Hazel Gaudet: The People's Choice: How the Voter Makes Up his Mind in a Presidential Campaign, 3. ed., New York, Columbia University Press, 1968. Leach, Edmund: Claude Lvi-Strauss, 3. ed., Chicago, University of Chicago Press, 1989. Lechte, John: Fifty Key Contemporary Thinkers: From Structuralism to Postmodernity, London & New York, Routledge, 1994. Lefebvre, Henri: Modern Dnyada Gndelik Hayat, ev., In Grbz, stanbul, Metis Yaynlar, 1996. Lerner, Daniel: Notes on Communication and the Nation State, Public Opinion Quarterly, C. 37, No. 4, 1973-1974. : The Outlook, Public Opinion Quarterly, C. 21, No. 1, 1957, s. 1957. : The Passing of Traditional Society: Modernizing the Middle East, 2. ed., New York, Free Press, 1964. : A Scale Patterns of Opinion Correlates: Communication Networks, Media Exposure, and Concomitant Responses, Sociemetry, C. 16, No. 3, 1953. Lvi-Strauss, Claude: Marcel Mauss'un Eserine Giri, ev., zcan Doan, Sosyoloji ve Antropoloji, Marcel Mauss, Ankara, Dou Bat Yaynlar, 2005, s. 15-57. : Mit ve Anlam, ev., en Ser ve Selahattin Erkanl, stanbul, Alan Yaynclk, 1986. : The Savage Mind, 5. ed., Weidenfeld & Nicolson, London, 1981. : Structural Anthropology, ev., C. Jacobson ve B. Grundfest, New York, Basic Books, 1963. Lvi-Strauss, Claude ve Didier Eribon: Conversations with Claude Lvi-Strauss, ev., Paula Wissing, Chicago, The University of Chicago Press, 1991. Levin, Charles: Introduction, For a Critique of the Political Economy of the Sign, St. Louis, Telos, 1981.

363

Levinson, Paul: Digital McLuhan: A Guide to the Information Millennium, London & New York, Routledge, 1999. Lewis, William S.: The Purification of the Theory for Practice: Louis Althusser and the Traditions of French Marxism, Yaymlanmam Doktora Tezi, Pennslyvania State University, College of the Liberal Arts, 2001. Lewis, Wyndham: America and Cosmic Man, New York, Doubleday, 1949. Logan, Robert K.: The Assumptions and Methods of the Innis-McLuhan's Approach to Communication Studies, Toronto, McLuhan Program in Culture and Technology University of Toronto, 1983. Lonn, George: Faces of Canada, Toronto, Pitt Publication, 1976. Lukcs, George: Tarih ve Snf Bilinci, ev., M. Ylmaz ner, stanbul, Belge Yaynlar, 1998. Lunn, Eugene: Marxism and Modernism: An Historical Study of Lukacs, Brecht, Benjamin, and Adorno, Berkeley, University of California Press, 1982. Macdonald, Bradley J.: Gsteriden Birletirici Kentlemeye: Sitasyonist Kuramn Yeniden Deerlendirilmesi, Cogito, ev., Rita Urgan, No. 14, 1998, s. 201226. Mackay, Hughie: Technological Reality: Cultured Technology and Technologized Culture, Theorizing Culture: An Interdisciplinary Critique After Postmodernism, Ed., Barbara Adam, London, UCL Press, 1995. Mair, Lucy: Chiliasmus und Nativismus, Man, C. 62, 1962, s. 60-61. Mann, Michael: Claude Lvi-Strauss, The International Encylopedia of Sociology, Ed., Michael Mann, New York, Continuum, 1984. Marabini, Jean: Marcuse & McLuhan et la nouvelle rvolution mondiale, Tours, Mame, 1973. Marchand, Philip: Marshall McLuhan Biography, Forward Through the Rearview Mirror: Reflections On and By McLuhan, Ed., Paul Benedetti ve Nancy DeHart, Ontario, Prentice-Hall Canada, 1996. : McLuhan: The Medium and the Messenger, Toronto, Random House, 1989. Marchessault, Janine: Marshall McLuhan: Cosmic Media, London, Sage Publications, 2005. 364

