AKADEMK BAKI

Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi

ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

TRK KTDAR SEKNLER Yrd. Do. Dr D. Ali ARSLAN* ZET Stratejik toplumsal kurumlarn en st konumlarn igal eden bireyler olarak elitler (Arslan, 1995: 3-4), yalnzca gc ve toplumsal kaynaklar ellerinde bulundurmakla kalmazlar, toplumsal-siyasal karar verme srecini ynlendirme/ekillendirme aralarn da kontrollerinde tutarlar (Arslan, 1999-b: 79-81). zellikle, konumlar, kontrol ettikleri kaynaklar ve sahip olduklar g bakmndan toplumsal hiyerarinin en st katmanlarn oluturan iktidar sekinleri, yalnzca uyulmas gereken kurallar belirlemekle kalmazlar, bireylerin oynayaca rolleri de belirlerler (Arslan, 1999-a: 1-4). Bireyler ve toplum asndan bylesine stratejik nemi olan elitlerin ve iktidar sekinlerinin tannmas-tanmlanmas, ok ynl olarak aratrlmas, Trk toplumunun iktidar yapsn daha iyi anlalabilmesi ve lkede yaanan bir ok sosyo-politik gelimenin doru anlamlandrlabilmesi bakmndan byk nem tamaktadr. Aratrmada, elitlerin ve iktidar sekinlerinin sosyal anatomilerinin izilmesi ve Trk ktidar Sekinleri'ni oluturan elitler arasndaki ilikilerin irdelenmesi hedeflendi. almann teorik temelini "elit teorisi", metodolojik temelini konumsal analiz teknii, temel data kaynan ise, 3 ayr saha aratrmasnn verileri oluturdu. Gnmz Trk toplumunu toplumsal yaps iinde drt temel g blou gzlemlenir: siyaset, i dnyas, medya ve ordu. Bu drtl blok "Trk ktidar Sekinlerini" (Arslan, 2004-a) oluturur. ANAHTAR SZCKLER: Elit, Elit Teorisi, ktidar, ktidar Sekinleri, Trk ktidar Sekinleri. The Turkish Power Elite ABSTRACT This study aims to analyse, the general power structure of Turkish society, and specifically the Turkish power elite. Also, the relationships within and between the elite groups, and the distribution of power will be examined. This paper will also try to understand and explain the distribution of power in Turkish society: How far is power (effective power) diffused in society or how far it is centralised and concentrated in the hands of elite groups? In accordance with the pluralists views one could argue that, power has been diffused and fragmented among many people or elite groups which together participate in the decisionmaking process in contemporary Turkish society. Nevertheless, decisive and effective power (parallel with the main thesis of the elitist view) has been concentrated and centralised in the hands of the small number of elite groups which are the most powerful in the national power

Gaziosmanpaa niversitesi, Eitim Fakltesi arslandali@gop.edu.tr , cimderaslan@hotmail.com Bu alma, 6-7 Mays 2004 tarihlerinde, Uluda niversitesi'nce dzenlenen l. Ulusal Gen Bilim Adamlar Sempozyumu'nda bildiri olarak sunulmutur.
*

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

structure. They are predominant over other groups and these dominant groups know what others do not know and can do what others cannot do. KEY WORDS: Elite, Elite Theory, Power, The Power Elite, The Turkish Power Elite. 1. GR VE YNTEM Toplumlarn iktidar yaplarn anlayp aklama amacn tayan aratrmalarda, en ok kullanlan teorilerin banda elit teorisi (Arslan, 2003) gelir. Elit teorisinin temelinin g, etki ve kontrol kavramlar oluturur. Bu durum elit teorisini snf teorisinden farkl klan temel etkenlerden de bir tanesidir (Etzioni, 1997). Gnmz Trk toplumunun iktidar yapsn anlayp, g ilikilerini analiz etmek amacna ynelik olarak da elit teorisi olduka etkin aralar sunmaktadr. zellikle de bu teorinin ada almlarndan biri olan demo elit perspektif, bu konuda olduka ilevsel olarak grnmektedir. Elitler (Pareto, 1968), toplumun hiyerarik yaps iinde, stratejik nitelikteki kurumlarn en st konumlarn ellerinde bulunduran bireyler olarak da tanmlanabilir. Ne var ki, ansl bir o kadar da gl durumdaki bu aznlk, yalnzca toplumsal konumlar bakmndan karar verme srecine en yakn durumda bulunmakla kalmazlar, ayn zamanda karar verme srecini ynlendirme ve ekillendirme aralarn da ellerinde bulundururlar. Toplumsal gc ve toplumsal kaynaklar en etkin ekilde ellerinde ya da kontrollerinde tutan elitler, bu sayede, toplumsal kararlar ekillendirme ayrcaln da kendi tekellerinde grrler. Bu nedenle, toplumun geneline ynelik olarak alnan kararlar hep elitlerin, zellikle de anahtar elitler olarak tanmlanan elit gruplarnn damgasn tar. Daha z bir anlatmla, toplumsal yaanty onlar ynlendirir, lkenin rotasn onlar izer, devlet ve toplumun portresini onlar ekillendirirler. Bundan tr, yalnzca toplumun yararna sonulanm isabetli kararlarn onurunu deil, ayn ekilde toplumsal hsran ve hezimetlerle sonulanan hatal seimlerin, yanl kararlarn sorumluluunu da onlar tarlar. Toplumlarn ve bireylerin, ksacas bir ulusun kaderini belirlemede bu denli etkiye sahip olan elitlerin ve iktidar sekinlerinin toplumsal zgemilerinin incelenmesi ve sosyal anatomilerinin ortaya konmas, yalnzca Trk toplumunun iktidar yapsn ve toplumda cereyan eden g ilikilerinin daha iyi anlalmas bakmndan deil, lkede yaanan bir ok toplumsal ve siyasi olaylarn daha iyi anlalabilmesi iin de byk nem tar. Btn bu nedenlerden dolay almada, Trk toplumunun iktidar yaps iinde bu denli stratejik bir yeri ve nemi olan Trk elitlerinin incelenmesi hedeflendi. Arlkl olarak da ada Trk elitleri iinde en gl ve toplumsal karar verme srecinde en etkin durumda bulunan elit gruplarnn, yani Trk iktidar sekinlerinin zerinde younlald. Bu gerekletirilirken temel data kayna olarak, Arslan'n 1995-2001 yllar arasnda, elit sosyolojisi alannda gerekletirmi olduu saha aratrmalarnn verilerinden yararlanld. almann baz aamalarnda da ikincil veri kaynaklarna bavuruldu. Trk iktidar sekinlerine ynelik olarak gerekletirilen (Arslan, 1999-b) aratrmalarda, rneklem kmesine giren 5 elit grubundan ile olduka geni kapsaml 3 ayr saha
2

