T.C.

SAKARYA NVERSTES KARASU MESLEK YKSEK OKULU MAKNE BLM

2011 / 2012 RETM YILI GZ YARIYILI MAKNE BLM MALZEME 2 DERS YIL DEV

KOMPOZT MALZEME NEDR NN HTYA DUYULUR?

RENC NO G102602012 RENC ADI-SOYADI HACI TADELEN DERSN RETM YES YRD. DO. DR. UUR SOY

EKM 2011 - SAKARYA

Kompozit malzemeler; belirli bir amaca ynelik olarak en az iki farkl malzemenin bir araya getirilmesiyle meydana gelen malzeme gurubudur. boyutlu nitelikteki bu bir araya getirmede ama, bileenlerin hi birinde tek bana mevcut olmayan bir zelliin elde edilmesidir. Dier bir deyile, amalanan dorultuda bileenlerin daha stn zelliklere sahip bir malzeme retilmesi hedeflenmektedir.

Kompozit Malzemelerin Genel zellikleri Uygulamada, kompozit malzeme retiminde genellik aadaki zelliklerden birinin veya bir kann gelitirilmesi amalanmaktadr. Bu zelliklerin balcalar, Mekanik dayanm, basn, ekme, eilme, arpma dayanm, Yorulma dayanm, anma direnci, Korozyon direnci, Krlma tokluu, Yksek scakla dayankllk, Is iletkenlii veya sl diren, Elektrik iletkenlii veya elektriksel diren, Akustik iletkenlik, ses tutuculuu veya ses yutuculuu, Rijitlik, Arlk, Grnm, ve benzeri zellikler eklinde sralanabilir. Ayrca zellikle dolayl olarak malzemenin birim maliyeti de drlmektedir. Bu amaca ynelik olarak kompozit malzeme retiminde farkl yntemler kullanlmaktadr. Hepsinde deimeyen temel ilke, bileenlerin zayf ynlerinin ama dorultusunda iyiletirilerek daha nitelikli bir yapnn elde edilmesidir. Bir kompozitin yapsnda genelde motris olarak kabul edilen srekli bir foz ile onun iinde dal deiik zelliklere sahip donat fazndan meydana gelmektedir. Kompozit retiminde Kullanlan Malzemeler Matris Malzemeleri Kompozit yaplarda matrisin temel fonksiyonu vardr. Bunlar, elyaflar bir arada tutmak, yk elyaflara datmak ve elyaflar evresel etkilerden korumaktr. deal bir matris malzemesi balangta dk viskoziteli bir yapda iken daha sonra elyaflar salam ve uygun ekilde evreleyebilecek kat forma kolaylkla geebilmelidir. Kompozit yaplarda yk tayan elyaflarn fonksiyonlarn yerine getirmeleri asndan matrisin mekanik zelliklerinin rol ok byktr. rnein matris malzemesi olmakszn bir elyaf demeti dnldnde yk bir yada birka elyaf tarafndan tanacaktr. Matrisin varl ise ykn tm elyaflara eit dalmn salayacaktr. Kesme yk altndaki bir gerilmeye dayanm, elyaflarla matris arasnda iyi bir yapma ve matrisin yksek kesme mukavemeti zelliklerini gsterir. Elyaf ynlenmelerine dik dorultuda, matrisin mekanik zellikleri ve elyaf ile matris arasndaki ba kuvvetleri, kompozit yapnn mukavemetini belirleyici nemli hususlardr. Matris elyafa gre zayf ve daha esnektir. Bu zellik kompozit yaplarn tasarmnda dikkat edilmesi gereken bir husustur. Matrisin kesme mukavemeti ve matris ile elyaf aras ba kuvvetleri ok yksek ise elyaf yada matriste oluacak bir atlan yn deitirmeksizin ilerlemesi mmkndr. Bu durumda kompozit gevrek bir malzeme gibi davrandndan kopma yzeyi temiz ve parlak bir yap gsterir. Eer ba mukavemeti ok dkse, elyaflar boluktaki bir elyaf demeti gibi davranr. Ve kompozit zayflar. Orta seviyede bir ba mukavemetinde ise, elyaf veya matristen balayan enlemesine doru bir atlak elyaf/matris ara yzeyine dnp elyaf dorultusunda ilerleyebilir. Bu durumda kompozit snek malzemelerin kopmas gibi lifli bir yzey sergiler. Kompozit malzemelerin retiminde kullanlan matris malzeme tipleri epoksi, polyester, vinylester ve fenolik reinelerdir. Yksek mukavemet gstermeyen durumlarda en ok kullanlan en ok kullanlan matris malzemesi polyester reinesidir. Gelimi kompozitlerin retiminde ise

1. 2. 3. 4. 5. 1. 2.

1. 2. 3.

genellikle epoksi reinesi kullanlmaktadr. Matris iyiletirmesi almalar zellikle yksek scaklkta kullanma uygun ve dk nem duyarllna sahip yaplarn retilmesi dorultusundadr. Epoksi Reine Matrisler Epoksiler iki yadad daha fazla epoksit ieren bileenlerden oluurlar. Polifenoln epikloridin ile bazik artlarda reoksiyonu sonucu elde edilirler. Eposilere uygulanan kr ilemleri ile yksek scaklklara dayanm 150-200 a artrlabilir. Bzlmesi %2den azdr. Avantajlar: Kapma mukavemetleri yksektir. Elyaf yaplarda yksek ba mukavemeti salarlar. Yksek anma direncine sahiptirler. Uucu deildirler ve kimyasal direnleri yksektir. Dk ve yksek scaklarda sertleebilme zelliine sahiptirler. Dezavantajlar: Polyesterle kartrldnda pahaldrlar. Polyestere oranla yksek viskoziteye daha az uygundur. Epoksiler avantajlarnn okluu ve tm elyaf malzemelerde kullanlabilme nedeniyle, uak yapsnda da yaygn bir kullanm alanna sahiptirler. Genellikle karbon elyaflarla birlikte kullanlrlar. Polyester Reine Matrisler Polyester matrisler dibazik asitlerin, dihidrik alkoller (glikol) yada dihidrik fenollerle karmnn youmas ile ekil alrlar. Polyesterlerin ana tipleri polyester bileeninin doymu asitle yada alternatif malzeme olarak glikolle modifikasyonu temeline dayanr. Ayrca kr ilemi ile matrisin esneklii iyiletirilerek kopma gerilmesi arttrlabilir. Avantajlar: Takviyelerin nemini dar kolayca atabilmesini salayan dk vikozite., Dk maliyet yi evresel dayanm Vinylester Reine Matrisler Polyester benzerler. En nemli avantajlar elyaf ve matris arasnda iyiletirilmi bir ba mukavemetine sahip olmaldr. Polyesterle glikoln bir ksmnn yerine doymam hidrosilik bileenlerin kullanlmas ile elde edilirler. Korozif ortamlardaki kullanmlar iin donatl plastik bileenlerin retiminde yararlanlmaktadr. Bu polimerler kimyasal dayanm gerektiren kimya tesislerinde, borularda ve depolama tanklarnda kullanlmaktadr. Fenolik Reine Matrisler Bu yzyln bandan beri yaklak yz yldr kullanlmaktadr. Sertleme, s enerjisiyle gereklemekte, laminant ve kalplama iin basn gerekmektedir. Fenolik reinelerin s stabiliteleri, elektrik zellikleri, suya ve alkaliler dndaki kimyasal maddelere dayanmlar ok iyidir. Bu reineler 300 ye kadar srekli, asbest lifleriyle donatlmalar halinde ise kisa sreli olarak 1000 ye kadar kullanlabilmektedirler. Silikon Reineler Silikon reineler, dierlerinden farkl olarak yaplarnda karbon yerine inorganik esasl silikonlar bulunan malzemelerdir. Mekanik ve elektriksel zelliklerini ok az deiikliklerle 250 C0ye kadar koruyabilen silikon esasl reinelerin kullanmlar, mekanik dayanmlarnn dier reinelere gre daha dk ve maliyetinin de genelde daha yksek olmas nedeniyle kstldr. Spersonik arabalarda kullanlrlar. Metal Matrisler Kompiziti srekli bir arada tutan ve bu btnlk iinde lifle birlikte malzemenin zelliklerini belirleyen matris malzemesi olarak metaller, tayclk asndan, zellikle polimer matris malzemesine kyasla yksek dayanma sahiptirler. retimleri zor olup maliyeti yksek olmasna karn, metal matris malzemesi kompizitin tokluunu nemli lde arttrmakta ve yksek scaklk etkisindeki uygulamalara olanak vermektedir. Metallerin matris malzemesi olarak kullanlmas,