Marcus, Greil: Lipstick Traces: A Secret History of the 20th Century, Cambridge, Harvard University Press, 1990. Maritain, Jacques: Art and Scholasticism, with Other Essays, ev., J. F. Scanian, New York, C. Scribner's Sons, 1930. Markus, M. L. ve D. Robey: Information Technology and Organisational Change: Causal Structure in Theory and Research, Management Science, C. 34, No. 5, 1998. Matthews, Eric: Twentieth-Century French Philosophy, Oxford & New York, Oxford University Press, 1996. Matthews, P. H.: Short History of Structural Linguistics, Port Chester, Cambridge University Press, 2001. Mauss, Marcel: The Gift: The Form and Reason for Exchange in Archaic Societies, ev., W. D. Halls, London, Routledge, 1990. McCool, Gerald: The Neo-Thomists, 2. ed., Milwaukee, Marquette University Press, 2001. McKay, Derek ve H. M. Scott: The Rise of Great Powers 1648-1815, 4. ed., London & New York, Longman, 1988. McLuhan, Eric: Introduction, Publishing, 1999. McLuhan, Eric ve William Kuhns: Poetics on the Warpath, The Book of Probes, Ed., Eric McLuhan, William Kuhns ve Mo Cohen, Corte Madera, Gingko Press, 2003, s. 403-424. McLuhan, Eric ve Jacek Szklarek: The Medium and the Light: Reflections on Religion, Toronto, Stoddart Publishing, 1999. McLuhan, Eric ve Frank Zingrone, Ed., Essential McLuhan, London, Routledge, 1997. McLuhan, Herbert Marshall: Gerald Hopkins and His World, The New York Times, 3 Eyll 1944. : Pour comprendre les mdia; les prolongements technologiques de l'homme, Montral, ditions HMH, 1968. The Medium and the Light: Reflections on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddard

365

McLuhan, Marshall: The Classical Trivium: The Place of Thomas Nashe in the Learning of his Time, Corte Madera, Gingko Press, 2006. : Counterblast, New York, Harcourt, Brace & World, Inc., 1969. : The De-Romanization of the American Catholic Church, The Medium and the Light: Reflenctions on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddard Publishing, 1999. : Du clich l'archtype: la foire du sens, ev., Derrick de Kerckhowe, Montral & Paris, Hurtubise HMH; Mame, 1973. : Electronic Consciousness and the Church, The Medium and the Light: Reflenctions on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddard Publishing, 1999. : G. K. Chesterton: A Practical Mystic, Dalhousie Review, C. 15, 1936, s. 455-464. : G. K. Chesterton: Practical Mystic, Stoddart, 1999, s. 3-14. : Guaranteed Income in the Electric Age, The Guaranteed Income: Next Step in Economic Evolution? Ed., Robert Theobold, Garden City, Doubleday Company, 1966. : Guerre et paix dans le village planetaire, Paris, Laffont, 1970. : Gutenberg Galaksisi: Tipografik nsann Oluumu, ev., Gl aal Gven, stanbul, YKY, 1995. : Interview with Professor McLuhan, Newsweek, 06.03. 1967. : Introduction, The Bias of Communication, Ed., Harold A. Innis, Toronto, University of Toronto Press, 1964, s. vii-xvi. : Keys to the Electronic Revolution: First Conversation with Pierre Babin, The Medium and the Light: Reflenctions on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddard Publishing, 1999. : La galaxie Gutenberg, face l're lectronique, les civilisations de l'ge oral l'imprimerie, ev., Jean Par, Paris, Mame, 1967. The Medium and the Light: Reflections on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto,

366

: Letter to Corinne Lewis; January 21, 1939,

Letters of Marshall

McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Elsie and Herbert McLuhan; June 1932, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Elsie McLuhan; February 19, 1931, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Elsie McLuhan; September 5, 1935, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Elsie, Herbert, and Maurice McLuhan; June 2, 1935, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Elsie, Herbert, and Maurice McLuhan; May 16, 1935, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Elsie, Herbert, and Maurice McLuhan; Nov. 10, 1934, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Elsie, Herbert, and Maurice McLuhan; Oct. 6, 1934, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Elsie, Herbert, and Maurice McLuhan; Oct. 19/20, 1934, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to J. G. Keogh; July 6,1970, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987.