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

aratrmas (Bulmer, 1994) gerekletirilmitir. Grmelerde, ounluu kapal ulu ve bir ksm ak ulu (Gilbert, 1993), yz akn sorudan oluan, yar yaplandrlm grme klavuzu (Moyser, G.& Wagstaffe, M., 1987) kullanlmtr. Siyasi elitler ve medya elitleri ile yz yze grlm, askeri elitleri ve ekonomi elitleri konusunda ise ikincil data analizi (secondary data analysis)'nden yararlanlmtr. Elitlerle yz yze gerekletirilen her bir grme, ortalama 2-3 saat civarnda, hatta baz grmeler 4 saatten de fazla srm ve grmelerin tamam, aratrmacnn tarafndan gerekletirilmitir. Aratrmalarda toplanan verilerden 4 ayr data set oluturulmu ve bu data setler, SPSS (Fielding, 1994) bilgisayar program ile analiz edilmitir. almann temelini elit (sekin) olgusu ve elit kavram oluturduu iin, aratrmada ortaya konan temel bulgulara gemeden nce, elit kavram zerinde durulmas yerinde olacaktr. nk, siyaset sosyolojisi ve zellikle de elit sosyolojisi temel kavramlarndan biri olan elit kavramnn, terminolojik anlamnn dnda kullanmna sklkla tank olunmaktadr. 2. "ELT" YA DA "SEKN" (THE ELITE) Kken olarak Latince "eligre" ve "electa" szcklerinden tremi olan "elit" kavram, Franszca "elite" szcnden dilimize gemitir. Eligre szc Latince'de seme anlamna gelir. "Electa" ise seilmi, en iyisi anlamnda kullanlr. Elit szcnn bat toplumlarnda gnlk dilde kullanm 17. yzyla kadar iner. Daha sonralar st dzey askerler ve soylular gibi toplumsal saygnl fazla olan sosyal gruplar tanmlamak iin kullanlmaya baland. Szcn sosyal bilimler alannda, bir kavram olarak kullanlmaya balanmas ise 19. yzyln sonlarna rastlar. Elit kavramnn ngiltere ve Amerika'da, bilimsel literatrde yaygn kullanm ise 1930'lu yllarda balar. Bilim dnyas, kavramn yaygn kullanmn talyan sosyolog Vilfredo Pareto ve Gaetano Mosca'ya borludur. Elit szcn sosyal bilimlerde ilk kullanan Gaetano Mosca'dr. Mosca (1939) bu kavram, Fransz sosyolog Henri de Saint Simon'dan etkilenerek kefetmitir. Elit kavramnn bilimsel alanda poplarite kazanmas ise Pareto sayesinde olmutur. Pareto "elit"i, belirli hiyerarik yaplanmalar iinde en st konumu elinde bulunduranlar veya kendi faaliyet alannn en iyileri, en etkilileri olarak tanmlar (Arslan, 1995: 12). Bir baka deyimle, Pareto'ya gre elit, kendi alma alanlarnda en st konumda, zirvede bulunan insanlarn oluturduu toplumsal snftr (Arslan 1997: 22 ve 1995: 4). Genellikle, elit denildiinde Pareto'dan sonra ilk akla gelen isim C. Wright Mills (1956)'dir. lk kez 1956 da yaynlanan "The Power Elite" isimli sosyolojik almasyla bu alanda byk n kazanmtr. Bu kitap dilimize "ktidar Sekinleri" ad altnda evrilerek, lkemizde de yaynlanmtr. Mills'in bu almas elit sosyolojisinin en nemli klasiklerindendir ve elitler konusunda aratrma yapan sosyal bilimcilerin kendilerini atfta bulunmak zorunda hissettikleri en nemli kaynak kitaplardan bir tanesidir. Genel anlamda "elit" kavram, toplumsal yap iinde en st tabakaya mensup bireyleri tanmlamada kullanlr. Elitler toplumdaki dier insanlara gre zenginlik, g-iktidar, saygnlk gibi toplumca deer atfedilen sosyal-ekonomik varlklardan daha fazla paya sahip durumdadrlar. ada ngiliz sosyologlarndan Anthony Giddens ise "elit"i, toplumsal
3

