T.C.

NN NVERSTES MHENDSLK FAKLTES ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL BLM

STAJ RAPORU
Staj Yaplan Kuruluun Ad : Malatya l zel daresi Kuruluun alma Alan : Ett , Proje, Denetim, Onarm vs. Kuruluun Adresi : Ankara Asfalt 7.Km Karakavak Mah. Merkez / MALATYA Staja balama tarihi : 04.07.2011 Stajn biti tarihi : 26.08.2011

RAPORU HAZIRLAYAN

Rfat DDELEN renci No : 02080005002

Malatya 2011

NDEKLER

NDEKLER.... 1 EKLLLER LSTES... 2 1. KURUM HAKKINDA BLG...............................................................5 2. GVENL.......................................................................................6

2.1. alanlarn Grev Ve Sorumluluu......................................................................6 2.2.verenin Grev Ve Sorumluluu............................................................................6 2.3.Devletin Grev Ve Sorumluluu.............................................................................6

3. TRANSFORMATRLER.....................................................................7
3.1. Yaps......................................................................................................................7 3.2. alma Prensibi.....................................................................................................8 3.3. eitleri...................................................................................................................8

4. TRAFOLARDA BALANTI .............................................................10

4.1.Yldz Balant......................................................................................................10 4.2.gen Balant......................................................................................................11 4.3.Zigzag Balant......................................................................................................11

5. DREKLER

....................12

5.1.Kullanl ekillerine Gre Direkler .....................................................................12 5.2.Yapldklar Malzemelere Gre Direkler ..............................................................13

6. KABLOLAR..........................................................................................18
6.1. Kablo eitleri Ve zellikleri.............................................................................18

7. KAAK AKIM VE KORUNMA YOLLARI.....................................23

7.1.Temas Tanmlar....................................................................................................25 7.2.Kaak Akm Koruma Rlesinin Grevleri............................................................25 7.3.Kaak Akm Koruma Rlesi alsma Prensibi.....................................................25 7.4.Kaak Akm Koruma Rlesi Seimi.....................................................................26

8. AYIRICILAR........................................................................................27
8.1.Ayrclarn Snflandrlmas.................................................................................28 8.2.Ayrc Seimi........................................................................................................29

9. KESCLER...........................................................................................29
9.1.Kesici eitleri......................................................................................................30

10. KOMPANZASYON...........................................................................31
10.1.Kompanzasyon Neden Gerekli............................................................................31 10.2.Kompanzasyon Tesislerinin eitleri .................................................................32

11. HALELER.........................................................................................34
11.1.hale Aamalar....................................................................................................34

12. PARAFUDURLAR.............................................................................35 13. SGORTALAR....................................................................................36 14. TOPRAKLAMA..................................................................................38

14.1.Koruma Topraklamas ........................................................................................40 14.2.letme Topraklamas .........................................................................................41 14.3.Yldrm Topraklamas .......................................................................................41 ARJ DNAMOLARI ................................................................................................44 KLASK TP ALTERNATRLER ...........................................................................45 ELEKTRO MEKANK REGLATRLER .............................................................46 Tek Platinli Reglatrler .......................................................................................47

ki Platinli Reglatrler .........................................................................................48 REGLATRN ZELLKLER ...........................................................................48 Histerisis (Voltaj azalmas) zellikleri: .................................................................48 Scaklk zellii: ....................................................................................................48 EKLLER LSTES Sayfa ekil 1.1. Tekilat emas..... 4 ekil 4.1. Trafolarda Yldz Balant ....8 ekil 4.2. Trafolarda gen Balant ..... 9 ekil 5.1. Direk Tipleri I .... 12 ekil 5.2. Direk Tipleri II... 14 ekil 5.3. Direk Tipleri III. 15 ekil 7.1. Akmn Etki Deerleri.... 22 ekil 8.1. Tek Bara Sistemi .. 26 ekil 8.2. ift Bara Sistemi ... 26 ekil 9.1. Kesici .... 28 ekil 10.2. G geni... 30 ekil 16.1.42 ekil 16.2 Rotor...42 ekil 17.1 Klasik Tip Alternatr.44 ekil 17.2 Rotorun Yaps...45 ekil 17.3 Statr..45 ekil 17.4 Elektro Mekanik Regulatr46

1. KURUM HAKKINDA BLG

Kurum Ad: Malatya l zel daresi Kurumun Adresi: Ankara Asfalt 7.Km Karakavak Mah. Merkez / MALATYA l zel idaresi: lin ve il snrlar iindeki halkn mahall mterek nitelikteki ihtiyalarn karlamak zere kurulan ve karar organ semenler tarafndan seilerek oluturulan, idar ve mal zerklie sahip kamu tzel kiisini ifade eder. 1982 anayasasnn 126. maddesi "Trkiye merkezi idare ve kamu hizmetlerinin gereklerine gre, illere; iller de dier kademeli blmlere ayrlr" hkmn getirmektedir. Merkezi hkmetin tarada rgtlenmesinin temelinde iller yer almaktadr. l zel idareleri grevleri bakmndan merkezi ynetim ile belediye ve kyler arasnda "ara dzey" nitelie sahip idari birimlerdir. l zel idaresinin yasal organ vardr: Vali, il genel meclisi ve il daimi encmeni. Vali, il zel idaresinin temsilcisi ve yrtme organdr. Meclis ve encmen ise karar ve denetim organlar niteliindedir.

ekil 1.1 Tekilat emas

2. GVENL 2.1. alanlarn Grev Ve Sorumluluu

verence salanan i gvenlik malzemelerini kullanmak, verence ngrlen i gvenlik kural ve tedbirlerine uymak

2.2.verenin Grev Ve Sorumluluu

in gerektirdii gvenlik malzeme ve tehizatlarn alanlara salamak ve bu malzemelerin kullanlmasn salamak alanlar eitmek alanlara uyulmas gereken kural ve tedbirleri bildirmek yeri hekimi tutmak yeri gvenlik kurallarn oluturmak gvenlik sorumlularn atamak

2.3.Devletin Grev Ve Sorumluluu

 Gerekli kanun, tzk ve ynetmelikleri zamannda karmak Kontrol ve denetim tekilatlar kurarak gerekli denetim ve kontrolleri yapmak Yaptrm uygulamak ikyetleri deerlendirmek Kiisel Koruyucular: Kiilerin enerji altnda ya da enerjisiz ortamda alrken zarar grmesini nlemek amac ile kullandklar malzemelerdir. Bunlar; baret, gzlk, eldiven, izole eldiveni, i ayakkabs, maskeler, emniyet kemeri, alak gerilim detektr, orta gerilim detektr, izole hal vb. dir.

3. TRANSFORMATRLER
Elektrik enerjisinin en nemli zelliklerinden biri de retildii yerden ok uzaklara tanabilmesidir. Bu tanmann verimli bir ekilde yaplabilmesi iin gerilimin yeteri kadar yksek olmas gerekir. Santrallerde jeneratrler yardm ile retilen elektrik enerjisinin gerilimi ok yksek deildir. Jeneratr k gerilimleri 0,4-3, 3-6, 3-10, 6-13, 0-14, 7-15, 8 ve 35Kilovolt (kV) deerlerindedir. Bu gerilimler enerjinin ok uzak blgelere tanabilmesini salayacak kadar yksek olmadndan gerilimin ykseltilmesi ancak transformatr ile gerekletirilir.Transformatrler, gerilimi alaltma ve ykseltme ekline gre iki eittir: Alaltc Transformatrler: Primer sargsna uygulanan gerilimi sekonder sargsndan daha alak bir ekilde aldmzda bu tip transformatrlere alaltc tip transformatrler denir. Ykseltici Transformatrler: Primer sargsna uygulanan gerilimi sekonder sargsndan daha yksek bir ekilde aldmzda bu tip transformatrlere ykseltici tip transformatrler denir.

3.1. Yaps
Transformatrler ince,zel silisli saalardan oluan kapal bir manyetik gvde ile bunun zerine, yaltlm iletkenlerle sarlan sarglardan oluur. En basit ekilde iki sarg bulunur. Bu sarglardan birine PRMER veya birinci devre dierine ise SEKONDER

veya ikinci devre ad verilir. Primer ve sekonder sarglarnn birbirlerine elektriksel bir balants yoktur.

3.2. alma Prensibi

Transformatrn primer sargsna alternatif bir gerilim uygulandnda, bu sarg deiken bir manyetik alan oluturur. Bu alan, zerinde sekonder sargsnn da bulunduu manyetik demir nve zerinde devresini tamamlar. Primere uygulana alternatif gerilimin zamana bal olarak her an yn ve iddeti deitiinden oluturduu manyetik alannda her an yn ve iddeti deiir. Bu alann sekonder sarglarn kesmesi ile sarglarda alternatif bir gerilim indklenir. Transformatrlerin primer sarglarna doru gerilim uygulandnda gene bir manyetik alan meydana gelir. Ancak bu manyetik alan, sabit bir alandr. Bu alann yn ve iddeti deimeyeceinden sekonder sarglarnda bir (elektro motor kuvveti) emk indklemesi sz konusu olmaz.

3.3. eitleri
Transformatrler eitli zellikleri dikkate alnarak snflandrlr: 1-Manyetik nvenin yapl eklinde: ekirdek tipi Mantel tipi Datlm nve tipi 2-Faz saysna gre a-Primer ve sekonder akm ayn sayda faza sahip olanlar b-Primer ve sekonder farkl sayda faza sahip olanlar 3-Soutma ekline gre Kuru transformatrler Yal transformatrler

4-Kurulu yerlerine gre tipi Ak hava tipi

5-Sarg tiplerine gre Silindirik sarg Dilimli sarg 6-alma prensibine gre Sabit akml Sabit gerilimli 7-Sarg durumlarna gre Yaltlm sargl Oto transformatrler 8-Soutucu cinsine gre Hava ile soutma Ya ile soutma Su ile soutma 9-Kullan amalarna gre G transformatrleri l transformatrleri eitli aygt ve makinelerde kullanlan transformatrler

4. TRAFOLARDA BALANTI
Transformatrlerde primer (birincil) ve sekonder (ikincil) sarglarnda kullanlan balant ekilleri; - Yldz gen Zigzag balama ekilleridir. Bu yazda bu balama ekli hakknda bilgi verilip, bu balant ekillerine gre gerilim ve akm deerleri belirtilecektir.

4.1.Yldz Balant

ekil 4.1 Trafolarda Yldz Balant Yldz balama transformatr sarglarnn ekil 4.1 deki gibi balanmasna denir. Bu ekilde balanan transformatr sarglarnn ntr noktas bulunmaktadr. Fazlar arasnda 120 derecelik faz fark bulunmaktadr. Bu nedenle ntr noktasnn topraa gre potansiyeli sfrdr. Bu ekilde balanan transformatrlerde fazlar aras gerilim ile faz-ntr gerilim deerleri farkldr. Vfa faz aras gerilimi, Vfn faz ntr gerilimini gsterirse; Vfa=3.Vfn olur. Yldz balama eklinde enerji hattndan geen akm faz sarglarndan da geecei iin hat akm ve faz akm birbirine eit olacaktr. (Ifaz=Ihat) Yldz balama daha ok datm transformatrlerinin sekonder (ikincil) sarglarnda grlr. Datm hatlarnda ntr hattna gereksinim olduundan dolay yldz balantda oluan ntr noktas ntr hatt olarak kullanlr.