367

: Letter to J. Stanley Murphy, C.S.B.; March 9,1944, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Jacques Maritain; May 6, 1969, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to John I. Snyder; August 14,1963, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to John M. Dunaway; September 1, 1976, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Maurice McLuhan; December 1934, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Pierre Elliott Trudeau; July 12, 1968, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to the Editor of the Toronto Star; July 4,1978, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Walter J. Ong, S.J., and Clement J. McNaspy, S.J.; December 23, 1944, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Walter J. Ong, S.J.; April 13,1947, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Letter to Wyndham Lewis; December 13,1944, Letters of Marshall McLuhan, Ed., Matie Molinaro, Corinne McLuhan ve William Toye, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. : Macaulay - What A Man, Manitoban, 28 Ekim 1930. 368

: McLuhan's Laws of Media, Technology and Culture, C. 16, No. 1, 1975, s. 74-78. : The Mechanical Bride: Folklore of Indusrtial Man, Corte Madera, Gingko Press, 2002. : Message et massage, Paris, Jean-Jacques Pauvert, 1967. : Our Only Hope is Apocalypse, Stoddard Publishing, 1999. : Religion and Youth: Second Conversion with Pierre Babin, The Medium and the Light: Reflenctions on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddard Publishing, 1999. : Sight, Sound and the Fury, Press, 1957, s. 489-495. : Thorie de l'image, Paris & Lausanne, R. Laffont & Grammont, 1975. : Understanding Media: The Extensions of Man, 2. ed., New York, Signet Book, 1966. : Wyndham Lewis: Lemuel in Lilliput, The Medium and the Light: Reflections on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto, Stoddart, 1999, s. 178-198. : Wyndham Lewis: Lemuel in Lilliput, Studies in Honor of St. Thomas Aquinas, Key Thinkers and Moder Thought, C. 2, 1944, s. 58-72. McLuhan, Marshall ve Harry J. Boyle: Marshall McLuhan, Weekend, 18 Mart 1967. McLuhan, Marshall ve Edmund S. Carpenter: Acoustic Space, Explorations in Communication, Ed., Marshall McLuhan ve Edmund S. Carpenter, Boston, Beacon Press, 1960, s. 65-70. McLuhan, Marshall ve David Carson: The Book of Probes, Corte Madera, Gingko Press, 2003. McLuhan, Marshall ve Quentin Fiore: War and Peace in the Global Village, New York, Bantam, 1968. Mass Culture: the Popular Arts in America, Ed., Bernard Rosenburg ve David Manning White, Glencoe, Free The Medium and the Light: Reflenctions on Religion, Ed., Eric McLuhan ve Jacek Szklarek, Toronto,