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

organizasyon ve kurumlarn tepesindeki karar verme yetkisine sahip, formel olarak tanmlanm konumlar igal eden bireyler olarak tanmlar (Scott, 1991: 32). Btn bu aklama ve tanmlamalarn nda, elit kavramnn daha ayrntl ve ada kullanmna daha uygun bir tanmnn yaplmas gerekir. Elit kavramnn zellikle teorik tanmlamas zerinde younlaan Arslan'n tanmlamas (1997: 23), konuya sentezci ve btncl bir adan yaklat iin zerinde durulmaya deer: O'na gre elit, kurumsal iktidara sahip, sosyal kaynaklar kontrol eden/edebilecek konumda bulunan, toplumsal karar verme srecini dorudan ya da dolayl olarak ciddi bir ekilde etkileme (aktif ya da potansiyel olarak) yetisine sahip, kartlarna ramen istek ve amalarn gerekletirebilen bireylerdir. Karar verme srecini etkileme, bu srece "dorudan" katlm eklinde olabilecei gibi; lobicilik, bask grubu oluturma, kamuoyu yaratma, gibi "dolayl" yollardan da olabilir. Bunlarn yan sra, ne dorudan ne de dolayl yollardan karar verme srecine katlmayan, fakat potansiyel olarak, sahip olduu sosyal konum veya kontrol ettii sosyal kaynaklar nedeniyle, istediinde veya gerektiinde karar verme srecini etkileyebilen bireyler de elit tanmlamas iine girer. Tanmlamada sz geen toplumsal kaynaklara gelince, bu kaynaklar yalnzca zenginlik, prestij, stat gibi sosyal ve ekonomik kaynaklardan ibaret deildir. Bu trden toplumsal kaynaklarn yan sra karizma, motivasyon, enerji, zaman gibi bireysel kaynaklar da ierir. Tanmlama da vurgulanan bir dier nemli nokta ise, toplumsal karar verme srecini etkileme yetisidir: Srete sz edilen toplumsal kararlar, toplumun tamamn ilgilendiren makro dzey kararlar olabilecei gibi, belli bir toplumsal kesimi ilgilendiren mikro dzey kararlar da olabilir. Grld gibi bu teorik tanmlama da, temel kriter snfsal pozisyon veya kurumsal pozisyon deildir. Baka bir anlatmla elit kavram zorunlu olarak yalnzca st tabakadaki bireyleri iermez. Elitler st tabakaya mensup olabilecei gibi, alt toplumsal tabakalarn yeleri iinden de kabilir. Yani elit, kapitalist snf veya st toplumsal snf yelii anlamna da gelmez. st snfn yan sra, orta snf veya ii snfndan bireyler de olabilir. Ksacas, bu teorik tanmlamada, elit kavramna aklk getirmede kullanlan temel kriter "g (iktidar)", "kontrol" ve "etki"dir. Bireylerin aktif ya da potansiyel g sahibi olmalar, dorudan veya dolayl yollardan karar verme srecine etkileyebilecek konumda olmalar ve yukarda sz edilen sosyal kaynaklar kontrol edici konumda olmalar, onlarn elit olarak tanmlanabilmesi iin gerekli ve yeterli koullardr. Elitler (sekinler) konusunda aklk getirilmesi gereken bir baka ok nemli nokta da (belki de en nemli nokta), elit kavramnn hi bir deer yk tamad gereidir: Elit kavram tamamen ntr bir kavramdr ve olumlu ya da olumsuz her trl deer yknden arndrlmtr. Daha ak bir deyimle sosyolojik anlamda elit ya da sekin demek asla en akll, en zeki en yetenekli, en becerikli, ahlaki ve insani nitelikler bakmndan en stn demek deildir. Elit tanm kapsamna giren bir birey, sz edilen bu nitelikleri tayor olabilecei gibi, bu niteliklerin bir ksmn hatta hi birini tamyor da olabilir.

