Avrupadaki ocuklarmz iin

TRK TARH
1. KTAP: Balangcndan Osmanlya Kadar

Hazrlayan: Hamza Eravar

Yumak
Eitim ve Kltr Hizmeti: 2

Bu kitapn basmnda madd desteklerini esirgemeyen HLL GmbH sahipleri MSLM A I ve MUSTAFA KOCATRK kardelerime teekkr ederim

NDEKLER nsz ... 5 Kitabn Manev Dayana .. 6 Tarih Nedir? Anayurt ve Batya Kayma, Mukaddes Admz ... 7 ANLI TARHMZ Sakalar ve Alp Er Tunga 8 Kltr Merkezleri ve G Yollar 8 Bilinen Tarihimiz: A) ANAYURTTAK TRK TARH a) Byk Trk Hakanl Dou Trk li Tarihi Trk Tarihinin Tasnifi . 9 1. HUNLAR (M 220 MS 216) ... 9 Mete Hann Aknlar Ouz Kaan Destan 2. TABGALAR (216 394) ... 12 3. AVARLAR (394 552) ................... 12 4. GKTRKLER (552 745) ..... 12 Ergenekon Destan Orhun Kitabeleri 5. UYGURLAR (745 940) .... 14 Dou Trk li Kltr ve Medeniyeti (Bozkr Kltr) .... 15 A) Sosyal Yap B) Hkimiyet C) dar Tekilat ) ktisad Hayat D) Edeb Kltr 1. Destanlar, Efsaneler 2. Yazl Eserler Orhun (tken) Kitabeleri Dede Korkut 3. Alfabe 4. Sanat 5. Eitim 6. Tp 7. Mzik 8. Zaman Hesab 9. zel Gnler F) Din, Dnce, Ahlak SLAM TARH Peygamberimizin Hayat Mekke Devri (571 622) ........ 21 Doumu, ocukluu, Genlii Peygamberlii ve Mekke Dnemi Hicret ve Medine Devri (622 632) .. 22 Medinede lk Gnler Bedir Sava Uhud Sava Uhuddan Hendeke Kadar Hendek Sava Hudeybiye Bar Hayberin Fethi, Kbeyi Ziyaret, Mute Sava Mekkenin Fethi ve Huneyn Sava Tebk Sava Veda Hacc, Veda Hutbesi Peygamberimizin Son Gnleri ve Vefat Veda Hutbesi Metni Drt Halife Devri (632 661) ...... 25 Hz. Ebu Bekir Hz. mer Hz. Osman Hz. Ali Cennetle Mjdelenen Dier Alt Sahab ..... 28

Emeviler Devri (661 750) ........... 29 Battal Gazi Endls Emevileri (715 1492) ................. 31 Abbasiler Devri (750 1258) ... 33 Horasanl Ebu Mslim b) Byk Trk Hakanl Bat Trk li Tarihi Nasl Mslman Olduk? .... 35 6. KARAHANLILAR (940 1040) ....... 37 Satuk Bura Han Destan 7. BYK SELUKLULAR (1040 1157) ... 38 A) Ouzlar Hakknda Ksa Bilgi B) Seluklularn Ortaya k Ouz Boylar C) Seluklularn nemi ) 11. Yzylda slam Dnyasnn Hali D) Byk Seluklu Tarihi: Turul ve ar Bey Zaman (1040 1063) ... 41 Dandanekan Zaferi ve Sonras Alparslan Zaman (1063 1072) ... 42 Melikah Zaman (1072 1092) 43 Melikahdan Sonra (1092 1157) 43 Hal Seferleri Btnilik Hareketleri ekimeler BYK SELUKLU MEDENYET ..... 44 8. ANADOLU (TRKYE) SELUKLULARI (1077 1308) ... 45 Anadoluya lk Aknlar Malazgirt Zaferinden Sonra Anadolu Bizden nceki Kavimler Ne Oldu? Kutalmolu Gazi Sleyman ah Zaman (1077 1086) ..... 47 Sultan 1. Klarslan Zaman (1092 1107) ........ 47 Sultan Mesut Zaman (1116 1155) ....... 48 Sultan 2. Klarslan Zaman (1155 1192) .. 48 Miryekefalon Sava 1192den 1220ye Kadar ....... 49 Alaeddin Keykubad Zaman (1220 1237) ... 49 Alaeddin Keykubaddan Sonra (1237 1308) .. 50 Anadolu Seluklularnda Kltr ve Medeniyet .... 50 Anadolu Beylikleri .... 51 1308de Anadolunun Manzaras Beylikler Hakknda Ksa Bilgi .... 52 Byk Trk Hakanlnn 9. ve 10. Hanedanlar: Cengizoullar (TRK-MOOL MPARATORLUU) .. 55 Cengiz Han Cengiz Handa Sonra Trk-Mool mparatorluu 1. Merkezin Durumu 2. Altn Ordu 3. lhanllar (BTH 9. Hanedan: 1308 1335) 4. aatayllar (BTH 10. Hanedan: 1335 1370) Byk Trk Hakanlnn 11. Hanedan: TMUR ve mparatorluu (1370 1447) ................. 57 Timurdan Sonra B) ANAYURT DI INDAK TRK TARH (Tarih Trk Yurtlar) in . 60 Hindistan .............................................. 60 ran ... 63 Orta Dou . 65 Dou ve Orta Avrupa . 67 Hanlklar Avrupada Niin Tutunamadk? TRK TARHNN TEMELLER (Nasl Bir Milletiz?) ... 72

NSZ Mevlna'nn yle bir duas vardr: "Bizi, bizden ncekilerden sonra yaratan Rabbime krler olsun!" Bunun nda benim de duam u: Bize, her hususta mracaat edebileceimiz zengin bir tarih brakan ecdadmzdan Allah raz olsun! Millet asil, kaynak mkemmel Bize gelince: Ol mhiler ki, derya iindedirler, deryay bilmezler misali, elimizdekinin kymetini bilemiyoruz. Definenin zerine oturmu devler gibiyiz. Ne kendimiz kartyoruz, ne de kartmak isteyeni brakyoruz. Tark Bura u siteminde hakl: Soyunuzun, sopunuzun veya kendinizin gemiine lyk durumda deilseniz, o gemi ha sizin olmu, ha bir Merihlinin fark etmez. Tarih ile vnmek, tarihe sahip olanlarn, onu gn iinde, gelitirerek, salamlatrarak yaatanlarn hakkdr. Tarihi Naima ne gzel belirtiyor: Tarih, herkes iin faydal bir ilimdir. Ancak, tarihin faydas, onun kapsn alanadr. Bugn, bu kapya mesafeli duruyoruz. Hafzamz, kapnn br tarafnda unutmu gibiyiz. Trk tarihi emsalsiz bir kaynaktr. ocuklarmz bu kaynan gr suyundan mahrum braklmamaldr. Sadece siyas tarih deil, kltr ve medeniyet tarihi de ele alnmaldr. Bunun yannda, Trk milletinin yaad corafyalar, dier milletlerle temaslar, yetitirdii bykler, lkleri, meziyetleri, zaaflar ve bugnk durumu da retilmelidir. Ancak bu sayede ocuklarmz aalk duygusuna dmekten kurtulurlar. Byle gr bir kaynaktan niin faydalanamyoruz? diye soracak olursak, karmza u meseleler kar: 1. ocuklarmzn kolayca okuyabilecei, dil ve bilgi seviyesine gre yazlm, derli toplu tarih kitaplar yok. 2. Tarih, cemaat ve dernek hesaplarna, siyas grlere malzeme yaplyor. Herkes iine gelen ksm, iine geldii gibi yorumluyor; iine gelmeyeni karalyor. nsanmz da, kendi adam kabul ettii o kiinin at pencereden tarihine bakt iin, baka taraflarn gremiyor. 3. Bir ksm insanlar 7. asrdan yukar kamyor; bir ksm insanlar da 1919dan ncesine inemiyor. Bu durum, tarihin btn olarak kavranmasn engelliyor. Daha da kts, bunun biri, dierine cephe alyor. Hlbuki 7. asr da bizim, 1919 sonras da, ikisinin arasndaki tarih de 4. Btnl engelleyen baka bir husus da, baz kahramanlarn yceltilip, bazlarnn yere batrlmasdr. 5. Baz insanlar da, Kara Deniz taar da Konya Ovasn su basarsa benim budaylarm ne olur? diye, yersiz kayglara kaplmakta, gerek tarihle insanmz arasna duvar rmektedir. 6. Tarihimiz anakkaleye demir att. Ondan daha nemli olan Sakarya ve Dumlupnar bilinmiyor. 7. Osmanl denince de, 700 yllk tarih stanbulun fethine dmleniyor. Zaferleri de melekler kazannca bize bir ey kalmyor. Trk tarihi, doru olarak retilmelidir. Bu, Avrupadaki ocuklarmz iin, ekmek gibi, su gibi, hava gibi bir ihtiyatr. Mehmet Kaplann belirttii gibi, "Milletlerin tarih tecrbeleri, nesilden nesile kendiliinden gemez, renme yolu ile elde edilir. Bir millet ocuklarna tarihini retmezse, onlar kendiliklerinden bu bilgiyi edinemezler. Hatta buna ihtiya bile duymayabilirler. Milletinin tarihini bilmeyen nesiller, milletlerine kar sorumluluk duygusu da hissetmezler. Bylelerinin yabanclamas ok kolaydr." u husus ok nemlidir: Tarih denince akla, belli bir dnemin siyas tarihi; vatan denince de sadece 780 bin kilometre karelik Trkiye gelmemelidir. Bugn, Byk Okyanus ile Atlas Okyanusu, Kuzey Buz Denizi ile Hint Okyanusu arasnda 250 milyon Trk yaamaktadr. Leheleri, iveleri, grnleri, idareleri farkl da olsa, bunlar ayn kkten tremi, kardelerdir. Biz baka yerdeki kardelerimizi bilmeliyiz, onlar da bizi Bu da ancak tarihimizi btn olarak doru renmekle mmkndr. Derneklere, yzlerce ocuk gelip din bilgiler alyor. Maksat ne olursa olsun, bu hizmeti kmseyemeyiz. nk bizi ayakta tutan drt temel direkten biri dindir. (Dierleri tarih, dil ve tredir.) Derneklerimiz ellerindeki byk imkn tarih retimi iin de kullanabilseler ne gzel olurdu. Zira ocuklarmz iin tarih de din kadar lazmdr. Ancak, kol bilekten deil, omuzdan kesik Elde, buraya uygun derli toplu bir tarih kitab ve onu okutacak insan yok. Ben bu a kapatmak dncesiyle, yllardr derneklerde verdiim tarih derslerini kitaplatrdm. Faydal olaca midindeyim. Bu alma, milletime olan borcumun faizinin taksiti olarak kabul edilirse ne mutlu bana Hamza Eravar Almanya, 14 Temmuz 2008 hamza@eravsar.de