10

4.2.gen Balant

ekil 4.2 Trafolarda gen Balant Transformatrlerin yukardaki ekil 4.2 deki gibi balanmasna gen balama denir. Yldz balamada gen balamada olduu gibi ntr noktas yoktur ve faz gerilimleri ile faz aras gerilimler birbirine eittir. (Vf=Vfa) gen balamada hat akm ve faz akm arasnda farkllk bulunmaktadr. Bu fakllk; Ihat=3.Ifaz olarak verilir. gen bal ve yldz bal eit gl transformatrler karlatrldnda yldz bal transformatrde sarm saysnn daha az iletken kesitinin daha byk, gen bal transformatrde ise sarm saysnn daha fazla iletken kesitini daha kk olduu grlr. Bunun nedeni gen bal transformatrde faz akmnn hat akmnda kk olmasdr. Fakat transformatrlerin gleri eit olduundan sarglarda kullanlan bakr miktarlar eittir.

4.3.Zigzag Balant
Zigzag balama sadece transformatrlerin sekonder sarglarnda kullanlr. Datm hatlarna bal bir fazl ykerin transformatrn fazlarnn eit yklenmemesi dengesiz almaya neden olduu iin transformatrler zigzag balama yntemi ile dengeli yklenmeye allr. Aadaki ekildeki gibi balanan zigzag bal transformatrn sekonder sarglar ikiye ayrlarak bu balama gerekleir. Mesela R faznn N sarm olan sarglar ikiye ayrlarak N/2 sarm sayl sarglar aadaki gibi balanmlardr.

11

ekil 4.3 ekil 4.3 de grld gibi zigzag balantda ikiye blnen faz sarglar seri olarak dier sarglara balanmtr. Mesela R faznn sargsnn yars T faznn sargsnn yarsna seri balanmtr. Bu ekilde transformatrn fazlarnn dengesiz yklenmesi engellenmeye allmtr. nk R faznn ok fazla yklenmesi durumunda R faznn sargsndan geen akm dier fazlarn sarglarnn yarsndan da geerek dier faz sarglarn da ykleyecektir.

5. DREKLER
Hava hatt iletkenlerini topraktan ve birbirlerinden yaltmak iin enerji iletim ve datm ebekelerinde direkler kullanlr. Kullanldklar amalar ve yapldklar malzemelere gre eitli zelliklerde direkler vardr.

5.1.Kullanl ekillerine Gre Direkler

5.1.1. Tayc Direkler letkenleri tamak amac ile dz hatlarnda kullanlan direklerdir. 5.1.2.Durdurucu Direkler

12

Tayc direklere balanan iletkenlerin gergin durmas ve sarkmamas iin kullanlan direklerdir. Genelde yedi direkte bir durdurucu direk kullanlmas uygun olur. zel durumlarda bu aralk deiebilir. (rnein, yol atlamalar, geitler gibi) 5.1.3.Geit Direkleri zerlerinde nemli trafik bulunan karayolu, demiryolu, suyolu veya haberleme hatlar gibi yerlerde iletken kopmas veya direk devrilmesi gibi yerlerde iletken kopmas veya direk devrilmesi gibi arzalara kar zel olarak yaplm direklerdir. 5.1.4.Ke Direkleri Hava hatlarnn belirli alarda yn deitirdii yerlerde kullanlan direklerdir. Kede durdurucu ve kede tayc olarak iki ekilde kullanlr. 5.1.5.Son Direkler Hava hatlarnn balang ve sonlarnda kullanlan direkler olup hatlarn tek ynl ekme kuvvetine dayanacak ekilde yaplrlar. 5.1.6.Datm Direkleri Hava hatlarnn kollara ayrld yerlerde kullanlan direklerdir.

5.2.Yapldklar Malzemelere Gre Direkler

5.2.1.Aa Direkler Bu direkler kknar, ard, ladin, karaam gibi aalardan yaplr. Mekanik zorlamalara kar dayanmlar azdr. Alak ve orta gerilimde kullanlrlar. Hava artlarndan etkilendikleri iin zel ilemlerden geirildikten sonra kullanlr. Bu ilemlerin bazlar: Emprenye etmek, Katranlamak, Kreozotlamak,

13

 Bakr slfat emdirmek. Aa direklerin tepeleri, zerlerinde kar ve buz birikmeyecek ekilde yaplmaldr. Aa direkler 30 kvta olan gerilimlerde kullanlabilir. Kullanl biimlerine gre: Tek aa direkler, ift aa direkler (kiz direkler), A direkler (Payandal veya lenteli direkler), Kiri direkler.

ekil 5.1. Direk Tipleri I a)Tek Aa Direk,b)ift Aa Direk, c)Kirili Aa Direk, d)Payandal Aa Direk

Aa direklerin tekilere kar stnlkleri ve sakncalar: stnlkleri: Ucuzdur, Hafiftir, Tamalar ve dikilmeleri, Esnektir, Temel deitirilerek tekrar kullanlabilir. Simetriktirler (Her yndeki kuvvetlere kar koyabilir) Boyama masraflar yoktur, Trmanmak kolaydr, Kaak akmlara kar daha gvenilir durumdadr.

14

Sakncalar: mrleri ksadr, Tepe kuvvetleri azdr, Esnek olduklar iin salglar (fle) deiebilir, Yldrm dtnde yanabilir, Yksek gerilimlerde kullanlmazlar. Aa direkler 80 metre direk aklklarna kadar kullanlabilir. Boylar 8-9-1011-12-13-14-15-16-17-18-19-30-21-22 metre olarak yaplmaktadr. 5.2.2.Betonarme Direkler Direk, imento, su ve teki katk maddeleri ile yaplrlar. Santrifj ve Vibre (titreim) beton direkler olarak iki ekilde yaplrlar. Kullanl biimlerine gre tek santrifj, tek vibre, ift gibi trleri vardr. Yurdumuzda eitli firmalar tarafndan alak gerilim, orta gerilim ve yksek gerilim iin beton direkler yaplmaktadr. Direk uzunluklar 8-8,5-9,9,30-9,50-10-10,5-11-11,5-12-12,5-13-13,5-14-15-16-17-18-19-2021-22-23 metredir. Alak gerilim ebekelerinde en ok 9,30 ve 10 metrelik beton direkler kullanlmaktadr.

ekil 5.2. Direk Tipleri II a)Tek Santrfj, b)ift Santrfj, c)Asimetrik Vibre, d)ift Vibre

Beton direkler demir direklere gre daha ucuzdur. Sanayi blgesindeki zararl gaz ve kimyasal maddelerden etkilenmezler. Ayn ii yapan demir direklere gre % 50

15

demir tasarrufu salar. Kullanldklar yerlerde yaplabildikleri iin tamada kolaylk salanr. Santrfj direklerin iinin bo olmasna karlk, vibre direklerde direk ileri doludur. Bu eit direklerde demir traversler de kullanlabilir. Beton direklerin stnlkleri ile sakncalar u ekildedir: stnlkleri: Bakm istemezler, Tepe kuvvetleri byktr, mrleri uzundur, Her amaca uygun tipleri vardr, Hava deimelerinden etkilenmezler. Sakncalar: Ar ve krlgandrlar Tama ve dikilmeleri olduka zordur. 5.2.3.Demir Direkler Enerji iletim ve datm ebekelerinde ok kullanlan bu direkler U, I veya L demirlerinden yaplrlar. Bu direkler aa direklere gre daha uzun mrl, beton direklere gre de daha hafiftir. Yurdumuzda ller Bankas tarafndan gelitirilen A veya kafes gibi demir direkler kullanlmaktadr. Ancak yksek gerilimde Avrupa ve Amerikan standartlarna gre yaplm demir dirsekler de kullanlmaktadr. Bu direklerin mekanik etkilere dayanm ok fazladr.

16

ekil 5.3.Direk Tpleri III a)Yuvarlak Boru Direk, b)A Direi, c)Kafes Direi, d)Pilon Direk, e)atal Pilon Direk.

Alak Gerilimde Kullanlan Demir Direkler Alak gerilimde kullanlan iller Bankas tipi demir direklerden A tipi olanlar 81101-121-6,5U-8U-12U veya 8Ik-10Ik-12Uk eklinde sembolize edilirler. Sembollerdeki U veya I, direk yapmnda kullanlan demirin kesitini gsterir. teki rakamlar ise demir profilin cm olarak yksekliini belirtir. Sembollerdeki (k) harfi, ksa boyda olan direkler iin kullanlmaktadr. Kafes tipi demir direkler de K1-K2-K3-K4-K5-K6 eklinde sembolize edilirler. Bunlardan k1-k2-k3 eklinde gsterilenler hafif, tekiler ise ar kafes direklerdir. Buradaki rakamlar 1000 ile arpldnda K olarak direin tepe kuvveti bulunur. Kafes direkler K1k-K2k ile gsterilirse, ksa boylu kafes direk anlalr.

Demir Direklerin Boylar Alak gerilim ebekelerinde ller Bankas tarafndan standardize edilen A veya Kafes tipi demir direklerin boylar, ksa ve uzun direkler iin ayr ayrdr. Bunlarn dnda normal durumlarda veya ihtiya halinde kullanlacak ayr tipte demir direkler vardr. Bunlarn da boylar deiik deerdedir.

17

Normal durumlarda kullanlacak demir A direklerin boylar, 8I-10I-12I ve 10U ile sembolize edilenleri 9,65-9,90-10,10 ve 10 metredir. Ksa boyda olanlarn boylar ise 9,10-9,35-9,55 ve 9,45 metredir. htiya halinde kullanlacak A tipi direkler 6,5U-8U ve 12U eklinde olup bunlarn boylar 9,55-9,85 ve 10,10 metredir. Ksa boyda olanlar ise 9,00-9,30 ve 9,70 metredir. Kafes tipi demir direkler de normal boyda ve ksa boyda yaplrlar. K1-K2 ve K3 eklinde demir direklerin normal boyda olanlarn 9,95-10,15 ve 10,30 metredir. Ksa boylular da 9,40-9,60 ve 9,75 metredir. K4 ve K5lerin boylar ise normal boydakiler iin 10,45 ve 10,55 ksa boydakiler de 9,90 ve 10,00 metredir. Kullanlan direklerin ortalama olarak uzunluklar normal boydakiler iin 10 metre, ksa boydakiler iin de 9,5 metredir.

6. KABLOLAR 6.1. Kablo eitleri Ve zellikleri

Elektrik enerjisini ileten ve iki elektrik cihazn birbirine elektrik akmyla balayan, elektrie kar yaltlm, bir veya birden ok damardan oluan yaltlm iletkendir. Ayrca bir sinyali bir yerden baka bir yere iletmede de kullanlr.

Kablolar; TS (Trk standartlar), VDE (Alman standartlar), IEC (nternational Electrical Comission), BS (British Standart) sembollerine gre snflandrlmaktadr.

18

6.1.1. N Kablolar (TS)

Sabit olarak sva st ve sva altnda kullanlr. Normal ve hafif iletme artlarnda alan elektrik tesislerinde kullanlr.

1-Bir veya ok telli bakr iletken 2-Protodur yaltkan 3-Dolgu 4-Protodur manto (klf)

ekil 6.1: NVV ( NYM) kablo

NVV kablo zellii: Bir veya ok telli, bakr iletkenli, bir veya ok damarl protodur (PVC bazl zel bir termoplastik ) yaltkanl, protodur d klfl antigron alak gerilim kablosudur. Toprak altna denmez. eitli kesitte ve damarl yaplmaktadr, 1,5- 2,5- 4- 6-10- 16 mm kesitlerinde ve 2,3,4 damarl standart retilir.

6.1.2. Y Kablolar (TS)

Enerji, ebeke ve aydnlatma, kumanda (enerji santrallarnn vb.) kablosu olarak harite, kablo kanallarnda, toprak altnda zel olarak imal edildii takdirde tatl ve tuzlu suda kullanlr. Sabit tesislerde kullanlan ve ar iletme koullarna dayankl kablodur.