yine metal olan birok ince liflerin retimiyle balamtr. Kompizit retiminde metal matris malzemesi olarak, bakr alminyum, titan, nikel, gm gibi metaller bata gelmektedir. Matris malzemesi erimi halde, molekler yapda, levha veya ince tabaka eklinde olabilmekte ve kullanlan retim teknolojisine bal olarak dkme, kartrma, presleme, elektroliz yoluyla kaplama, haddeleme yntemleriyle liflerle birletirilmektedir. Bu birlemede kullanlacak yksek dayanml lif tel ve kllarn zedelenmemesi, tahrip olmamas salanmaldr. Metal matris iinde en kolay kullanlabilen elyaf bor ve borsic elyaftr. Bu kompozit malzeme 300 C0scakla kadar oda scaklnda zelliini korumaktadr. Burada kompizitin retimi 450-500 C0scaklkta, scak presleme yntemiyle yaplr. Elyaflar Matris malzeme ierisinde yer alan elyaf takviyeler kompizit yapnn temel mukavemet elemanlardr. Dk younluklarnn yan sra yksek elastik modle ve sertlie sahip olan elyaflar kimyasal korozyona da direnlidirler. Gnmzde kompizitlerin donatlmasnda boyutsal ve ekilsel zellikleri ok farkl lifler (elyaflar) kullanlmaktadr. rnein, cam lifleri gibi lifler retim srasnda demetler halinde hazrlanmaktadr. Kompizitlerin donatlmasnda kullanlan lifler, EModl deerleri, kullanlan matris malzemesinin E- modl ile kyaslanarak, matristen daha dk yada yksek E- modl deerine sahip lifler olmak zere iki ana grupta toplanabilir. Ancak, kompozitlerin zellikleri iinde nemli olan bu ayrm sabit matris malzemesi iin anlam tamaktadr. Teller, mili metrik boyutta metal malzemelerdir. aplar dier donat malzemelerine kyasla daha byk olup, genellikle beton ve harlarn donatlmasnda kullanlr. Dilimizde lif kelimesinin oulu olan elyaf kelimesi daha yaygn olarak kullanlmaktadr. Liflerin ap ortalama 0,01 mm. mertebesindedir. Narinlik oran 10000e kadar kabilmektedir. (L/d104). Lifler deiik kaynaklardan elde edilmekte ve deiik zellikleriyle byk eitlilik gstermektedir. Kllar donatda kullanlan en ince malzemelerdir. Bunlar, buhar younlamasyla bytlen deiik ekillerdeki tek kristaller olup, aplar birka mikron, boylar birka mm. kadardr. Buharla bytlen bu kllarn genelde yapsal hatalar olmamaktadr. Dolaysyla dislokasyon iermeyen bu cisimlerin dayanm, normal boyutlardakine oranla yaklak olarak yaklak bin kat kadar olabilmektedir. stn zellilere karn, yapm yntemi nedeniyle kllarla donatl kompizitlerin retimi son derece snrl kalmaktadr. Ayrca, kllarn sahip olduklar yksek ekme dayanm sadece elastik blgededir. Plastik deformasyonunun balamasyla kllarda dislokasyonlar olumakta ve dayanm dmektedir. Burada kompizitlerin donatlmasnda kullanlan lif veya malzeme zerinde durulacak. Srasyla cam lifi, asbest lifi, elik teller ve organik esasl yapay lifler incelenecektir. Cam Lifleri Cam lifleri veya dier bir deyile cam elyaflar kompizitlerin retiminde en ok kullanlan donat malzemelerindendir. stn zelliklerinin yan sra, ekonomik bir donat tr olmas bu sonucu ortaya karmaktadr. eitli matris malzemeleriyle kullanlm olmasna karlk, temel kullanm alan cam takviyeli plastik (CTP) endstrisidir. Cam liflerinin ticari anlamda retimi 1930lu yllarda ngilterede balanm olmasna karlk, bu malzeme plastik malzemenin donatlmasnda 1950lerin bandan itibaren kullanlamaya balanmtr. Balangta, cam liflerinin retiminde Acam veya ak adyla alkali cam kullanlmtr. Bunu ok az alkali ieren ve ok stn elektriksel ve mekanik zelliklere sahip bir borsilikat cam olan elektrik dayanml camn, ksa ad ile E- camnn kullanlmaya balanmas izlemitir. Asbest Lifleri Asbest, lifli yapl bir doal mineraldir. Esas magnezyum silikat olan, yanmazlk zelliine sahip bu maddenin bir ok tr vardr. Bu doal maddeden elde edilen asbest liflerinin boylar, genel olarak 0,8 mm ile 19-20 mm arasndadr. Asbest liflerinin en kk ap 0,01 mmye kadar olabilmektedir. Bu liflerin ekme dayanmnn 3000 N/mm2 nin zerinde bulunduu belirtilmektedir. Asbest liflerinin kimyasal direnci, zellikle alkali ortama dayanmlar, bunlarn imento tr balayclarla retilen kompozitlerde ok baarl bir biimde kullanlabilmesi sonucunu dourmutur. Asbest liflerinin dayanm yksek tiplerinden bir olan corocidolite veya mavi asbest, insan sal asndan olumsuz zellikler gsteren bir trdr. Bunlarn ok uzun