ALI MAMIN MANEV DAYANAI

VLM MLLET Ey iman edenler! inizden kim dininden dnerse bilsin ki, Allah onun yerine yle bir kavim getirir ki, Allah onlar sever, onlar da Allah severler; onlar mminlere kar yumuak, kfirlere kar iddetlidirler; Allah yolunda cihat eder, hi kimsenin knamasndan da korkmazlar. Bu, Allahn bir ltfudur, onu dilediine verir. Allah, geni ihsan sahibidir, her eyi ok iyi bilendir. (Maide Suresi, 54. Ayet) Eer siz itaatten yz evirirseniz Allah sizi ortadan kaldrr; yerinize, size benzemeyecek bir milleti getirir. (Ktal Suresi, 38. Ayet) Fitne ve fesat kt zaman Allah, bu mmetin yardmna Trklerden bir ordu gnderecektir. Onlar, ata binmede Araplardan daha stn; silah kullanmada ok daha ustadrlar. te Allah bu dini onlarla bir kere daha ihya edecektir. (Hadis- erif) Trk dilini reniniz! nk onlarn uzun sren hkimiyetleri olacaktr. (Hadis-i erif)

TARH DERS ALMAK NDR Yurtlarnda gezip dolatklar nice nesilleri kendilerinden evvel ykma uratm olmamz, hl onlar doru yola yneltmedi mi? (Secde Suresi, 26. Ayet) Bunlar, sana doru haber olarak aktardmz gemi nesillerin haberleridir. Onlardan kimi ayakta kalm, kimi biilmi ekin gibi olmutur. (Hud Suresi, 100. Ayet)

MLLETM GURUR KAYNAIM Bir zamanlar biz de millet, hem nasl milletmiiz: Gelmiiz dnyaya milliyet nedir retmiiz! nsanln btn ufuklar kapkaranlkken, Ik olup fkrmz ta karanln koynundan.
(Mehmet Akif Ersoy)

Ne mutlu Trk milletine! (Necip Fazl Ksakrek) Ne mutlu Trkm diyene! (Mustafa Kemal Atatrk) Allahn vd kurtulmu millet Gneten ban gklere ykselt
(Necip Fazl)

Trk ocuu ecdadn tandka daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr. (M. Kemal Atatrk) Onlardan kald bu toprak; Biz gezip tozmayalm m? Yabanlar kskanr diye, Destan da yazmayalm m?
(Arif Nihat Asya)

Avrupada Yaayan ocuklarmz iin

TRK TARH
1

TARH NEDR? Her insann bir hayat olduu gibi, milletlerin, yani insan topluluklarnn da hayat vardr. nsan hayatna mr, millet hayatna tarih diyoruz. Tarih, bizden nceki insanlarn, yani atalarmzn incelenmesidir: Nerede yaadlar? Nasl yaadlar? Neler yaptlar? Nelerle karlatlar? Dnceleri ve inanlar nasld? Hangi byk adamlar yetitirdiler? Dostlar, dmanlar kimdi? Onlardan bize ne kald? Tarih, ayna gibidir. Evimizdeki aynaya bakarak kendimizi grr; yzmzde, gzmzde, stmzde, bamzda, taktklarmzda, giydiklerimizde; temizlenmesi, dzeltilmesi gereken bir ey varsa, yaparz. Tarih de, milletler iin bir aynadr. Ona ok bakmak, iyi bakmak lzmdr. Nasl bir millet olduumuzu; neleri iyi, neleri kt; neleri doru, neleri yanl yaptmz; skntlar nasl atmz; neleri yapnca byk devlet olup, dnyaya szmzn getiini; neleri ihmal edince gcmz kaybettiimizi; savalar nasl kazandmz, nasl olunca yenildiimizi; kimlerin bize dost, kimlerin dman olduunu hep o tarih aynasna bakarak reniriz. Tarih, ayn zamanda bir pusuladr. Nereden gelip, nereye gideceimizi onunla anlarz. Tarihi bilmek bize ne kazandracak? nsan iin kendi tecrbesi ne ise, millet iin de tarihi odur. nsan, hayatn tecrbeleri sayesinde devam ettirir, millet de hayatn tecrbeleri yani tarihi ile devam ettirir. Biz gkten dmedik; yerden de bitmedik. Bizim anamz, babamz var, onlarn ocuklaryz. Anamzn, babamzn da analar, babalar vard. Soyundan geldiimiz o insanlara atalarmz diyoruz. Bizden sonra yaayacaklar da olacak, biz de onlarn atalaryz. Hayat byle bir devamllk ierisindedir. Bizim huyumuz, ahlkmz, detimiz, inancmz bizden nce yaayan Trklerden gemitir. Hem kendimizi, hem de milletimizi doru tanmak iin tarihimizi, yani atalarmzn yaayn iyi bilmeliyiz. Tarih, bize vazifemizi de hatrlatr: Bizden evvelkiler kendi zamanlarnda, gerekeni yaptlar. ncekilerin onlara braktklarn koruyup, gelitirerek, bize gzel bir vatan ve emsalsiz bir kltr braktlar. imdi sra bizde... Biz de, bize braklanlar koruyup, gelitirerek, sonrakilere devretmekle vazifeliyiz. Hayat bizimle bitmiyor; bizden sonra da devam edecek. 7000lerle ifade edilen bir gemiimiz olmakla beraber, bunun imdilik te birini aydnlatabilmi durumdayz. (ki lim, Kazm Miran ve Halk Tarcan bu tarihi 16 000lere kadar indirmektedirler.) Bu sre iinde bizim, Trkistan'da kurulup, Trkiyede devam eden bir devletimiz olmutur; ad, Byk Trk Hakanl, devam da Trkiye Cumhuriyeti'dir. Onun dnda, ordu ve hanedan hkimiyetine dayal Trk devletleri de vardr. ANAYURT ve BATIYA KAYMA Merkez, Altay ve Tanr Dalar evresi olmak zere, Hazar-Ural-Altay geni anayurdumuzdur. Sonra gneye ve batya yaylmalar olmutur. Yaylmalar, bazen fetih, bazen szma eklindedir. Hun glerinin kuraklktan, Ouz glerinin mera darlndan ileri geldii bilinmektedir. Kuvvetli bir topluluun saldrs da yer deitirmelere sebep olmutur. Trk, elinde klc; altnda at, yreinde cesaret ve kendine gven duygusuyla, bilinmeyen ufuklara, tehlikelere, lm-kalm savalarna atlmaktan ekinmemitir. MUKADDES ADIMIZ ok eskiden beri Trk isminin, Altayl kavimleri ifade etmek iin kullanld kesindir. Trk kelimesini 552de devletin resm ad yapan Gktrkler olmu ve Trke konuan kavimlerin tamam o tarihten sonra Trk ad ile anlmtr. Trk sz, g, kuvvet, olgunluk manasna gelmektedir. Divan- Lgat-tTrkdeki bir hadis-i erife gre, bu ad Trklere Tanr vermitir. Hadis yledir: Tanrnn, devlet gneini Trk burcunda dodurmu olduunu ve onlarn mlkleri zerinde gklerin dairelerini dndrm bulunduunu grdm. Tanr onlara Trk adn verdi, onlar yeryzne hkim kld. Zamann hakanlarn onlardan kard. Dnya milletlerinin yularn onlarn ellerine verdi. ...

