TRK TARHNDE DEMOKRATK HAREKETLERN GELM

THE DEVELOPMENT OF DEMOCRACY N TURKISH HISTORY

Ercan HAYTOLlP
ZET Trk tarihinde demokratikleme hareketleri 19.YY'in balarnda balamtr. III.Selim ve IIMahmut dnemleri ilk admlarn atld dnemlerdir. Abdlmecit dneminde karlan slahat fermanlar bu yolda atlm nemli admlardr. Sultan Abdlaziz dnemindeki "Yeni Osmanllar" hareketi ilk kez tabandan gelen bir harekettir. V.Murat'tan sonra tahta geen IIAbdlhamit IMerutiyeti ilan etmitir. II.Abdlhamit'in ahsi ynetim dneminden sonra II.Merutiyetin ilan ile ilk kez bugnk anlamda bir siyasi parti dnemi balamtr. Bu dnem 1908-1913 yllar arasnda ok partili, 1913-1918 yllar arasnda ttihat ve Terakki Partisinin tek partili hayat dnemi olmutur. Mondros M ter e kei sonras siyasi hareketlenme yeniden art gstermitir. Mtareke sonras Hrriyet ve tilaf Frkas ile Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti hareketi dikkat ekmektedir. stanbul'un igal edilmesiyle T.B.M.M. kurulmutur. Milli Mcadele sonras ilk olarak 1924 Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, 1930 ylnda da Serbest Cumhuriyet Frkas kurulmutur. Atatrk dneminde ok partili siyasi hayat sreklilik kazanmamtr. ABSTRACT in the Turkish history the movements of democracy have begun at the beginning of the nineteenth century. The frst attempts for these movements have started during the reigns of Selim III and Mahmut II. The revolutionaryorders (ferman) made during the reign of Sultan Abdlmecit ar e the important attempts to reach that goal. The movement of "The New Ottamans" during the reign of Abdlaziz, has been the frst movement of the lower class of the society. Abdlhamit II, who has succeeded to the throne after Murat V. has announced the constitutional monarchy. By the announcement of the second constitutional monarchy after the period of the personal goverment of Abdlhamit II, for the frst time, a period of polital party in today's meaning has started. Sofrom 1908 to 1913, it has become the period of multi-party andjrom 1913 to 1918, it has become the period of mono-party. "ttihat ve Terkki Frkas" After the Mondros Armistice, political movements have increased again. After the armistice, the movements of "Hrriyet ve tilf Frkas" and "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti have attracted the attention. After the occupation of istanbul, The Great National Assembly ofTurkey has beenfounded. After the national struggle, for the frst time in 1924 "Terakkiperver Cumhuriyet Frkas", in 1930 "Serbest Cumhuriyet Frkas" have been founded. During the er a of Atatrk, political life with multy-party hasn't obtained continuity. Key JVords: Democracy, Turkish Democracy kkeninde, Fransz htilali'nin getirdii yeni fikirler bulunmaktadr. Fransz ihtilali geliimini tamamladnda (17891815) demokrasi, milliyetilik, laiklik, milli egemenlik konulan ilk kez gndeme gelmitir. Bu fikirlerin etkisiyle Avrupa'da byk karklklar km, bunun sonucunda 1830 ve 1848 ihtilalleri gereklemi, hrriyetler byk lde artmtr. Fransz ihtilaliyle milliyetilik fikride glenerek,

Anahtar Kelimeler: Demokrasisi

Demokrasi,

Trk

A-Osmanh Devleti Zamannda Demokratik Hareketler Trkiye'de ok partili siyas hayat deerlendirebilmek iin, dnyada gerekleen siyas gelimeleri bilmek ve anlamak gerekir.Trk siyas hayatndaki demokratik gelime abalarnn
#)