1-Bakr iletken

2-Protodur yaltkan
ekil 6.2: YVV kablo

3-Protodur d klf

19

YVV kablo zellii: Bir veya ok telli, bakr iletkenli bir veya ok damarl, protodur yaltkanl, protodur d klfl alak gerilim enerji kablosudur

1-Bakr iletken 3-Protothen-x yaltkan 5-Bakr tellerden ekran

2-Yar iletken tabaka 4-Yar iletken krep kad 6-Koruma bant

ekil 6.3: YE3SV kablo

7-Protodur d klf

YE3SV kablo zellii: ok telli, bakr iletkenli, dielektrik kayplar ok kk Protothen-x (Saf polietilenin eitli yntemler uygulanarak, mekanik zellikleri gelitirilmi termoset yaltkan ) yaltkanldr. zel i ve d yar iletken tabakal, yksek ksa devre akmlarna kar uygun kesitte ve zel olarak takviye edilmi bakr ekranl, protodur d klfl, bir damarl orta gerilim enerji kablolardr (E3-apraz bal polietilen, S-Siper, V-PVC termo plastik yaltkan veya klf).

1-Tayc eleman 3-Protodur yaltkanl numaral damarlar 5-Tekstil rg

2-Lastik klf 4-Ayrc 6-Soua dayankl protodur d klf

ekil 6.4: YSLTK- JZ kablo

YSLTKJZ kablo zellii; nce ok telli bakr iletkenli, protodur yaltkanl, damarlar numaral, zeri lastik klfl tayc elemanl, kuru, buharl ve slak yerlerde asansr, vin ve

20

yryen bant tesislerinde kullanlan kablolardr. Standart kesitleri 1 mm x (7, 12, 18, 24, 30 damarl) olarak yaplmaktadr.

6.1.3. H Kablolar (TS)

Kapal ve kuru yerlerde, sabit tesislerde ve hareketli cihaz balantlarnda, sva alt ve sva stnde kullanlr.

1-nce ok telli bakr iletken 2-Protodur yaltkan

ekil 6.6: HO3VV-F kablo

3-Protodur d klf

HO3VV- F kablo zellii: Mekanik zorlamalarn az olduu kapal ve kuru yerlerde, hareketli irtibat kablosu olarak kullanlr. nce ok telli bakr iletkenli ok damarl, protodur yaltkanl, protodur d klfl, fleksibl kablolardr. Standart kesitleri 0,50 mm x (2 ,3 veya, 4 damarl )- 0,75mm x (2 , 3 veya, 4 damarl ) olarak yaplmaktadr (HHarmonize tip, 03- 300 volt gerilim, V- Pvc yaltkan, F- Fleksibl ince ok telli ). 6.1.4. Dier Kablolar Alpek Kablolar: Alpek tipi hava hatt kablolarnda, plastik yaltkanl alminyum faz iletkenleri plak ntr iletkeni etrafnda bklerek sarlmtr. Ask teli btn yk ve gerilmeleri tar. Alak gerilim hatlarnda kullanlr.

21

ekil 6.7: Alpek kablo ( alminyum yaltlm kablo )

Scakla dayankl kablolar: Yksek ortam scaklnn bulunduu kuru yerlerde kullanlr.

ekil 6.8: SA kablo (silikon, yanmaz kablo )

Fiber optik kablo: Cam fiberden yaplmtr, k aktarm yaplmaktadr, aktarlan k dntrc vastasyla tekrar elektrik sinyaline evrilir, elektromanyetik alanlardan etkilenmez. Haberleme kablolar: Plastik izoleli ve klfl, yer alt-kanal- ask telli hava, d ve i tesisatta kullanlr. Dielektrik kayplar ok azdr.

ekil 6.9: KPD-V kablo

Bina ii tesisatlarda santral ile abone datmlarnda kullanlr. Elektrolitik (tavl) bakr iletken (TS ve IECye gre), PE (polietilen) izolasyon, nem iermeyen ve dielektrik zellii olan polyester bant, gri renkli PVC d klf, iletken aplar 0,4-0,5 mm ve eitli damar saylarnda yaplr. Koaksiyel kablo: Anten kablosu olarak kullanlmaktadr. Empedans 75 , kablonun ortasnda zeri yaltlm ve canl u olarak anlan bir iletken bulunur. Yaltkann zerinde ise hasr eklinde rlm metal siper vardr.

22

ekil 6.10: Koaksiyel kablo

7. KAAK AKIM VE KORUNMA YOLLARI

Gerilimli bir iletkenin bir gvdeye yaltm hatas sonucu temas etmesi ile topraga akan akma toprak kaak akm denir. Can Gvenlii Elektrik hatas olutuunda, insan vcudu topraa dnmek iin bir yol arayan elektrik akmna iletken vazifesi grr. Akmn vcuttan geisi ile meydana gelen tehlikenin byklg aadaki etkenlere bagldr. Gerilim Vcudun elektrik direnci Akmn deeri ve frekans Akmn geis sresi Akmn vcutta izledigi yol Ya Bir insann elektrie kar gsterdii diren yukuardaki koularn deimesi durumunda 700 ila 6.100 ohm aras deiir. Hesaplamalarda ortalama olarak bir insann direnci 1.666 ohm alnr. Bu insan vcudundan geecek olan akm deeri; I = V/R formlnden; 50V iin I = 30mA , 230V iin I = 130mA olarak hesaplanr.

23

IEC 60479-1 standartna gre insan hayat iin kritik akm esigi 30mA olarak belirlenmistir. Elektirik akmnn insan vcudundaki etkileri aadaki cetvelde belirtilmistir.

ekil 7.1 Akmn Etki Deerleri

Mal Gvenlii Yaplan deneyler sonucu 300mAlik bir toprak kaak akmnn ksa bir sre ierisinde evresindeki malzemeleri tutuma scaklna getirerek yangna sebebiyet verdii gzlemlenmitir. Medyada ve haberlerde elektirik kkenli yangnlar konu edildiinde genelde elektirik kontandan kan yangn diye belirtilir ve aklmza ksa devre gelir. Oysaki gerek daha farkldr, zira ksa devre sz konusu olsa sigortalar ve kesiciler bunu ksa bir srede ortadan kaldrabilirler. Bu yangnlar asl sebebi ksa devre deil izolasyon hatalar ve kablolardaki deformasyondan kaynaklanan toprak kaak akmdr

24

7.1.Temas Tanmlar
Dorudan temas durumu: Bir kiinin normal artlarda canl olan bir iletkene dokunmas dorudan temas olarak adlandrlr. Dordudan temas durumunda maruz kalnan gerilim hat gerilimidir. Bu durumda kiinin vcudu zerinden maksimum akm geer ve devreyi otomatik kesmede, kaak akm hassasiyeti yksek, tepki sresi ok ksa olan toprak kaak akm koruma cihazlar kullanlmaldr. ( <30mA, < 30ms) Dolayl temas durumu: Bir yaltm hatas sonucunda kaza ile gerilim altnda kalan cihazn gvdesine dokunan bir kiinin halidir. Dolayl temas durumunda alnmas gereken iki temel nlem vardr; 1 Temasn sz konusu olduu devrede toprak kaak akm cihaz kullanlmas 2 Temasa msait tm gvdelerin topraklanmas.

7.2.Kaak Akm Koruma Rlesinin Grevleri

Kaak akm koruma rlesinin grevi bir yaltm hatasndan kaynaklanan I_n hata akm oldugu anda devreyi kesip o hata akmna maruz kalabilecek bir insann hayatn kurtarmaktr. 30mA hassasiyetindeki kaak akm koruma rlesi insan hayatn korumaya ynelik kullanlr. 300mA hassasiyetindeki kaak akm koruma rlesi byk ldeki bir yaltm hatasnn oluturduu yangn riskini engellemeye ynelik kullanlr.

7.3.Kaak Akm Koruma Rlesi alsma Prensibi

Akm tayan iletkenler bir toroidal yap ierisinde geririlerek faz ile ntr iletkenleri arasndaki denge llr. Tek fazl datmda faz ile ntr arasnda aritmetik toplam, faz says birden fazla oldugu datmda ise vektrel toplam alnr. Normal hallerde bu toplam sfra eittir, yani toroide giren ve kan akmlar eittir. Bu sebepten dolay toroid zerinde bir manyetik ak olumaz ve e.m.k (elektro motor kuvveti)sfrdr. Herhangi bir toprak kaa olutuu anda Ifaz _ Intr eitsizlii oluur ve bylece toroid zerindeki denge bozulur. Oluan fark akm nedeniyle bir e.m.k endklenir. Bu sayede toroid zerinde bir ak oluur, bu ak da alglama sargs zerinde akma dnr

25

ve lme tarafndaki mknats aacak manyetik gce ulatnda kaak akm koruma rlesinin kontaklar alms olur, devrenin enerjisi kesilir.

7.4.Kaak Akm Koruma Rlesi Seimi

Kaak akm koruma rlesi seilirken elektromekenik olmasna dikkat edilmelidir. Elektronik kaak akm koruma rleleri gerilime bal olarak alr. Gerilim deerinin belli limitler dna kmas durumunda rle almaz, bu da insan hayat iin tehlike arz eder. Bu yzden gerilime bal olmadan alan elektromekanik kaak akm koruma rleleri tercih edilmelidir. Kaak akm koruma rlesi seiminde 4 ana kriter vardr. 1 Kutup says: Kaak akm koruma rleleri 2 veya 4 kutupludur. Tek fazl elektirik datmnda 2 kutuplu, fazl elektirik datmnda ise 4 kutuplu kullanlr. 2 Hassasiyet: Kaak akm koruma rleleri 10mA - 500mA aras hassasiyete sahip modelleri vardr. Standart olarak insan hayatn korumada 30mA hassasiyetinde, yangna kar korumada ise 300mA hassasiyetinde kaak akm koruma rlesi kullanlmaldr. 3 Nominal akm degeri (In): Kaak akm koruma rleleri herhangi bir termik veya manyetik koruma yapmazlar. Ancak nominal olarak zerinden akacak olan akma gre seilmelidirler. Seilecek kaak akm koruma rlesinin nominal akm deeri kendinden sonraki devreye deil, kendinden nceki termik manyetik koruma yapan devre kesicisine baldr. Kendinden nceki devre kesicisinin izin verdii nominal akm tayabilecek kapasitede seilmelidir. 4 Tip: Kullanm alanna gre ve yaplacak korumann hassasiyetine gre farkl tiplerde kaak akm koruma rleleri mevcuttur. AC snf: Genel g devreleri ve aydnlatma datmnda kullanlr . A snf: Elektronik uygulamalarda, fan, pompa ve indksiyon frnlar gibi uygulamalarda kullanlr.

26

 Si tip: Ska yldrm dmesi grlen blgelerde, hz kontrol cihazlar ve frekans konvertrleri kullanlan tesisatlarda, eletronik balastlatn youn oldugu tesisatlarda kullanlr. SiE tip: Ska yldrm dsmesi grlen blgelerde, hz kontrol cihazlar ve frekans konvertrleri kullanlan tesisatlarda, eletronik balastlatn youn olduu tesisatlarda kullanlr. Si tip ve dier tm tiplere gre avantaj neme, rutubete ve korozyona kar rlenin ekstra korumaya sahil olmasdr. Bu zelliiyle marinalarda ve yzme havuzunun oldugu alanlarda tercih edilir.