ANLI TARHMZ

SAKALAR (SKTLER) ve ALP ER TUNGA Alp Er Tunga, Tomris Hatun, Hakan uyu yetitiren Sakalarn Trkl kesindir. Ancak haklarnda, imdilik fazla bilgi yoktur. Alp Er Tungay ise destanlardan renebiliyoruz. Alp Er Tunga, M 7. yzylda yaam, kahraman bir Saka hkmdardr. ranllar ve Araplar, Ona Efrasyab derlerdi. Gktrk, Uygur, Karahanl, Seluklu hkmdarlar ve Yakut Trkleri hep Alp Er Tunga soyundan geldiklerini sylemilerdir. Alp Er Tunga, btn Trk boylarn birletirerek, Saka (skit) devletini kurdu. Sonra Kafkaslar aarak Anadolu, Suriye ve Msr' fethetti. Devletin merkezi Kagar idi. Alp Er Tunga'nn hayat savalarla gemitir. En ok da ranllarla savamtr. Bu savalarn hatralar, asrlarca hem Trk hem ranllar arasnda yaamtr. 1070lerde yazlm olan Kutadgu Bilig adl kymetli eserde, "Alp Er Tunga" hakknda u bilgiler vardr: Dnya beyleri arasnda en iyileri Trk beyleridir. Trk beyleri arasnda ad mehuru Alp Er Tunga idi. O, yksek bilgiye ve fazilete sahipti. Sekin ve yiit adam idi; lemde ileri grl insan bu dnyaya hkim olur. ranllarn yazd ehname isimli eserde, onun hakknda yle denmektedir: "Turan ehzadesi Efrasyap babasnn istei zerine rana harp at. ki ordu Dihistan'da karlat. Boyu uzun ve fil kadar kuvvetli olan Efrasyap, ranllar yendi. ran padiah Efrasyap'a esir dt. rann ilk intikamn o zaman rana bal olan Kabil padiah Zal ald. Zal baarl olmasna ramen, ran ahnn ldrlmesini engelleyemedi. ahlar ldrlen ranllar, Trklere snm olan, Siyavu'un olu Keyhusrev'i karp, ran tahtna oturttular. Keyhusrev tek bana Alp Er Tunga ile baa kamaynca, Zalolu Rstem'le ibirlii yapt. Yine etin savalar oldu. Alp Er Tunga yalanmt. Keyhusrev Onu lene davet etti ve hile ile ldrtt. (M. 624) Hkmdarlarnn namerte ldrlmesi Trkleri derinden zm ve Ona atlar yaklmtr: Alp Er Tunga ld m Dnya sahipsiz kald m Korkak cn ald m imdi yrek yrtlr Felek yarar gzetti Gizli tuzak uzatt Beylerbeyini kapt Kasa nasl kurtulur

KLTR MERKEZLER, ANAYURT VE G YOLLARI HARTASI

BLNEN TARHMZ Tarihilerin, Byk Trk Hakanl adn verdikleri devletimizin merkezi, kurulduu M 220 ylndan MS 845 ylna kadar, imdi Moolistan'da bulunan, tken idi. Uygurlarn, Byk Trk Hakanl tahtna oturmas ile bakent gneybatya, yani Orhun civarndaki Karabalgasun'a alnd. 940 ylnda idare Karahanllara geince, srayla Balsagun, Kagar ve Semerkant bakent oldu. Bylece batya kayld. Seluklular zamannda bakent daha batdaki Niabur idi. Anadolu Seluklular Konya'y, Osmanllar stanbul'u baehir yapt. Grld gibi, Trklerin ana kolu, hep batya kaym, adeta gnei takip etmitir. Denilebilir ki, ar ve emin admlarla yzlerce yl yrnm, binlerce kilometre yol kat edilerek, gelinmi ve kalnmtr. phesiz, gelip kalamadmz yerlerde olmutur. Trk tarihini yle snflandrabiliriz: A) Anayurttaki Trk Tarihi (Byk Trk Hakanl) a) Dou Trk li Tarihi 1. Hunlar (M 220 - MS 216) 2. Tabgalar (216-394) 3. Avarlar (394-552) 4. Gktrkler (552-745) 5. Uygurlar (745-940) b) Bat Trk li Tarihi 6. Karahanllar (940-1040) 7. Byk Seluklular (1040-1157) 8. Anadolu Seluklular (1157-1308) 9. aatayllar (1308-1335) 10.lhanllar (1335-1370) 11.Timurlular (1370-1447) 12.Osmanllar (1447-1922) 13.Trkiye Cumhuriyeti (1923 - .... ) B) Anayurt dndaki Trk hkimiyeti 1) inde: M 1050 ylndan balayarak alt ayr Trk hanedan toplam 1287 sene 2) Hindistanda: On slale (Ak Hunlar, Gazneliler, Babrller vd.) toplam 656 sene 3) randa, 1000-1925 arasnda 11 slale tarafndan, toplam 925 sene 4) Orta Douda, 8 ayr slale tarafndan, toplam 720 sene 5) Dou ve Orta Avrupada, 9 ayr slale tarafndan, 374-1502 yllar arasnda toplam 1128 sene olmak zere, 4700 sene anayurt dnda Trk hkimiyeti vardr.

A) ANAYURTTAK TRK TARH l) BYK TRK HAKANLII - DOU TRK L TARH 1) HUNLAR (M 220 - MS 216 = 416 yl) in, kuzeybatsnda yaayan kavimlere Hiungnu, yani Hun diyordu. En az bin yldr, bazen toplanp byyerek, bazen paralanp dalarak orada yaamakta olan bu topluluu Teoman (Tuman) Han, M 220 ylnda bir kere daha toplayp, ileride, Koreden Aral Glne, daha sonra Krma kadar uzanacak olan devletin temelini att. Bu toplanma inlileri korkuttu ve uzun zamandr yapmakta olduklar mehur in Seddini M 214de tamamladlar ama Trkler karsnda o da pek ie yaramad. Tuman Yabgunun, Trk tresine aykr hareket etmeye balamas zerine, hkmdarlk olu Mete (Mavdun=Bahadr) Hana verildi. Hunlara altn an, M 209-174 yllar arasnda Mete Han yaatt. O, btn Trk tarihinin de en byklerindendir. Trkler onu, Ouz Kaan ad ile bir destan kahraman yapp, ebedletirmitir. Baz mfessirler Kuranda ad geen Zlkarneynin Ouz Kaan olduunu sylemektedirler. Mete Hann tarih ahsiyeti ve Ouz Kaann efsanev ahsiyeti incelenince, bunlarn birbirine benzedii grlmektedir.

-9-

Trk devleti en geni snrlarna Mete Han zamannda ulat. Trklerle beraber 26 yabanc kavim de Trk hkimiyetine alnmt. Hun devleti bir kabileler konfederasyonu idi. Tunguz (Mool) kabile reisleri ayrcalklarn korurlard. Bu, bazlarn yanltm, Hunlar Mool zannetmilerdir. Mete Hann Aknlar Mete Hann Dou Akn: Moollarn atalar Tunghular en gl anda idiler. Hunlarn bana gen ve tecrbesiz birisinin getiini dnerek gzn korkutmak istediler ve ondan atn, kadnn istediler; verdi. Bundan cesaretlenen Tunghular, iki devletin arasndaki bo bir araziyi isteyince, Mete Han toprak milletin maldr, onu kimseye veremem dedi ve Moollarn zerine yrd. Yaplan aknla Moollarn beli krld ve yzyllarca bu yenilgi unutulmad. Trk devletinin snr Byk Okyanusa dayand. Bat (Yei) Akn: Mete Han babas tarafndan onlara rehin verilmiti. Yeiler zerine iki akn yapt ve onlar yerinde skt. Gney (in) Aknlar: Bunlarn en nemlisi M 201 ylnda yaplan ikinci in seferidir. Mete Han, bu aknda in imparatorunun 320 bin kiilik ordusunu Peteng yaylasnda kuatt. Mete Han ordusunu at renklerine gre dzenlemiti: Douda kr, gneyde doru, batda ak, kuzeyde yaz atlar yer almt. mparator yazlmas utan veren bir andlama yaparak kurtuldu. Mete Han kuzeye ve kuzeybatya da seferler yapmtr. Mete Handa kuvvetli bir mill uur vard. Tekilat idi. yi bir devlet adamyd. Att salam temeller sayesinde Hun hanedan 436 sene ayakta kald. Hunlarn gney kolu Hindistanda devlet kurdu. Bat kolu da Avrupada devlet kurdu; mehur Attila onlarnn hkmdardr. Atl asker, disiplin, slk alan ok, saf dzeni, onluk sistem Mete Handan kald. Hun ykselii Mete Handan sonra da devam etti. Ele geirilemeyen Yei hkmdar esir edilerek ba kesildi ve iki kadehi yapld. Trklerden yz sene sonra, inliler 140 bin kiilik atl asker kurmay baardlar ve savaa tututularsa da yenildiler ve ellerinde 30 bin atl askerleri kald. Bu yenilgiden sonra in hileleri balad: M 58de Hunlarn bandaki hkmdar, darlk sebebiyle ine tbi olmay teklif etti. Mesele kurultayda grlrken bir bey unlar syledi: Hunlar istiklllerini at zerinde savaarak elde etmiler, devlet kurmulardr. Bizim iin baka bir millete uaklk etmek lmdr. in hkimiyetine girmekle belki i bar salanacaktr; ama byle bir bar asla bize yaramaz. Buna ramen hakan teklifinde srar edince, kardei ii Han, kendisine bal olan birlikleri alarak batya gt; orada 20 yl bamsz hkmdar olarak yaad. M 36 ylnda inliler byk bir ordu ile zerine geldiler. ii Han ve yannda kalan az saydaki ordusu devletleri uruna hayatlarn feda ettiler. Son konumasnda ii Han unlar sylemiti:

- 10 -

inlilere tbi olmayacaz, zira kuvveti takdir etmek, mahkmiyeti kk grmek biz Hunlarn en eski detidir. Sava atl hayatmz dolaysyla, ad btn yabanc kavimleri titreten bir millet meydana getirdik. Savann kaderi savata lmektir. imdi lrsek dnya durduka kahramanlk anmz yaayacak, oullarmz ve torunlarmz baka milletlerin babular olacaktr. Hunlar, yar mstakil halde yaarken, in hileleri ile M 48 ylnda, kuzey ve gney olarak ikiye blndler. Byk Trk Hakanl, MS 93 ylna kadar Kuzey Hunlarnda, onlarn yklmas ile de Gney Hunlarnda devam etmitir. OKUMA: OUZ KAAN DESTANI Hz. Nuh'un olu Yafes'in Trk adnda bir olu vard. Babas Yafes lnce Trk, Isk Gl evresine yerleti. Trkler ondan tremitir. Gnlerden bir gn Trk hkmdar Kara Hann bir olu olur. ocuk aydan da gneten de gzeldir. gn, gece ana st emmez. Hep onun dne girer. Anasna: Hak dinine girmezsen ben senin stn emmem der. Anas oluna dayanamaz ve Mslman olur. Kara Han, olu bir yana basnca, btn lkeye haber salp, lenler verir. lende: Oluma bir ad komam gerek, ne desek? diye sorar. Beyler ve len halk dnp bir ad ararken ocuk dile gelip: Benim adm Ouz'dur!. diye barr. Herkes arr. Ouz'un kendi kendine verdii ad beenirler. Ouz'un falna baklr, ok uzun mrl olaca, anlar erefler kazanaca anlalr. len biter, herkes evine, yurduna, yuvasna dalaca srada ocuk Ouz: Allah!, diye barr. Duyanlarn hepsi arr, ocuun ne dediini anlayamazlar. Ouz evlenecek aa geldiinde babas oluna, kardeinin kzn almak ister. Ouz da buna razdr amcasnn kzna, dinini kabul ederse evlenebileceini, aksi halde evlenmeyeceini syler. Kz teklifi kabul etmez. Ouz da onunla evlenmez. Ouz bir gn ava kar. Dnerken kk amcas Grhan'n kzn grr, kz sever, kan kaynar. Onu da bir keye ekip, Hak dinini kabul etmesini, Ulu Tanrya iman eylemesini ister; dediklerini yaparsa kendisiyle evleneceini de syler. Kz: Senin yolun kt yol deildir, kabul ediyorum. deyince, Ouz dnp babasna gelir ve en kk amcas Grhan'n kzyla evlenmek istediini anlatr. Byk bir len sonunda evlenirler. Ouz'un Mslman olduu anlalr. Onun avda olduu bir srada babas, lkesinin ileri gelenlerini arp, durumu anlatr. Herkes hiddetlenir ve kimse bu ii kabul etmez. Sonunda, Ouz'un ardndan adam gnderip, onu avda ldrtmek isterler. Kars karar renmitir. Ouz'u durumdan haberdar eder. Haberi alan Ouz, dostlarn etrafna toplar. Babasnn stne yrr. Sava olur. Ouz galip gelir. Bu srada nereden geldii bilinmeyen bir ok Kara Han'n yreine saplanr ve onu ldrr. Kara Han'n lm zerine de Ouz, Han olur. Milletini Hak dinine davet eder, kabul edenler lkede kalr, kabul etmeyenler lkeden srlr. Birlii kurar. Herkesi kendi bayrann evresinde toplar. Dmanlarnn stne yrr. Tatarlar buyruk altna alr. in'e doru yrr. ok kanl savalar olur. Sonunda tanamayacak kadar ganimet elde edilir. Ordunun iinde Kangl adnda biri kany yapar ve ganimeti onunla tarlar. Ouz, onun adn ondan gelen soya verir. Savalar birbirini kovalar; dmanlara ulamak iin yollar, dalar, sular geilir. kan her zorluu, akll bir kii ortadan kaldrr ve duruma gre onlara adlar verilir, bu adlardan yeni soylar balar. Sonunda Ouz, Moollarla savap onlara da Hak dinini kabul ettirir. Daha birok lkeler alr; sonra z yurduna dner, zaferlerinden dolay Tanrya kretmek iin saysz hayrlar yapar, balarda bulunur. yice yalanan Ouz, kurultay toplayp oullarna nasihatlerde bulunur ve lkesini alt olu arasnda paylatrr. Sonra da ruhunu teslim eder.

- 11 -

2. TABGALAR (216 - 394 = 178 yl) Hunlarn zayflamas neticesinde, Byk Trk Hakanl tahtn, onlara bal bir beylik olarak yaamakta iken, in ile yaplan mcadelelerde ve i karklklarda adn duyuran Tabgalar ele geirmitir. Bu hanedana inliler, Siyenpi demilerdir. Tabgalar, Hunlarn byklne ulaamad. Onlarn zamannda idareye Mool unsuru karmaya balad. Bu sebeple de bazlar Tabgalar Mool saymlardr. darenin Tabgalara gemesi ile Hunlarn byk blm lkeyi terk edip, ine, Hindistana ve Avrupaya gitti. Oralarda yeni devletler kurdular. 3. AVARLAR (394 - 552 = 156 yl) Tabgalardan sonra Byk Trk Hakanl Avarlarn eline geti. Avarlarn, inliler yanndaki ad, Juan Juandr. Hun byklne bunlar da ulaamad. Buna ramen Avar aknlar sebebiyle in Seddi 423 ylnda byk lde tamir edildi. Hunlar ve Tabgalar hkmdarlarna Yabgu derlerdi; Avarlar Kaan dediler. En bykleri, ilk hkmdarlar Tolun Kaan (394-410) ve son hkmdarlar Onaboy Kaan (520-552) dr. Avarlar zamannda ynetime biraz daha Mool unsuru kart. Bunu ho grmeyen Gktrkler, Avarlar devletin bandan indirdiler. dareyi kaybeden Avarlarn nemli bir ksm Dou Avrupaya geti. Avrupa Avarlar, Asya Avarlarnda daha mehurdur. 4. GKTRKLER (552 - 745 = 193 yl)

Hunlarn gerek vrisi (onlarn yerini tutan) Gktrklerdir; Hunlarn hkim olduu sahann tamamn ele geirdikleri gibi, batda Aral da aarak, Hazara, Kafkasya'ya ve Krma ulamlardr. Gktrklerin iki devresi vardr: 552-647 arasndaki, Bumin Kaan ile balayan birinci devre ve 681-745 arasndaki, lteri Kaan ile balayan ikinci devre... Aradaki boluk, gstermelik hakanlarla ine bal geen sredir. Krad bu devrin kahramandr; krk kii ile in sarayn basp, Trklerdeki istikll ateini parlatmtr. Gktrklerin Trk tarihi ierisinde ok mhim bir yeri vardr: Bumin Kaan, stemi Han, Mukan Kaan, Krad, lteri Kaan, Bilge Kaan, Kltigin, Tonyukuk gibi, isimleri bile insan heyecanlandran dev ahsiyetler onlarn hkmdarlardr. Milletimizin gurur kayna Orhun Abideleri'ni onlar dikmi, Ergenekon Destan'n onlar sylemi ve ismimiz onlardan kalmtr. OKUMA: ERGENEKON DESTANI Trk illerinde Trk oku tmeyen, Trk kolu yetmeyen, Trk'e boyun emeyen bir yer yoktu. Bu hl yabanc kavimleri kskandryordu, birletiler ve Trklerin zerine yrdler. Dman gelince vuruma balad. Savatlar. Sonunda Trkler stn geldi. Bu yenilgi zerine dediler ki: ''Trklere hile yapmazsak halimiz yaman olur!'' Tan aarnca, baskna uram gibi, arlklarn brakp katlar. Trkler, "Bunlarn gc tkendi, kayorlar'' deyip artlarna dtler. Dman, birden dnd. Vuruma balad. Bu defa Trkler yenildi; bykleri kltan geirildi, kkleri tutsak edildi. Trklerin adrlar, mallar dmann eline geti.