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

3. KTDAR SEKNLER OLGUSU VE TRK KTDAR SEKNLER Mills'in (1956: 363) de vurgulad gibi, orta snflar anlamak olduka zordur. Fakat, modern toplumlarn hiyerarik yaps iinde en st konumlar igal eden bireylerin oluturduu sosyal realiteyi anlayabilmek iin hem keif, hem de tanmlama gerekir. Bu ise gerekletirilmesi ok zor bir hedeftir. nk bu trden aratrmalarn evrenini oluturan bireyler olaanst derecede megul ve ulalmas zor, bir o kadar da da kapaldrlar. Bu durum ise bu bireylerin, bireysel ve toplumsal zgemileri, kiilik zellikleri ve faaliyetlerine ynelik bilgilere ulamay olduka zorlatrr. Bu trden almalar baarya ulaabilmesi iin byk bir aba, uzmanlk bilgisi z verili ve sabrl bir almann yan sra, yksek bir maliyetin de gze alnmas gerekir (Arslan, 1999-a). Aratrmac tarafndan 1995-2003 yllar arasnda, Trk iktidar sekinlerine ynelik olarak yaplan almalarda ortaya konan bulgular, C. W. Mills'in Amerikan iktidar sekinleri (Mills, 1956) ile ilgili bulgularyla olduka benzerlikler tamaktadr. Hatrlanaca gibi, Mills'e gre o dnem Amerikan toplum yaps iinde ok nemli ve karar verme srecinde etkin elit grubu vardr. Bunlar ekonomi elitleri, siyasi elitler ve askeri elitlerdir. Bu elit gruplar benzer zgemilere, karlkl sosyal ilikilere, ortak deer ilgi ve karlara sahiptirler. En gl ve en etkin konumdaki bu elit gruplarnn birliktelii, "iktidar sekinlerini" oluturur. Trk iktidar sekinlerine ynelik almada ortaya konan bulgular da, Trkiye'de bir iktidar sekinleri gerekliinin varln aka gzler nne sermektedir (Arslan, 2004-a: 25-38). Bununla birlikte, ada Trk iktidar sekinleri deil, drt elit grubunun bilekesinden olumaktadr. Bunlar ekonomi elitleri (Arslan, 2004-b), siyasi elitler (alar & Arslan 2000), (Turhan, 1991), (Arslan, 1991-a) ve askeri elitlerin (Arslan, 2004-c) yan sra medya elitleridir (Arslan, 2001-b: 135-164). Trk toplumunun iktidar yaps iinde etkin bir yere sahip olan bu elitler, toplumsal adan nemli olan sosyal, ekonomik ve siyasi kararlara da son eklini verirler. ok iyi organize olmu ve koordine iinde bulunan iktidar sekinlerinin gleri kar durulmaz, etkileri ise kanlmazdr. Onlar yalnzca devleti, karar verme srecini ve temel toplumsal kaynaklar kontrol etmekle kalmazlar; milyonlarca insann yaantsn ve elitlerin dolam srecini de kontrol ederler. Alcazar and Pizarro'nun (G. Moore, 1985: 150) spanyol elitlerinin greceli de olsa bir birlik ve btnlk sergilediine dair saptamalar, belli llerde Trk iktidar sekinleri iin de sylenebilir. Bununla birlikte, bu birliktelik ve sz konusu yaplanmann kombinasyonu kat, kesin ve deimez bir nitelikte deildir. Field ve Higley'in (1980: 17-20) de vurgulad gibi, uyuma dayal bu birlik, deien koullara paralel olarak farkl grnmler sergileyebilmektedir. zellikle gelimekte olan lkelerde bu deikenlie ska rastlanr. zetle Trk iktidar sekinleri iktidar, servet ve prestij bakmndan toplumdaki en varlkl bireylerden oluur. Onlar yalnzca milyonlarca insann deil, bir toplumun, bir ulusun kaderini de belirlerler. Kartlarnn muhalefeti ne kadar etkin olursa olsun, btn bunlar bertaraf edip oyunu kendi kurallarna gre oynayabilme ayrcal da onlarn tekelindedir (Giddens, 1997). Toplumdaki ke talar ve ke balar da yine onlar tarafndan tutulmutur. Sahip olduklar kurumsal g ve yetki sayesinde yalnzca servet, prestij ve stat gibi toplumsal kaynaklar deil; karizma, zaman, motivasyon ve enerji gibi psikolojik ve bireysel kaynaklar da kontrollerinde tutarlar.
5