369

: Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, ev., nsal Oskay, stanbul, Merkez Kitaplar, 2005. McLuhan, Marshall ve Eric McLuhan: Laws of Media: The New Science, Toronto, University of Toronto Press, 1988. McLuhan, Marshall, Stephanie McLuhan ve David Staines, Ed., Understanding Me: Lectures and Interviews, Cambridge, MIT Press, 2003. McLuhan, Marshall ve Barrington Nevin: Take Today, New York, Harcourt Brace Jovanovich, 1972. McLuhan, Marshall ve Bruce R. Powers: Global Ky: 21. Yzylda Yeryz Yaamnda ve Medyada Meydana Gelecek Dnmler, ev., Bahar cal Dzgren, stanbul, Scala Yaynclk, 2001. : The Global Village: Transformations in World Life and Media in the 21st Century, New York, Oxford University Press, 1992. McLuhan, Marshall ve Gerald Emmanuel Stearn: A Dialogue: Even Hercules had to Clean the Augean Stables But Once! McLuhan: Hot & Cool, Ed., Gerald Emanuel Stearn, New York, Signet Books, 1969, s. 259-332. : Marshall McLuhan'la Konuma, Trkesi: Yusuf Kaplan, Bilgi ve Hikmet, ev., Yusuf Kaplan, No. 9, 1995, s. 154-169. McLuhan, Marshall ve Wilfred Watson: From Cliche to Archetype, New York, Viking Press, 1970. McNamara, Eugene, Ed., The Interior Landscape: The Literary Criticism of Marshall McLuhan 1943-1962, New York, Graw-Hill, 1969. McNeill, William: Dnya Tarihi, ev., Alaaddin enel, Ankara, mge Yaynlar, 1994. McWilliams, Margaret: This New Canada, London & Toronto, J. M. Dent & Sons, 1948. Mellor, Adrian: Structuralism, The International Encylopedia of Sociology, Ed., Michael Mann, New York, Continuum, 1984. Merzeau, Louise ve Jean Baudrillard: Au jour le jour, Paris, Descartes & Cie, 2004. Messing, Simon D.: Chiliasmus und Nativismus: Studien zur Psychologie, Soziologie und historischen Kasuistik der Umsturzbewegungen, Etnohistory, C. 9, No. 3, 1962, s. 298-300. 370

Meyrowitz, Joshua: No Sense of Place: The Impact of Electronic Media on Social Behavior, New York, Oxford University Press, 1985. Miller, Jonathan: Through a Glass Darkly, The New York Times, 21 Kasm 1965. Miller, Jonathan Wolfe: McLuhan, London, Collins, 1971. Miller, Perry: The American Puritans: Their Prose and Poetry, Garden City, Doubleday, 1956. Moderne Franse filosofen: Foucault, Ricoeur, Irigaray, Baudrillard, Levinas, Derrida, Lyotard en Kristeva, Kampen, Kok Agora, 1993. Molinaro, Matie, Corinne McLuhan ve William Toye: Letters of Marshall McLuhan, Toronto, Oxford, New York, Oxford University Press, 1987. Moore, Wilbert Ellis: Technology and Social Change, Chicago, Quadrangle Books, 1972. Morgan, Philip D., Ed., Diversity and Unity in Early North America, London and New York, Routledge, 1993. Morison, Samuel Eliot: The Puritan Pronaos, New York, New York University Press, 1936. Murphy, Francesca Aran: Art and Intellect in the Philosophy of Etienne Gilson, Missouri, University of Missouri Press, 2004. Mhlmann, Wilhelm E.: Messianismes rvolutionnaires du tiers-monde, ev., Jean Baudrillard, Paris, Gallimard, 1968. Nevins, Allan ve Henry Steele Commager: Amerika Birleik Devletleri Tarihi, ev., Halil nalck, stanbul, Varlk Yaynlar, 1961. Norden, Eric: The Playboy Interview: Marshall McLuhan, Playboy, evrimii: http://www.columbia.edu/~log2/mediablogs/McLuhanPBinterview.htm 1969, [2004 10.10.]. Olson, David R.: McLuhan on Literacy: Bringing Language into line with Print, Toronto, McLuhan Program in Culture and Technology University of Toronto, 1982. Ong, Walter J.: Ramus and Talon Inventory, Cambridge, Harvard University Press, 1958. : Ramus, Method, and the Decay of Dialogue: From the Art of Discourse to the Art of Reason, Cambridge, Harvard University Press, 1958. 371

