Azz Mahmud Hdyde Nr- Muhammed Telkkisi

D O . D R . K A D R Z K S E

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal retim yesi

Evrende her ey bir deiim sreci yaamakta ve bu deiim belli l ve yasalara gre gereklemektedir. leme egemen olan ve hibir ekilde deimeyen bu yasaya bnl-Arab (.638/1240), dzen ve akl anlamna gelen, kelime/logos ismini vermektedir. Aslnda logos terimi, ilk defa Herakleitos tarafndan kullanlm,1 Stoaclar tarafndan yaygnlatrlm2 ve Philon tarafndan da din dnceye sokulmutur.3 bnl-Arabi kelime/logosu, salt metafizik ynyle, akleden ve btn varlklarn iinde dolaabilen bir kuvvet, yaratln, hayatn ve alemin ynetiminin ilkesi olarak grmektedir. Felsef metinlerde ilk akl, kll akl, kll ruh gibi kavramlar tasavvuf erbabnca Kelime ve Hakikat- Muhammediyye tabiriyle karlanmaya balanmtr.4 Kelime tasavvufi ynden, btn ilah ilimlerin kendisinden alnd bir asl, vahiy ve ilhamn kaynadr. bnl-Arab kelimeyi, lemle olan ilikisi ynyle Hakkatul-Hakik, her eyin yazl olduu bir kayt defteri anlamnda Kitab veya lm-i Ala, insanla ilgisi olmas ynyle Adem, Hakikat- Ademiye, Hakikat- nsaniye, nsan- Kmil ve Nr- Muhammediyye olarak isimlendirir.5 ncelikli olarak konunun kavramsal tahlilini yapacak olursak, lgatte karanln zdd ve k anlamna gelen nur kavram, dnyev ve uhrev olmak zere iki ksmdr. Dnyev olan da ilah nurlardan yaylan ve basiret gz ile anlalan nur ile kl cisimlerden yaylan ve ba gz ile anlalan nur olmak zere ikiye ayrlr.6 en-Nr, Esma-y Hsndan biri olup Allahn ez-Zhir ismi ile tecellisi, Allahn kinattaki suretlerde kendini gstermesidir.7 Maddenin kalbden
231