8. AYIRICILAR
Yksek gerilimde kullanlan primer tehizatn ana kalemlerinden olan ayrclar sistemin gerilimden izole edilmesi iin kullanlr. Ayrclarn akm kesme zellikleri yoktur. Akm altnda almazlar ve kapatlamazlar. Ayrclar kesicilerin akm yolu zerinde bulunur. Kesiciden nce ve sonra yer alrlar. Kesicinin bakm ve onarm gerektii zaman kesici aldktan sonra ayrclar alr. Sistem tekrar enerjilenmek istendii zaman nce ayrclar kapatlr. Sonra kesici kapatlarak sisteme enerji verilir.

ekil 8.1 Tek Bara Sistemi

27

ekil 8.2 ift Bara Sistemi Ayrc kesinlikle yk altnda almamaldr. Herhangi bir nedenle yk altnda ayrc alrsa, meydana gelecek ark ayrcy tahrip ettii iin evresine ve ayrcy aana zarar verir. Manevralarda bu hususa dikkat etmelidir. Bugn sistemimizde eitli tip ayrclar orta ve yksek gerilimde kullanlmaktadr.

8.1.Ayrclarn Snflandrlmas
8.1.1.Grdkleri Grevlere Gre Snflandrma: Hat ayrclar: E..H. klarnda kullanlr. Bara ayrcs: Kesici ile bara arasnda kullanlr. Toprak ayrc: Gerilimden tecrit edilmi devrelerin toprak tertibatn salar. Ait olduu kesici ve ayrcnn almasndan sonra kapanabilir. Mekaniki ve elektriki kilitleme ile bu salanr. 8.1.2.Kullanldklar Yere Gre Snflandrma: Dahili ayrclar b) Harici ayrclar

28

8.1.3.Kumanda ekillerine Gre Snflandrma: Istanka ile kumanda edilen ayrclar Mekaniki kumandal ayrclar Elektriki kumandal ayrclar Haval kumandal ayrclar

8.2.Ayrc Seimi
Ayrc seiminde u hususlarn dikkate alnmas gerekir: letme gerilimi Maksimum iletme gerilimi zolasyon gerilimi Nominal akm Ksa devre akm

9. KESCLER
Ykl devreleri gvenli olarak ap kapamaya yarayan sistem elemanlardr.

ekil 9.1 Kesici Ke:Kesici E:Elektriki kilitleme M:Mekaniki kilitleme

29

9.1.Kesici eitleri
Yal kesiciler SF6 gazl kesiciler Vakumlu kesiciler Haval kesiciler Yal Kesicilerde Arkn Sndrlmesi Kesiciye gelen ama kumandas ile birlikte, sabit kontaktan ayrlan hareketli kontak arasnda bir ark meydana gelir. Ark yolu zerinde bulunan ark hcrelerine girer, arkn s etkisinden dolay yada bir miktar yanma olur. Yanmadan dolay meydana gelen gaz, sndrme hcresi ierisinde basn dengeleme odasna gider. Bu anda kesicinin iinde meydana gelen basn, ya ark ya sndrme hcresine iter ve ark sndrr. SF 6 Gaznn zellikleri Renksiz, kokusuz ve zehirsiz bir gazdr. Dielektrik dayanma zellii ok yksektir. Yanmaz . SF6 normal atmosferik koullarda gaz halindedir. 1bar basn altnda ve 200C de havadan 5 kat daha ardr. SF 6 Gazl Kesicilerde Arkn Snmesi 1)Pufer Sistemi Kesiciye ama geldiinde hareketli kontan aa inmesi ile hareket eden piston sayesinde kontak altnda skan basnl SF6 gaz arkn zerine pskrtlmesi ile ark sner. 2)Fulark Sistemi

30

Bu sistemde ark,kesme hcrelerinde bulunan basnl SF6 gaznn hareketli kontan boaltt alan doldurarak ark bomas ile sndrlr. Vakumlu Kesicilerde Arkn Sndrlmesi Kesiciye ama kumandas geldiinde, kontaklar birbirinden ayrlmaya balar, iki kontak arasndaki akm sfra ulaana kadar ark devam eder, akm sfr noktasna gelince ark sner. Vakum hcresi ierisinde biri sabit dieri dardan hareket alan karlkl disk eklinde BAKIR-KROM alam iki kontak ve havas tamamen alnm bir kap ile KERAMK silindirden oluur. Bir ucu hareketli kontan aftna dier ucu havas boaltlm kaba bal olan metal krk vardr. Bu metal krk; havas alnm hcre ile d havann arasndaki szdrmazl salar.

10. KOMPANZASYON
Endktif tepkin gc,kapasitif tepkin g ile dengeleme ilemine kompanzasyon denir. Endktif tepkin g,devreye kondansatr balamak suretiyle kompanze edilir.ki ekilde kompanzasyon uygulamas yaplabilir: 1-Seri kompanzasyon. 2-Paralel kompanzasyon.

ekil 10.1 G geni

10.1.Kompanzasyon Neden Gerekli

31

Elektrik enerjisinin, santralden en kk alcya kadar datmnda en az kaypla tanmas gerekmektedir.Gnmzde, teknolojinin gelimesi ile her evde bulunan buzdolab, amar makinas, klima, vs. gibi stma, havalandrma ve soutma cihazlar, elektrik enerjisine ihtiyacn her geen gn biraz daha artmasna, enerji retiminin gittike pahallamasna neden olmakta, dolayl olarak ta bu durum ebekede tanan elektrik enerjisinin de kaliteli, ucuz ve hakiki i gren aktif enerji olmasn daha zorunlu klmaktadr. Kompanzasyonun tanmnda bahsedildii gibi, ebekeye bal bir alc, eer bir motor, bir transformatr, bir floresant lamba ise, bunlar manyetik alanlarnn temini iin bal olduklar ebekeden indktif reaktif g ekerler. yapmayan ve sadece motorda manyetik alan dourmaya yarayan indktif reaktif g, iletim hatlarnda, trafolarda, tablo, alterler ve kablolarda lzumsuz yere kayplara sebebiyet vermektedir. Bu kayplar yok edilebildii zaman, phesiz trafolar daha fazla motoru besleyebilecek bir kapasiteye sahip olacak, keza disjonktrler (disjonktr:Yksek gerilimli enerji nakil hatlarna ve fabrikalarn ana girilerine konur. Disjonktrler akm tayan hatlarda ama kapama yapmaya yarar. Bu elemanlar yksek gerilimli ebekelerin ama kapama alteri olarak da tanmlanmaktadr.) lzumsuz yere byk seilmeyecek, kullanlan kablolar ise daha kk kesitte seilebilecektir. Daha az yatrmla motora enerji verme yannda, uygulanan tarifeler ynnden, her ay daha az elektrik enerjisi demesi yaplacaktr. Grld gibi, daha ilk bakta reaktif gcn santralden alcya kadar tanmas, byk ekonomik kayp grnmektedir. Genellikle enerji datm ebekelerinde lzumsuz yere tanan bu enerji, tanan aktif enerjinin % 75 ile %100' arasnda olduu tespit edilmitir. Sonu olarak, bu reaktif enerjinin santral yerine, motora en yakn bir blgeden gerek kondansatr tesisleri (statik faz kaydrc), gerekse senkron dner motorlar (dinamik faz kaydrc) tarafndan temin edilmesiyle, santralden motora kadar mevcut btn tesisler bu reaktif gcn tanmas yknden arnm olacaktr.

10.2.Kompanzasyon Tesislerinin eitleri

32

1) Bireysel Kompanzasyon Alclarn tek tek kompanze edilmesidir.Bu ekilde her motor, her lamba veya transformatr kendine paralel bal belli gte kondansatrlerle tek tek kompanze edilir. Avantajlar: Kondansatrler her alc ile beraber devreye girip ktndan ayr bir ac cihaza, ayr bir sigorta veya dearj direncine lzum yoktur.Byk motorlarn devreye girip kmalarnda kondansatrn gerilim salnmas seilmesi icap kk mertebelerde kalr.Motora bal eder.Motor devreden ktnda ar uygun

kompanzasyon, motorlarn kendi kendine ikazlanmasna sebep olabilir. Motorlar genellikle asenkron sincap kafeslidir. Io Motorun bota alma akm olup bu akmdan dolay ekilen reaktif g motorun btn yklenmeleri iin konstant alnabilir.(Yol verme hari) 2) Grup Kompanzasyonu Beraber ve ayn kontaktr veya alter zerinden devreye girip kan motor, lamba ve transformatrler mterek kompanze edilebilir.Sigorta ve dearj direnlerine ihtiya yoktur. Eer bir grupta her motor ayr ayr kontaktrle devreye sokulup karlyorsa kondansatrleri de yine ayr kontaktrlerle fakat motor kontaklaryla paralel girebilecek ekilde balamak icap eder.Bu durumda ayr sigortalara ve dearj direnlerine ihtiya vardr. 3) Merkezi Kompanzasyon Tabloya bal ok sayda motor veya indktif yk eken alc bulunuyor ve bunlar belli belirsiz zamanlarda devreye girip kyorlarsa ekilen yk durumuna gre ayarl bir kompanzasyon byle bir sistemle yerine getirilebilir.El ve otomatik alma durumlar daima dzgn bir cos? seviyesini tutmaya alr.Kademeli olarak kondansatr devreye sokup karma az salnmla gerilim darbeleri yaratr.Projelendirilmesi ve hesaplanmalar kolaydr.Mevcut tesislere balanmas problemsiz olup ok az zamanda montaj ve iletmeye alma mmkndr.Tek veya

33

paralel alan transformatrleri de toplama akm trafolar zerinden kompanze etmek mmkndr.Kullanlan elektronik reglerin hassasiyet snr ve alaca endktif veya kapasitif blgenin potansiyometrelerle hariten ayarlanabilmeleri her tesise uygun bir kompanzasyon testmetrelerle hariten ayarlanabilmeleri her tesise uygun bir kompanzasyon tesisinin kolayca iletmeye girmesini kolaylatrr. Bir tesisin hangi eit kompanzasyonla donatlmas lazm geldii iletmenin muhtelif zamanlarda alnm yklenme erilerine gre seilmelidir.

11. HALELER
haleler kamu alanlarnda; Saydamlk,rekabet,eit muamele, Gvenilirlik,gizlilik,kamuoyu denetimi, htiyalarn uygun artlarla ve zamannda karlanmas, Kaynaklarn verimli kullanlmas amacyla 4734 sayl Kamu hale Kanunu na gre yaplmaktadr. haleler mal alm,hizmet alm ve yapm ileri ihalelerini kanunen uygun olan firmalara ihale usulyle yaptrlrlar.Uygulanan ihale usulleri 3 ekildedir: 1-Ak ihale usul 2-Belli istekliler arasnda ihale usul 3-Pazarlk usul

11.1.hale Aamalar
htiyacn ortaya kmas ile gerekli aratrmalar yaplr.htiya olmas halinde i ile ilgili projeler hazrlanr ve yaklak bir maliyet hesab yaplr.Yaklak maliyet hesabna gre gerekli olan ilan sreleri,4734 sayl kanuna gre tespit edilir ve ihale alan Kamu hale Kurumu internet sitesi zerinden yaynlanr. lan askya ktktan sonra istekli firmalara ihale dkman sat yaplr.hale gn katlan istekli firmalarn teklif zarflar ihale komisyonunca deerlendirmeye

34

alnr.hale komisyonu istekli firmalarn belgelerinin eksik olup olmadn ve yeterlik artlarn salayp salamadn kontrol eder.Yeterli bulunan istekli firmalarn teklif mektuplar katlan firma temsilcileri huzurunda alarak teklif fiyatlar aklanr.En dk teklif veren firmann zerine ihale braklr.Bu firma ile sz konusu ie ait szleme imzalanarak i tamamlatlr.