(Yrd.Doc.Dr.) Pamukkale niversitesi Eitim Fakltesi Tarih Eitimi ABD retim yesi

PA. Eitim Fak. Derg. 1996, Say:l hrriyet yannda milli devlet gr de g kazanmtr.' Fransz htilalinin meydana geldii srada Osmanl Devleti ynetiminde bulunan III.Selim, Bat'mn devlet toplum ve ekonomik yapsnn gelimi olduunu grerek "Nizam- Cedid" adyla anlan slahat hareketinin domasn salamtr. Bat Tam haklan sistemini ykarak insan haklan sistemini getiriyor, insanlarn hr ve eit olmalar, bamszlk gibi fikirleri glendirmeye alyordu. Aym dnemde Osmanl Devletinde bu etkilerin hibiri grlmyordu.III.Selim zamannda yaplan yenilikler de toplumsal olmaktan uzak, asker alana ynelik bir durumdayd.Yenilemenin asker yenilikler zerine kurulup, ziraat ticaret, ilim, sanat alanna dntrlmesi dnlm ise de, inklap hareketine kar olan gler tarafndan Padiah IlI.Selim'in 1807'de kan ayaklanmayla ldrlmesi sonucunda, bu yenilik faaliyeti de uygulanamamtr. Alemdar Mustafa Paa' da III. Selim' in ldrlmesi zerine II.Mahmut'u tahta karmtr.2 II.Mahmut' ta bir sre sonra yenilik hareketlerine ynelmi, 1826 tarihinde yenilik hareketlerinin en byk dman olan Yenieri Oca'n kaldrarak, yerine Askir-i Mansure-i Muhammediye ad verilen orduyu kurmu, kyafet alannda3, adliye, nfus, posta, pasaport, karantina, Takvim-i Vekayi isimli ilk resmi gazetenin karlmas, eitim kurumlar ve halkn din inanlarna kar eitlik konusunda olumlu faaliyetler ierisinde bulunmutur. Gl bir kadroya sahip bulunmayan II.Mahmut'un yenilik abalan yeterli grlmediinden, bu hususta Avrupa'daki gelimelerin izlenmesi iin Mustafa Reit Paa, bir slahat program hazrlamak zere ngiltere'ye gnderilmitir.4 Mustafa Reit Paa'nn hazrlam olduu slahat program II. Mahmut'un lmnden dolay Padiah Abdlmecid dneminde D leri Bakam olan Mustafa Reit Paa tarafndan padiahn buyruu ile Glhane Parknda ilan edilmi ve "Glhane Hatt Hmayunu" adn almtr. Osmanl Devletinde yeni bir dnem, Tanzimat dnemi balamtr. ngiltere, Fransa, Avusturya, Prusya, Rusya Osmanl Devleti zerinde mcadeleye girmi, Londra Antlamasyla zm salanamaynca Osmanl-Rus sava balamtr. 'Ahmet Mumcu ve Dierleri, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi II, Yksek retim Kurulu Yaynlar No:5, Ankara 1986 s. 12-13 2 Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi zmir 1987 3.Basks.21-22 3 Mahmut Gololu Demokrasiye Gei 1946-1950 stanbul 1982 s. 13 4 Ergn Aybars a.g.e s.24

Sayfa 25 Bu savata, ngiltere ve Fransa Osmanl Devleti'nin yannda yer alnca Ruslar g duruma drlerek, etkisiz bir hale getirilmi ve 1856 Paris Antlamasyla durum normal bir hal almtr. Osmanl Devleti, 1839 Tanzimat Ferman'nn uygulamadaki baz ynlerini deitirmek ve Avrupa Devletlerinin aznlklar lehine yaptklar basklardan kurtulmak iin, 1856'da Islahat Ferman olarak adlandrlan yeni bir ferman kard. Bu ferman, din ayrl, asker sivil btn okullara mslm, gayri mslimlerin eit girmesi, yarglamalarn ak yaplmas, vergi hususunda dzenlemeler yaplmasn iine alyordu.5 Ancak bu ferman, dier fermanlar gibi etkili olmam, merkez ve tara ynetiminde herhangi bir deiiklik yaplmamtr.6 Padiah Abdlmecid'in lmnden sonra Osmanl tahtna Sultan Abdlaziz'in kt tarihte Paris'te ak, stanbul'da gizli olarak rgtlenen, ite "Yeni Osmanllar", yurt dnda "Jn Trk" olarak bilinen, inklap bir hareket balamt. Bu hareket mill iradenin devlet idaresinde rol almasn ve denetlemesini istiyor, Padiahn yannda bir meclis oluturarak merut dzenin kurulmasn amalyordu. Namk Keml, Ziya ve Mithat Paalar ile Harp Okulu rencileri bu fikri fiilen destekliyorlard.Harp Okulu rencilerinin saray kuatarak, Abdlaziz'i tahttan indirmesi ve V.Murat' tahta karmasyla merutiyet fikri sadece fikir olmaktan km, fiilen uygulanmas iin gerekli zemin hazrlanmtr. V.Murat'm rahatszl ortaya knca Mithat Paa henz ehzade olan Abdlhamit ile grm ve V.Murat tahttan indirilerek, II.Abdlhamit tahta karlmtr. Merutiyeti ilan etmek artyla Padiah olan II.Abdlhamit, Mithat Paa'y sadrazam yaparak 23 Aralk 1876' da I.Merutiyet Anayasasn ilan etmitir. I.Merutiyet Anayasas'na gre, "Padiah yani devlet bakan kutsal ve sorumsuzdur. Babakan ve bakanlar seer. Kanun nnde herkes eittir. Kanunsuz vergi ve ceza olamaz, din ayrl yoktur.Kanunlar parlemento yapar, padiah onaylar.Parlemento iki meclisten meydana gelir.Biri, yeleri padiaha atanan Ayan Meclisi (Senato) dir; teki ise, yeleri her drt ylda bir halk tarafndan seilen Meclis-i Mebusan (Millet Meclisi) dr. Mebuslar yani milletvekilleri dncelerinden ve oylanndan sorumlu deildirler. Seimler gizli oy temeline dayanr, seimin nasl yaplaca ayr bir kanunla belirtilir.7.3.1877'de seimlerin yaplmasyla Mili Meclis olumu, 19.3.1877'de stanbul'da Dolmabahe Saray'nda toplanmt.lk meclis kendini kurucu meclis olarak Mahmut Gollu a.g.e s. 14-15 6 Muzaffer Sencer, Trkiye'nin Ynetim Yaps stanbul 1986 s. 74 >