Bir Kabe minyatr 232

uzaklatrd ilah feyzi ve din bilgileri aa karmada ara olan a da nur denir.8 Tasavvuf erbab, mestur olan her eyin mnkeif olmasn salayan lmi lednne ve kalbden masivay karp atan ilah vridta da nur adn vermektedir.9 Kurn- Kermde genellikle, zulmt (karanlklar) kelimesinin alternatifi olarak ve tekil haliyle hakikati temsil eder mahiyette geen nr kavram,10 zel olarak Allah yeryznn ve gkyznn nurudur.11 eklinde yer almaktadr. Nur eyay aklayan, eyann hakikatini olduu gibi kef ve beyan eden bir nesnedir. Alemi aydnlatmas sebebiyle Hz. Muhammed iin de kullanlmaktadr. Hakkat-i Muhammediyye adyla da anlan Nr- Muhammed ise Hz. Muhammede mahsus nur veya nbvvet nuru demektir.12 Hakk Telnn nce Hz. Muhammedi, sonra da onun nurundan dier varlklarn tmn yaratmas anlamna gelmektedir.13 Nur- Muhammedi, btn mahlukatn var oluunun/vcudunun temel ilkesi, latif-kesif ne varsa her eyin kendi dairesi ierisine girdii bir varlk mertebesidir.14 Tasavvufta tenezzlt- seba ve hazart- hamse diye ifade edilen tecelli safhalarnn ikincisi Hakikat- Muhammediyyedir. Bu mertebe l-taayynn, taayyn suretiyle zuhur ettii ilk tenezzl mertebesidir. Burada eyann hakikati henz bilkuvve mevcddur. Ve yine bu mertebede temeyyz yoktur. Yni lim (bilen), malm (bilinen) ve ilim (bilgi) birdir. Bu makama ilk akl, ilk nur, ilk glge olarak da isimlendirilir.15 Buna Hakikat-i Muhammediyye isminin verilmesi, bu hakikatin muhtelif alemlerin hepsinde tafsil edilen eylerin toplu ekli olmasndan dolaydr. Din-tasavvuf edebiyatmzda Hz. Peygamberin cisman hayatndan ayr bir varlndan daha bahsedilmektedir. Allahtan baka hibir ey yokken ilk defa hakkat-i Muhammediyye var olmu, btn yaratklar bu hakikatten ve onun iin yaratlmtr. Zengin bir ilham kayna olan nr- Muhammed mefhumuna eserlerinde yer veren mutasavvflardan bazsn u ekilde sralayabiliriz: Sehl et-Tster (.283/896), Hseyin b. Mansur el-Hallc (.309/922), mer b. el-Frd (.632/1235), Muhyiddin bnl-Arab (.638/1240), Abdlkerim el-Cl (.820/1417), Kastalln (.923/1517) ve mutasavvfmz Azz Mahmud Hdy (.1038 /1628). Azz Mahmud Hdynin; Hz. Muhammed (s.), varlk aacnn tohumudur. Ar, krs, levh ve kalem Ondan sonradr. Bundan dolay Hz. Peygamber, Hz. Adem toprak ile su arasnda iken ben nebi idim.16 demitir. Nasl ki, tohum aatan nce olup sonraki aamalarda aacn kk, dal ve iekleri kp aa yle tamam oluyorsa, Resulullah (s.) de byledir. O, kainat iin asldr. Allah Teala ar, feri ve aralarndaki olanlar Ondan yaratt.17 tarznda devam eden szlerinden anlyoruz ki, ilk yaratlan ey, hakik dem ve hakik insan olan hakikatl-muhammediyedir. Azz Mahmud Hdyye gre, Hz. Peygamber, sret insan eklinde grnse de asl Haktandr. Onun nuru Tanrnn nurundandr. O, Hz. Ademden nce yaratlmtr. Allah katnda en sevgili ve en deerlidir. Hdy, u beyitlerinde Muhammed nurun insanlk ve meleklerin hidyet rehberi, Tanr ariflerinin nde233

ri olduunu, baka varlklar, nurlar ve nebilerin de onun gereini tafsil ve beyan iin yaratldn seslendirmektedir: Nebler geri halk davet edib Kamusu etdiler ird- mmet Vel sen geib efl sft bd etdin asl- zta davet Annn htem oldun enbiyya Seninle bitdi bnyn- nbvvet.18 Nr- Muhammediyyeye ilk tecelli olmasndan dolay taayyun-i evvel, sevgi tarznda tecelli etmesinden dolay taayyun- hubbi ad verilmektedir.19 Muhammed ruh ile nurun btn insanlardan, peygamber ve meleklerden nce var olduunu beyan eden Hdy, u beyitleri ile Hz. Peygamberi insanln manevi babas ve enbiyann imam kabul etmektedir: Kudmun rahmet-i zevk safdr y Reslallh Zuhrun derd-i uka devdr y Reslallh Neb idin dem dururken m-i tn ire mm- enbiy olsan revdr y Reslallh Keml-i zmre-i kmmel senin nrunla olmudur Vcdun mazhar- tmm- Huddr y Reslallh Hdyye efat kl eer zhir eer btn Kapuna intisb etmi geddr y Reslallh.20 Peygamberden efaat isterken, Muhammed (s.a.v.)in nebiler arasndaki yerine, vahdet gneinin kendisinde grlne ayrca dikkat eker: Ey menba- ltf cd Yerin Makm- Mahmud Yaratlmdan maksd Sensin y Habiballah21 Hdyye gre, rhn ve cismn alemin mertebeleri, Resulullah (s.a.v.)in erefli vcudunun ortaya kna kadar devam etmitir. Varlk aacnn en uzak mertebesi Hz. Ademin amuru, en yakn mertebesi Abdulmuttalibin olu Abdullah idi ifadesi ile nr- Muhammednin zaman iinde nesilden nesile intikal ettiini, Adem, Nuh, brahim ve dier peygamberlerin suretiyle; son olarak da peygamberlerin sonuncusu Hz. Muhammed (a.s.)n suretiyle zuhur etmi olduunu ifade etmektedir. Azz Mahmud Hdyye gre Allah, Resulullah (s.a.v.)in zuhuruyla alemleri tamamlad ve alemlerin yaratlmasndaki gaye ortaya km oldu. Bu sebepten dolay vcudu, dier peygamberlerin sonuna brakld. Bylece o Htem-i Enbiy ve nceki ve sonrakilerin efendisi oldu. Yani Hz.dem insanlarn maddeden babas (ebul-beer) iken Muhammed (s.a.v.) ruhlarn babasdr (ebul-ervh).22
234