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

4. TRK TOPLUMUNUN KTDAR YAPISI Gnmz Trk toplumunda toplumsal ve siyasi g, plralist yaklamn ortaya koyduu argmana paralel olarak, ok sayda birey ve elit grubu arasnda dalm durumdadr. Bununla birlikte belirleyici ve etkin g, elitistlerin iddialarna benzer dorultuda, ulusal g denklemi iinde olduka az sayda elit grubunun (bu gruplarn yeleri, toplumdaki teki bireylerin bilmediklerini bilecek, onlarn yapamadklarn yapabilecek durumdadrlar) elinde younlamtr. (Arslan, 1999-a: 2-25). Grld gibi, gnmz Trk toplumunun iktidar yaps ne yalnzca elitist, ne de plralist bir grnme sahiptir. Baka bir deyile, Trkiye'de tek bir elit grubunun hakim olduunu sylemek, etkin gcn ok fazla sayda elit grubu arasnda dalm durumda olduunu sylemek kadar yanl bir deerlendirme olur. Gnmz Trk toplumunun sosyo-politik yaps en iyi ekilde ancak, demo elit perspektif (Etzioni, 1993) kullanlarak aklanabilir. Bulgular, Figr 1'de de grld gibi, gnmz Trk toplumunda iki temel g odann varln ortaya koymaktadr (Arslan, 1999-b: 267-269): 1. g merkezleri, 2. D g merkezleri Aratrmada, grlen elitlerden tamamna yakn, Trk toplumunun geleceini belirlemede aktif rol oynayan ulusal nitelikli i g merkezlerinin yan sra, karar verme srecinde etkili durumda bulunan baz d g merkezlerinin de olduunu srarla vurgulamlardr. Amerika, bu d g merkezlerinin en etkilisi olarak nitelendirilmi ve Amerika'nn bu etkileme gcn uluslararas arenada, zellikle Merkezi Haber Alma Dairesi (CIA) araclyla kulland dile getirilmitir. Elitlerce d gler olarak adlandrlan g odaklarnn arasnda Amerika'nn yan sra baz uluslararas rgtlerin ismi de saylmtr. Bu rgtlerin banda ise, arlkl olarak Amerika'nn kontrolnde olduu vurgulanan Uluslararas Para Fonu (IMF) ve Dnya Bankas (Worldbank)'nn ismi n plana kmtr. Bunlardan baka, Trkiye'nin i ve d politikalar zerinde olduka etkili olduu vurgulanan ve bu etkisinin son yllarda daha da artmaya balad belirtilen bir baka d g de Avrupa Birlii'dir.

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

Figr 1 Trk Toplumunun ktidar Yaps

TRK TOPLUMUNUN KTDAR YAPISI TEMEL TOPLUMSAL G MERKEZLER

G Merkezleri

D G Merkezleri
- Amerika & CIA - Avrupa Birlii
Uluslararas Organizasyonlar - IMF - Dnya Bankas

ktidar Sekinleri

teki Elitler

Askeri Elitler Siyasi Elitler Ekonomi Elitleri Medya Elitleri

Brokrati k Elitler Sendika Elitleri Bili m Elitleri Kltrel Elitler Yneti m Elitleri Yarg Elitleri

Kaynak: Arslan (1999-a: 20)'den Trke'ye evrilip, yeniden dzenlenmitir (Ayrca bak Arslan, 2004-d: 10). Balca i g merkezleri arasnda ise, Figr 1'de de grld gibi, on elit grubunun ad gemektedir. Bu elit gruplarnn birliktelii, ulusal g a olarak da adlandrlabilir. Bununla birlikte, bu elit gruplarnn glerinin ve ulusal kararlar etkileme dzeylerinin ayn olduu sylenemez. Sz konusu elit gruplarndan bazlarnn yelerinin ulusal servet, prestij ve g pastasndan aldklar pay ok daha fazla iken, teki bazlarnn ok daha dk dzeylerde kalabilmektedir. zellikle, "Trk ktidar Sekinleri" olarak da adlandrlan drt elit grubu (ki bunlar ekonomi elitleri, siyasi elitler, askeri elitler ve medya elitleridir), ulusal iktidar yaps iinde daha gl ve karar verme srecinde daha etkindirler. Bu g merkezleri, Trkiye'nin "grnmez hkmeti" (the invisible government) olarak da adlandrlabilir.

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

5. TRK KTDAR SEKNLERNN SOSYOLOJK PROFLLER Aratrmada ortaya konan bulgular gnmz Trk toplumunda, Trk iktidar sekinleri olarak adlandrlabilecek bir olgunun varln aka gstermektedir. Belirleyici nitelikteki toplumsal kararlar ekillendirme ayrcaln elinde tutan Trk iktidar sekinleri arasnda greli de olsa, bir uyum ve birliktelik vardr. Bu kategoriyi oluturan elitler, Mills'in (1956: 283) deyimiyle, birbirlerini "dikkate alnmas gerekenler" olarak alglayp deerlendirirler. Trk iktidar sekinleri byk lde benzer toplumsal kkenlere, benzer eitim durumlarna ve benzer mesleki kariyerlere sahiptirler. Aralarnda uyum ve koordinasyon iinde olmalar onlarn glerine g katar. Benzer hayat anlaylarna, benzer yaam koullarna ve yaam tarzlarna sahiptirler. Bunlar yalnzca baarya ulam kiiler deildirler. Mills'in de (1956: 347) vurgulad gibi, baarya giden yollar ve bireysel ve toplumsal baar ltleri de yine onlar tarafndan belirlenir. Ulusal kaynaklardan en byk pay da yine onlar (yani siyaset, ekonomi, askerlik ve medya dnyasnn nde gelen isimleri) alrlar. Btn bunlara ek olarak gnmz Trk iktidar sekinleri (Arslan, 1999-b): " Kendi snfsal konumlar ile uyumlu bir evlilik davran sergilemektedirler. " Benzer eitim dzeylerine sahiptirler. " Alm olduklar eitimin kalitesi de benzer nitelikte olup, olduka yksektir. " Benzer trden sekin devlet okullarnda ya da zel kolejlerde eitim grmlerdir. " Benzer sosyal konumlara sahip olup, elit gruplar arasnda birey deiimi olduka sk rastlanan bir durumdur. " Sekin okul ya da elit kulplerinin yesidirler. " Avantajl ailesel z gemilere ve aile balarna sahiptirler. " Sosyal orijinleri bakmndan ounlukla ortann st ve st, bir ksm ise orta snf mensubu ailelerin ocuklardrlar. " Masklin, yani erkek egemen bir karaktere sahip olup, yelerinin ezici ounluu erkektir. Bununla birlikte son yllarda, iktidar sekinlerini oluturan elit gruplarnn yeleri arasnda, az sayda da olsa bayanlara rastlanmaya balanmtr. " ounluu orta yal bireyler olmakla birlikte, yal elitler de nemli bir oran oluturur. Btn bu anlatlanlar da gstermektedir ki, Trk iktidar sekinleri, kendilerine verilmi grevleri icra eden sradan brokratlar topluluu olmann tesinde bir karaktere sahiptirler. Bunun daha da tesinde, yalnzca kendi grevlerinin deil, Trk toplumundaki btn bireylerin grev ve rollerinin de belirleyicisi konumundadrlar. Devlet mekanizmasn kontrol
8