12.PARAFUDURLAR
Bir yksek gerilim tesisini veya bunun bir ksmn msaade edilmeyen ar gerilimlere kar koruyan aygtlara ar gerilimlere kar koruma aygtlar denir. Bu koruma aygtlarndan biri de parafudurdur. Parafudur,byk akm darbelerini topraa iletir ve iletmeyi kesintiye uratmadan ar gerilimleri ebeke izolasyonu iin zararsz bir dzeye indirir. Yksek gerilim cihazlarnn hat arzalar, yldrm dmeleri ve kesici amas gibi manevralar sonucu meydana gelen ar ve zararl ok yksek gerilim oklarnn ve enerji iletim hatlarnda meydana gelen yryen dalgalarn hasar etkisini nleyen cihazlara veya ksaca enerji nakil hatlarnda meydana gelen ar gerilimi topraa dearj eden koruma elemanlarna parafudur denir. Elektrik enerjisinin iletiminin balangcndan beri, yldrmlara kar koruma nemli bir gvenlik problemi olarak ortaya kmtr. lk nceleri, ark boynuzlar ile veya atlamann daha az zarar verecei noktalarda izolasyonu azaltarak, tesisler korunmaya allmtr. Btn bu metotlar belli bir koruma seviyesi salamaktadr;fakat dik alnl gerilim dalgalar iin atlama gerilimini ve izolasyon dayanma seviyesini koordine etmek daima zor olmutur. Dik alnl ar gerilimler ile karlap almalar halinde, ark boynuzlar, izolasyonda transformatrleri hasarlandracak dzeyde zorlanmalara neden olabilir. Parafudurlar, 1930larda yldrmlara kar korumada kullanld.Son 20 seneden beri, bunlarn daha ok manevra ar gerilimlerine kar kullanld grlmektedir. Normal olarak, manevra ar gerilimleri 245 kVun zerindeki ebekelerde nem kazanrlar.

35

Normal durumda parafudurlar yaltkan durumdadr.Ancak zerinden ok byk akmlar geirerek topraa iletir. Ar akmn etkisi geince tekrar eski haline (yaltkan) dner. Bilindii gibi g transformatrlerin yksek gerilim buinglerinin enerji besleme ve toprak tarafnda eklatrler (ark boynuzu) tespit edilmi olarak imal edilmektedir. Trafolarn montaj aamasnda ark boynuzu ularnn birbirine bakt mesafelerin kontrol edilmesi,bozuldu ise ayarlanmas gerekmektedir.

13.SGORTALAR
Sigorta ,zerinden ar akm getiinde devreyi aan elemandr. Sigortalar yaplar ve kullanldklar yerlere gre ok eitlidir. Kullanm yerlerine gre ise devreden geecek akmn deerine sigortalar seilir. Sigortalar kullanm yerlerine gre ; Cam Tipi Sigortalar , Buon Tipi Sigortalar , Buon Tipi Otomatik Sigortalar , Anahtar Tipi Otomatik Sigortalar , Bakl Tip Sigortalar , Yksek Gerilim Sigortalar' dr. 1 - Cam Tipi Sigortalar : Bu sigorta tipi genellikle elektronik devrelerde devre elemanlarn ,bir ksa devre halinde yksek akmlara kar korur. Yapsnda ise iki metal arasnda silindirik ekilde bir cam bulunmaktadr. Bu cam ierisinde ise dayanaca akm iddetine gre bir tel veya metal erit bulunmaktadr. Sigorta teli zerinden dayanabileceinden fazla bir akm getiinde yanar ve iki metal arasndaki iletimi keser. Cam tp iersinde bulunan hava metaller arasnda ark olumasn nler. Cam tipi sigortalar cam buon ve devreye balantsn salayacak gvdeden oluur. 2 - Buon Tipi Sigortalar : Bu sigorta tipi ise elektrik tesisatlarnn korunmas amacyla alak gerilimli ebekelerde kullanlr. Buon tipi sigortalarn amac kullancya gerilim ulatran iletkenleri yani kablo ve telleri korumaktadr. Gerilimi harcayan ykleri ise yksek akma kar baka elemanlar korumaktadr.

36

Buon tipi sigortalar ; porselen ile yaltlm buon ,akm deerine gre seilmi viskontak, gvde ve kapaktan oluur. Buon maksimum akm deerine gre seilecek ve yand zaman yenisiyle deitirilecektir. Buon zerine asla tel sarlmamaldr. Porselen izolatr iinde ark nlemek iin ince kum tanecikleri kullanlmaktadr.Ayrca buonun st tarafnda yanp yanmadnn anlalmas iin bir kk pul bulunmaktadr. Buon iindeki telin - metal levhann yandn bu pul dtnde anlarz. Viskontak ise seilen buona uygun olarak kullanlmaldr.Zaten viskontaklar akm iddetlerine gre eitli genilikte yaplmaldr. Viskontaklar gvde zerine vidalanarak kullanlmaktadr.Bu vidalanma srasnda viskontak anahtar kullanlarak tam olarak sklmaldr. Aksi taktirde gereksiz snmalara yol alabilir. Viskontak yerine asla pul ve metal para konulmamaldr. Gvde ve kapaklar da yine kullanlacak sigorta buonuna gre seilmeli ve porselen yaplar krlmalara kar korunmaldr. Ayrca kapaklarn zerindeki cam ksm karlmamaldr. 3 - Buon Tipi Otomatik Sigortalar : Bu sigorta tipinde ise buon yerine akmn geiine gre snan ve erilen bir metalden oluan ksm vidalanr. Bu parann zerinde iki adet dme bulunur. Bir dme sigorta attnda tekrar hazr konuma getirmeye ,dier dme ise sigortay attrmaya (akm geiini durdurmaya ) yarar. 4 - Anahtar Tipi Otomatik Sigortalar : Bu tip sigortalar da buonlu otomatik sigortalar ile ayn prensipte alrlar. Yani sigorta zerinden geen akm snr deeri atnda ierideki metal bklmesini tamamlayarak sigortay attrr. Baz zamanlarda arzay giderip sigortay kaldrmaya altmzda sigortann tekrar attn grrz. Bu sigortann iindeki metalin halen souyarak eski konumuna gelmediini gsterir. Belirli bir zaman sonra ise artk sigortann eski alma ekline dnd grlr. Sigorta iindeki bimetal soumutur. Bu sigorta tipinde akm iddetine gre byklk deiimi pek gzlenmez. 5 - Bakl Tip Sigortalar : Bu tip sigortalar buonlu ve anahtarl otomatik sigortalarn kullanlamayaca byk akmlarda kullanlrlar. Bakl tip sigortalar bakl sigorta ve gvdeden oluur.

37

Genellikle indirici trafo merkezlerinde kullanlrlar. t eklinde bir yaltkan tutacak ile iki tarafndan tutularak gvdeden ayrlr veya yerine taklr. Bak sigortann alma prensibi cam sigorta ve buon tipi sigorta ile ayndr. 6- Yksek Gerilim Sigortalar : Bu tip sigortalar da kullanlma akmlarna gre e ayrlrlar: 1- Yksek Dayanml Cam Sigortalar : Bu sigortalarda cam tp iersinde iletkenden baka karbon tetra klorr maddesi bulunur.Bu madde sigortann akm kesmesi srasnda ark olumasn nler. 2 - Yal Sigortalar : Bu tip sigortalarda ise transil ya bulunur. Ayn ekilde bu ya da dier sigortalarda olduu gibi ark nler.Yk dalm merkezleri ve yksek gerilim iletim hatlarnda kullanlr. 3- Borik Asitli Sigortalar : Bu tip sigortalar adndan da anlalabilecei gibi borik asit ile ark nlerler. Bu sigortalar santral ve ykseltici merkezlerde kullanlr. Sigortalar baz devrelerde gecikmeli olarak alr. Bu devreler iin zaman gecikmeli sigortalar kullanlr. Sigortalar devreyi ama zamanlarna gre e ayrlrlar : 1 - ok abuk devre aan sigortalar , 2 - abuk devre aan sigortalar , 3 - Gecikmeli devre aan sigortalar' dr. Gecikmeli devre aan sigortalar zellikle motorlarn alt hatlar zerinde kullanlmaktadr. Motorlar ilk alma annda ( motor kalknrken ) normal devrine ulamak iin bir ka saniyelik devreden yaklak normal almasnn iki kat akm eker. Bu fazla akm ekiminde yani motorun her almasnda sigorta deitirmemek iin gecikmeli devre aan sigortalar kullanlr.

14.TOPRAKLAMA
Toprak sonsuz byklkte iletken bir kitledir ve btn elektrik tesislerinin bulunduu binalar veya ak hava tesislerini sinesinde tar. Arzasz bir ebeke

38

iletmesinde toprak zerinden nemsiz derecede kk akmlar geerler. Eer elektrik tesislerinde bir motor isteyerek veya bir hata sonucunda toprak bir iletkenin balant haline gelirse tesisin bu noktas ile toprak ayn potansiyeli alrlar. Bundan baka simetrik olmayan ebeke hatalarnda toprak zerinden byk akmlarn gemesi beklenebilir. Topraktan geen akmn bir ksm arza yerinde bulanan bir kimsenin zerinden geerse , bunun hayat tehlikeye girebilir. Topraktan geen kaak akmlar ayrca yangna da sebep olabilirler. Topran kendi direnci ,0,05 ohm\km gibi gayet kk bir deerdedir. Fakat toprak zerinden geen akmn deerini tayin eden devre direnci, toprak ile temas haline gelen noktalardaki gei veya yaylma direncidir. Baz hallerde bu temas , bir izolasyon hatas sonucunda tesadfi olarak meydana gelir.Baz hallerde ise, zel olarak topraa yerletirilen bir topraklayc elektrot zerinden toprak ile temas salanr: buna topraklama denir.bunlarda aranan en nemli zellik , toprak gei ( veya yaylma) direncinin mmkn olduu kadar kk olmasdr.Toprak zerinden geen hata akmn deeri , ayrca ebekenin yldz noktasnn durumuna baldr.Mesela yldz noktas yaltlm ebekelerde bir toprak temas halinde , ebekenin cinsine ve byklne bal olarak 50-100 A mertebesinde bir kapasitif akm geer.Toprak temas akm , yldz noktasna bal bir petersen bobini zerinden yaklak olarak 5-10 A gibi bir aktif artk akm geer.Yldz noktas direkt topraklanm bir ebekede ise bir toprak ksa devresi akm 1kA kadardr. Elektrik ebekelerinde topraklama tesisleri , bir arza halinde ksa devre akmlarnn insan hayatn tehlikeye sokmayacak yoldan gemelerini salar. Bu bakmdan ,gvenilir bir topraklamann elde edilmesi iin bunun iyi hesaplanmas ve artlara uygun bir ekilde tesis edilmesi gerekir. Topraklamann hesaplanmasnda , tesisin geriliminden ziyade toprak hatalarnda geen akmlar rol oynarlar.Topraklama tesisinin hesaplanmasnda u ilemlerin yaplmalar gerekir: Muhtemel olan en byk hata akmnn hesaplanmas, En byk toprak akmnn tayini, Yaylma direncinin hesaplanmas, Topraklayc geriliminin tayini Temas ve adm gerilimlerinin bulunmas. Topraklama tesislerinde byk hayati nemi haiz olan temas ve adm gerilimleri , boyutlu bir akm alannn ksmlar olduklarndan, bir topraklama tesisinin

39

hesaplanmas, elektro tekniin zor problemleri arsndadr. Ayrca topran zgl direncinin tayinindeki gvensizlik yznden , yaplan hesaplar sonucun da gvenilir deerlerin bulunmas mmkn olmaz. Aada aklanaca gibi , tesislerde kullanlan en nemli topraklamalar. -koruma topraklamas, iletme topraklamas ve yldrm topraklamasdr.