sreler solunmasnn veya bu lifikleri tayan havann ulunduu blgelerde yaamann asbastosis denilen solunum yollar hastalna, akcier kanserine neden olduu ileri srlmektedir. Asbest lifleri, bu yzyln balarndan itibaren imento balayc ile teknik adan baaryla kullanlmaktadr. Asbest lifleri genel olarak levha retiminde %9-12, basnl boru retiminde %2030 oranlar arasnda, imento balaycyla birlikte karmlarda yer almaktadr. Asbest lifi donatl imento kompozitleri, atmosfer koullarna ve korozyona dayankl, rmeyen, 400C scaklna kadar dayanm zelliine sahip malzemelerdir. Ancak malzeme darbe karsnda krlgandr ve genelde krlma ekil deitirme oran ok dktr. elik Teller elik teller zellikle beton ve harlarn donatlmasnda kullanlabilmektedir. Farkl yntemlerle retilen donat telleri, matriste aralarndaki aderansn artrlmas amacyla deiik biimlerde de yaplmaktadr. Beton donatmnda kullanlan elik teller souk ekme tel oda scaklnda sl ilemsiz ekilmi, dk karbon oranl teldir. Teller genellikle suda kolaylkla zlebilen zel bir yaptrcyla birlikte tutturularak demetler halinde retilmektedir. Karbon Lifleri Liflerde donatl kompozitlerin retiminde kullanlan nemli bir lif trdr. 1960l yllarn ikinci yarsndan itibaren kullanlmaya balanm olan bu liflerin dk younluuna karn ekme dayanm ve E modl yksektir. Yksek scaklklara dayanabilen karbon liflerinin zellikleri, retimdeki son ilem scaklna bal olarak deiiklik gstermektedir. Uygulamada 6 ila 10 mm arasnda deien aptaki liflerin 1000-1500 adetlik demetlerinden oluan fitil ve abkumalar kullanlmaktadr. stn zelliklerinin yansra on derece pahal olan karbon lifleri, zellikle uzay ve havaclk endstrisinde yararlanlan bir malzeme niteliindedir. Maliyeti yksektir. Aromid Lifler Aromid aromatik polyamid in ksaltlm addr. Polyamidler uzun zincirli polimerlerdir. Aromidin molekler yapsnda alt karbon atomu birbirine hidrojen ile balanmtr. ki farkl tip aromid mevcuttur. Bunlar kevlar 29 ve kevlar 49dur. Camdan daha hafif ve daha risit olan bu malzeme, fiyat asndan da cam lifleri dnda kalan bir ok lif trnden daha ucuzdur. Yksek scaklkta snme dayanm olduka iyidir. Ayrca korozyon dayanm olduka iyidir. Uak yaplarnda, dk basma mukavemetleri nedeniyle karbon elyaflarla birlikte hibrit kompozit olarak, kumanda yzeylerinde kullanlmaktadr. Bor Lifleri 1960l yllarda retilmeye balanan bir malzemedir. Yksek dayanml ve pahal bir malzeme olan bor lifleri, gnmzde zellikle metal motris elemanlaryla birlikte metal motris malzemesi olarak kullanlmaktadrlar. Elyaf ap 0,1 mm ile 0,2 mm arasnda olan ve dier bir ok life gre olduka kaln bir lif zellii gsteren malzeme, yksek ekme mukavemetine ve elastik modle sahiptir. Elastik modl ise 400 Gpadr. bu deer S camnn elastik modlnden 5 kat daha fazladr. stn mekanik zelliklere sahip bor elyaflar, uak yaplarnda kullanlmaktadr. Ancak maliyetinin ok fazla olmas nedeniyle yerini karbon elyaflara brakmtr. Silisyum Karbr Lifleri Yksek scaklktaki zellikleri bor liflerinden daha iyidir. Silisyum karbr elyaflar 1370 Cde mukavemetinin sadece %30unu kaybeder. Bor elyaf iin bu 640 C dir. Bu elyaflar genellikle Titanyum motrisle kullanlrlar. Jet motor paralarnda, Titanyum, Alminyum, Vonodyum alaml motris ile kullanlrlar. Kompozit Malzemelirinin Snflandrlmas ve zellikleri Yaplarnda ok sayda farkl malzeme kullanlabilen kompozitlerin gruplandrlmasnda kesin snrlar izmek mmkn olmamakla birlikte, yapdaki malzemelerinin formuna gre bir snflama yapmak mmkndr. Elyafl Kompozitler Parackl Kompozitler Tabakal Kompozitler Karma Kompozitler

Elyafl Kompozitler Bu kompozit tipi ince elyaflarn motris yapda yer almasyla meydana gelmitir. Elyaflarn matris iindeki yerleimi kompozit yapnn mukavemetini etkileyen nemli bir unsurdur. Uzun elyaflarn motris iinde birbirlerine paralel ekilde yerletirilmeleri ile elyaflar dorultusunda yksek mukavemet salanrken, elyaflara dik dorultuda dk mukavemet elde edilir. ki boyutlu yerletirilmi elyaf takviyelerle her iki ynde de eit mukavemet salanrken, matris yapsnda homojen dalm ksa elyaflarla ise izotrop bir yap oluturmak mmkndr. Elyaflarn mukavemeti kompozit yapnn mukavemeti asndan ok nemlidir. Ayrca, elyaflarn uzunluk/ap oranlar arttka matris tarafndan elyaflara iletilen yk miktar artmaktadr. Elyaf yapnn hatasz olmas da mukavemet asndan ok nemlidir. Kompozit yapnn mukavemetinde nemli olan dier bir unsur ise elyaf matris arasndaki ban yapsdr. Matris yapda boluklar sz konusu ise elyaflarla temas azalacaktr. Nem obsorbsiyonu da elyaf ile matris arasndaki ba bozan olumsuz bir zelliktir. Parackl Kompozitler Bir matris malzeme iinde baka bir malzemenin paracklar halinde bulunmas ile elde edilirler. zotrop yaplardr. Yapnn mukavemeti paracklarn sertliine baldr. En yaygn tip plastik matris iinde yer alan metal paracklardr. Metal paracklar sl ve elektriki iletkenlik salar. Metal matris iinde seramik matris ieren yaplarn (cermet), sertlikleri ve yksek scaklk dayanmlar yksektir. Bunlar kollar, kulplar, elektirk paralar, muhafazalar vb. gibi kk paracklarn yapmnda kullanlrlar. Tabakal Kompozitler Tabakal kompozit yap, en eski ve en yaygn kullanm alanna sahip olan tiptir. Farkl elyaf ynlenmelerine sahip tabakalarn bileimi ile ok yksek mukavemet deerleri elde edilir. Isya ve neme dayankl yaplardr. Metallere gre hafif ve ayn zamanda mukavemetli olmalar nedeniyle tercih edilen malzemelerdir. Pek ok katmanl kompozit dk maliyet, yksek dayanm veya hafifliini korurken, anma veya abrasiv anma direnci, gelimi grnm ve mkemmel sl genleme zelliklerini kapsamaktadr. Buna karn korozyon ve anma direnci gibi nemli zelliklerin pek ou ncelikle kompoziti oluturan elemanlardan birine baldr. Elektrik arjn depolamak iin kullanlan kondansatrler esas itibariyle dnml olarak bir iletken ve bir yaltkan katmanlarn st ste gelerek meydana getirdii katmanl kompozitlerdir. Karma Kompozitler: Ayn kompozit yapda iki yada daha fazla elyaf eidinin bulunmas olasdr. Bu tip kompozitlere hibrid kompozitler denir. Bu alan yeni tip kompozitlerin gelitirilmesine uygun bir alandr. rnein, kevlar ucuz ve tok bir elyafdr ancak basma mukavemeti dktr. Grafit ise dk toklua sahip, pahal ancak iyi basma mukavemeti olan bir elyafdr. Bu iki elyafn kompozit yapsnda hibrid kompozitin tokluu grafit kompozitden iyi,maliyeti dk ve basma mukavemetide kevlar elyafl kompozitden daha yksek olmaktadr. Tabakal Kompozitlerin rnekleri ve Uygulamalar Katmanl kompozitlerin says ylesine fazla ve uygulamalar, amalar ylesine oktur ki davranlar hakknda genelleme yaplmas mmkn deildir. Yaygn olarak kullanlanlar ise; Katmanlar: Katmanlar organik bir yaptrc ile yaptrlm malzeme katmanlardr. En yaygn katman, her bir alternatif katta dik alarla aa kaplama alarnn dizildii kontraplaklardr. Bu katlar fenolik veya amine reineler gibi bir yaptrc ile birletirilir. Emniyet gzlkleri, polivinil butiral gibi plastik bir yaptrc ile iki cam malzemesinin birletirildii katman malzemelerdir. Cam krld zaman yaptrc cam paracklarnn ayrlmasn nler. Katmanlar, motorlarda, yaltm iin dililerde, baslm devre katlarnda kullanlmaktadr. Yaptrc katmanlar, mkemmel hafiflik, alevlenmeyi geciktirici darbe dayanm, korozyon direnci, kolay ekillendirme ve ileme, srtnme ssnn datlmas ve iyi yaltm zelliklerini bnyesinde toplamaktr. Sert yzey oluturma: sert, anmaya direnli yzeyler, sert yzey oluturma olarak bilinen ergitme kayna teknikleri daha yumuak ve snek malzemeler zerinde biriktirilebilir. Sert yzey alamlar, eliin sertletirilebilen snflarn, sert karbrler oluturan demir ve elikleri, kobalt esasl alamlar ve belirli demir d alamlar iermektedir. Kompozit tungusten karbr ubuklar