zcan, Zeki: Agustinus'ta Tanr ve Yaratma, stanbul, Alfa, 1999. Pefanis, Julian: Heterology and the Postmodern: Bataille, Baudrillard, and Lyotard, Durham, Duke University Press, 1991. Peterson, Eugene H.: Apocalypse: The Medium is the Message, Theology Today, 1969. Phelan, John M.: Mediaworld: Programming the Public, New York, Seabury Press, 1977. Philosophie und Kunst: Jean Baudrillard; eine Hommage zu seinem 75. Geburtstag, Berlin, Merve, 2005. Piaget, Jean: Yapsalclk, ev., Fsun Akatl, Ankara, Dost Kitabevi, 1982. Pickering, Mary: Auguste Comte and the Saint-Simonians, French Historical Studies, C. 18, No. 1, 1993. Pickles, Doroty: France, London, Oxford University Press, 1964. Pivcevic, Edo: Husserl and Phenomenology, London, Hutchinson University Library, 1970. Plant, Sadie: The Most Radical Gesture: The Situationist International in a Postmodern Age, London, Routledge, 1992. Pool, Ithiel de Sola ve Eli M. Noam: Technologies Without Boundaries: on Telecommunications in a Global Age, Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1990. Poster, Mark: Existential Marxism in Postwar France: From Sartre to Althusser, Princeton, Princeton University Press, 1975. : Foucault, Marxism and History, Cambridge, Polity Press, 1984. : The Second Media Age, Cambridge, Polity Press, 1995. : Semiology and Critical Theory: From Marx to Baudrillard, Boundary 2, C. 8, No. 1, 1979, s. 275-288. Postman, Neil: The Disappearance of Childhood, New York, Delacorte Press, 1982. : Technopoly: The Surrender of Culture to Technology, New York, Vintage Books, 1992. : Teknopoli, ev., Mustafa Emre Ylmaz, stanbul, Gelenek Yaynlar, 2004. Priest, Stephen: Merleau-Ponty, London, Routledge, 1998. 372

Proto, Francesco: Jean Baudrillard: Simulacra in Architecture, London, Academy Editions, 2003. Rajan, Tilottama: Deconstruction and the Remainders of Phenomenology: Sartre, Derrida, Foucault, Baudrillard, Stanford, Stanford University Press, 2002. Revol, Jean ve Jean Baudrillard: Entretien: Vivian Forrester, Jean Revol: peintures, dessins, France, Editions Feudon-Barn, 1981, s. 80 p. Richman, Michle: Anthropology and Modernism in France: From Durkheim to the Collge de sociologie, 183-215. Ritzer, George: Metatheorizing in Sociology, Lexington, Lexington Books, 1991. : Sociological Theory, New York, The McGraw-Hill, 1992. Rogers, Everett M.: The Extensions of Men: The Correspondence of Marshall McLuhan
and Edward T. Hall, Mass Communication & Society, C. 3, No. 1, 2000, s.

Modernist Anthropology: From Fieldwork to

Text, Ed., Marcy Manganaro, Princeton, Princeton University Press, 1990, s.

117-135. Rojek, Chris ve Bryan S. Turner: Forget Baudrillard? London & New York, Routledge, 1993. Rosenbaum, Robert A.: The Penguin Encyclopedia of American History, New York, Penguin Books, 2003. Rosenthal, Raymond: McLuhan: Pro & Con, New York, Funk & Wagnalls, 1968. , Ed., McLuhan: Pro&Con, Baltimore, Penguin Books, 1969. Ross, Alexandr: The High Priest of Pop Culture, Maclean's Magazine, 1965. Sahlins, Marshall: Stone Age Economics, Somerset, Aldine Transaction, 1972. Santrac, Aleksandar S.: The Deconstruction of Baudrillard: the Unexpected Reversibility of Discourse, Lewiston, Edwin Mellen Press, 2005. Sartre, Jean-Paul, Alexandre Astruc ve Michel Contat: Sartre by Himself, New York, Urizen Books, 1978. Sartre, Jean Paul: Varoluuluk: Existentialisme, ev., Asm Bezirci, stanbul, Yazko. Sarup, Madan: Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, ev., A. Baki Gl, Ankara, Ark Yaynlar, 1995. 373