PA. Eitim Fak. Derg. 1996, Say:l kabul etti. Seimlerin milli iradeye dayanmasn salayacak seim sistemini hazrlamaya alt ve hazrlad ekilde seimlerin yaplmas iin 28.6.1877 de dald. Onaylanan seim kanunu ile yeni seimler yapld ve II.Meclis 13.12.1877'de yine stanbul'da Dolmabahe Saray'nda topland.7 Kanun'u Esasi kendisinden bekleneni vermedi.Ne hukuki, ne siyasi ne de, diplomatik alanda beklenen gereklemedi. II.Abdlhamit, Cevdet Paa'nn yardmyla merutiyet taraftarlarn birer birer bertaraf etti. Kanun-u Esasi d devletler zerinde de olumlu etki yapmad gibi gnatyefi gldrm, Lord Salisbury'yi kzdrmtr. Rusya Osmanl Devletine kar sava amtr. Rus ordular ksa zamanda Yeilky'e kadar gelmi, Osmanl Devleti, Ayestefanos Antlamasn imzalamtr. ngiltere'nin olaya mdahalesiyle Berlinde bir konferans toplanm. 13 ubat 1878'de Meclis- Mebusan'n datlmasyla, Sultan II.Abdlhamit'in ahsi ynetim devresi balamtr.8 II.Abdlhamit'in ahsi ynetimi baladktan sonra devlet politikas Avrupa devletleri arasnda bir denge politikasnn uygulanmas eklinde oldu. ngiltere, Rusya'nn skenderun krfezine inme arzusunu ve Osmanl Devleti'nin bu duruma engel olamayacan grerek 1878'de Kbrs' kendi kontrol altna ald.l882'de Svey kanalna sahip olmak iin Msr'a yerleti.Osmanl Devleti'nin "Hasta Adam" olduunu dnen ngilizler, Rusya'nn Dou Anadolu politikasna kar Ermeni Devleti kurulmas fikrini desteklemeye baladlar. Dyun-u Umumiye de 1881 ylnda kuruldu.Devlet gelirleri zerinden Osmanl Devletinin borlarn geri detmeye baladlar. ngiltere'nin Osmanl Devleti'ne uygulad politikaya kar Osmanl Devleti'nden tepki olutu ve Almanya'ya yaklama politikasn uygulama yoluna gidildi. stanbulBadat Demiryolu projesi ngiltere ve Almanya arasndaki kar atmas doruk noktaya kt. Bu politikadan olumsuz etkilen yine Osmanl Devleti oldu.9 1897 Trk-Yunan Savanda Trkler Yunanllar byk bir hezimete urattklar halde Avrupa devletlerinin mdahalesiyle sava sona erdirildi.Hatta savata stnl kendi lehine kuran Osmanl devletine ait olan Girit'e zerklik verilerek savan galibi cezalandrld. Osmanl Devletinin bu ekildeki gidiini tasvip etmeyen "Yeni Osmanllar" ad verilen kiiler, yurt dnda, bilhassa Paris'te almalar yaparak merutiyet idaresini yeniden kurmak iin harekete Mahmut Gololu, a.g.e s. 15 Niyasi Berkes, Trkiye'de adalama stanbul 1978s.328-329 9 Ergn Aybars, a.g.e s.26-27
8 7

Sayfa 26 getiler.10 ttihat ve Terakki adnda 21 Mays 1889'da brahim Temo bata olmak zere Abdullah Cevdet, Mehmet Reit, Hseyinzade Ali, shak Sukuti'den oluan bir cemiyet kurulmutur. Cemiyetin ilk ad "Cemiyeti Osmaniye ttihat ve Terakki Cemiyeti" dir. ttihat ve Terakki Cemiyeti gizli bir tekilat olarak kurulmu, cemiyete katlanlar cemiyetin tm kurallarna uyacaklarna dair yemin ettirilmilerdir.11 lke ierisinde ve darsnda II.Abdlhamit ynetimine kar tepkiler artmaya balad ve Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinden baka Mustafa Keml ve arkadalar tarafndan 1906 da am'da Vatan ve Hrriyet Cemiyeti, 1907'de Msr'da Cemiyeti Ahdiyeti slamiye ve stanbul'da da Selamet-i Umumiye cemiyetleri kurulmutur. Osmanl Devleti 1908 ylma gelindiinde ite ve dta gl bir durumda deildir.Hkmete kar da giderek artan bir tepki vard. Bu tepkinin belirgin olarak ortaya k Kolaas Resneli Niyazi Bey'in daa kmasyla kendini gstermitir. Niyazi Bey halk da hkmete kar ayaklanmaya davet etmitir. Binba nebolulu Enver Bey de bu srada Makedonya'da harekete gemitir.12 Binba Vehip Bey Manastr'da ttihat ve Terakki'nin merutiyeti ilan ettiini aklamtr.13 Selanik'teki avc taburlarnn stanbul'a doru harekete getiinin duyulmasyla II.Abdlhamit 23 Temmuz 1908 de II.Merutiyeti ilan etmitir. Bu nedenle 1877 de kan seim kanunu tekrar gndeme gelmi, "Milletvekilleri Seimi Geici Kanunu" ad altnda yaymlanm ve sadrazamla da Sait Paa getirilmitir.14 1908 yl kasm sonu ile aralk banda seimler yapld. Seimlerden nce ttihat ve Terakki Cemiyeti "Frka" adn ald. Seimlerde ttihat ve Terakki 160 Trk ve 60 Arap milletvekilini meclise soktu. Meclise giren dier milletvekillerinin saylar ise 27 Arnavut, 26 Rum, 4 Ermeni, 10 Slav, 4 Musevi idi. 17 Aralk 1908 de alan mecliste ttihat ve Terakki, hkmeti kurma grevini zerine almam, Padiah zerine bask yaparak Ayan meclisinden istemedii kiileri karttrmtr.15 Siyas partiler kendileri iin demokratik bir ortam bulunduunda ancak kendilerinden beklenilen tm fonksiyonlarn yerine getirebilirler. 1789 Fransz htilali'nin ortaya kard, hrriyet ve halk idaresi fikirleri Osmanl Devletinde etkisini gstererek, Mahmut Gololu a.g.e s. 16 "Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi Cilt VIK Ankara 1983 s.514 12 Mahmut Gololu a.g.e s. 16 13 Ergn Aybars a.g.e s.35-36 14 Mahmut Gololu a.g.e s. 16 15 Ergn Aybars a.g.e s.36
I0