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

edenler, baat kurumlar ynetenler, toplumun dzenini ekillendirenler, hatta toplumsal yapdaki sosyal deimeye yn verenler de yine onlardr. Onlar kurala uyucu deil, kural koyucu durumdadrlar. 6. TRK KTDAR SEKNLER ARASINDA ELT DEM Siyaset, askerlik, ekonomi ve medya kurumlarnn karar verici ve ynetici konumlarn igal eden bireylerin birlikteliinin ulusal g ve karar verme merkezini oluturduu daha nce vurgulanmt. Sradan insanlarn ya da halkn ise eitim, mesleki kariyer, toplumsal orijin, hatta ya ve cinsiyet gibi baz faktrlere dayal olarak, toplumsal yapdaki elit konumlarna ulamalar engellenmi ya da snrlandrlm durumdadr. Toplumun hiyerarik yaps iinde en tepede bulunan konumlar, bu konumlar igal eden bireyler ve bu bireylerin oynamalar gereken roller de sabit ve deimez bir nitelikte deildir. Bu konumlar igal eden bireyler de zamana, kurallara ya da deien koullara bal olarak yer deitirir. Elitlerin deveran da denilen bu duruma, teki elit gruplarnda olduu gibi Trk iktidar sekinlerini oluturan ekonomi, ordu, siyaset ve medya elitleri arasnda da rastlanr. Toplumda yaanan elit deverannn yan sra, toplumun stratejik kurumlar arasnda elit deiimi de sklkla gzlemlenen bir durumdur. Elit deiimi genellikle ift ynl bir nitelie sahiptir. Fakat, Figr 2'de formle edildii gibi, meslein kendine zg niteliklerinin de zorunlu ve doal bir sonucu olarak, bu kurumlar arasnda ordu istisnai bir zellie sahiptir. Bu elit deiimi trafiinde, dierlerinden farkl olarak, ordu ile teki kurumlar arasndaki iliki tek ynldr. Figr 2 Trk ktidar Sekinleri Arasnda Elit Deiimi
Medya Siyaset Askerlik Ekonomi

Kaynak: Arslan'n 1995-2001 Yllar Arasndaki almalarnn Ortaya Koyduu Bulgular. Yani askeriye medyaya, ekonomi dnyasna, siyasete ve teki nemli toplumsal elit gruplarna eleman verir, fakat onlardan eleman almaz. nk askerlik meslei, uzun yllar sren ayr bir uzmanlk eitimi, mesleki bak as ve kariyer gerektirir. Trk ordusunun st dzey konumlarn igal eden btn bireyler, ya da daha z bir anlatmla Trk askeri elitleri,
9