Saussure, Ferdinad de: Course in General Linguistics, ev., Roy Harris. Ed., Charles Bally, Albert Sechehaye ve Albert Riedlinger, 3. ed., La Salle, Illinois, Open Court, 1989. Saussure, Ferdinand de: Genel Dilbilim Dersleri I, ev., Berke Vardar, Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1976. Sazbon, Jos, Ed., Anlisis de Marshall McLuhan, 2. bs., Buenos Aires, Editorial Tiempo Contemporneo, 1972. Schenker, Daniel: Wyndham Lewis, Religion and Modernism, Tuscaloosa & London, University of Alabama Press, 1992. Schickel, Richard: Marshall McLuhan: Canada's Intellectual Comet, Harper's, Kasm 1965. Schiller, Dan: Theorizing Communication: A History, Cary, NC, Oxford University Press, 1996. Schmidt, James: Aydnlanma Neydi? Moses Mendelsshon ve Immanuel Kant Berlinische Monatsschrifti Nasl Yantlad? ev., Fahrettin Altun, Toplumbilim, No. 11, 2000. : The Question of Enlightenment: Kant, Mendelssohn and the Mittwochgesellschaft, Journal of the History of Ideas, C. 50, No. 2, 1989. Scott, David H. T.: Semiologies of Travel: from Gautier to Baudrillard, Cambridge & New York, Cambridge University Press, 2004. Seale, Patrick ve Maureen McConville: French Revolution 1968, London, Penguin Books, 1968. Sezer, Baykan: Sosyolojinin Ana Balklar, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1985. Silverman, Maxim: Facing Postmodernity: Contemporary French Thought on Culture and Society, London & New York, Routledge, 1999. Smart, Barry: Michel Foucault, Florence, Routledge, 2002. Szen, Edibe: Sylem: Belirsizlik, Mbadele, Bigi/G, Refleksivite, stanbul, Paradigma, 1999. Stamps, Judith: Unthinking Modernity: Innis, McLuhan, and the Frankfurt School, Montreal, McGill-Queen's University Press, 1995. stanbul, stanbul niversitesi

374

Stearn, Gerald Emanuel: Pour ou contre McLuhan, ev., G. Durand ve Y. Petillon, Paris, Seuil, 1969. Stearn, Gerald Emmanuel: Conversations with McLuhan, Encounter, Haziran 1967. , Ed., McLuhan: Hot & Cool, New York, Signet Books, 1969. Stearns, William ve William Chaloupka: Jean Baudrillard: The Disappearance of Art and Politics, Basingstoke, Macmillan, 1992. Steiner, George: Orpheus with his Myths, The M.I.T. Press, 1970, s. 170-184. Stuath, G. ve B. S. Turner: Nietzsche'nin Dans: Toplumsal Hayatta Hn, Karlkllk ve iddet, Ankara, Ark Yaynlar, 1995. Talbott, John: French Public Opinion and the Algerian War: A Research Note, French Historical Studies, C. 9, No. 2, 1975, s. 354-361. Tarak, Muhammet: St. Thomas Aquinas, stanbul, z Yaynlar, 2006. Taylor, Charles: Theories of Meaning: Two Theories of Meaning in the Western Tradition and their Relation to Communication and Society, Toronto, McLuhan Program in Culture and Technology University of Toronto, 1983. Theall, Donald F.: The Medium is the Rear View Mirror: Understanding McLuhan, Montreal & London, McGill University Press, 1971. Times, New York: Columbia Lists Education Talks, The New York Times, 13 Kasm 1955. : World Parley on City Planning Calls for Drive to Avert Chaos, The New York Times, 14 Temmuz 1963. Tiryakian, Edward A.: Emile Durkheim, ev., Ceylan Tokluolu, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Ed., Tom Bottomore ve Robert Nisbet, Ankara, Ayra, 1997. Toynbee, Arnold J.: Experiences, New York, Oxford University Press, 1969. : Hatralar: Tecrbelerim, ev., aban Bykl, stanbul, Klasik Yaynlar, 1969. Trevelyan, Sir George Otto: The Life and Letters of Lord Macaulay, Oxford, Oxford University Press, 1978. 375 Claude Lvi-Strauss: The Anthropologist as Hero, Ed., E. Nelson Hayes ve Tanya Hayes, London,