14.1.Koruma Topraklamas
Yksek gerilim tesislerinde insanlar yksek temas gerilimine kar korumak iin bir koruma topraklamas yaplr. Bunun iin iletme akm devresine ait olmayan , fakat bir hata halinde gerilim altnda kalabilen ve insanlarn temas edebilecekleri btn cihazlarn ve tesis elemanlarnn madeni ksmlar , topraklama iletkeni zerinden bir topraklaycya balanrlar. Alak gerilim tesislerinde temas gerilimine kar koruma salamak iin uygulanan eitli metotlar arasnda koruma topraklamas da vardr:fakat bunun ok iyi bir metot olmad ve eitli sakncalarnn olduu aklanmtr. Buna karlk yksek gerilim tesislerinde tehlikeli temas ve adm gerilimlerine kar koruma salamak iin yegana koruma metodu koruma topraklamasdr. Koruma topraklamas tesisin boyutlandrlmas bakmndan ana kriter temas gerilimi olduundan Alman VDE ynetmeliklerine gre topraklama tesisleri o ekilde yaplm olmaldr ki, Yldz noktas yatlm veya kompanzasyon bobini zerinden topraklanm ebekelerde temel gerilimi 65 Vun stne kmamaldr. Yldz noktas srekli veya geici olarak kk deerli bir diren zerinden topraklanan ebekelerde temas gerilimi ekilde verilen erideki deerlerin zerine kmamaldr. Bu erinin her noktas iin elektrik miktarnn Q= 70mAs deerini amamas art yerine getirilmitir. Zira , yaplan aratrmalara gre , lmle sonulanan elektrik kazalarnda bu elektrik miktar tespit edilmediinden , bu deer bir kriter olarak geerlidir. Burada vcut direnci iin en dk deer olarak 1000ohm kabul edilmitir.

40

14.2.letme Topraklamas
Elektrik tesislerinde iletme akm devresine ait bir noktann topraklanmasna iletme topraklamas denir:cihazlarn ve tesislerin normal iletmeleri iin bu topraklama gerekir. letme topraklamas iki cinstir. Direkt Topraklama Bu durumda topraklama zerinde topraklama empedansndan baka hi bir diren bulunmaz. Mesela ebekenin yldz noktasnn direkt topraklanmas , bu cins topraklamadr. Endirekt Topraklama Bu durumda topraklama , ilave bir ohmik , endktif ve kapasitif diren zerinden yaplr. letme topraklamas , iletme akm devresinin topraa kar potansiyelinin belirli bir deerde bulundurulmasn salar. Koruma topraklamas zerinden yalnz bir hata halinde bir akm getii halde , iletme topraklamas zerinden arzasz durumda dahi bir akm geebilir.Hem alak gerilim ve hem de yksek derilim tesislerinde yldz noktasnn topraklamas , bir iletme topraklanmasdr. letme topraklamas , fonksiyon bakmndan koruma topraklamas ile yakndan ilgilidir. Mesela bir fazl toprak temasnda hata akm , devresini iletme topraklamas zerinden tamamlayarak arza , bir fazl ksa devreye dnmektedir. Alak gerilim tesislerini besleyen akm kaynaklarnn yldz noktalar genellikle bir letme topraklamas zerinden topraklanr. Bunun toplam direncinin Ro kk veya =2ohm olmas arzu edilir.Zira bir faz toprak ksa devresinde Ro direnci zerinden koruma hattnn ve buna bal cisimlerin topraa kar gerilimi ykselir.Topraklama ve yldrmdan korunmak iin alnan nlemler genel olarak TV verici ve aktarc istasyonlarnn tesisi srasnda ikinci derece de nemsenen hususlar iinde yer alr. Ancak, istasyonlarn bulunduu corafik koullar ve enerji artlar nedeniyle topraklama hatasndan ve yldrmdan meydana gelen etkiler milyarlarca deerindeki tesis ve cihazlara byk zararlar verir. Yapt tahribatn bykl ile doru orantl uzun sreli yayn kesintilerine maruz kalnr.

14.3.Yldrm Topraklamas

41

Elektrik tesislerinde yldrma kar korumak iin , parafudurlarn topraklama ular ile ak hava tesislerinde yldrmn dmesi ihtimali olan btn madeni ksmlar,mesela hava hatlarnn koruma iletkenleri ,madeni veya beton direkler zel bir topraklayc zerinden topraklanr:buna yldrm topraklamas ad verilir.Yldrm topraklamas da bir nevi koruma topraklamasdr ve onun iin iki topraklama biri birine balanr.Yldrm topraklamasnn amac ,her elektrik tesislerine den bir yldrm dmesinin sebep olduu ar gerilim gerilim dalgasnn isletme aralarna zarar vermeden topraa iletilmesi ve hem de binalara den yldrmn,insan hayatna zarar vermeden ve bir yangna sebep olmadan topraa atlarak zararsz hale getirilmesidir.

Elektrostatik yk; Elektrik ykl bulutun altnda kalan yer yznn stndeki tm tehizatlar elektrostatik alana maruz kalrlar. Bu elektrostatik alan yer kreden ykseklie bal olarak deimektedir. rnein topraktan 10 m ykseklikte bulunan EN Hatt frtna srasnda topraa gre 100 ile 300 KV aras fazla gerilime sahip olur. Dearj esnasnda bu ykn topraa akmas gerekmektedir. Toprak akm; Yldrmn hemen ardndan yldrm akm sonucu toprak akmlar oluur. Bulutun kapsad toprak alanndan yldrmn dt noktaya doru akm akamaya balar. Bu blgede bulunan herhangi bir iletken bu akm iin topraktan daha kolay iletim saladndan akm bu iletkenden gemeye balar ve bu akma toprak akm denilir. Bu boalma ilemi ok hzl olduundan (20 mikro saniye) bu metaller zerinde indklenen gerilimler ok yksek olmaktadr. Yldrmdan korunma drt ayr ekilde yaplmaktadr. 1.Frankln ubuk paratoneri ile korunma; Bu tr korunma sisteminde aadaki malzemeler kullanlmaktadr. Yakalama ubuu, ni iletkeni, Topraklama tesisat. 2. Faraday kafesi ile koruma; Bu tr koruma sisteminde de Frankln ubuk sistemindeki gibi sistemler kullanlmaktadr. 3. Radyoaktif paratoner ile korunma; Radyoaktif paratoner nitesi, Radyoaktif paratoner ini iletkeni,

42

 Radyoaktif paratoner topraklama tesisat, sistemleri kullanlmaktadr. 4. Yldrmn dmesini engellemek. JENERATRLER Jeneratrlerin alma prensibi aslnda sanld kadar karmak deildir. Bir manyetik alan ve bu manyetik alanlar arasnda hareket eden bobin telleri basit bir jeneratr yapmak iin yeterlidir. Basit olarak yanda gsterildii gibi kurulan devre elektrik enerjisi retmeyi salayabilir. Aslnda bu bir elektrik motorundan baka birey deildir. Bu motorlar tersine alma zellii gstermektedirler. Yani eer motoru biz hareket ettirirsek mekanizma elektrik retecektir. Burada nemli olan retilen elektrik enerjisinin miktarn ayarlamaktr. Kukusuz ki jeneratrler elektrik motorlarndan fark olarak verimi arttracak ek zelliklerle donatlrlar. Manyetik alann bykl, bobin tellerinin sarm says, mantetik alan ve teller arasndaki acnn dik olmas ve eksenin dnme hz akmn bykln etkiler.

ekil 16.1

Yukardaki sistemde dnme hareketi dnme hzna bal olarak akm ynnn srekli deimesine sebep olur. Bu alternatif akm oluturur. Evlerde kullandmz elektrik akm saniyede 50 defa yn deitirmektedir. Bu sebeple frekans olarak 50 Hertz deeri ogu elektrikli cihaz etiketinde yazmaktadr.

Rotor jeneratrn Bir hareketli ksmdr Jeneratrn alma bilgileri ekil 16.2 Dnme hareketi eitli etkenler tarafndan salanarak elektrik enerjisi retimi gerekletirilmektedir. Gerekten de gnmzde elektrik enerjisi retmenin en etkili yntemi bu sistemlerdir. Fotovoltaik sistemler(gne pilleri), yakt pili hcreleri ve akler haricinde ou elektrik gc retimi bu ynteme dayanmaktadr. Nkleer santrallerde bile nkleer enerjiyle kaynatlan suyun buharnn itme gcnden yararlanlarak trbinler dnmekte, bu dnme hareketi de bir jeneratre ulatrlmaktadr. Jeneratrler bu zelliklerinden dolay ehir ebekerini besleyecek elektrik enerjisini retebilecekleri gibi, lokal amal kullanmlar da mmkndr.

43

- Elektriin ska kesildii yerlerede - Elektrik enerjisi bulunmayan antiye vb. alanarda - G kesintisinin yaanmamas gereken hastane, banka gibi kurumlarda - Baz istasyonu, Tv vericisi gibi yaplarda -ehir ebekesini kullanamayan inaat alanlarnda jeneratrler kullanlabilmektedir. Bir binada jeneratr kullanlmak isteniyorsa yangn tedbileri olarak unlara dikkat etmek gerekir: 1) Jeneratrn kurulaca odann duvarlar, taban ve tavan en az 90 dakika sreyle yangna dayanabilecek ekilde yaplacaktr 2) Jeneratrn iinde bulunaca odann bina iinde konulandrlmas, bir yangn durumunda kan dumanlarn ve scakln binadaki ka yollarna sirayet etmeyecei ve serbest hareketi engellemeyecei ekilde yaplacaktr 3) Jeneratrn yakt deposunun bulunaca yer iin gerekli tedbirler alnacaktr. Binalarda kullanlan jeneratrlere dnme hareketi genellikle benzin, mazot gibi fosil yaktlarla alan motorlar yardmyla kazandrlr. Bu yaktlardan mazot maliyeti ucuz olduu iin gnmzde retilen ev tipi jeneratrlerin ou mazotlu ya da dizel olarak tabir edilen cinstendir. Dizel motorun almas rotoru harekete geirmekte, bu hareket rotora iletilmekte, rotor bulunduu manyetik alan ierisinde hareket ederek elektrik enerjisi olumaktadr. Bu sistemler birbirlerinden ayr olarak deil birletirilmi bir btn olarak satlmaktadr.

ARJ DNAMOLARI
kaz sarglar sabit manyetik alan oluturmak iin dzenlenir. Pabularn kutuplar hafife mknatslanmtr. Dinamo endvisinde akm meydana gelmesi iin endvi sarglarnn manyetik alana ait kuvvet hatlarn kesmesi gerekir. Bu manyetik alan, kutuplarda var olan kalc mknatslk tarafndan salanr. Dnmekte olan endvi zayf kuvvet hatlarn kesince endvi sarglar zerinde bir akm indklenir. Akmn endviden, kmrler zerine kollektre ve ikaz sarglarna gemesi salanr. Akmn gemesi, endvideki manyetik kuvvet hatlarn kuvvetlendirir. Bylece endvide daha yksek bir akm meydana gelir. Kollektr ve fralar endvi sarglarna gerilimin tek ynde akmasn salar. Dinamolar d devreye doru akm verirler. Dinamolar sabit bir manyetik alan iersinde hareket ettirilen bir iletkende akm indklenir prensibiyle alr. Dinamonun verimi; manyetik alann kuvvetine, iletkenin manyetik kuvvet hatlarn kesme hzna ve endvinin her bobindeki iletken saysna baldr (1). Ancak gnmz otomobil motorlar ok daha yksek devirli olup, aralarda elektrik alcs saylar da artmtr. Ayrca motorlu ara saysnn artmas ile ehir ii trafiine yavalattndan dinamolar alak hzlarda alclar besleyemez duruma gelmilerdir. Bundan dolay gnmzde dinamolar yerine alternatrl arj sistemleri kullanlmaktadr.