PA. Eitim Fak. Derg. 1996, Say:l padiahlarn ahs ve keyf ynetimlerine kar hrriyeti fikirlerin, Tanzimat Ferman'yla birlikte lke iinde ve dnda tekilatlanmasn dourmutur.Kurulan tekilatlar ak bir ekilde faaliyet gstermeyerek gizli olarak almay tercih etmilerdir. Hrriyeti fikirlerin Osmanl Devleti'ni ieriden ve dardan etki altma aldm sylemitik. lke dnda almalarm srdren Jn Trkler daha aktif bir politika izleme yoluna gitmilerdir. 1923 Kanun-u Esasi'sine ramen I. Merutiyetin ilam ile Jn Trklerin faaliyeti ierideki hrriyetiler ile ayn yolda ilerlemeye balayarak birbirlerine balanmalarn meydana getirmitir.Bu durumda gerekletirilmek istenen siyas ama, Osmanl Devletinde mutlakiyete son vererek merut idare yolu ile hrriyeti getirmek, bask devrine son vermektir. Bu amacn gereklemesi ile Osmanl Devleti'nin siyas ve hukuk adan ada uygarlk seviyesine ykselmesi arzu edilmitir. 16I. lkenin II.Merutiyetin ilanndan sonra Bat'y taklit eder duruma geldii, bunun da siyas sosyal ve ekonomik pek ok deiikliklere sebep olarak, zaman zaman artan basklarla batnn oluturduu demokratik yapy aynen alma eklinde ortaya kt grlmtr. Padiah II.Abdlhamit'in ahsi ynetim devresinden sonra hrriyetin getirdii hava lkeyi sarmtr. Bunun sonucu olarak deiik fikirleri savunan pek ok sayda siyasi cemiyet ve parti kurulmutur.Trk tarihinde bu kadar siyas partinin kurulmas ilk defa grlyordu. 1723 Temmuz 1908 tarihinden itibaren bir oulculuk ortaya km, merut idare "Hrriyetin lan" ad altnda tesis edilmitir. 1908 yl ok partili siyasi hayatn da balangc olmutur.18 ok partili siyasi hayatla birlikte demokratik alandaki almalar giderek artm ve g kazanmtr. II.Merutiyet devresi ok partili siyas hayatn kurulmasnda etkili olduu gibi partiler arasndaki siyas mcadele ve basklarn domasna da sebep olmutur. ttihat ve Terakki adndaki cemiyetin parti haline gelmesi, 31 Mart Olay ile birlikte iktidar elde etmeye ynelik hareketleri artrarak baskya dntrm, karsnda henz yeni olan siyas hayatn ttihat ve Terakki'ye kar birleerek gl bir muhalefet meydana getirmesine neden olmutur. ttihat ve Terakki'nin bu faaliyetlerinden vazgememesinin tabii sonucu olarak ortaya kan muhalefet 1911 ylnda organize olmu bu ekilde "Hrriyet ve tilaf Frkas" adyla siyas arenadaki yerini almt. 1911 den sonra partiler arasndaki siyasi mcadeleler iddetini arttrmtr. ttihat ve
16