ayn zamanda anma yzeyinde tunsten karbr oluturmak iin kullanlabilmektedir. Benzer kaynak ilemleri yzeyin korozyon ve sya kar direncini arttrr. Giydirilmi Metaller: Metal metal kompozitleridir. Genel bir rnek olarak A.B.Ddeki gm paralar verilebilir. Bir Cu %80 Ni alamnn her iki tarafna Cu %80 Ni alam balanr. Youn olarak bakr bulunan ekirdek dk maliyet temin ederken, yksek nitelikli alam gm rengi vermektedir.giydirilmi malzemeler yksek dayanm ile birlikte iyi korozyon direnci kombinasyonuna sahiptir. Alklod ad verilen giydirilmi kompozit malzeme, ticari saflktaki alminyum yksek mukavemetli alminyum alamlarna balanr. Saf alminyum yksek dayanml alminyumu korozyondan korumaktadr. Saf alminyum katmannn kalnl toplam kalnln yaklak %1-1,5 i kadardr. Alklad, korozyon direnci, dayanm ve hafifliin arzu edildii uak gvdesinde, s dntrclerinde, bina yapmnda ve depolama tanklarnda kullanlr. kili Metaller: Scaklk gstergeleri ve kontrol edicileri, katmanl kompozitteki iki metalin sl genleme katsaysndaki farkllktan yararlanmaktadr. ki metal paras stlrsa yksek sl genleme katsaysna sahip metal daha fazla uzam olmaktadr. ki para birbirine skca bal ise sl genleme katsaylarndaki fark eridin eilmesine ve eilimli bir yzey olumasna neden olur. eridin bir ucu sabit ise serbest olan u hareket eder. Bu hareketin miktar scakla bal olup, eritteki bklme ve sapmann llmesi ile scaklk tespit edilmektedir. Ayn ekilde eridin serbest ucu, elektrik anahtarn hareket ettirirse dzenli scaklk hareket elde etmek iin bir frnn veya soutucunun alp kapatlmas mmkndr. Elyaf Takviyeli Kompozit Malzemelerinin retim Yntemleri arzu edilen performansa uygun kompozit malzemelerinin retiminde maliyet unsuru ilk dnlmesi gereken en nemli parametrelerden biridir. retim maliyetini, performans, tasarm, malzeme seimi ve ekil verme yntemi dorudan etkilemektedir. Kompozit yapy oluturan bileenlerin seimi ve bileen konfigrasyonu retim maliyetini nemli lde drebilmektedir. Tasarm konsepti ile maliyetin drlmesi her zaman geerli bir yntem olup daima gz nne alnmaldr. Mukavemet ve tokluk, minimum arlk, yksek scaklkta kullanlabilirlik, yorulma mukavemeti, dk bakm masraf, korozyon dayanm, hasar toleranslar ve tamir kolaylklar gibi faktrler birlikte dnlerek, en dk maliyetli, en kolay retilebilir bir kompozit sistem seilmelidir. Doranm, ufaltlm, tanelere ayrlm ksa boylu elyaf ve partkller ile dokunmu demet eklinde veya dokunmam kuma yapsndaki takviye malzemesi, reine yzne yatrlarak, eitli el aletleri ile svanp tam-stma temin edilerek kompozit malzemenin elde edilmesi gnmzde ok yaygn olarak kullanlan bir metoddur. Elyaf Sarma Srekli elyafn bir balayc ortamndan geirildikten sonra, dnel madrenle, nceden belirlenmi sarm geometrisine uygun sarlmas yntemine elyaf sarma ad verilmektedir. Genellikle sarlan z veya mandrel, sarm ileminden sonra karlr. Baz hallerde sabit mandrel kullanlarak kompozit kabuk ile takviye edilebilir. Elyaf sarma ynteminin baz avantaj ve dez avantajlar aada verilmitir. Srekli elyaf a ile yksek mukavemet salar. Ardarda sarlan elyaflar mukavemeti arttrr. malat kolaydr. Olduka byk yaplar elde edilebilir. Yksek elyaf younluuna ulalabilir. Avantajl retim maliyetine sahiptir. eitli simetrik malzemelerin retildii elyaf sarma ynteminin baz dezavantajlar aada verilmitir. Mandrelin kartlabilecei ekilde tasarlanmas Konveks yzeylerin elde edilememesi Sarm yolunun kolaylkla deitirilememesi Kompleks ve pahal mandrellerin kullanlmas Zayf bir d yzeye sahip bulunmas

Bu olumsuzluklara ramen, boru, fittings, tp, basnl kaplar, kresel ve silindirik yaplarda olduka tercih edilen bir yntemdir. Ak Kalp Yntemleri Takviye elemannn reine yzeyine yerletirilmesi, reine svama veya elyaf dokuma ile kalp formuna uygun yzeylerin elde edilmesi genelde ak-kalp yntemi ile ekillendirme ad verilmektedir. Doranm, ufaltlm, tanelere ayrlm, ksa boylu elyaf ve partikller ile dokunmu, demet eklinde veya dokunmam kuma yapsndaki takviye malzemesi, reine yzeyine yatrlarak eitli el aletleri ile svanp tam slatma temin edilerek, kompozit malzemenin elde edilmesi gnmzde en yaygn olarak kullanlan bir yntemdir. Bu amala en ok ahap kalp kullanlmakla birlikte alminyum ve plastik kalplarda kullanlabilmektedir. Kalp yzeyi ayn zamanda ayrc zellie sahip sert yzey temin eden gelcoat ile svandktan sonra takviye malzemesi yatrlarak reine ile svanr. Svama teknii elyaf orann etkilediinden nemlidir. Elle svama ve elyafa ekil verme yerine vakum-folyo altnda ayn ilemler yaplabilir. Bu itibarla ak kalp kompozit retim yntemi kategoride incelenmektedir. Pskrtme yntemi Ara yzey ayrma eleman olarak buharlaan bir zcde zlm fluorokarbon trevleri kullanlmaktadr. Kompozit yzeyde sert fluorokarbonlu ince film oluurken, her trl renklendiricilerle renklendirilebilmektedir. Kalpta kompozit ayrcs olarak silikon boyalarda kullanlabilir. Ancak mteakip ilemler ve servis ortamlarnda eitli sorunlar getirmektedir. Politetrafluoroetilen ayrclar zellikle yksek scaklk uygulamalarnda tercih edilmektedir. Bobinle beslenen srekli elyaf, reine ortamndan geirildikten sonra 3-5 cmlik boylarda kesilerek hzla kalp yzeyine pskrtlr. Ksa elyafn hzla frlatlmas kalp yzeyine skma yapmakta, yksek elyaf oranl ak-kalp kompoziti retilebilmektedir. Geni paneller ve girift ekilli malzemelerin retiminde elyaf pskrtme yntemi olduka yaygn kullanlmaktadr. Elyaf pskrtme ynteminde reine-elyaf dalm, elle svama yntemine oranla daha dzenlidir. Bir baka ifade ile elyaf pskrtme yksek mukavemetli geni yzeylerin elde edilmesinde kullanlmaktadr. Vakum svama ynteminde ince polipropilen veya polietilen folyo ile rtlen reine elyaf faz vakumla emilirken reine ile birlikte hava emii gerekleerek homojen reine dalm ve yksek elyaf oran salanmaktadr. Vakum rt sistemi ile kuru elyaf ortamna basn altnda reine emilerek en yksek elyaf oranl reine elde edilebilmektedir. ekme Yntemi Elyaf reine karm ekillendirilmi kalptan geirilirken ayn zamanda da sertletirilerek eitli profieller ve zel kesitli kompozit malzemelerin eldi edilmesi mmkndr. Cam elyaf ve yksek mukavemetli elyaflarn uygun reine matrisi ile ekilmesi gelecekte alminyum ve elik trevlerini ikame edecek boyutlara ulaacaktr. rgl veya geliigzel dalm elyaf termoset reine ortamnda ekilmektedir. Presleme Termoset veya termoplastik matris iine dalm takviye elemanlar belli basn altnda sktrlarak sertletirilir. Havaclk sektrne ynelik kompozit rnler iin epoksi motrisler kullanlrken kar ve demiryolu tatlar iin poliester ve vinilester reineli matrisler kullanlmaktadr. 3-5 cm boyunda kesilmi elyaflar, mikserde reine ile kartrlrlar reiner katalist, dolgu malzemesi, kalp syrma malzemesi ile magnezyum oksit ihtiva eder. Mikserde iyice kartrlm hamur, uygun ortamda uzun sre saklanabilir. 130-160 C scakla stlm kalp boluuna gerekli hacimde karm hamuru yerletirilerek 4-21 Mpa basn altnda birka dakika bekletilir. Parann zelliine, elyaf oranna ve reine grubuna gre sertleme sresi 1-4 dakika arasnda deiir. Olduka yksek basnc gerektiren metod mkemmel yzey kalitesi yannda, mekanik zelliklere sahiptir. Koltuklar eitli kaplar ve yap elemanlarnn imaline imkan veren presleme metodu, gelecekte alminyum ve plastik enjeksiyon dkm rnlerine alternatif olacaktr. Presleme ile retilen kompozit rnler, ayn zamanda ahap trevleri ile ikame edilebilmektedir.presleme tekniine uygun, para geometrileri kolaylkla retilebilir. Presleme elik dkm kalplar kullanlmaktadr. Mkemmel yzey iin kalp i yzeyinin sert krom ile kaplanmas tercih edilmektedir.