44

Alternatrl arj sistemlerinde kontak aldnda bataryadan gelen akm reglatrden getikten sonra alternatrn uyartm sarglarna gelir ve oradan da asiye gider. Bu nedenle daha balangta gl bir manyetik alan olutuundan alternatrler, dinamolardan daha dk devirlerde akm retirler. Bundan baka alternatrler, yksek devirlerde dinamolardan daha dayankl ve hafif olduklarndan dolay kasnak aplar kk yaplarak devirleri arttrlmtr. Bu, alternatrn dk motor devirlerinde yksek akm vermesinde nemli rol oynamaktadr KLASK TP ALTERNATRLER Alternatr motordan gelen mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirir. Mekanik enerji motordan bir kasnak vastasyla alnr ve rotor dndrlerek,stator sarglarnda alternatif retilmesi salanr. Bu alternatif akm diyotlar tarafndan doru akma evrilerek bataryaya gnderilir. Alternatrn temel paralar elektro mknatslanmay oluturan rotor, elektrik akmn reten stator ve akm dorultan diyotlardr. Bunlara ek olarak, ayn zamanda manyetik oluturulmas iin rotora akm geiren fralar, rotorun yumuak bir ekilde dnmesini salayan rulmanlar ve rotoru, statoru ve diyotlar soutmak iin bir fan bulunmaktadr. Tm bu paralar n ve arka kapak tarafndan birletirilir Yaps ekil 17.1.Klasik tip alternatrn yaps

45

Rotor; Rotor, kutup ekirdekleri (manyetik kutuplar) bir manyetik alan bobini(rotor) kayar bilezikler ve bir rotor milinden meydana gelmitir. Manyetik alan bobini, dnme ynyle ayn ynde sarlmtr ve bobinin her iki ucu bir kayar bilezie balanmtr. Bobinin her iki ucuna manyetik alan bobinini kuatacak ekilde kutup ekirdei balanmtr. Manyetik alan, akmn bobin zerinden gemesiyle ve kutuplardan birinin N kutbu, dierinin kutbu olmasyla oluturulmaktadr. Kayar bilezikler, kmr temas yzeyleri yksek kalitede ilenmi, paslanmaz elik gibi metallerden yaplrlar. Bunlar rotor milimden yaltlmlardr. ekil 17. 2.Rotorun yaps Stator;Stator, stator ekirdekleri ve stator bobinlerinden meydana gelmitir ve , n ve arka kapaklara tutturulmutur. Stator ekilde grld gibi statorun yapsnda ok uzun iletkeni bobin haline getirmek iin kangallar kullanlmtr. Bir ok bobinlerde bir araya gelerek sargy meydana gerdirmektedir. Bu, sarg tekniine uyun ekilde yerletirilmitir. ok az gerilim salayan bir kangal kullanacamz yerde bobin yapmak iin birok kangal bir araya getirilir. Her kangal kendi bana seri olarak dierlerine ekli olduundan, bunlarn her birinde indklenen gerilim, eklenerek bobinin toplam gerilimi meydana gelir. ekirdei, elik kaplanm ince plakalardan meydana gelir. Diyotlar;

ekil 17.3.Stator E ykl diyot tablalar iinde, adet pozitif ve adet negatif diyot bulunur. Alternatr tarafndan retilen akm, u kapaklardan yaltlm pozitif ynl diyot tablalarndan verilir. Dorultma srasnda diyotlar snrlar, diyot tablalar bu sy yayacak ve diyotlarn ar snmasn nleyecek ekilde dizayn edilirler.
ELEKTRO MEKANK REGLATRLER Alternatrl arj sistemlerinde akm ve gerilimin dzenlenmesinde deiiklikler olmutur. Dinamolu sistemde kullanlan akm reglatr ve devre kesici alternatrl sistemlerde kullanmaya gerek kalmamtr. nk alternatr k gc faktre bal olarak deimektedir. Bunlar; stator sarglarnn boyu ve kesiti, alternatr rotorunun dn hz ve rotor sarglarnn oluturduu manyetik alandr. Stator sarglarnn says deitirilemediinden ve alternatr rotoru hareketini motordan aldndan rotorun hz da kontrol edilemez. Alternatr k akmnn kontrol edilebilmesi iin manyetik alan oluturan rotor sarglarnn ektii akm iddeti kontrol edilebilir. Alternatr, motor relanti de alrken 10-15 amper akm retir. Motor devri arttrldnda da k akm da

46

artmaktadr. Devrin armasyla birlikte akm art yavalar ve 5000 d/dakda sonra devir arttrlsa bile akmda byk bir deiiklik meydana gelmez. Bu nedenle alternatrl arj sistemlerinde akm snrlayc reglatrler kullanlmaz. Alternatrl arj sistemlerinde bataryann ar arjn nlemek iin sadece gerilimi snrlayan voltaj reglatrleri kullanlmaktadr. Alternatrlerde gerilim reglatr olarak ilk olarak elektro mekanik (alan rleli) bir ve iki kontakl gerilim reglatrleri kullanlmtr Reglatr, alternatr tarafndan retilen voltaj miktar miktarn kontrol etmek iin, rotora gelen manyetik akm miktarn arttrr veya azaltr. Reglatr platinler, bir manyetik ve bir direnten meydana gelir

17.4.Elektro mekanik reglatr

ekil 17.5.Tek platinli tip reglatr Tek Platinli Reglatrler Tek platinli reglatr; rotorun manyetik alan bobiniyle (F) seri olarak balanm bir (R) direncine sahiptir. Bu diren, motor dk hzlarda alrken, platinler tarafndan bypas geilir. Alternatr voltaj dk olduunda, manyetik bobinin (M) manyetik kuvveti zayf olduu iin, platinler kapaldr ve manyetik alan bobininin akm platinlerden geer Voltaj yksek olduunda, manyetik kuvvet byktr ve platin aktr. Platin ak olduu zaman, akm (R) direnci zerinden geer ve bylece, manyetik alan bobinine gelen akm der. Manyetik alan bobinine gelen akmn dmesiyle alternatr voltaj der ve platinler kapanr. Platinlerin tekrar kapanmasyla, akm ykselir ve voltaj ykselerek platinler alr. Bu ekilde saniyede defalarca, platinler devaml olarak alp kapanr. Platinler akken, manyetik alan akm (R) direnci zerinden geer. Reglatrn, alternatr voltajn yksek hzlarda kontrol etmesini salamak iin (R) direncinin daha byk olmas gerekmektedir. Bununla beraber, eer (R) direnci

47

byrse, dk hzlarda platinler alp kapandka, voltajda daha byk bir dalgalanma olacaktr ki Platinli Reglatrler Tek platinli tip reglatrn dezavantajn ortadan kaldrmak iin, farkl platinler kullanlarak, dk hzlar iin (P1) ve yksek hzlar iin (P2) olarak dizayn edilmitir. Dk hzlarda, tek platinli tipte olduu gibi ayn ekilde hareketli platin, dk hz platini (P1) ap kapatr. Bununla birlikte yksek hzlarda voltaj dk hz platini tarafndan kontrol edilemediinde, hareketli platin , kontak yapp aar. Hareketli platin, yksek hz platiniyle temas ettii zaman, manyetik alan akm kesilir. ki platinli tip reglatrn zellii, dk hz ve yksek hz alma aral bulunmasdr. Bununla beraber, histerisise bal olarak bir dezavantaj yksek hz konumundan dk hz konumuna geerken voltajn hafife dmesidir. Bununla beraber tek platinli ile karlatrldnda (R ) direnci platinlerin ama- kapama srasnda daha az ark yarataca ekilde kk tutulabilir. Bylece platinlerin daha uzun mrl olmas salanr. ki platinli tip gnmz otomobillerinde en ok kullanlan reglatr tipidir REGLATRN ZELLKLER Reglatrn grevi, alternatr tarafndan retilen voltaj sabit seviyede tutmaktr. Bunula beraber, gerekte jeneratrn zelliine bal olarak voltaj sabit kalmaz, dalgalanr. Platinli tip (Tirril) reglatrler iin, voltajn dalgalanmasnn eitli nedenleri olmakla birlikte, ilk nedeni reglatrn histerisis ve scaklk zelliklerine bal olmasdr. Reglatr ayarlamadan nce, bu zelliklerin bilinmesi gerekir . Histerisis (Voltaj azalmas) zellikleri: Hareketli platin yksek hz platininden dk hz platinine geerken bir voltaj azalmas olur. Bu histerisis etkisi olarak isimlendirilir . Hareketli platin dk hz veya yksek hz konumlarndan birinde alrken, endvi boluunda ve asal bolukta bir deiiklik olur ve bu deiiklik manyetik dirente azalma veya oalmaya neden olur. Ayn zamanda hareketli platin, yksek hz tarafndan dk hz tarafna geerken, yksek hz almasnda artan manyetizma, bobin ekirdeklerinde kalr ve devam eder. Bu iki olay alternatr voltajnn zayflamasna neden olur Scaklk zellii: Voltaj reglatrnn manyetik bobininde bakr teller bulunur ve bu tellerin scakl ykselirse direnleri artarak manyetik bobin ekme kuvvetinde bir dme olacaktr Bu da alternatr k voltajnda bir ykselmeye neden olacaktr. Voltaj da bu tip ykselmeleri nlemek iin, reglatrde bir diren veya bi- metal eleman bulunur. Baz reglatrlerde her ikisi de bulunmaktadr Diren, scaklk diren katsays dk bir nikel krom tel veya bir karbon elemana sahiptir, ve bobine seri olarak balanmtr. Bu diren, scaklk dalgalanmasyla uyumlu olarak tm diren orann drmektedir. Bi-metal eleman, hareketli platine yardm eden bir yay ile birlikte kullanlr. Bimetal elman scakln ykselmesiyle yay tansiyonunu drr. Reglatr almaya baladktan sonra, scaklk sabitleninceye kadar voltaj dalgalanacaktr. Reglatr bir kez almaya baladnda, akm manyetik bobin scakln ani olarak artmasna neden olur. Bunula beraber bi-metal eleman scaklndaki ykselme hafife ertelenir, dolaysyla yay tansiyonu ykselir ve voltaj artar

48

MAR SMTEM
SSTEMN GREV : ten yanmal motorlarda ilk hareketi vermektir. ster benzinli olsun,ister dizel olsun btn otomobil motorlarnn ilk harekete geebilmeleri iin harici bir kuvvetle; benzinli aralarda 80-100 dev/dakika, dizel aralarda 100-150 dev/dakika civarnda dndrlmeleri gerekmektedir. lk imal edilen aralarda bu devir krank milinin n tarafna taklan bir kol ile veya motorun d ksmnda bulunan kasnak yardmyla salanmakta idi. Motorsiklet motoru gibi kk motorlarda ise pedalla ilk hareket veriliyordu. Daha sonra elektrik motorlar kullanlmaya balanmtr. Mar motoru veya starter motoru adn verdiimiz bu motor; elektrik enerjisini hareket enerjisine evirerek motora ilk hareketini vermektedir. MAR SSTEM ANA PARALARI :