Sayfa 27 Terakki partisinin muhalefet tarafndan iktidardan uzaklatrlmas ttihat ve Terakki'yi demokratik yoldan karm, Bab- li baskn (1913) ile iktidar ele geirmi, Mahmut evket Paa'nn bir suikast sonucunda ldrlmesiyle muhalefeti etkisiz hale getirmitir. I.Dnya Sava'nn bu arada balamasyla siyasi parti mcadelesinin olumsuzluklar gz nnde tutularak ok partili siyas hayat tatil edilmi, yalnz ttihat ve Terakki partisinin hakimiyeti 1918 yl sonuna kadar devam etmitir. ttihat ve Terakki partisinin siyas hakimiyeti 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Atekes Andlamasyla son bulmutur.19 II.Merutiyet'in ilan ile bir hrriyet devrinin ald siyas ve hukuk adan ekilen btn skntlarn sona erdii dnlrken, II.Merutiyet, kendisinden beklenilenlerin tamamm vermekten uzak kalm, ne gerek hrriyeti getirebilmi ne de basky yok edebilmitir. Fakat ok partili hayatn kurulmas ve gelimesi yolunda nemli admlarn atlmasn salamtr.20 B-Mtareke ve Mtareke Sonras Siyas Gelimeler 30 Ekim 1918 Mondros Atekes Andlamas'nm imzalanmas ile balayan devre "Hasta Adam" olarak son anlarm yaayan Osmanl Devleti'nin Anadolu'da mill Trk devletinin ortaya kmasna zemin hazrlamas asndan son derece nemli bir dnemdir.21 Mtareke dnemi olarak adlandrlan bu devre siyasi parti ve tekilatlarn ok fazla olduu bir devredir.Bu dnemde ttihat ve Terakkinin basks ile faaliyet gsteremeyen siyasi teekkller tekrar canlanm, yeni siyasi partilerde bu dnemde ortaya kmtr. Bu kadar fazla siyasi partinin meclis dnda domu olmas, ayrca faaliyetini srdrmesi artcdr. Siyas cemiyetlerin toplam 33 adete ulamtr. Bu siyas cemiyetlerin byk ounluu stanbul hkmetine taraftar olarak siyas yaantlarn devam ettirmilerdir.22 1918'de gze arpan siyas durum udur; I.Dnya Savann bitiminden sonra ttihat ve Terakki ynetiminin son bulmasyla stanbul'da Hrriyet ve tilaf Partisi iktidara gelmiti.Trakya'da Paaeli, Erzurum'da Vilayet-i arkiye Mdafaa-i Hukuk-u 'Milliye',.. Trabzon'da Muhafaza-i Hukuk... stanbul'da Trabzon ve Havalisi Ademi Merkeziyet...Diyarbakr'da Krt Teal.ve dier cemiyetler. 1919 ylnda da Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmutur.23
19

Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyas Partiler 1859-1952 stanbul 1952 s.74-75 17Tark Zafer Tunaya, Siyas Partiler s. 7 5 18Tark zafer Tunaya Siyasal Partiler Cilt I stanbul Kasm 1984 s.3

Tark Zafer Tunaya, Siyas Partiler s.75 20Tark Zafer Tunaya, Siyasal Partiler s.3 2'Tark Zafer Tunaya, Siyas Partiler, s.399 22Tark Zafer Tunaya, Siyas Partiler s.404 23 Selime Seden Trkiye'de Demokrasi stanbul 1946 s.51-52

PA. Eitim Fak. Derg. 1996, Say:l "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti nizamnamesine gre; Osmanl yurseverliini savunan slamc bir rgttr. Hatta ayr ayr mdafaa-i hukuk cemiyetlerinin "ittihat ve ittifakyla" meydana geldii belirtilmekle ve kazaliva ynetim kurullaryla bamsz liva-vilayet merkez kurullar rgtn genel kuruluu iinde gsterilmekle birlikte gerekte tek bir dernek deil, bir dernekler federasyonudur.24" Ayrca Merkezi stanbul'da bulunan, Anadolu'nun deiik blgelerinde ubeleri bulunan mdafaa-i hukuk cemiyetleri bulunuyordu. Trakya Paaeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti, zmir Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Kilikyallar Cemiyeti, Vilayet-i arkiye Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milli Cemiyeti gibi...Sivas kongresine kadar Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ad altnda, birbirinden ayr faaliyet gsteren bu cemiyetler, Sivas kongresinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirilmitir. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmas ile birlikte etkin bir faaliyet iine girerek bir "bask grubu" olarak gze arpmtr. stanbul'da Damat Ferit Paa hkmetinin yklmas ve yerine Ali Rza Paa'nn Kuvay Milliye ile ibirliinden yana olduu bilinmesine ramen yeni hkmeti kurmas grevinin verilmesi Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin bir baars olarak kabul edilmitir.25 1919 ylnda Meclis-i Mebusan seimleri yapld. Bu seimlerde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yeleri byk bir basan salayamad. Bu baarszln sebebi, seilen yelerle Meclis almadan nce gerekli grmelerin tam olarak yaplamamasdr. 19 Ocak 1920 de Meclis-i Mebusan'n almas ile oluturulmas istenen "Mdafaa-i Hukuk Grubu" oluturulamamtr. Mdafaa-i Hukuk Grubu yerine ubat ay banda "Felah- Vatan ttifak" ad altnda 88 kiiden oluan bir grup kurulmutur. Bu grup, hedef dorultusunda ilerleyerek, meclisin gizli oturumunun yapld 28 Ocak 1920 de Misak- Milli'nin kabul edilmesiyle kurulmu oluyordu.26 stanbul 16 Mart 1920'de tilaf Devletleri tarafndan igal edilmeden nce Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yelerinin tutuklanaca haberleri duyulmu, Mustafa Keml tarafndan kendilerine gerekli uyarlar yaplmt. Uyarlara gereken ilgiyi gstermeyen Rauf Bey ve baz arkadalar tutuklanarak Malta adasna srgne gnderilmitir. stanbul'un tilaf devletleri tarafndan igali ve Meclis-i Mebusan'n kapatlmas Mustafa Keml Paa'ya tarihi bir frsat vermitir. Bu frsat kullanan Mustafa Keml Paa