Pres ekillendirme yntemi Preslemede kullanlan hamura eitli dolgu ve renk verici malzemeler katlarak arzu edilen yzey zellikleri elde edilebilir. Dkm Yntemi Genellikle partikl eklindeki takviye faz, sv reine veya metalle birlikte hidrostatik veya pres basnc altnda dklebilir. zellikle anmaya dayankl kompozit malzemeler bu yntemle retilirler. Soukta ve scakta katlaabilen reineler ile alminyum ve magnezyum gibi metaller bu amala kullanlmaktadr. Piston gibi anmaya msait malzemeler taneli kompozit dkm malzemelerdir. Fren pabular ve basn altnda alan malzemelerin bu yntemle retilmesi mmkndr. Sinterleme Baz elyaf ve seramik malzemelerin matris tarafndan slatlmas mmkn olmadndan balayc ara yzey oluamamaktadr. Bu amala elyaf yzeyi slatma zellii yksek malzemelerle kaplanr kaplama ilemi vakum altnda veya kimyasal ortamda yaplp, elyaf scak pres altnda sinterlenir. Yntemin en nemli avantaj, matris orann asgari dzeyde tutmasdr. Bu metodla %10 balayc ve %90 takviye fazl sper yksek mukavemetli malzemeler elde edilmektedir. Gelecekte zellikle uak gvde ve kanatlarnn bu yntemle elde edilmesi ve yksek balistik performansn elde edilmesi muhtemel grlmektedir. Elyaf yzeyini kaplayan ince metalik film basn altnda difzyon ile elyaflar birbirine balarken mkemmel yzeyler oluturmaktadr. Metal matrizli kompozitlerin stn performanslar, gelecekte elik ve zel malzemeleri nemli lde kapsayaca tahin edilmektedir. Laminasyon En az iki ayna veya farkl elyaf veya refrakter tabakasnn nceden tasarlanm konfigrasyonla birbirine balanmas ile ilde edilen yapya lamine kompozit yaps ad verilir. ardk takviye tabakalar, rgl, dokunmu, prese edilmi keeletirilmi veya folyo ekline getirilmi olabilir. Laminasyonda boyutlu konfigrasyona ulalabilir ekil 2.1.7de verildii gibi orada da balanan tabakalarda, dorultuda mekanik zellikler ekillendirilebilir. Laminasyon dorular rgl, dokunmu veya demet elyaf laminasyon ynteminde genellikle birbirine dik balanmaktadr. Balayc olarak en ok kullanlan opoksi emdirilmi katlardr. Epoksi rijit veya yksek mukavemeti ile en ok kullanlan balama malzemesidir. Scakta ve soukta sertleen epoksi malzemeler kullanlmaktadr. Akrilik asit esterlerin oksijence zengin heroksitlerle aktifletirilerek polimerize edilmi reinelerde olduka yaygn kullanlan balama malzemeleridir. Reaktif lastik, silikon yaptrclar ile scakta eriyip yaptrlan termo plastik yaptrclarda yaygn olarak kullanlabilmektedir. Yaptrc emprenge edilmi plakalar halinde veya dorudan takviye fazna srlp prese edilerek kullanlmaktadr. Sandvi Kompozitler ki laminat arasna, ince ince metal folyodan yaplan bal petekli bir yapnn yerletirilmesi ile elde edilen kompozit malzemelere sandvi kompozitler ada verilir. Hafif, stn mekanik zelliklere sahip, retimi olduka basit ve bu malzemelerin geni uygulamalar mevcuttur. Balpetek arakesitli sandvi paneller, ilk defa 1940l yllarda havaclk sektrnde kullanlmtr. Gnmzde kat, plastik, paslanmaz elik, titanyum, sper alam, alminyum ve benzeri metallerden balpetekleri retilerek sandvi kompozitler yaplmaktadr. Laminatlara birletirmlede zel yaptrclar dnda difzyon veya lehimleme birletirmeleri de yaplabilmektedir. Yksek tokluk, yksek mukavemet arlk ilikisine sahip sandvi panellerin kullanm gelecekte daha da artacaktr. Kompozit Malzeme Kullanmnda Tasarm Esaslar Makine ve yaplar imal ederken anizotropik malzeme kullanmnn belli baz avantaj ve dezavantajlar vardr. Avantajlar; takviye dorultusunda ok yksek zgl mukavemet ve rijitlik, ekillendirilebilme kabiliyeti ve elastik olarak yksek kopma uzamas, ok iyi yorulma dayanm, kalc deformasyon olmamas, dk ve kontrol edilebilir sl genleme katsays, ok dk enine