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

bu konuma ulaana kadar geen sre iinde alm olduklar uzmanlk eitimi ve kazanm olduklar mesleki deneyimler sonucunda birer uzman ynetici nitelii kazanrlar. Bu yneticilik nitelii yalnzca iddet ve g ynetimi ile snrl kalmaz. Ayn zamanda fiziki kaynaklarn ve insan kaynaklarnn ynetimini de ierir. Bu durum ise onlarn yneticilik zelliklerini, yalnzca askerlik alannda snrlamayp sivil alanlara da transfer edilebilir hale getirir. Sonuta da askeri elitler emekli olduklarnda ya da, herhangi bir nedenle askerlikten ayrldklarnda genellikle byk zel irketlerde, st dzey brokratik kurumlarda ya da stratejik komisyonlarda ynetici ya da ynetim kurulu yesi olarak meslek hayatlarn srdrebilmek gibi ayrcalkl bir olanaa sahip klar. Askeri elitler arasnda, aktif siyaset hayatna katlanlara da sklkla rastlanr. Ksaca, Trk askeri elitleri gnmzde, siyaseti, iadam, gazeteci, brokrat ya da teki meslek alanlarnda grev alabilecek potansiyele sahiptir. Buna karn sz konusu elit gruplarnn yelerinin kurum deitirerek askeri elit konumuna ulamalar olanakl deildir. Bu durum, yukarda da vurguland gibi, askeri elit adaylarnn zenle seilip, erken yalardan itibaren balayacak ve uzun yllar srecek bir eitim srecinden geirilmesi ve youn bir mesleki deneyime sahip klnmas zorunluluu ile yakndan ilintilidir. 7. KTDAR SEKNLERN OLUTURAN ELT GRUPLARI ARASINDA BLM Toplumsal yap iinde, her elit grubunun yerine getirmekle ykml olduu ok nemli roller ve grevler vardr. Yani toplumdaki bireyler arasndaki i blmnn bir benzeri, toplumlarn iktidar yaplarn oluturan elit gruplar arasnda da sz konusudur. Toplumsal grev ve sorumluluklarnn yan sra, bu elit gruplarnn kendi aralarnda da karlkllk esasna dayanan rtl bir i blm vardr. Bu deerlendirme, Figr 3'te de vurguland gibi, iktidar sekinlerini oluturan elit gruplar iin de geerlidir. rnein ekonomi elitleri sahip olduklar ekonomik g ve para sayesinde iktidara ortak olurken, siyasi elitler siyasi g ve demokratik manipulasyon aralar ile bu ortakla katlrlar. te yandan medya ise enformasyon gcn ve iletiim aralarn elinde bulundurur. Askeri elitler ise fiziki g ve iddet ynetimi aralarnn kontrol edicisi konumundadrlar.

10

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

Figr 3 ktidar Sekinleri Arasnda Karlkl Etkileim

(SYASELTLER)(ASKERELTLER) PoltkG FizikiG (Demokratikmaniplasyon)(iddetYnetimi) (EKONOMELTLER)(MEDYAELTLER) EkonomikG letiimyadaMedyaGc (Para) (KamuoyuOluturma)

Bu elit gruplar, sahip olduklar ya da kontrol ettikleri toplumsal kaynaklarn tad hayati nem nedeniyle, birbirlerine karlkl olarak bamldrlar. Bu yzden atacaklar her admda birbirlerini dikkate almak zorundadrlar. Bunun da tesinde, yeri geldiinde i birlii ve koordinasyon iinde olmak gibi zorunluluklarla kar karya kalabilirler. 8. GENEL DEERLENDRME VE SONU Toplumsal hayatta g, servet ve prestijin dalmndaki eitsizlikler, ada toplumlarn ortak zelliklerindendir. Ayn ekilde siyasi eitlik, zgrlk, ounluun ynetimi, zgr seimler gibi olgular ada demokrasilerin ortak zellikleri arasnda saylsa da; btn bu saylanlar, kavramlarn ifade ettii anlam bakmndan, gnlk hayatta tam olarak gzlemlemek neredeyse olanakszdr. Yirminci yz yln ilk eyreinden bu gne, youn bir a yakalama savam iinde olan Trk toplumu iin de, ayn deerlendirme geerlidir. Elit sosyolojisi almalarnn hedeflerinden biri de bu gereklikleri irdelemek, sz edilen eitsizliklerin kaynana inmek, g-prestij-servet gibi olgularn toplum kesimleri arasndaki dalmn aratrmak ve g ile kontrol arasndaki ilikilerin aydnla kavuturulmasna k tutmaktr. Gnmz Trk toplumu elit sosyolojisi perspektifinden incelendiinde, toplumsal yap iinde drt temel g blou ile karlalr. Birey ve toplum hayatnda ynlendirici rol oynayan bu g merkezleri arasnda bata siyaset olmak zere, i dnyas, medya ve ordu saylabilir. Mills'in kavramlatrmasyla, bu drt temel g blounun bir arada oluturduu yaplanma "Trk ktidar Sekinleri" olarak adlandrlr. ktidar sekinlerinin kombinasyonu kat ve
11