Tuna, Korkut: Batl Bilginin Eletirisi zerine, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1993. Turner, Wallace: Understanding McLuhan, by Him, The New York Times, 22 Kasm 1966. Ugar, Steven: Barthes, Roland, Encyclopedia of Contemporary French Culture, Ed., Alex Hughes, London, Routledge, 1998. Underhill, Frederic: Post-literate Man and Film Editing: An Application of the Theories of Marshall McLuhan, Boston, Boston University School of Public Communication, 1964. Vardar, Berke: Ferdinand de Saussure ve Dilbilim Kavramlar, Yeni nsan Yaynlar, Tarihsiz. Vardar, Deniz: Ar Sadan Poplist Radikal Saa: Fransa rnei, stanbul, Balam Yaynlar, 2004. Walker, Dean: McLuhan Explains the Media, McLuhan: Hot & Cool, Ed., Gerald Emmanuel Stearn, New York, Signet Books, 1969. Wallerstein, Immanuel: Liberalizmden Sonra, ev., Erol z, stanbul, Metis Yaynlar, 1998. Weber, Max: Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, stanbul, Hil Yaynlar, 1997. West, Rebecca Dame D. B. E.: McLuhan and the Future of Literature, London, Oxford University Press, 1969. White, Leslie: The Science of Culture: A Study of Man and Civilization, New York, Grove Press, 1949. Williams, Raymond: The Politics of Modernism, London, Verso, 1989. Wilmott, Glenn: McLuhan, or Modernism in Reverse, Toronto, University of Toronto Press, 1996. Winston, Brian: Tyrell's Owl: The Limits of the Technological Imagination in an Epoch of Hyperbolic Discourse, Theorizing Culture: An Interdisciplinary Critique after Postmodernism, Ed., Barbara Adam, London, UCL Press, 1995. Wolfe, Tom: What If He is Right? McLuhan: Hot & Cool, Ed., Gerald Emanuel Stearn, New York, Signet Book, 1969. 376

Young, Robert: Beyaz Mitolojiler, ev., Can Yldz, stanbul, Balam Yaynlar, 2000. Zaretsky, R. D.: Jacques Maritain, Historical Dictionary of World War II France: The Occupation, Vichy, & the Resistance, 1938-1946, Ed., Bertram M. Gordon, Oxford, Greenwood Publishing, 1998. Zurbrugg, Nicholas, Ed., Jean Baudrillard: Art and Artefact, London, Sage Publications, 1997.

377

ZGEM
Fahrettin Altun, 1976 ylnda Stuttgart-Aalende dodu. stanbul niversitesi

Sosyoloji Blm (1998) mezunu. Mimar Sinan niversitesi Sosyoloji Blmnde yksek lisans (2000) yapt. 2002-2003 retim ylnda Siyaset Bilimi Blmnn daveti ile Utah niversitesinde, misafir aratrmac olarak bulundu. Sosyal teori, ada Trk dncesi ve uluslararas ilikiler alanlarnda eitli makaleleri yaymland. Modernleme Kuram: Eletirel Bir Giri ( stanbul: Kre, 2. ed., 2005) isimli kitab kaleme ald. Modern Trkiyede Siyasi Dnce: slamclk ( stanbul: letiim, 2004), Sivil Toplum: Farkl Baklar ( stanbul: Kakns, 2005) ve Kresel Gler ( stanbul: Kre, 2005) isimli kitaplarn ortak yazarlarndandr.

378