ve sl elektrik iletim katsays, tabakal kompozitlerin tabaka yaplarnn istenen amaca gre dzenlenebilmesidir. Dezavantajlar ise; malzeme bnyesinde hasara sebep olacak ekilde ikincil gerilmelerin meydana gelebilmesi, kritik uygulamalarda uzun zaman alan masraf gerektiren detayl gerilme analizi gereklilii, retim ve kullanm yerinde yksek scaklk olmas durumunda fiber matris sl genlemelerinin farkl olmas sebebiyle hasara gtren i gerilmeler, lineer elastik zellikleri sebebiyle gevrek krlma tehlikesi kullanm ortam scaklnn matris malzeme zellikleriyle snrlanmas scaklk sebebiyle zellikle polimer matrisli malzemelerde srnme tehlikesi, balant yerlerinde ok dikkatli dizayn gereklilii olarak saylabilir. Kompozit malzemelerden yaplacak makine elemanlarnn bu zellikler gz nne alnarak tasarlanmas gerekmektedir. Kompozit malzemelerden yaplacak makine elemanlarnn tasarmnda dikkat edilecek faktrler; sl, mekanik, arpma, kimyasal, elektrik ve manyetik ykleme gibi ykleme durumlar, takviye ekli ve ykleme dorultusuna gre durumu ve makine elemanlarnn arl ile birletirme yerlerinin seimi ve birletirme eklidir. Tasarmda dikkat edilecek faktrleri tek tek incelersek Ykleme Durumu klasik malzemelerden farkl olarak, kompozit malzeme zerine gelecek kuvvetin dorultusu, iddeti ve tesirleri ok byk nem arzeder. nk ompozit malzemede fiberlerin takviye asna gre malzeme zerindeki gerilme dalm deimektedir. Isl ve Elektriksel Ykleme s ve elektrik akm direncin dk olduu yerlerden geme eiliminde olduundan sl ve elektriksel iletim zellikleri cam, aramid ve seramik fiber kullanlmas durumunda matris malzemeninkine yakndr. Karbon fiberleri gibi iletim zellii iyi olan fiberlerin kullanld kompozitlerde ise fiber malzemesinin zelliklerine yaknlk gsterir. Polimerik matrisli kompozitlerde, matris malzemeleri metallere gre yaklayk olarak %1 orannda iletim zelliine sahiptir. Fiberlerin ise yksek iletim zellikleri vardr. Kompozit iinde takviye ekli ve dorultusu ile enerji ak sektr arasndaki a nemlidir. zotrop cam fiberlerinde bile boyuna ve enine iletim katsayla arasnda %30 gibi bir fark bulunmaktadr. Karbon fiberlerinde ise bu oran %0,2ye kadar dmektedir. Bu yzden elektrik ve sl yke sahip kompozitlerin dizaynnda fiber hacim oran, takviye dorultusu ve retim srasnda eleman iinde boluk kalmayacak ekilde bir retim yaplmas ok nemlidir. Herhangi bir kompozit yapda bile, kullanlan malzemelerin sl genleme zelliklerinin farkl olmas sebebiyle, s yk altnda farkl uzamalar sonucu byk gerilmeler ortaya kabilir. Bu gerilmeler, dardan malzemeye herhangi bir yk uygulansa bile malzemede hasara yol aacak kadar byk olabilmektedir.tabakal retimde ise farkl tabakalar arasnda ayn uzamaya ramen takviye dorultusundaki farkllklar sebebiyle arplma eklinde hasarlar oluabilmektedir. zotropik malzemelerde oluan bu gerilmeler eitli sl ilemler ile ortadan kaldrlabilirken kompozit malzemelerde bu durum mmkn olmamaktadr. Bu yzden ikincil bir yk olarak s yknn de bulunduu durumlarda malzeme tayini nem kazanr. Tabakal retim durumunda tabakalar, uzamalar birbirini ortandan kaldracak ekilde yerletirilmeyidir. Birleme yerinin dizaynnda, bu gerilmelerin de dikkate alnmas gerekir. Yorulma, arpma ve Tokluk Kompozitlerde yorulma izotrop malzemelerden olduka farkl bir ekilde oluur. zotrop malzemelerde deiken yklemeye maruz bir makine elemannda oluan atlak tanmlanabilir bir gelime gstererek ilerlemekte ve para hesaplanabilen bir mr sonunda da hasara uramaktadr. Bu malzemeler iin atlak balangcnn hemen hemen tamamen tanmlanm ve deneyler yaplarak gerekli sabitler bulunmutur. Kompozit malzemelerin entik hassasiyetleri, matris malzeme entiin dier fibere gemesini geciktirdiinden metalik malzemelere gre daha azdr. Kompozitlerde yorulma olay, malzemeye bal olarak farkl ekillerde meydana gelir. Fiber-matris ara yzey ba kuvvetine bal olarak oluan yorulma, yk dorultusu ile fiber dorultusunun farkl olduu durumlarda oluan yorulma eklidir. Fiber boyunca oluan atlan ilerlemesi ile hasar meydana gelir. Kuma eklindeki fakvilerde genellikle bu ekilde yorulma oluur. Fiber ve yk dorultusu ayn olursa olduka yksek yorulma direnci elde edilir. Bu durumda, fiber hacim oran arttka yorulma direncide artmaktadr. Tabakal yapdaki yorulma ise, mukavemetlerine gre daha yksek

gerilme uygulanan tabakalardan balayarak yaylr. Tabakal yapnn kuma fiberlere gre yorulma direnleri daha byktr. arpma, genellikle makine elemanlarnda genellikle beklenmeyen ve hesaba katlmayan ani yklemelere verilen addr. Snek malzemelerde arpma sonucu plastik deformasyon ve gzle grlebilen hasarlar oluur. Kompozitlerin arpmaya kar davran arpmada absorbe ettikleri enerji ile belirlenir. Bu da ara yzey ba gerilmelerinin deerine baldr. Eer ba dayanm dkse malzeme zayf mukavemet zellikleri gstermekle beraber enerji absorbsiyonu iyi olacandan arpmaya kar iyi bir dayanm gsterecektir. ok yksek ba dayanmna sahip kompozitler gevrekleme eilimindedir. Pratikte fiberlere yaplan yzey ilemleri ile ara yzey ba dayanm kontrol edilebilmektedir. Tokluk, malzemenin krlma dayanmnn bir lsdr. Yorulma ve arpma yklerine kar kompozit malzemelerin davranlarnn belirlenmesinde nemli bir karlatrma parametresidir. Kimyasal Ykleme ve evre artlar Matris malzemeleri kompizitin nem, s ve kimyevi maddeler gibi evre etkilerine maruz kalan ksm olduundan korozyon dayanm, nem absorbsiyonu gibi evre etkilerine kar zelliklerini de belirlemektedir. Plastik malzeme, plastik matrisli kompozitlerin ok eitli evre ve kimyevi yklere kar yksek performans gstermesini salamaktadr. Metalik matrisli kompozitlerde ise kimyasal etkilere kar diren, malzemenin yzeyinde meydana getirdii koruyucu tabaka kalnl ile belirlenmektedir. Mesela, 200 Cnin zerinde zellikleri kararl olmayan, veya kimyevi etkilere dayanksz olan bir fiber, ok daha yksek scaklklara yada ok etkin kimyevi yklemelere dayanabilen ve sl iletkenlik zellikleri iyi olmayan bir matris iinde sz konusu artlara dayankl, mukavemeti yksek bir kompozit oluturabilmektedir. Tablo 3.1.1.3te otomobil endstrisinde alternatif malzemeler olarak kullanlan elik, alminyum alam ve cam takviyeli plastik (CTP) kompozitlerin eitli yklemeler karsndaki davranlar, retim artlar ve maliyetleri gibi faktrler karlatrmal olarak verilmitir. Kompozit Malzemelerin Kullanm Alanlar Otomotiv Sanayiinde Kompozit Malzeme Kullanm Otomobilin arln azaltmak; yakt tketiminde hatr saylr tasarruflara yol atndan, otomobil reticileri arl azaltacak yeni malzeme araylarna girmi bulunuyorlar. Buna ilaveten petrol yaktlarna alternatif olarak gelitirilmeye allan elektrikli arabalarn motorlar nispeten daha az g rettiinden, arabann arl fevkalade ehemmiyet kazanr. Kompozit malzemeler, katln zgl arla oran bakmndan elik ve alminyum ile karlatrldnda, bu deer birka kat daha fazla olabilmektedir. Bu sebeple kompozit malzemeler arlk azaltmada en nemli adaylardandr. Kompozit malzemeler arasnda en yaygn olarak polimer matrisli kompozitler kullanlmaktadr. Plastik matrisli olmalarna ramen metaller kadar emniyetli tasarmlar mmkndr. n ksm cam elyaf takviyeli polimer kompozitten yaplm bir araba 35 mil/saat arpma testini gemi bulunuyor. arpmalarda elik kadar gvenlik salad gibi, polimer kompozitler titreim kontrol gibi zellikleriyle de daha stn performans gstermeye adaydr. Polimer kompozitler matrisi, termoset veya termoplastik olmak zere ikiye ayrlr. Termoplastik polimerler (naylon gibi), uzun molekl zincirlerinden oluur. Yksek scaklklarda bu zincirlerin birbirleri zerinde kaymalar sonucu, termoplastikler eriyebilme zelliine sahiptirler. Termosetler ise umumiyetle balangta monomerlerden veya ksa zincirlerden oluan sv bir halde bulunur. Yksek scaklklara karldnda, bunlarn aralarnda karlkl balarn olumasyla byk bir molekle dnerek katlarlar. yiletirme denen bu ilemden sonra artk polimerin erimesi sz konusu olmaz. Termoset ve termoplastik polimerlerin mikro yaplarndaki bu farkllk; mekanik zelliklerine, imalat tekniklerine ve yeniden dnm imkanlarna da yansr. Termoplastikler molekl zincirlerinin hareket kabiliyetinden dolay termosetlere gre daha az krlgandr. Mukavemet ve katlk gibi kompozitin mekanik zelliklerini arlkl olarak elyaf takviyesi belirlediinden, polimer matrisinin bu gibi zellikleri ok nemli deildir. malat yntemine gelince, termoplastikler yksek scaklklarda eritilerek ekil verilir, sonra soutularak kat haline