- 12 -

O ada Trklerin banda l Kaan vard. l Kaan'n da birok olu vard. Ancak, bu savata biri dnda btn ocuklar ld. Kyan adl bu olunu o yl evlendirmiti. l Kaan'n bir de Nkz adl yeeni vard; o da sa kalmt. Kyan ile Nkz tutsak olmulard. On gn sonra ikisi de karlarn aldlar, atlarna atlayarak katlar. Trk yurduna geldiler. Burada develer, atlar, kzler, koyunlar buldular. Dndler: ''Drt bir yan dman dolu. Dalarn iinde kii yolu dmez bir yere gidip, yurt tutalm' dediler. Srlerini de alp daa doru g ettiler. Geldikleri yoldan baka yolu olmayan bir yere vardlar. Bu tek yol da ylesine sarp bir yoldu ki, deve olsun, at olsun, glkle yrrd; ayan yanl yere bassa, yuvarlanp paralanrd. Trklerin vardklar lkede akarsular, kaynaklar, trl bitkiler, yemiler, avlar vard. Byle bir yeri grnce, ulu Tanr'ya krettiler. Bu lkeye ''Ergenekon'' (sarp yer) dediler. Aradan drt yz yl geti; Kyan ile Nkzn birok ocuklar oldu. Artk Ergenekon'a smaz oldular. are bulmak iin kurultay topladlar. Dediler ki: ''Atalarmzdan iittik; Ergenekon dnda geni ve gzel yurtlar varm. Bizim yurdumuz da eskiden o yerlerde imi. Dalarn arasn aratrp yol bulalm. Ergenekon'dan kalm. Ergenekon dnda kim bize dost olursa biz de onunla dost olalm, kim bize dman olursa biz de onunla dman olalm.'' Bu karar zerine, Ergenekon'dan kmak iin yol aradlar; bulamadlar. O zaman bir demirci dedi ki: ''Bu dada bir demir madeni var. Demirini eritsek, belki da bize geit verir. Gidip demir madenini grdler. Dan geni yerine bir kat odun, bir kat kmr dizdiler. Dan altn, stn, yann, odun-kmrle doldurdular. Yetmi deriden yetmi byk krk yapp, yetmi yere koydular. Odun ve kmr ateleyip krklediler. Tanr'nn yardmyla demir da kzd, eridi, akverdi. Bir ykl deve kacak kadar yol oldu. Trklerin Ergenekondan k Sonra gk yeleli bir kurt kt ortaya; Trk beyinin nnde dikildi. Herkes anlad ki yolu o gsterecek. Bozkurt yrd; ardndan da Trk milleti yrd. Ergenekon'dan ktlar. Trkler o gn iyi bellediler. Bu kutsal gn, Trklerin bayram oldu. Her yl o gn byk trenler yaplr. Bir para demir atete kzdrlr. Bu demiri nce Trk kaan kskala tutup rse koyar, ekile dver. Sonra teki Trk beyleri de ayn ii yaparak bayram kutlarlar. Bugn Nevruz olarak kutlanan bayram odur. Ergenekon'dan ktklarnda Trklerin kaan, Kyan Han soyundan gelen Brteine (Bozkurt) idi. O, btn illere eliler gnderdi; Trklerin Ergenekon'dan ktklarn, eskisi gibi, btn iller Trklerin buyruu altna girene kadar savaacaklarn bildirdi. Bunu kimi iyi karlad, Brteine'yi kaan bildi; kimi iyi karlamad, kar kt. Kar kanlarla savald ve Trkler hepsini yendiler. Trk Devleti'ni drt bir yana hkim kldlar. OKUMA: ORHUN ABDELER (tken Kitabeleri) Gktrklerin, milletimize en byk armaan, kendimizi kendi kaynamzdan renmemize imkn veren Orhun Abideleridir. Bunlar 725-735 yllar arasnda dikilen drt byk tatr. (Kazm Miran ve ona dayanarak Halk Tarcan, bu kitabelerin 570lerde dikildiini sylemektedir. Ayn limler, Hun, Gktrk, Uygur gibi devletlerin olmadn; devletin adnn Trk Bil olduunu, bunun da Trklerin hkim olduu lke anlamna geldiini ileri srmekte; btn bunlarn, Trke bilmeyen Thomsenin, Orhun Kitabelerini yanl okumasndan ileri geldiini belirtmektedirler. Trk Bil, M.. 879da kurulmu, M.S. 580de dalmtr. Varlklar 1459 yl devam etmitir. Geni bilgi iin Halk Tarcann n-Trk Uygarl kitaplarna baklabilir.) Orhun Abideleri hakknda sahann uzman Muharrem Ergin yle der: "Trk adnn getii ilk Trke metin... lk Trk tarihi... Trk devlet adamlarnn millete hesap vermesi... Devlet ve milletin karlkl vazifeleri... Trk nizamnn, Trk tresinin, Trk medeniyetinin, yksek Trk kltrnn byk vesikas. Trk edebiyatnn ilk aheseri... Trk milliyetiliinin temel kitab... Asrlar iinden mill istikameti aydnlatan k... Trk dilinin mbarek kayna... Trkln en byk iftihar vesilesi olan eser..."

- 13 -

K or u m ay a a l na n O R H UN ( Bi l g e K a a n v e K l T i g in) A B D EL E R stte mavi gk, altta yaz yer yaratldnda, ikisi arasnda insanolu yaratlm. nsanolunun zerine ecdadm Bumin Kaan ve stemi Kaan hkmdar olmu. Hkmdar olup Trk milletinin ilini tresini tutmu, dzenlemi. Drt taraf hep dman imi. Ordu sevk ederek drt taraftaki milleti hep alm, hep tb klm. Balya ba edirmi, dizliye diz ktrm. Tanr, Trk Milleti yok olmasn diye babam lteri Kaan, annem lbilge Hatunu tutup yukar kaldrm. Douda gn dousuna, gneyde gn ortasna, batda gn batsna, kuzeyde gece ortasna kadar, onun iindeki millet hep bana tbdir. Bunca milleti hep dzene soktum. O imdi kt deildir. Trk kaan tkende oturursa ilde sknt yoktur. Trk beyleri, milleti, bunu iitin! Trk milletini toplayp nasl devlet kuracan buraya yazdm. Yanlrsa leceini, yine buraya yazdm. Her ne szm varsa ebed taa yazdm. Ona bakarak i grn! Trk Ouz beyleri, milletim, iitin! stte gk basmasa, altta yer delinmese, senin devletini, treni kim bozabilir? Trk millet, dn ve kendine gel! Avrupada yaayan Trk ocuklarnn okumas gereken ok kitap vardr. lk frsatta, Orhun Abidelerinin tamamn, bir bilenin nezaretinde; arkasndan da Atszn, Gktrklerin birinci dneminin son zamanlarn ve Krad anlatan Bozkurtlarn lm ile ikinci dnemin balangcn anlatan Bozkurtlar Diriliyor romanlarn okumalarn tavsiye ediyorum.

5. UYGURLAR (745 - 940 = 195 yl Gktrklerden sonra Byk Trk Hakanl, 5. hanedan olarak Uygurlarn eline geti. Uygurlar, ilk bir asr tkende oturdular. Kuzeyden gelen Krgzlar onlar oradan kartnca, Dou Trkistana inerek, Bebalk baehir yapp, kk bir beylik halinde 1209a kadar yaadlar; o tarihte de Cengiz Hana tabi oldular; ellerindeki Byk Trk Hakanl tac da, 940larda Mslman Karahanllara gemiti. Uygurlar Gktrklerin devamdr, onlardan da Karahanllar kmtr. Uygurlar, medeniyetin zirvesinde idiler. Matbaay icat ettii sylenen Gtenbergden tam 7 asr nce, onlar kt zerine kitap basabiliyorlard. Uygurlarn bir ksm, Trk ruhuna uymayan Budizmi kabul ederek uyutu. Bu i, mill yapy zedeledi. Aralarnda inan kavgas grlmeyen Trkler, din uruna birbirleri ile dvmeye balad.

- 14 -

Uygurlarn iki de faydal ileri olmutur: 1. Yerleik hayata gemiler, ekip bimeye ve hayvancla ok nem vermilerdir. 2. Trk - aatay edebiyatnn douunu hazrlamlardr.