Tasavvufu Peygamber retilerinin i boyutu olarak gren Hdy, kendisini nebev esaslarn ateli izleyicisi olarak grm ve hayatnn her annda onu rnek almaya almtr.23 Hz. Muhammedin manev kiilii onun iin daima bir g merkezi olmutur. Peygambere kar hissettii derin sevgiyi yanstan nat ve ilahileri, kyl kentli tm Anadolu insannn ilham kayna olmutur. lahilerinde peygambere hitap ederken, yreindeki ac, umut ve zntleri dile getirmitir. rtibat- manevi neesi ile Resl-i Ekreme hitap ederken, onu; Knt kenz esrrnn mifth, Mazhar- tmm- Hud, Ar- azamn cilve-gh, Sidrenin seyrine doyamad zt, Hakkat bann serv-i blendi, Gevher-i kn- rislet, Bedr-i dc, ems-i duh, Verd-i glistn- Hud, Hakkn Habbi Mustaf, Mahbb- Hakk, Hayrul-beer, ki cihan sultan diye yd etmektedir.24 Tasavvuf anlaya gre Hz. Muhammed (s.a.v.) bir beer olarak insan- kmilin en gzel rneidir. Hakikat-i Muhammediyye anlay iinde bir beerin alabildiine yceltilmesi, slam tasavvufunda insana verilen deerin bir tezahrdr. Dolaysyla kemale doru yol almak isteyenler iin Hakikat-i Muhammediyye, ulalmas arzu edilen bir idealdir.25 Zira Hdy, Ahmedin fark Ahaddan mm-i imkn iledir Aradan imkn kaldrsan kalr vahdet hemn.26 beytinde ifade ettii zere Ahmed kelimesindeki mm karlnca geriye sadece Ahad sz kalmaktadr. Dolaysyla mm, Hz.Peygamberde ifadesini bulan kmil insann vcuduna, Ahad ise hviyetine iaret etmektedir. Kmil insann suretinden hareketle, zn anlayamayan kimse yaratl srrna ulaamaz.27 Ayinedir bu lem her ey Hak ile kim Mirt- Muhammedden Allah grnr dim. beytinde hakikatl-muhammediyenin, insanlk mefhumunun ilk rnei ve madde alemiyle gerekleen ilk Tanrsal irtibat olduu, btn oluumlarn ondan neet ve btn lemin bu kozmik insandan zuhur ettii gerei,28 Azz Mahmud Hdynin zihin ve gnl dnyasnda u ekilde yer etmektedir: Cemline edip insan mirat Keml-i hsnn seyran eden dost.29 rif ol yine-i insna bak Anda nr- Hazret-i Rahmna bak Ko harbt ehlinin vrnln Anda mevdu kenz-i b-pyna bak. Sretinde demi halk eyleyen ibh misli olmayan Sultna bak Semme vechullah fehm ettinse ger e cihetden b-cihet Cnana bak Kef olunca srr- tahbb-i Habb Terk-i glmn et yeter vildna bak.
235