1. Batarya. (Ak). 2. Mar anahtar. 3. Selenoid veya mar alteri. 4. Mar Motoru. -Batarya (ak) mar motoruna mmkn olduu kadar ksa ve kaln kablo ile birletirilmelidir. Otomobil motorlarnda kullanlan kontak anahtarlar baz farkllklar gstermekle birlikte genellikle zerlerinde u ular bulunur. BAT (30) : Akm giri ucu. IGN : Bobin ve gsterge ucu. ACC (15) : Kontaktan akm alan alclar. ST : Selenoidli sistemlerde mar selenoidine. -Mar sistemlerinde kontak anahtarndan sonra manyetik alter veya mar motoru, kullanlan motorun cinsine gre yer alr. Boaltc tip mar motorlarnda mekanik mar alteri veya selenoid; bendiks, dayer, srme endvili tipi motorlarda manyetik mar alterleri tercih edilir. MAR MOTORU : Grevi : Motorun ilk almasnda, akden ald elektrik enerjisini mekanik enerjiye evirerek volann dnmesini salar. Yap bakmndan arj dinamolarna benzetilen mar motorlar seri motorlardr. Yksz olarak uzun sre altrlamazlar. Aksi halde hzlar srekli olarak artp ambele olurlar. Mar motorunun balca paralar : 1).kaz sarglar ve Pabular : kaz sarglar, mar motoru gvdesi iine yerletirilmitir. zerinden akm getii srece elektro-manyetik alan meydana getirirler. Demir

49

nvelerin (pabularn) zerine ikaz sarglar (manyetik alan bobini) sarlmtr. Daha sonra bunlarn zeri bantlanarak yaltlr. Demir nveler mar motoru gvdesine vidalanarak balanr. Sarglarn birer ucu akm giri ucuna lehimlenir. Dier ular ise yaltlm fralara balanarak ikaz sarglarndan gelen akmn seri olarak endvi sarglarndan da gemesi salanr. Mar motorlarnda maximum gc verecek akmn, s meydana getirmeden sarglardan gemesi istenir. Bunun iin de endvi sarglar lama eklindeki ok dk direnli kaln bakr tellerden yaplmtr. Mar motorlarnda genellikle 4 pabu bulunur. kaz sarglar bazlarnda sadece 2 si zerinden geer. Kullanlan kaln tel ile ikaz sarglarnn i direnci dk tutulmu ve mar motorunun gc de istenilen seviyeye kartlmtr. kaz sarglar karlkl olarak sarlarak (N) ve (S) kutuplar yaratlr. Bo olan pabularda ise etki oluarak mknatslanma meydana gelir. Sargs olsun veya olmasn 4 pabulu mar motorlarnda 4 fra (kmr) vardr. Bunlardan 2 si yaltlm 2 side asi frasdr. Yaltlm fralar kaln bir iletkenle birbirine balanarak ikaz sarglar kndaki gerilim dengelenir. Bylece fralar iyi temas etmedii zaman meydana gelebilecek arklar bunun sayesinde kollektrn yanmasn nler. 2-.Endvi : Endvi, ikaz sarglar arasnda elektro manyetik alan meydana getirerek dnme hareketini salar. Endvi; sarg,kollektr ve milden meydana gelir. Endvi mili n ve arka kapaklar zerinde burlarla yataklanr. Milin frezeli ucuna kavrama tertibat taklr. Dier ucunda da sarglar ve kollektr bulunur. Endvi sarglar, kaln bakr telden yaplr ve yaltlm olarak kollektr dilimlerine lehimlenir. Kollektr, aralarnda fiber bulunan bakr dilimlerinden oluur ve mil zerinde sk geme olarak taklr. zerinde kmrlerin alt paradr. 3.Gvde ve Kapaklar : Gvde kaln demir satan kvrlp, ek yeri kaynakla birletirilir. yzeyine ikaz sarglar ve pabular taklr. n kapak, endvi milinin yataklanmasn ve mar motorunun motora balanmasn salar.Arka kapak, endviyi yataklamann yan sra kmr yuvalarn ve yaylarn tar. 4.Mar alteri ve Kavrama Tertibat : Mar alteri, Mar motorunun almas iin gerekli akmn , en ksa yoldan mar motoruna ulamasn salar. Selenoid ve manyetik tip olmak zere iki eittir. Kavrama tertibat, endvinin dnme hareketini zerinde bulunan mar dilisi yardmyla volana iletir. Mar dilisi ile volan dilisinin kavramasn kolaylatrr. Motor altktan sonra mar dilisinin, volan dilisinden kolaylkla ayrlmasn salar. Tek ynl kavrama, mar dilisinin volan motor dn ynnde dnmesini salar. Ters ynde ise boa dnerek hareketin mar motoruna geiini nler. Bundan ama, motor altktan sonra endvinin yksek devirle dnmesini nlemek ve volan dilisi ile mar dilisinin kolaylkla birbirinden ayrlmasn salamaktr. Mar Dmesi (Mar Butonu) : Mar dmesi, benzinli motorlarn hemen hemen hepsinde kontak anahtar stndedir. Dizel motorlu aralarda ise ayr bir dme olarak yer alr. Kontak anahtar zerinde St veya 50 numaral u, selenoid balant ucudur. MAR MOTORLARININ ALIMA PRENSB : Eer bir iletken, daimi bir mknatsn (N) ve (S) kutuplar arasna yerletirilirse, iletkenden geen akmn manyetik kuvvet izgisi birbiriyle akr. Bu iletkenin bir tarafnda (zt yn sebebiyle) alarak zayflam olan manyetik alan, dier tarafta ise

50

(ynlerin ayn olmas sebebiyle) skarak kuvvetlenmi bir manyetik alan grubu meydana gelir. Manyetik alan uzatlan bir lastik gibi dnebiliriz. Manyetik alan lastii dz bir hatta ekmeye alan kuvvettir. Mar motorunun alma prensibi Sabit bir manyetik alan iinde, serbest duran iletkenden akm geirilecek olursa iletken hareket eder. diye ifade edilebilir. Bir daimi mknatsn kutuplar arasna yerletirilen bir tel ereve, akm uygulandnda dnmeye balayacaktr. Bunun nedeni; akmn erevenin her iki tarafndan farkl ynlerde gemesidir. Bylece mknats ile telin manyetik kuvvet izgilerinin kesimesiyle,eit ve zt kuvvetler doar. Bunun sonucu olarak tel ereve saat ibresi ynnde dner. Eer iletkenlerdeki bu olay mar motoruna uyacak ekilde dzenlemek istersek, orta eksenden yataklanm (U) eklinde tel kullanmak gerekir. Ayn zamanda iletkene her durumda akm verebilmek iin ularna kollektr ve sabit fra tertibat eklenir.Bu dner sistem endvidir. Batarya akm endvi sarglarnda ok ynnde dolar. letkenlerin etrafndaki manyetik alanlar, (N) ve (S) kutuplar arasndaki manyetik hatlarn gei yolunu bozar ve iletkenlerin birer kenarlarnda toplanmasna neden olur. Buda endviyi dndrr. endvinin 1800 lik dnnden sonra sargdan geen akm yn deiir. Doru zamanlamayla bir kollektr kullanarak akmn gei ynnn alternatif olarak deitirilmesi endvinin devaml olarak ayn ynde dnmesini salayacaktr. MAR MOTORU ETLER : Kavrama tertibatlar, kullanlan alterler ve hareket ekillerine gre isimlendirilen mar motorlar eitleri unlardr. a).Bendiks Tip Mar Motorlar : 1.Dz bendiks tip mar motorlar. 2.Ters bendiks tip mar motorlar. 3.Kavramal bendiks tip mar motorlar. . Bendiks mar motorlarnda mar dilisi endvi mili zerinde rahatlkla hareket eden kayc manon zerindedir. Kavrama atalet prensibine gre gerekleir. Dili zerindeki dengeyi bozacak ekilde arlk bulunur. Mar motoru dnmeye balad anda mar dilisi ileriye doru kayarak volan dilisi ile kavrar. Mar motoru dnmeye devam ettii srece mar dilisi volan zerinden motoru evirir. Tertibatta bulunan bendiks yay ilk kavrama esnasnda doan darbeyi zerine alarak kavramann daha sarsntsz olmasn salar. Dz bendiks tipine mar dilisi da doru alarak kavrar. Ters bendikste kavrama dtan ie doru gerekleir. Kavramal bendikste tipinde ise mar dilisine kavrama tertibat eklenmitir. b).Selenoidli, Boaltc Tip Mar Motorlar : 1.Adi boaltc tip mar motorlar. 2.Selenoidli boaltc mar motorlar. 3.Rle selenoidli mar motorlar. Gnmz aralarnda en ok kullanlan mar motorudur. Mar motorunun zerinde selenoid dediimiz bir alter vardr. Selenoidlerin ierisinde bir demir nve vardr ve bu nveye src kol balanr. Nvenin etrafnda ise tel kesitleri farkl olan ekici ve tutucu sarglar vardr. Sarglarn ikisi birlikte akm alrlar. Sarglardan kaln kesitli

51

olanna ekici sarg denir ve selenoidin mar motoru terminaline balanarak mar motorundan devresini tamamlar. nce sarg ise tutucu sargdr ve selenoid gvdesinden asi yaparak devresini tamamlar. Mar yapldnda, batarya akm her iki sargdan geer. Tel kesitleri ince olan tutucu sarg az, tel kesiti kaln olan ekici sarg fazla manyetik alan meydana getirir. ekici sarg nveyi ektii anda bir taraftan src kol yardmyla mar dilisini kavratrr, dier taraftan selenoid kprsn iterek kontaklar birletirir. Batarya akm mar motoruna giderek motoru altrr. Tutucu bobin ise sadece nveyi bu durumda tutmaya yarar. Kontak anahtar brakldnda ekici ve tutucu bobinler birbirine zt manyetik alanlar meydana getirecei iin yay nveyi geri eker ve kontaklar aar. Rleli tipte ise selenoide emniyet asndan bir rle ilave edilmitir. Rle mar motorunun kolay altrlabilmesini ve emniyetli almasn salar. c).Dayer Tipi Mar Motorlar Kamyon, otobs gibi byk aralarda kullanlan Dayer tipi mar motorlarnda mar dilisinin volana arpmas engellenmitir. Kontak anahtarndan akm selenoide geldiinde gbek kontaklar birletirmeden atal araclyla nce mar dilisini volanla kavratrr. Kavrama gerekletikten sonra kontaklar birleerek mar motoru sarglarna akm gider. Motor almaya baladktan sonra volan mar dilisini hzla geriye doru iterek tahdit kanalna oturtur. d).Srme Endvili Mar Motorlar. Srme endvili mar motorlar yap itibariyle dier mar motorlarndan biraz farkldr. Gvdede tutucu sarg, ekici sarg ve ikaz sargs olmak zere eit sarg vardr. Byk aralarda kullanlan srme endvili mar motorlarnda akm nce ekici ve tutucu sarglara gelir. Sarglarda oluan manyetik alan endvinin komple ileri doru hareket etmesine neden olur. Endvi ileri doru giderek mar dilisini volanla kavratrr. Kavrama gerekletii anda kollektrdeki alteri serbest brakarak ikaz sarglarna akm verir. Motor almaya baladnda mar dilisini geri doru iter. Mar devresindeki akm kesildiinde geri getirme yay endviyi tekrar eski yerine getirir.

52

KAYNAKLAR

1 ) nternet: l zel daresi, www.malatyailozelidaresi.gov.tr 2) nternet: Trafolar, www.320volt.com 3) nternet: Direkler, www.teias.gov.tr 4) nternet: Kablolar, www.meb.gov.tr 5) nternet: Kaak Akm Rlesi, www.schneider-electric.com.tr 6) nternet: Ayrclar Ve Kesiciler, www.kontrolkalemi.com 7)nternet : Jeneratrler , www.gul-elektrik.com/ 8)nternet: arj Sistemi, w3.gazi.edu.tr/web/kersan/sarjsistemleriw.pdf , cygm.meb.gov.tr/modulerprogramlar 9)Mar Sistemi, http://www.frmtr.com 10) http://www.kontrolkalemi.com 11) www.teias.gov.tr

53