DOU TRK L KLTR VE MEDENYET (Bozkr Kltr) Kltrn temeli, insan, corafya ve evredir. Kltr bunlar meydana getirir. Trk corafyas bozkrdr. klim sert, su az, aatan ziyade ayr, sarp kayalar, derin uurumlar, yksek yaylalar ve vadiler bulunan, usuz, bucaksz bir arazi... Trkn, gnlnce at koturaca, istedii yere konup, gecei; hair, neir olduu bir yeryz... evre ise her an tetik olunmasn gerektiren, dmanlarla dolu... nsanmz bu sert tabiat ierisinde ekillenmi; altnda at, elinde klc, gnlnde Trk Tresi ile kendine has bir hayat tarz ortaya koymutur. te Bozkr Kltr budur. BOZKIR KLTRNDE NE NASILDIR? A) Sosyal Yap Trk tarihinin kk ve dinamik ekirdei ailedir. Trk ailesi devlet tekiltnn kk bir rneidir. Ailede reis babadr. Tek kadnla evlenilir. Kuma alnd da olmakla beraber onun ve ondan doan ocuklarn baba mirasnda haklar bulunmamaktadr. Trklerde, kendini bakalarndan farkl ve stn gren snf (aristokrasi) yoktur. nk bu durumu ortaya kartan geni topraklara sahip olmak (iktisad byklk), askerlii meslek edinmek (idar-siyas arlk), ruhan snftan olmak (din stnlk) yoktu. Her kabilenin oturaca yerin, yiyecei etin belli olmas, farkl olmaktan deil, tekiltln gereklerindendi. Beylik bile irs (babadan ola geme) deildir; lyk olanlar bey olurdu. Her ey treye (rf ve detlere) baldr. Tre ve devlet i iedir. Kimse treden stn deildir. Trenin temeli, adalet, iyilik, eitlik ve insanlktr; herkesin boyun edii, yazl olmayan hukuk kurallardr. B) Hkimiyet Hkimiyet, devletin hukuk bakmdan, emretme hak ve yetkisine ve o emri yerine getirtme gcne sahip olmas demektir. trl hkimiyet vardr: 1. Geleneki hkimiyet 2. Karizmatik hkimiyet 3. Kanun (Demokratik) hkimiyet Eski Trk hkimiyeti karizmatik idi. Yani hkmdarlk yetki ve kudreti Tanr tarafndan balanmt. Bu Tanr hediyesine Kut denirdi. C) dar Tekilt 1. Devlet Meclisi (Toy) Toy, ylda defa yaplr: lkbaharn banda, sonunda ve gz banda... Birinci toplant daha ok dindir; sarayda yaplr. kinci toplant en mhimidir. Bu toplantda lkenin meseleleri grlr, rtbeler tasdik edilir, gerekirse treye yeni maddeler eklenir. Kurbanlar kesilir, ziyafetler verilir, elenceler yaplrd. nc

- 15 -

toplantda, devletin insan ve asker gc, hayvan says tespit edilir; bir eit saymdr. Toylarn yeleri: Hkmdar, hatun, hkmdar ocuklar (teginler), hkmet yeleri, bal kavimlerin beyleri, ordu babular, yksek makam sahibi memurlar. Bunlarn toya katlmak mecburiyeti vardr. 2. Hkmet Toy kararlarnn uygulanmas iin kurulan meclise hkmet denmektedir. Hkmet yeleri, hanedan mensuplar dndan, hizmetleri ile adn duyurmu, dirayetli kimseler arasndan seiliyordu; 9 bakandan oluurdu. Bunlarn alts d-bakan, i-bakan idi. Yasama (kanun yapma) yetkisi devlet meclisinde, icra (uygulama) yetkisi hkmetin elindeydi. 3. Hkmdar Trk hkmdar, gn altndaki btn lkelerin hkmdar olarak dnlyordu. Kaan, Tanrnn yerdeki temsilcisi kabul edilirdi. Kaan devlet meclisi seer, Tanr ona kuvvet verir, halkna iyi hizmet etmezse kaanln geri alrd. Hkmdarlar bilge ve alp olurlard. Bilge, bilgi sahibi olmaktr; ama bu bilgi, Hindde, randa, inde olduu gibi kitaba dayal bir kuru bilgi deil; gemiteki hdiselere ve hayat tecrbelerine dayal, canl bir bilgidir. Bilge, hikmeti (Allah vergisi sezme yetenei) de iine alr. Alplik ise, kahramanlktr. Hkmdarn Ouz neslinden olmas gerekirdi. Hkmdarlarn mhim vazifesi vard: a) ktisad devamllk yani doyurma, giydirme, barndrma. b) Adil kanun ve fark gzetmeden uygulama. c) Halkn can ve mal gvenliini salama. 4. Hatun: Trk devletlerinde hatunlar sz sahibi idiler. Trenlerde hkmdarn yannda oturur, hkmdarn bulunmad zamanlarda, onun yerine kararlar verir; elileri ayr kabul ederlerdi. Hatunlarn Trk olmasna ok dikkat edilirdi. 5. Veliahd (Tegin): Hkmdardan sonra, devlet meclisi uygun grrse, oullarndan birisi, o kkse amcas baa geerdi. Teginler lkenin bir blgesine ad unvan ile tayin edilir, bazen de tmen komutan yaplrlard; toyun asl yesi idiler. 6. lkenin Siyas Taksimi: Arazi iki blgeye ayrlrd: Sa-sol, ak-kara, sar-kara, i-d, ok-Boz ok, gibi... Bunlardan biri, i ilerinde serbest olarak dierine bal olurdu. Hakan tekti. 7. Hariciye: Tarihin her dneminde olduu gibi, eski zaman Trklerinde de d ileri ok nemli idi. hariciye, bakanlar, eliler, casuslar ve dier memurlaryla kalabalk bir tekiltt. Kararlar yazya alnr ve altna hkmdarn damgas (tura) baslrd. 8. Ordu: Sivil ve ordu diye bir ayrm yoktu; herkes askerdi. Ordu atl idi. cretli asker hi olmamtr. Beslenme, kurut denilen at pastrmas iledir. Boy esasna gre ayrlm 24 tmen vard. Bunlar 10, 100, 1000, 10 000lik blmlere ayrlmt. Salam ve sert disiplini sayesinde bu ordu birka dakikada sava dzenine sokulurdu. Trkler, her devirde silahn en iyisini, taktiin en ustacasna kullanmtr. Islk alan ok, yangn mermisi, mancnk, ift kavisli yay, kement, Turan (hilal) Taktii bizim icadmzdr. 9. Adliye: Adam ldrme, soygun, hrszlk, hayvan karma, bar zamanlarnda bakalarna kl ekme suunun cezas lmd. Bunlarn mallarna el konur; aile fertlerinin hrriyetleri kstlanrd. Irza tecavz en ar sulardand; yapan evli ise ldrlr, bekrsa krbalanrd. Hafif sularda on gne kadar hapis vard. Sulular devlet cezalandrd iin kan gtme yoktu. ) ktisad Hayat 1. Hayvanclk: At ve koyun beslenmitir. Sr, deve, katr da bir miktar vard. Seyyah bni Fadlan, Ouzlar arasnda 100 000 koyun ve 10 000 binek hayvanna sahip kimseler grdn yazmaktadr. Ouz Hann, bir sefer dnnde 1000 koyun ve 900 at kesilerek len yaplmtr. 2. Ziraat: lkenin bats, dousuna gre daha ileridir. Hunlar zamannda, Altay blgesinde alan ulman Kanal, Gktrkler zamannda 10 kmlik Tt Kanal almtr ki, bu kanal 1935den beri Ruslar tarafndan kullanlmaktadr. inlilerden tohum, alet ve ii getirilerek stn seviyede tarmclk yaplmtr. 698de Kapgan Kaan, inlilerle yapt bir antlama ile onlardan 3000 ziraat aleti, 12 500 ton tohumluk almtr. 3. Endstri ve Ticaret: Hayvan, deri, ksele, krk, hayvan gda satp, hububat (buday, arpa, msr, fasulye gibi taneli bitkiler) ve giyim eyas alnmtr. in-Trk ve Bizans-Trk snrnda pazar yerleri

- 16 -

kurularak al veriler yaplmtr. pek ve krk yolu devletin can damar olmu, o yollar iin savalar bile olmutur. Trkler, Avrupadan asrlarca nce kd biliyorlard; onlardan, 751 ylnda Araplara, oradan da Avrupaya gemitir. 4. Madencilik: Altaylarda emsallerinden ok ileri bir altn ve demir endstrisi vard. Zaten Trk fetihleri atn srati ve demirin gcne dayanmakta idi. Trkler, niadr, boraks, bakr ve maden kmrn ustalkla kullanmlardr. Bunlar daha sonra yine Trkler eliyle baka memleketlere ve Avrupaya gemitir. 5. El Sanatlar: Ok, yay, kl, kalkan, mzrak, temren, at ve eyer takm yapmakta pek usta idiler. lerinde ince bir zevk vard. Tahta iinde de ok ileri idiler, masa, koltuk, dolap yapmaktaydlar. Elbiseleri iin t dahi kullanmlardr. stn seviyede halclk vard. Altay dalarnda bulunan Pazrk Hals buna misaldir. 6. ehircilik: Yazn yaylalarda, kn vadilerde otururlard. Evlerini kerpiten yaparlard. Ahap evler de vard. ehirler, ticaret ve sanayi yerleri idi. Etraf evrili ehirler yoktu.