getirilir. Ancak imalatndaki en byk zorluk, eriyik halde bile viskozitesi ok yksek olduundan elyafla kartrlmas ok zordur. Viskozitesini drmek iin daha yksek scaklklara karldnda ise polimer ayrr ve bozulur. Termosetler ise yaygn olarak iinde rl elyaf bulunan bir kalba sv olarak aktarlr, sonra scaklk artrlarak iyiletirme ilemi yaplr. Bu ilemden sonra ekil vermek mmkn olmadndan termosetlerin yeniden dnm imkan yoktur. Ayrca bu iyiletirme ilemi kimyasal bir sre olduundan, imalat sresini uzatmaktadr. Baz otomotiv uygulamalarnda iyiletirme ilemi 5-10 dakikaya kadar inmise de elik veya termoplastiin ilenmesine nazaran bu sre uzundur. Otomotiv sanayiinde u ana kadar termosetler, termoplastiklere nazaran daha fazla kullanm alan bulmutur. Otomobil gvdelerinde termoset kullanm yaygn olmakla birlikte, termoplastiklere rabet grlmeye baland. Golf A4 ve POLO A03 dahil olmak zere btn yeni VW arabalarnn n ksmlar cam elyaf rgtl termoplastik tabakalardan yaplmtr. Son zamanlarda giri manifoldlar ekseriyetle alminyumdan imal edilmektedir. Fakat bu paralarn ekilleri daha karmak hale geldike ve tek kalpla retilen cam elyaf takviyeli termoplastikler arlktan tasarruflar saladka, termoplastikler tasarmclara cazip gelmeye balad. Ford Mondeonun 4 silindirli 16 valfl motorunun giri manifoldu cam elyaf katkl PAdan imal edilmitir. Chevrolet giri manifollarnda cam elyaf katkl naylon kullanmaktadr. Plastik arlktan tasarruf salad gibi motorun performansn da artrmtr. Giri manifoldlarnn i yzeyi son derece przsz olmaldr. Aksi takdirde oluacak trblans, motorun verimliliini azaltr. Dzgn yzeyleriyle plastik manifoldlar alminyumla yaplanlara gre motorun verimini %5 kadar artrabilmektedir. Malzemenin dk s iletkenlii; manifold iindeki havann motorun scaklndan daha iyi yaltlmasna yol amakta; manifoldun havay daha youn olarak tutmasyla, yanma daha randmanl gereklemektedir. Plastik titremeyi azalttndan motorun grlts azalmaktadr. Avrupal motor reticisi PSA da Peogeot 406 vet 605, Citroen Xantia ve XM modellerinde kullanlmakta olan motorun giri manifoldunda naylon kullanarak benzer faydalar elde etmektedir. Alminyumdan Naylon 46ya gemekle PSA manifoldun arlm %50, imalat maliyetini %20, 30 azaltabilmi, dkm sonras ilemeyi ortadan kaldrabilmitir. Chrysler gibi otomobil reticileri de valf kapaklarn termoset kompozitlerinden yaparak maliyetleri %15-20 indirebilmilerdir. Plastik kompozitlerin nemli bir potansiyel uygulama alan n koltuklarn monte edildii atdr. Kompozitlerin fanlarda da kullanm grlmeye balanmtr. Plastik kompozitlere ilaveten, mhendisler matrisi metal olan kompozitleri de ciddi olarak dnmeye balamlardr. GM elektrikli tatnn atsnda metal matrisli Boralyn kompozitini kullanmaktadr. Boralynin katlnn zgl arla oran, elik ve alminyumunkinin 1.5 katdr, younluu ise alminyumun younluuna yakndr. Btn avantajlarna ramen kompozitlerin otomotiv sanayiinde youn olarak kullanlmasnn nndeki iki nemli engel vardr. Birincisi, kompozit paralarn hala elikten daha maliyetli olmalardr. malat elik gibi yksek basn gerektirmediinden, plastik kompozitleri ileyen makinalar daha hafiftir ve dolaysyla ilk yatrm maliyeti daha dktr. Fakat malzemenin maliyetinin fazla olmas ve imalat srecinin nispeten emek youn olmas toplam maliyeti arttrmaktadr. Ancak ileride imalat teknolojisinde olabilecek yeniliklerle ve kompozit malzemelerin daha youn kullanmnn getirecei malzeme maliyetlerindeki dle, kompozit paralarn daha ucuza imal edilebilecei beklenmektedir. u anda bir ok byk lekli aratrma projelerinde daha verimli imalat teknolojilerinin gelitirilmesi iin allmaktadr. Kompozitlerin sanayii de youn olarak kullanlmasnn nndeki ikinci nemli engel, kompozitlerin tasarm ve imalat konusunda tecrbeli ve bilgili mhendis ve teknisyen saysnn yetersizliidir. Bununla birlikte, bu engellerin zamanla alaca ve kompozit malzemelerin stn zelliklerinden otomotiv sanayiinde daha ok fay-dalanlaca ngrlmektedir. Uak Yaplarnda Kompozit Malzeme Kullanm Havaclkta son yllarda yaplan temel bir atlm metal malzeme yerine kompozit malzeme kullanm konusudur. Uak yaplarnda kullanlan ileri kompozitler, elyaf takviyeli kompozitlerdir. Genellikle epoksi matris iinde srekli elyaflar kullanlmaktadr. Uak yaplarnda alminyum alamlar gibi konvansiyonel malzemelerin yerini alan kompozit malzemeler, dk arla oranla