Frkat ehline yeter kldn nazar A gzn vsl olan yrna bak. Ge Hdy sreti many gr Katreyi ko lcce-i ummna bak.30 Bu beyitlerinde Azz Mahmud Hdy, Tanrnn kendi kudretini kmil insan aynasndan seyrettiine, ayna hkmndeki kmil insandan Tanrsal ztn grndne ve eyadan rt kaldrlnca Tanrsal birliin ortaya ktna telmihte bulunmaktadr. nsan yaratlmlarn en azizi gren, insann yannda alemin bir haha tanesi kadar bile kymetinin bulunmadn dnen Hdy, Bu mahlkt var kldn Keml-i kudretin izhr kldn kr kim Knt kenz esrrn adn O kenzin zbdesin insna sadn Hem ettin ana tahml-i emnet Ola t bde-n- bezm-i vahdet.31 msralar ile bizleri muhasebe ve murakabeye davet etmekte, kaytlardan uzaklamamz arzulamakta, kendi i hakikatimizi buldurmakta, yaratl srrna dikkatimizi ekmektedir. Hz. Muhammedden sonra ilah nurun insan- kmillerde tecelli ettiini beyan eden Hdy, buna Hak Telnn Cebrail ile syleisini ve peygamberle ashabnda temayz eden nurun hakikatini rnek vermektedir: Grb drt nru Cibrl-i mkerrem Var ortasnda hem bir nr-i azam Dedi: y Rabb nedir bu pen envr Diledi olmak anlardan haberdr Dedi Cebrle ol Rabb-i Ekrem Muhammed nrudur ol nr- azam O drt envr dahi o drt veldir Eb-Bekr mer Osmn Aldir.32 nsan- kmili varln srr kabul ettikten sonra bizleri insan incitmemeye davet etmekte ve kmil kiiye ait bir kalbin Kabeden eref olduunu sylemektedir. yle ki: Kalb-i kmil Kbeden erefdir okursan sebak Kbeyi mahlk yapd kalbi sun-i pk-i Hak33 Hdy, bir baka beytinde, Hz. Muhammedin batn ve zahir varln insanln ifa kayna ve derman hli olarak yorumlamaktadr. yle ki: Nebiyy-i mcteb geldi Resl-i murtaz geldi Habb-i b-saf geldi Muhammed Mustafa geldi.
236

Klliyenin kubak grnm

Gnllere if olan kamu derde dev olan Bize Hakktan at olan Muhammed Mustaf geldi.34 zetle, nr- Muhammed telakkisi Tster ve Halctan beri tasavvuf dncesinde yer alan ve zamanla felsef bir mahiyet arzeden bir husus haline gelmitir. leri dzeydeki peygamber sevgisi, er erife sadakati, Muhammed yolun inceliklerine vukufiyeti ile tannan Azz Mahmud Hdy de dier mutasavvflar gibi, Nr- Muhammed dncesini benimseyen sflerdendir. O benimsedii vahdet-i vcd nevesinin girift konularn anlalr bir slupla aydnlatmaya alm. Yaad manev cokuyu sevenleri ile paylamak istemitir. Manzum ve mensur eserlerinin tm satr aralarnda peygamber sevgisini canl tutmaya, onun manev kiiliinden mstefid olmaya almtr. Hz. Peygamberin beeri kimliini gz ard etmeden onun hakikatine dikkat ekmi, Allahn esma ve sfatlar ile bir btn olarak kendisinde tecelli ettiini dile getirmitir. Ona gre Hz. Muhammed, her trl fazilet ve olgunluun kemal bulduu kimsedir. Hakkn ilk taayyn, tm yaratlmlarn srr, knt kenz srrnn inkaf nr- Muhammed telakkisinin idrkine baldr.