Sayfa 28 Trkiye Byk Millet Meclisini amak iin almalara balamtr. 18 Mart'ta stanbul'un igalinden sonra Meclis-i Mebusan kapatlnca 19 Mart'ta Mustafa Keml Paa Heyet-i Temsiliye adna Ankara'da "Selahiyet-i Fevkaladeye haiz" bir meclis kurulacan aklamtr.27Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu, Byk Millet Meclisinde kurulmu olan tek grup deildir. Mecliste Tesant grubu, Mdafaa-i Hukuk zmresi, stiklal grubu, Halk zmresi, Islahat grubu gibi gruplarda bulunmutur. Hatta 1920 de iki de siyasi parti kurulmutur. "Trkiye Komnist Frkas" ve "Trkiye Halk tirakiyun Frkas".Bu iki partinin faaliyetine daha sonra son verilmitir,28 Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu'nun yeni i tznn kabulnden drt buuk ay sonra Mustafa Keml Paa, gazetecilere bir deme vererek, barn salanmasyla halkla dayanan ve Halk Partisi adn tayan bir parti kuracan aklad. Mustafa Keml Paa demecinin devamnda, yeni kurulacak partinin programnn hazrlanmasnda btn vatansever aydnlarn almalarn, lkedeki ekonomik problemlerin zm, vergi sisteminin dzenlenmesi, mlkiyet esasnn korunmas, tabii kaynaklarn iyi kullanlmas, vakflarn hizmetleri, imar, askerlik konularndaki gr ve dncelerini aklamalarn istedi,29 8 Nisan 1923 tarihinde dokuz maddelik bir program yaynlayan Mustafa Keml Paa, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ni siyasi parti ekline dntreceini bildirmitir.
30

11 Austos 1923 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi ikinci dnemi aldktan iki gn sonra Mustafa Keml Paa yeniden meclis bakanlna, Ali Fuat Paa da Meclis kinci Bakanlna seilmitir. Lozan Grmelerinin devam ettii bu dnemde Dileri Bakan smet Paa ile Babakan Rauf Bey arasndaki mcadele giderek iddetini artrmtr. En sonunda Rauf Bey babakanlktan istifa ettiinden yeni hkmeti Fethi Bey kurmu ve bu hkmet zamanmda Lozan Bar Andlamas Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan onaylanmtr. 9 Eyll'de de (Resmen tescili iin bavurulmas 11 Eyll) seimden nce yaplan aklamalar dorultusunda31 Mustafa Keml Paann bakanlnda Halk Frkas resmen kurulmutur.32 Mete Tuncay a.g.e s.40 Mete Tuncay a.g.e s.42 29 Mete Tuncay a.g.e s.47-48 30 Keml H.Karpat, Trk Demokrasi Tarihi stanbul 1967 s.42 31 Mete Tuncay a.g.e s.57 32 mr Sezgin, Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu Ankara 1984 s. 134
28 27

Mete Tuncay, Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931) Ankara 1988 s.28-29 25Mete Tuncay a. g. e s. 3 2 26 Mete Tuncay a.g.e s.39

24

PA. Eitim Fak. Derg. 1996, Say:l Halk Frkasnn kurulmasyla birlikte inklap hareketlerinde hzl bir art gzlenmeye balanmtr.29 Ekim 1923 te Cumhuriyet ilan edildi. 3 Mart 1924 te Halifelik, eriat ve Evkaf Vekaleti kaldrld yine ayn gn kan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eitim ve retim birletirildi. Bu byk admlar, inklaplara kar olanlarn zerinde byk lde olumsuz etkiler yapt. Memleket ekonomisinin durumu d ticaret zerindeki gittike artan basklar, laiki reformlarn srdrlmesi, uygulamalardan doan honutsuzluklar, tabiatiyle muhalefeti artryordu. Btn inklaplarn arkasnda Mustafa Keml Paa'nn bizzat kendisi bulunduu halde halk tarafndan sevilen ve tannan bir kii olduundan eletiriler bizzat Mustafa Keml Paa'ya kar yaplamadndan Hkmet bakan smet Paa zerinde odaklanyordu. Bu gelimeler sonucunda Halk Partisine kar artan tepkiler parti iinde, ayrla yol amtr. Partinin tannm kiilerinin bir ksm partiden ayrlmtr, Ordu mfettiliinden istifa ettikten sonra meclise giren Kazm Karabekir ve Ali Fuat (Cebesoy), Rauf (Orbay), Refet Paa, Adnan (Advar), smail Canbulat ve birka milletvekili, Halk Partisinden ayrldktan sonra Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ad altnda yeni bir siyas parti kurdular (17 Kasm 1924)33 Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn domas normal demokratik artlar ierisinde olmadmdan meclis iinde iki ayr grte grup olumutur. Grmelere muhalefet olarak katlan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas taraftarlar hkmetten pek ok konuda aklamalar istemi, smet Paa'nn hkmetine kar ok sert bir muhalefet yaplmtr. 1925 Bte grmelerinin yaplmas srasnda parti fikirlerini bildirmitir. Aar'n 15 ubat 1925 Trkiye Byk Millet Meclisi celsesinde kaldrlmas bu devrededir. Muhalefet partisi olmann bir zellii olarak eletiriyi giderek arttrmlardr. Ara seimlerde partilerin bask grdn syleyerek iktidar bask yapmakla sulamlar, Ankara stiklal Mahkemesine idam yetkisinin verilmesine de iddetle kar kmlardr.34 Dou Anadolu'da eyh Sait syan patlak verince, lke Lozan'dan artan meselelerin zlecei bir srada i bunalmla karlat. Olayn ciddiyeti anlalnca 4 Mart 1925 de Takrir-i Skn Kanunu kabul edilerek isyann bastrlmas sulularn yakalanmas ve cezalandrlmas iin stiklal mahkemelerinin kurulmas kararlatrld.35 Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna taraftar olan kiilerin Cumhuriyete kar olan kimselerden