yksek mukaveket zelliine sahiptirler. izelge 4.1de uak tasarmnda kullanlan kimi metal ulamlar ile kompozit yaplarn mekanik zellikleri verilmitir. Uak yaps iin malzeme seiminde nemli bir kriter olan mekanik zelliin younlua oran ile ifade edilen, zgl mekanik zellik deerleri karlatrldnda bor/epoksi ve karbon/epoksi kompozitlerin konvensiyonel malzemelerden nemli farklarla stn olduklar grlmektedir. Uak tasarmnda ilk olarak kullanlan kompozitler cam elyaf kompozitlerdir. 1944lerde Vultee BT-15 eitim uaklarnda gvdenin arka ksmnda kaplama malzemesi olarak cam elyaf reineli kompozit plakalar aa ekirdein yzeylerine yaptrlarak sandvi paneller eklinde kullanlmtr (Phillips, 1987). Cam elyafl kompozitler, mukavemetlerinin arlklarna oran metallerden yksek olmasna ramen ana yap elemanlarnda kullanlmamaktadr. Bunun nedeni ise sertliklerinin arla orannn dk oluudur ve bu oran yksek hz uaklarnda olduka byk bir nem tamaktadr (Huber, 1982). Kompozit yaplarn uak tasarmndaki yaygn kullanm 1960larda balamtr (A.B.Dde bor elyaflar, ngilterede ise grafit elyaflar). A.B.Dde 1970lerde bor/epoksi kompozitler F-111lerin yatay kuyruklarnda ve F-4lerin istikamet dmeninde kullanlmlardr (Grimes, 1976). Bor/epoksi kompozitler yksek performansl askeri uaklarn dizaynnda kullanlmlar ve baarl olmulardr. Bu kullanma rnek olarak F-14lerin yatay kuyruk yzey kaplamas ve F-15lerin yatay ve dikey kuyruklar verilebilir (Noton, 1974). ngilterede grafit epoksinin geliimi ok yava olmutur. Strikemasterler iin istikamet dmeni gibi kk paralar retilmitir ve Jaguarlarn aerodinamik frenlerinin yapmnda kullanlmtr (Lenoe, et al., 1973). 1970lerin ortalarnda A.B.D bor/epoksiden grafit/ epoksiye gemitir. Bunun en nemli nedeni maliyet problemidir. 1979/da uak yapmclar tarafndan prepreg ad altnda retilen grafit/epoksi malzemenin maliyeti 40 $/lb iken bor/epoksinin maliyeti 180 $/lbdir (Hoskin and Baker, I9S6). A.B.Dde bu gei askeri uaklarda hzl olmutur. F16larda grafit/epoksi yatay ve dikey kuyruk yzeyleri kaplamasnda ve kumanda yzeylerinde kullanlmtr ve yapsal arln %3n oluturmaktadr (Phillips, 1987). Grafit/epoksi kompozitlerin F-18 lerde kullanm ise yapsal arln %10unu, toplam alann ise %50sini oluturmaktadr (Phillips,1987). AV-8B uaklarnda ise tm kanat kaplamas ve yapsal elemanlar grafit/epoksidir. Ayn zamanda yatay kuyruk yzeylerinde gvdenin n ksmlarnda ve eitli kumanda yzeylerinde kullanlarak arlktan % 26lk bir kazan salanmtr(Huber, 1982). Avrupada retilen askeri uaklar ele alndnda, talyan-ngiltere-Almanya yapm Tornado uaklarnda graft/epoksi yatay kuyruk kumanda yzeylerinde kullanlmtr (Schwartz, 1984). Fransa yapm Mirage 2000lerde ise bor-graft/epoksi karma kompozitler kanat kumanda yzeylerinde ve dey kuyrukta kullanlmtr (Gay, 1989). Gelimi kompozitlerin sivil uaklardaki uygulamas askeri uaklardan daha sonra gerekletirilmitir. Ancak bu konuya ilgi hzla artmaktadr. Graft/epoksi kompozitlerin sivil yolcu uaklarndaki ilk uygulamalar Boeing 727lerin gvde kaplamasnda gerekletirilmi ve %14 arlk kazanc salanmtr (Brooks, et al., 1980). Boeing 737lerin aerodinamik frenleri grafit epoksi kompozitten retilmitir ve 1981den itibaren 22000 uu saatlik kullanmlar esnasnda nemli bir problemle karlalmamtr. Bu uaklarda kompozit kullanmyla %15lik bir arlk kazanc salanmtr (Noton, 1974). Uak tasarmnda arlk kazanc nemli miktarda yakt kazancda saladndan NASAnn Uak Enerji Verimlilii programlar erevesinde uak yaps iin Uompozit malzeme gelitirimine gidilmitir. 1980lerde sadece ikinci dereceden yapsal elemanlarda kompozit kullanlrken, 1985lerde birinci dereceden temel yapsal elemanlar iin kullanlmaya balanmtr (Dexter, 1980). izelge 4.2de kompozit malzeme kullanm ile konvensiyonel malzemelere oranla elde edilen arlk kazanlar verilmektedir. Bu kazanlarn %11 ile %44 arasnda deitii grlmektedir. 1980lerde Boeing 757 ve 767lerde kuyruk grubunda, kumanda yzeylerinde, kanatklarda ve flaplarda graft/epoksi kullanlmtr (Schvvartz, 1984). Bir baka gelimi kompozit tipi ise Kevlar (aramid)/epoksidir. Uak yapsnda olduka yaygn bir kullanm sz konusudur. zellikle karma kevlar-grafit/epoksi yaplar kullanlmaktadr. Boeing

767lerde bu karma yap motor kaplamas ve kanat hcum kenar yaplarnda kullanln tr (Dexter, 1980). Kevlarn dk basma mukavemeti bu karma yaplarda ortadan kaldrlmtr. Kk bir yolcu ua olan Lear Fan 2100de grafit/epoksi arlkl olmak zere tm yap kompozittir. ki kiilik Rutan Voyager ise durmakszn dnyann evresini dolaan bir uaktr ve karbon/polyester arlkl olmak zere, tamamen kompozitten imal edilmitir (Phillips, 19G7). Lockheed-California tarafndan retilen L-1011 yolcu uaklarnda kanatk yaps alminyum alam yerine kompozit malzemeden retilerek %26.3l (lk bir arlk kazanc salanmtr. Maliyette ise nemli bir art kaydedilmemitir. Aerospatiale yapm spersonik yolcu ua Concordeda grafityepoksi kompozit, ini takm kapaklarnda kullanlmtr. Airbus A300 yolcu uanda grafit/epoksi kompozitler istikamet dmeni, aerodinamik fren ve kanat hcum kenarnda kullanlmtr. Ayn uan kanat firar kenar ve irtifa dmeni kevlar/epoksi kompozitten retilmitir. A320lerde bu ksmlara ek olarak radar konisi, motor kaplamas ve tm kuyruk grubu grafit/epoksi kompozitten retilmitir (Herteman, 1989). Srekli elyaf takviyeli kompozitleri uak tasarmnda geni bir kullanm alan sz konusudur. Verilen tm rneklerden grld gibi bor/epoksi, grafit/epoksi ve kevlar/epoksi uak yapsnda kullanlan en nemli kompozitlerdir. Kompozitlerin Basnl Gaz Kabnda Kullanmlar Basnl gaz kaplar konusunda, deiik malzemeler ile ok sayda alternatif zm bulunmaktadr. (rnein elik, alminyum, cam elyaf takviyeli plastikler gibi.) stenen yksek emniyet faktrnden dolay bu tr basnl kaplarn arlklar genel olarak ok farkldr. Daha nceden sktrlm gazlar iin hafif basn kaplar gelitirilmeye balanmtr. Bu kaplarn; Gaz ile alan otobs ve kamyonlarda Hidrojen, Helyum gibi sktrlm sanayi gaz tayan treylerde. kullanlmas n grlmektedir. Bu kaplar ayn byklkteki btn ile elik olan kaplara gre ok daha hafif olup, bu hafiflik kompozit malzeme ile salanmtr. Cam elyafla kaplanm alminyum gvde gibi. Bu kombinasyon alminyum ve cam elyafn optimum malzeme zelliklerinin kullanlmasna imkan vermektedir. Bu kaplarn avantajlar u ekilde gsterilebilir: Gaz ile alan otobs ve kamyonlarn ase arl azaltlr. ase arl / cam elyafl kaplar ile %35 orannda azalmaktadr. Bu ekildeki gaz tankeri, elik gvdeli bir tankere oranla yaklak 2 kat daha fazla gaz tayabilmektedir. Bu kaplar yksek iletme performans salayan kaliteli rnlerdir. Bu kaplarn pazara srlmesi ile ucuz doal gazn kullanm artacak ayn zamanda sv yaktl motorlarn sebep olduu hava kirlilii azalacaktr. Dier kullanm alanlar Motorlar Spor malzemelerinin retimi (kayak, tenis raketleri) Dili arklar zel takmlar Kamyon yaprak yaylar Karoseri elemanlar Boru tesisatlar Depolar Yap ileri Deniz aralar yapmnda Elektrik kontak malzemeleri Nkleer reaktrler Srnme direnli manyetik malzemeler Batarya zgaralar

Elektrik elemanlar, stclar Sonu Kompozit malzemeler belirli avantajlar salayan zel rnlerdir. Gnmzde geni hammadde temin olanaklar ve birletirme metotlar kullancya maksimum avantaj salayan ok sayda kombinasyonlar mmkn klmaktadr. Kompozit malzemelerin yksek ve homojen bir kaliteyi garanti edebilmesi ve retim maliyetlerinin kabul edilebilir dzeyde tutulabilmesi iin yksek teknolojiye dayal bir ilemin uygulanmas arttr. Dezavantaj ise, kompozit olmayan malzemelere gre daha pahal olulardr. Ancak son kullanc asndan ekonomik zm arz etmektedir. Bu husus gnn ve yarnn kompozitleri iin daha geni ve yeni uygulama olanlar aacak olan itici g niteliindedir.

KAYNAKLAR
1 -) zbay, Mahmut, ada Teknolojide Kompozit Malzemeler, Mhendis ve Makine, Cilt 28, Say 325, ubat 1987. 2 -) Metal Meslek Bilgisi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 3 -) www.scribd.com 4-) Yaa Ersoy, Halit, Kompozit Malzeme, Literatr Yaynlar 5-) GVEN. . Ylmaz, Kompozit Malzemeler ve Kullanm Alanlar, Isparta Mhendislik Mimarlk Fakltesi. Makine Mh. Blm, Isparta, 1990.