7. Giyim: Koyun, kuzu, sr, tilki derisi ile koyun, kei ve deve ynnden yaplan giyecekleri vard. Kuma ve bez dokurlard. amarlar da yaplrd. Keten gmlek, pantolon ve ceket giyerlerdi. Kendir yaplrd. Trkler, balklarn sayg olarak byklerinin yannda kartrlard. 8. Beslenme: Temel besin maddesi et idi. Ana ikileri kmzd. (Kmz, at stnn ekitilmesiyle elde edilen besleyici bir iecektir.) Buday ve dardan yaplan baka iecekleri de vard. Sebzeye fazla yenmezdi. 9. Maliye: Savata yenilen devletlerden, bal devlet ve beylerden, tccarlardan, halktan alnan vergiler; hediyeler, gmrkler, nemli gelirlerdi. Gktrklerden beri para vard. D) Edeb Kltr 1. Destanlar, Efsaneler Milletin meydana gelebilmesi iin binlerce yla ihtiya vardr. Felketleri, aclar, zaferleri, sevinleri beraber duymu olanlar, madden ve manen birleir. Destanlar, zafer ve aclarn hatra defteridir. Hdiseler ve kahramanlar yok olsa da hatralar nesilden nesile geerek ortak duygu ve ortak uur meydana getirir. Kiiler yok olur; var olan millettir. te gnllere ileyen ve toplumlar gden bu inanca (zafer ve felket hatralarna) milliyet uuru denir. Trk destanlar, Trk milliyet uurunun, Trk aile ve cemiyet yapsnn, Trk ahlk ve detlerinin bir aynasdr. Trk destanlarnda yksek bir millet ideali ve tarih yapan bir fikir vardr. Trk destanlar, dier milletlerin destanlarnda olduu gibi l fikir ve dncelerden deil, cemiyeti dzenleyen ve sevk eden canl dncelerden meydana gelmitir. Destanlar, bir milletin btn varln, elem ve kederleriyle, sevin ve cokunluu ile btn duygu ve dncelerini, millet olma yolundaki gayretlerini ve bu gayretlerden doma canl ve her zaman taze hatralarn, gelecee ynelmi dinamik emellerini bir mefkre (lk) yuma halinde derleyip toparlayan en zengin edeb hazinelerdir. Destanlar, bugnn insann ilk atalar ile kar karya getirir. Bu, onlar duymak ve yaamak demektir. lk atalarnn sonsuz tabiat ierisinde duyduu byk korkuyu ve yalnzl hissetmek, bugnn insanna birok eyi birden anlatacaktr. Trk destanlar, bunlara ilaveten, milletimizin, slm ncesi rf, det, inan, tren ve btn hayat tarzlarn renmek iin en nemli kaynaktr. Bize koca bir dnya hazrlayan atalarmzn bu hizmeti asla kmsenemez. Bu hizmetler olmasa belki bugnn artlar daha baka olurdu. Bugn salam bastmz, zerinde bamz dik yrdmz topraklar onlarn gayretinin eseridir. Destanlarmz unlardr: Ouz Kaan, Yaradl, Treyi, u, Alp Er Tunga, Ergenekon, Bozkurt, G, Dede Korkut, Satuk Bura Han, Er Manas, Krolu, Battal Gazi Destanlar

- 17 -

2. Yazl Eserler ORHUN ABDELER Orhun Abideleri, bugn Moolistan snrlar ierisinde kalan tkende, 720-735 yllar arasnda dikilmi olan Gktrklere ait, drder metre boyunda drt byk tatr. kisi Bilge Tonyukuk, birisi Kl-Tigin, birisi de Bilge Kaan adna dikilmitir. Kefi, Rus Yadrintsev tarafndan 1889dadr. zlmesi 1894de Rus Radloff, 1896da Danimarkal Thomsen tarafndan yaplmtr. Orhun Abideleri Trkiyede ilk defa 1903 ylnda emseddin Sami tarafndan yaynlamtr. Orhun Abidelerinden Trk milletinin alt zelliini reniyoruz: 1. Milletimizin hayatn ekillendiren birok ac, tatl hatralar sebepleri ile dile getirmekte ve Trk milletini bir btn halinde tutacak mill kltrn zayflamas ile ne gibi tehlikelerin ortaya kacan gstermektedir. Bilge Kaan, bunlar, evvelki olaylara bakarak, ok derinden duymu ve milletine duyurmaya almtr. Abideler, bilgi renmeye, her ide bilgili hareket etmeye armakta, bilgisizliin zararlarn eitli misallerle anlatmaktadr. 2. Abideler, hayatn dzenlenmesi ve toplumun ihtiyalarna cevap verecek bir iktisad faaliyetin gelimesinin, devlet idaresinde, zerinde nemle durulan bir husus olduunu gstermektedir. 3. Abidelerde, Trk milletinin btnln korumak ve devam ettirmek iin giriilen mcadeleler anlatlmakta; bu iin, devleti idare edenlerin ii olduu belirtilmektedir. 4. Abidelerde, millet hayatnda gelitirilmek ve yaatlmak istenilen stnlk uurunun devam etmesi ve kuvvetlendirilmesinin art olduu ifade edilmektedir. 5. Bilge Kaan, glenmek ve danklktan kurtulmak iin yerleik hayata geilmesini, bir yerde oturup topraa balanmasn, ziraat, sanat ve ticaretin gelitirilmesini tavsiye eder. 6. Bu abidelerden Trk milletinin mill lksn de anlamaktayz. Bilge Kaan ve dier bilgili kaanlar hep bu lk iin almtr. DEDE KORKUT Btn Trk edebiyatn terazinin bir kefesine, Dede Korkutu br kefesine koysanz, yine Dede Korkut ar basar. (Fuat Kprl) Dede Korkut, Trk edebiyatnn en byk abidesi, dilimizin en gzel eseridir. (Muharrem Ergin) Hayat tarzmz, kltrmzn zenginliini, milletimizin insan vasflarn, faziletlerini, meziyetlerini, parlak bir ekilde, bu kitapta grmekteyiz. Ayrca: Milletimizin kahramanlara verdii deeri ve onlarn zelliklerini; tarihimizin ilk devrine ait hdiseleri ve bunun halk zerindeki tesirlerini; atalarmzn duygu, dnce, fke, heyecan, kzgnlk, pervaszlk, sadakat, sevgi, sayg, itaat hallerini, zayf taraflarn, alnganlklarn; Trk aile yapsnn salamln; Trk corafyasnn zelliklerini, Trk destanlarnn en gzel rneklerini Dede Korkutta bulmaktayz. 3. Alfabe: Hareketli bozkr hayat eserleri silip gtrm olduu iin imdilik Hun yazsn bilemiyoruz; Akhun yazsnn Gktrk yazs ile ayn olduu biliniyor. Gktrk (Orhun) yazsndan sonra Uygur yazs kullanlmtr. Uygurlar, matbaay bilip, kitap basmakta idiler. Uygur yazs Moollar, tarafndan da kullanlmtr. Cengiz Han ve Timur devirlerinde hep Uygur yazs kullanlmtr. 1970 ylnda Altn Elbiseli Adam kurgannda bulunan gm anak ierisindeki Orhun yazsnn M 5. asra ait olduu tespit edilmitir. M 200 ylna ait be harften ibaret bir yaz da Tanr Dalarnda bulunmutur. Trk yazsnn baka bir yaz ile alkas yoktur; tamamen Trkn maldr. (Halk Tarcan, Kazm Mirana dayanarak buna da itiraz etmekte ve Orhun yazlarnn M.. 8000lere kadar uzandn, 3000 sene ilenerek son eklini 5000lerde aldn, bunun da Krgzistann Talas vadisindeki kaya yazlarnda aka grldn, bu Trk alfabesinin 35 harfli olduunu yazmakta ve dnyada yazy ilk kullanan milletin Trkler olduunu belirtmektedir. n-Trk Uygarl adl kitaplarna baklnca bu iddiann pek de yabana atlr eyler olmad grlmektedir.) 4. Sanat: Bozkr Trk sanat btn incelikleri ile ortaya kartlamamtr. Hayat artlarna uygun olarak tanabilir eya zerine motifler ilenirdi. En uygun motif kurt idi. Mezar ta sslemeleri, altn ve gm kakmacl, mermer ilemeciliinde mahir idiler. Altn Elbiseli Adam, altn ilemeciliinin, her bakmdan, ok kymetli bir rneidir. Balballar kasten kaba ve kt yontulurdu. Hkmdar saraylar ve tahtlar ustalkla ilenirdi. Tahtlar altndan idi ve merdivenli olurdu; sanda ve solunda koltuklar bulunurdu. Trk sanat tularda ve bayraklarda da kendini gsterirdi. Devlet sembol olan tular 7 veya 9 tane olur, banda