Sayfa 29 olumas36 ,ayn zamanda da ayaklanmada rolleri bulunduunun ne srlmesiyle 5 Haziran 1925 de sz edilen parti kapatld37 Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn 5 Haziran 1925 tarihinde kapatlmasndan sonra 1930 ylma kadar inklap hareketlerine byk bir hz verildii gzmze arpmaktadr. 1925'te tekke ve zaviyeler kapatld. slam takvimlerin kullanlmasna son verilerek miladi takvim kullanlmaya baland. apka inklab yapld. Trk kylsne ar bir yk olan aar kaldrld. Hukuk alanndaki yenilikler bu dnemde oldu. svire medeni kanunu 1926 da tamamen kabul edildi. Yeni ceza ve ticaret kanunu da ayn dnemde kabul edildi. nsan sureti yaplmasnn dini inanca gre mahzurlu grld bir devrede, Mustafa Keml Paa'nn ilk heykeli stanbul'da dikildi.Arap alfabesinin kullanlmas resmen kaldrld, yerine latin alfabesi alnarak kullanlmas kabul olundu. Bu devrede laiklik asndan nemli bir adm atld. 10 Nisan 1928 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan Anayasa'dan "Devletin dini slmdr." maddesi kaldrld.381928-1929 yllarnn lke iinde iyi bir mahsul yl olmamas, lke dnda da btn dnyay saran bir ekonomik bunalmn bulunmas durumu ok zorlatrd. lkenin iinde bulunduu durumdan Cumhuriyet Halk Partisi sorumlu tutulduu gibi parti iinde bulunan baz kiilerinde partiyi kullanarak kar salama yoluna gitmeleri halk arasnda partiye kar tepki domasna ve honutsuzluklara neden oldu. Liberal siyasete taraftar olanlar, tek parti idaresinin giderek kuvvetini arttrmas ekonomi zerindeki basksn fazlalatrmasm endie ile karlyordu. Liberal siyasete taraftar olanlar inklap hareketlerinin yaand dnemde ynetime gelen hkmetlerin ald her trl tedbirleri yerinde ve hakl bulmular, ancak inklaplarn baarl olmasndan sonra ayn tedbirlere devam edilmesine phe ile bakarak normal uygulamalarn balyaca bir devreyi beklemeye balamlardr. Serbest Cumhuriyet Frkas denemesi de bu olaylar ve artlarn bir sonucu olarak domutur. 39Serbest Cumhuriyet Frkas normal demokratik artlar altnda ayn fikre sahip ayn inanc paylaan kiilerden ve kurululardan meydana gelmemi bizzat, Mustafa Keml Paa'nn istei dorultusunda Fethi Bey'in grevlendirilmesi ile ortaya kmtr.40 Frka 12 Austos 1930 gn resmen kurulmutur.41

33 34

Keml H.Karpat a.g.e s.44-45 Tark Zafer Tunaya Siyasal Partiler s.610 35 Keml H.Karpat a.g.e s.45-46

Mahmut Gololu Tek Partili Cumhuriyet (19311938) Ankara 1974 s.3 37 Keml H.Karpat a.g.e s.45-46 38 Keml H.Karpat a.g.e s.52 39 Keml H.Karpat a.g.e s.61 40 etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay stanbul 1982 s.39 41 Keml H.Karpat a.g.e s.62