237

DPNOTLAR
Akl ve Kelime anlamlarna gelen logos kavramn Herakletios, btn leme hkim olan ve lemin kayna olan akl prensip anlamnda kullanmtr. (Abdullah Kartal, Abdlkerm Cl Hayat, Eserleri, Tasavvuf Felsefesi-, nsan yaynlar, stanbul 2003, 264.) 2 Stoaclar logos kavramn lemin akl dzeni, ikin tabii yasa, her eyde gizli olan hayat kayna, duyulur dnyasnn zerindeki etkin g anlamnda ele almlardr. (Kartal, a.g.e., 264.) 3 Logos kavramn dn dnceye sokan kii, Yunan felsefesinin, Yahudilerin kutsal kitab Tevrat ile zde olduunu savunan Philondur. Philona gre Tanrnn yaratc kelimesi olarak logos, Tanrnn melei, Tanrnn ismi, en yksek rahip, ynetici, ideal insan ve Allahn oludur. (Kartal, age, 265.) 4 Mehmet Demirci, Nr-i Muhammed, Dokuz Eyll niversitesi lhiyet Fak. Dergisi, sy. 1, zmir 1983, 244. 5 Ebul-Al Aff, bn Arab Hakknda Yaptm alma, bn Arabi Ansna (Makaleler), ter. Tahir Ulu, nsan Yaynlar, stanbul 2002, 37-38. 6 sm Efendi, Kamus Tercemesi, II/726, Nur md.; Rgb el-Isfahn,el-Mfredat, Nur md. 7 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri & Deyimleri Szl, Anka Yaynlar, stanbul 2004, 488. 8 Abdurrezzak el-Kn, Mucemu Istlahats-Sufiyye, tah. Abdll ahin, Darul-Inad, Kahire 1992, 118. 9 Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri Ve Terimleri Szl, MEB Yaynlar, stanbul 1993. II/706. 10 brahim, 14/1; el-Ahzb, 33/43; el-Hadd, 57/9; et-Talk, 65/11. 11 en-Nr, 24/35. 12 Demirci, Nr-i Muhammed, DE. lhiyet Fak. Dergisi, sy. 1, 239. 13 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul 1995, 414. 14 Muhammed Mustafa Hilmi, Sembollerdeki Hazineler, bn Arabi Ansna (Makaleler), ter. Tahir Ulu, nsan Yaynlar, stanbul 2002, 76. 15 Mahmut Erol Kl, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk Ve Mertebeleri (Vcd Ve Mertibul-Vcd), Doktora Tezi, Dan. Prof.Dr. Mustafa Tahral, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995, 227-228. 16 smail b. Muhammed el-Acln, Kefl-Haf ve muzll-ilbs amm itehere minel-ehds al elsinetin-ns, Msr 1352 h., II/136. 17 Azz Mahmud Hdy, lemin Yaratl ve Hz. Muhammedin Zuhru, ter. Kerim Kara-Mustafa zdemir, nsan Yaynlar, stanbul 2004, IV. Bask, 52, 94. 18 Seyyid Mahmud Hdy, Divan, haz. Ziver Tezeren, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1985, 25. 19 Mehmet Demirci, Hakkat-i Muhammediyye, DA, stanbul 1997, XV/180. 20 Hdy, Divan, 23. 21 Hdy, Divan, 24. 22 Hdy, lemin Yaratl ve Hz. Muhammedin Zuhru, 52, 94. 23 Cemal Acer, Azz Mahmud Hdynin Haytl-Ervh ve Nectl-Ebh Adl Eserinin Tahkik, Tahrc, Terceme ve Tahlili, Yksek Lisan Tezi, M.. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1998. 24 Hdy, Divan,23, 25, 62, 126. 25 Demirci, Nr-i Muhammed, DE. lhiyet Fak. Dergisi, sy. 1, 244. 26 Hdy, Divan,195. 27 Muslihddin Vahy, Mircl-Beyan Mircn Tasavvuf Boyutu, haz.Mustafa Tatc-Ceml Kurnaz, Alperen Yaynlar, Ankara 2002, s. 36. Mahmut Erol Kl, Sf ve iir-Osmanl Tasavvuf iirinin Poetikas-, nsan Yaynlar, stanbul 2004, 101. 29 Mehmed Glen, Klliyat- Hazreti Hdy, stanbul 1338-1340, 91; Ertan, Mehmet Emin, Azz Mahmud Hdy, le Yaynlar, stanbul 2001, 39. 30 Hdy, Divan,74. 31 Hdy, Divan,161. 32 Hdy, Divan, 181. 33 Hdy, Divan, 187. 34 Hdy, Divan, 180.
28 238 1