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

deimez bir nitelik arz etmez. Bu kombinasyon, zaman ve mekan kriterine bal olarak, nitelik ve nicelik bakmndan bir takm farkllklar gsterebilir. Sz edilen elit gruplar, dier elit gruplar ile birlikte "ulusal elitler" olarak da adlandrlrlar. Ulusal elitler ok z olarak, kurumsallam ulusal g yaps iinde, temel toplumsal kurumlarn ana kumanda mevkilerini igal eden bireyler btn eklinde tanmlanabilir. Bunlarn, greceli de olsa, ulusal dzeyde kurumsallam g, servet, prestij ve stat dalmndan en yksek oranda pay aldklar var saylr. Toplumsal konumlar bakmndan karar verme srecine en yakn durumda bulunan elitler, ayn zamanda karar verme srecini ynlendirme ve ekillendirme aralarn da ellerinde bulundururlar. Toplumsal g ve toplumsal kaynaklar da yine onlarn kontrolndedir. Bu nedenle, toplumun geneline ynelik olarak alnan kararlar hep elitlerin, zellikle de anahtar elitler olarak tanmlanan elit gruplarnn damgasn tar. Bulunduklar konum, kontrol ettikleri toplumsal kaynaklar ve sahip olduklar g bakmndan toplumun hiyerarik yapsnn en st katmanlarn oluturan iktidar sekinleri, yalnzca toplumda uyulmas gereken kurallar belirlemekle kalmazlar, ayn zamanda milyonlarca insann oynayaca rolleri de belirlerler. Deyim yerindeyse toplumun kaderinin yan sra, bireylerin kaderini de onlar izerler. Elitlerin ve zellikle de Trk iktidar sekinlerinin toplumsal zgemilerinin incelenmesi ve sosyal anatomilerinin ortaya konmas, yalnzca Trk toplumunun sosyo-politik yapsnn daha iyi anlalmas asndan deil, ayn ekilde lkede yaanan bir ok toplumsal ve siyasi gelimenin daha objektif bir ekilde deerlendirilebilmesi bakmndan da byk nem tar. KAYNAKA: ARSLAN, A. (2004-a), "Modern Trkiye'nin Sosyo-politik Yaps ve Trk ktidar Sekinleri", Deien Dnyada Trkiye'nin nemi - I. Ulusal Gen Bilim Adamlar Sempozyumu, Cilt: 1, ss. 25-38, Bursa: Uluda niversitesi Kltr Sanat Kurulu Yay. ARSLAN, A. (2004-b), "Emergence Of The Turkish Bourgeoisie And Business-Poltcs Relations In Turkey", "-G" Endstri likileri ve nsan Kaynaklar Dergisi, cilt: 5, Say: 2, http://www.isguc.org/arc_view.php?ex=147. ARSLAN, A. (2004-c), "Trkiye'nin Modernleme Srecinde Atatrk, Trk Ordusu ve Trk Askeri Elitleri", Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi, http://www.insanbilimleri.com/, 15.6.2004. ARSLAN, A. (2004-d), Trkiyede ktidarn Sosyolojik Anatomisi ve Trk ktidar Sekinleri, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt: 6, Say: 1, 1 Ocak-31 Mart 2004, ss. 1-25. ARSLAN, A. (2003), "Eitsizliin Teorik Temelleri: Elit Teorisi", Kocaeli niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt: 6, Say: 2003-2, ss. 115-135.

12

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

ARSLAN, A. (2001-a), "Cumhuriyet Dnemi (1920-1995)Trk Siyasi Elitlerinin Toplumsal Profili", Sosyal Bilimler Dergisi (Osmangazi niversitesi), Say: 2, 2001, ss. 5-16. ARSLAN, A. (2001-b), "Trk Medya Elitleri: Bir Durum Tespiti", Sosyoloji Aratrmalar Dergisi (Journal of Sociological Research), Cilt: 4, Say: 2, K 2001, ss. 135-164. ARSLAN, A. (1999-a), "Researching Sensitive Topics with Elites: Perspectives, Problems and Outcomes", Guildford: University of Surrey. ARSLAN, A. (1999-b), Who Rules Turkey: The Turkish Power Elite and the Roles, Functions and Social Backgrounds of Turkish Elites, Guildford: University of Surrey, Department of Sociology (PhD Thesis). ARSLAN, A. (1995), Turkish Political Elites: Top Political Leadership in Turkey and Social Construction of Turkish Political Elites, Guildford: University of Surrey, Department of Sociology (MSc.Thesis). BULMER, M. (1994), Sociological Research Methods, London: Macmillan. ALAR, A. & ARSLAN, A. (2000), "Cumhuriyet'ten Gnmze Trk Siyasi Liderleri: Atatrk'ten Demirel'e st Siyasi Elitler", Hacettepe niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt: 18, Say: 2, 2000, ss. 499-514, ETZIONI-HALEVY, E. (1997), Class & Elites in Democracy and Democratisation, NewYork: Garland Publishing. ETZONI, H. (1993), The Elite Connection, London: Polity Press. FIELDING, J. (1994), SPSS for Windows V. 6.0, Guildford: University of Surrey. GIDDENS, A. (1997), Sociology, Cambridge: Polity Press. GIDDENS, A. & Stanworth, (1980), Elites And Power in British Society, London: Cambridge University Press. GILBERT, N, (1993), Researching Social Life, London: Sage. MICHELS, R. (1962), Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchial Tendencies of Modern Democracy, New York: Collier-MacMillan. MILLS, C.W. (1956), The Power Elite, London: Oxford University Press. MOORE, G. (1985), Studies of the Structure of National Elite Groups, London: Jai Press Inc. MOSCA, G. (1939), The Ruling Class, New York: McGraw Hill.

13

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X

Say: 3

Temmuz 2004

ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

MOYSER, G. & Wagstaffe, M. (1987), Research Methods for Elite Studies, London: Allen & Unwin. PARETO, V. (1968), The Rise and Fall of the Elites, New Jersey: The Bedminster. SCOTT, J. (1991), Who Rules Britain, Cambridge: Polity Press. TURHAN, M. (1991), Siyasi Elitler, Ankara: Gndoan.

14