36

PA. Eitim Fak. Derg. 1996, Say:l Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluu Trkiye Cumhuriyeti tarihi ierisinde ikinci olarak ok partili hayat denemesi olmas asndan byk neme sahiptir.42 Cumhuriyet Halk Frkasna kar muhalefetin giderek artmas muhaliflerinde destei ile Serbest Cumhuriyet Frkasnn glenmesi ksa srede lke apnda genel seimleri kazanacak duruma gelmesi ile iktidarn Serbest Cumhuriyet Frkasna bak asn deitirmitir. Fethi Bey'in Mustafa Keml Paa'ya partiler arasnda tarafsz kalmasn sylemesiyle Halk Partisi mensuplar Mustafa Keml Paa ile Fethi Bey'i kar karya getirmek yolunda hareketlere girimiler, Fethi Bey mevcut durumun ktye gittiini grerek, Mustafa Keml Paa ile kar karya gelmek istemedii iin 17 Kasm 1930 tarihinde partisini kapatma karan almtr.43Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasndan sonra iyi niyetlerle kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas ile balatlan ok partili hayat denemesi ikinci kez baarszlkla sonulanmtr. Serbest Cumhuriyet Frkas siyasi arenada 12 Austos 1930 tarihinden 17 Kasm 1930 tarihine kadar buuk ay, dier bir deile 97 gn kalmt.44 Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasndan sonra Cumhuriyet Halk Frkas, merkezi bir sistem dahilinde hareket ederek kendisini yava yava devlet ve millet ile bir tutmaya balamtr. Bu srada Avrupadada totoliter rejimlerin glendii bir dneme rastlyordu. Onlarn baarlarn rnek alarak lke iindeki tm kontrol eline geirip tahakkmn arttrmtr. 1931 yl parti kurultaynda Cumhuriyet'in alt ana prensibi tespit edilmi 1935 kurultay mdada parti genel sekreterinin ileri Bakan tayin edilmesi kararlatrlmtr. Valiler hem mlki idarenin hem de parti tekilatnn bana getirilmitir. Blge mfettileride parti ve devlet ilerini denetlemekle grevlendirildiler. En sonunda da btn millet Halk Partisinin yesi kabul edildi.45 10 Kasm 1938 tarihinde Mustafa Keml Atatrk'n lmne kadar durum byle devam etmi sonra Cumhurbakan olan smet nn zamannda bu siyasette yumuama olmad gibi daha da sertlemi, laiklemeye devam edilerek, dil deyrimide iddetlenmitir. Hkmet parti hkmeti haline getirilerek partinin daimi bakan ve Cumhurbakan olan smet nn milletin ve devletin sembol olarak yceltilmitir.46 Bundan sonra Halk Partisine kar giderek iddetini arttran bir tepki domaya balyor, hkmet basn ve milletvekilleri tarafndan eletirilmitir.Meclis ierisinde Halk Partisine kar ilk muhalefet Tark Zafer Tunaya, Siyasal Partiler s.623 -Keml H.Karpat a.g.e s.62-63 44 Tekin Erer,Trkiye'de Parti Kavgalar Cildi var m bakstanbul 1963 s.69 45 Keml H.Karpat a.g.e s.68 46 Keml H.Karpat a.g.e s.69-70
43 42

Sayfa 30 bayran Hikmet Bayur ayor, basnda da muhalefetin ban Ahmet Emin Yalman ekiyordu. Halktan gelen ikayet ve zdrap haberleri muhalefeti daha fazla glendiriyor, tek parti ynetiminin dzen ve disiplinini bozuyordu. Dardan gelen tepkiler hkmet ierisinde bile srtmelerin giderek artmasna sebep oldu. Halk Partisi kendisine ynelen bu eletirileri bir sre sonra ciddiye almaya balad. 1944 yl balarnda Halk Partisi, partiyi kullanarak kendisine kar salamak isteyenlere kar aratrma yaplmas konusunda, bir komisyona rapor hazrlatmt. Hazrlanan komisyon raporu Trkiye Byk Millet Meclisinde grmeye alnca byk tartmalar meydana gelmi mecliste byk heyecan yaand gzlenmiti. Hatta istikll mahkemelerinin tekrar kurulmasn teklif edenler bile vard. Bu grmeler sonunda Babakan kr Saraolu'nun 23 Mart 1944 gn Meclis grubundan gizli oyla gven oyu isteyince, 251 beyaz (Olumlu) oya karlk 57 kiinin krmz (olumsuz) oy kulland 100 den fazla milletvekilinin de oylamaya girmedii grld. Byle bir durum tek parti rejimi ierisinde byk bir aknlk ile karlanmtr. II. Dnya Savann verdii skntlar tek partili rejimi sarsarak, fikir ve kanaatlarde yeni deiiklikler meydana getirdi. ekilen btn zdraplann tek parti rejiminden kaynakland, lkedeki tm halk ve aydnlar tarafndan dnlyor, hkmete kar muhalefet vazifesi grecek bir mekanizmaya da acilen ihtiya duyuldu47 Trkiye'de siyas tablo byle iken II.Dnya Sava devam etmekteydi. 6 Haziran 1944 tarihinde Normandiya kylarna yaplan mttefik kartmasyla Almanlara kar stnlk saland. Trkiye Almanlarn sava kaybedeceini grnce rahatlad. Sava ierisinde srekli savaa girme srarlarn yerine getirmek ve bu yolla mttefikleri memnun etmek iin, 2 Austos 1944 de Hitler Almanyas ile siyasi ve ekonomik balarn kopard. Mttefik devletlerle yaknlamas artan Trkiye Birlemi Milletler beyannamesini kabul ederek, Almanya ve Japonya'ya kar sava ilan etti.48 Mttefiklere kar uzun sre direnen Japonya'ya 14 Austos 1945 de atlan atom bombalaryla dnyay yllarca kana boyayan sava sona erdi. Japonya'nn teslim olmasndan bir gn sonra Birlemi Milletler anayasasn kabul etmek zere toplanlm ve Sanfransisko'da kabul edilmi olan kararlan, Trkiye Byk Millet Meclisi tasdik etmitir.

47

Rfk Salim Burak, Trkiye'de Demokrasiye Gei 1945-1950 Ankara 1979 s.33-34 48Talat Kseolu, Demokraside Davalarmz stanbul 1962 s.222