- 18 -

altndan bir kurt bulunurdu. Tuun direi ssl idi, yukarsna bir at veya yak kz kuyruu balanrd. Hkmdarn balnda balkl kuunun tynden olan sorgu ince bir zevkin rn olup, baka milletlere de gemitir. Mifer sorgular demirdendi. Trk sanatn anlatrken, 1912de kefedilen, 1957de bir ngiliz pilot tarafndan resmi ekilip, yaynlanan, Beyaz Piramitleri yazmadan gemek olmaz: Bunlar, in igalindeki Dou Trkistandadr. 100 kadar piramidin bir tanesi 300 metre yksekliindedir. Ya da 4500 sene olarak tespit edilmitir. Bizim n atalarmza aittir. Msrdakilerden ncedir ve onlardan yksektir. Orann, in devleti tarafndan yasak blge ilan edilmesi sebebiyle aratrma yaplamyor, bu sebeple iinde nelerin bulunduu da bilinmiyor. Msrdakileri bu piramitleri dikenlerin veya torunlarnn yaptn yine Kzm Miran ve ona dayanarak Halk Tarcan belirtmektedir. (1994de Alman Hartwig Hausdorf, rvet vererek blgeye girmi, piramitlerin, resimlerini ekmi, bazlarn da yaynlamtr; internette grlebilir.) 5. Eitim: Kullanlan takvim ve ilek Orhun yazs, geni bir eitim retim tekiltnn varln gstermektedir. At terbiyesi, hayvanclk, hastalklardan korunma ve tbb mdhale uzmanlarnn; sava bir millete silah, giyim, yiyecek hazrlayan on binlerce zanaatkrn yetitirilmesi iin nemli almalar ihtiya olaca tabidir. 6. Tp: Trkler lleri mumyalamay biliyorlard. Bulunan ilk mumya M.. 1600lere ait Bu mumyalarn zerinde, at kl ile dikilmi diki izleri grlmtr. Bunlar, dnyann ilk ameliyatlar olarak kabul edilmektedir. (Bir televizyon programnda, eski bakanlardan Halil vgn unlar anlatmt: 1984 ylnda ine gittiimizde bize, Turfanda bulunan mumyalar gsterdiler. Bunlarn, Msr mumyalarndan nce ve onlardan stn olduklarn sylediler. Halil vgn sviredeki nl beyin cerrahmz Gazi Yaargilden ald u bilgileri de aktarmt: Cerrahmz ayn yreye bir heyetle gitmi. Orada, daha dnyada kimse bilmez iken Trklerin beyin ameliyat yaptklarn tespit etmiler. Hatta demi, Yaargil, O ameliyatlarda kullanlan aletlerden birini aldm, gnmze uyarladm O alet imdi benim admla anlyor. ) 7. Mzik: Usuz bucaksz bozkr, da yamalar, yksek yaylalarda can yolda mziktir. in kaynaklarnda 28 eit trkden bahsedilmektedir. Telli sazlardan kopuz, kutsal bir alg, nefesli sazlardan zurna ve hkimiyet sembol davul balca mzik aletleri idi. Asker mzka vard; bunlar her gn hakann huzurunda 9 tane kg (szsz mzik) alard. Bu hkimiyet almetlerindendi. Hkmdar, sava dn arklarla karlanrd. 8. Zaman Hesab: Bozkr hayatnn tabii sonucu olarak zaman da hayvanlarla temsil edilmitir. 12 hayvanl bir takvim kullanlmtr; her bir hayvan bir yln addr. Yl 12 aydr. Aylar, 1, 2, 3 diye sralanr. Bir gn 12 ksmdr; her ksma a denir. Yln tamam 365 gn 5 saat olarak bilinmektedir ki, bu gnn aynsdr. nceleri ay hesab kullanlrken, Gktrkler zamannda gne hesabna dnlmtr. 12x5=60 yla bir asr denmitir. 12 hayvanl takvim btn Trk boylar tarafndan asrlarca kullanlm, inlilere de bizden gemitir, hl kullanlmaktadr. 12 hayvanl Trk takvimi udur: 1. fare yl 2. kz yl 3. pars yl 4. tavan yl 5. ejder yl 6. ylan yl 7. at yl 8. koyun yl 9. maymun yl 10. tavuk yl 11. it yl 12. domuz yl 9. zel Gnler Bayramlar: Baharda gk grlemesi ile yeni bir yl balar ve bahar bayram enlikleri yaplr. At yarlar ve kmz bu kutlamalarn temel unsurudur. Topluca mzikler sylenir. Yemekler yenir. Yalar, yeilliklere gre hesaplanr. Yeil, bahar demektir. 54 yandaki bir kii 54 yeil grdm. der. Ya sz, bu yeilden gelmektedir. Yas: lnn arkasndan byk trenler yaplr, hemen gmlmezdi. Ziyafetler verilir; atlar arlp, at yaktrlrd. Atein, leni gnahlarndan temizleyeceine ve ruhunun Allaha daha abuk ulaacana inanld iin, ller yaklmakta idi. 630lardan sonra gmlmeye baland. l, eyalar ile gmlrd. At boazlanarak a verilirdi. Buna yu treni denirdi.

- 19 -

F) Din, Dnce, Ahlk Bozkr insannn gznde dipsiz, derin, ulalmaz gk ve usuz bucaksz yer ayr bir deer, bir kutsiyet kazanmtr. Gkteki cisimler, yerdeki dalar ve sular onun dnyasnda sayg gren eylerdir. Ancak, bunlarn hi birisi ilah deildir. lah, ycelerden ycedir, kimse bilmez nicedir. O, Tengri teg Tengri yani, kendine benzer Tanrdr. Her ey onun dilemesi ile olur. Yeri, g ve ikisi arasndakileri yaratan odur. O lmsz, ebed varlktr. Mkfat ve ceza veren de, verecek olan da odur. Trk dncesine gelince: Bozkr Kltrnn temeli at (madd imkn) ve demir (itisad unsur) olmakla beraber, atn ve demirin her bulunduu yerde byle bir kltr meydana gelmez gelmemitir de... nsan unsuru bunda etkili olur. Kafesolundan aynen alalm: Trklere, at iki imkn salamtr: Biri, at stnde insann kendisini bakalarndan daha stn hissetmesi; ikincisi, atn hz sebebiyle, ksa zamanda istenilen yere ulaabilme ve hkmetme arzusunun gereklemesi Hkmetme istei her insanda, her toplumda i-gd olarak bulunur ve ellerine frsat geer gemez, bakalarn kullanmaya ynelir. Trkn bakalarndan fark ite burada ortaya kar: Onlarda Beylik gururu vardr; zira beyliini Tanr vermitir. Cihan devleti anlaynn gerei olarak, asl zellii, karlk beklemeden koruyucu olmaktr. Bunun temeli ise, idare altna alnan insanlar sevmektir. Sevgiden doan bu koruyuculuk, adalet, hrriyet ve eitlik dncesini getirmitir. Trk tresinin temeli ite budur... Trk dncesine ksaca: Beylik duygusu + insan sevgisi + gerek hayat, diyebiliriz. Trk milletinin ahlk bu unsurla ekillenmi, ahlkn cesareti ile birletirmi yiit kiilere alp denmitir. Alpliin devamn salayan eski Trk topluluunda debdebeye, gsterie ve maddiyata deer verilmez; yalanclktan nefret edilir. Devletleraras andlamalarda bile sadece sz verilmekle yetinilirdi. Trklerde sz namustur. Trkler, ayn zamanda utanga bir millettir. Rahat dekte lmek, esir dmek, kadnlarn dman eline gemesi, atafat, bbrlenmek, vnmek, vlmek, verdii sz yerine getirememek, yalan sylemek, bakalarn aldatmak byk utan kaynadr. Bu durumlara dmemek iin byk gayret sarf edilirdi. Byle gereki ve nizamc bir kltr sahiplerinin, hayale dalmas, endieye dmesi, metafizik konulara yaknlk duymas mmkn deildir. Onlar gerek hayatn iindedir, tatbik edilebilir, insan bir dnya grleri vardr. Millet sevgisini, Allah korkusunu ve doruluu ahlak edinmi idarecilere sahiptir. ini, n Asyay, Arap dnyasn, Orta Avrupay, Bizans, Akdeniz evresini, asrlarca idaresi altnda tutan bu kltrdr.

- 20 -

SLAM TARH PEYGAMBERMZN HAYATI M E K K E D E V R Doumu, ocukluu ve Genlii Peygamberimiz 20 Nisan (12 Rebiulevvel) 571, Pazartesi gn Mekke'de dodu. Soyu Hz. brahime uzanr. Atalar yledir: Hz. Muhammed, Abdullah, Abdlmuttalib, Him, Abdmenf, Kusayy, Kilb, Mrre, Ka'b, Leyy, Glib, Fihr (Kurey), Mlik, Nadr, Kinne, Huzeyme, Mdrike, lyas, Mudar, Nizr, Me'ad, Adnan. Peygamberimizin annesi mine, Kurey Kabilesinin Zhreoullar kolunun reisi Vehbin kzdr. Mekke'nin ar havas ocuklarn geliimine ve salklarna zararl olduu iin onlar ehir dnda bir stanneye verirlerdi. Peygamberimizin stannesi Halime Hatundur. O, stannesinin yannda, aralklarla, be sene kald. Orada iken gs, iki melek tarafndan yarlm, kalbi kartlarak Zemzem'le ykanp, tekrar yerine konmutur. Doumundan iki ay nce babas Abdullah kaybeden Peygamberimiz, alt yanda iken de annesini kaybetti. Hz. mine, Medine'deki akrabalarn grmeye gitmiti. Bu vesile ile Medine'de len einin kabrini de ziyaret etmi olacakt. Mekke'ye dnerken rahatszland ve vefat etti; oraya da defnedildi. Hem yetim, hem de ksz kalan ocuu dad mm Eymen Mekke'ye getirip dedesi Abdlmuttalib'e teslim etti. Hz. Peygamber sekiz yanda iken dedesi ld. Vefatndan nce torununu, olu Ebu Talib'e teslim etmiti. Peygamberimiz, 25 yana kadar amcas ile kalmtr. Ailesi kalabalk olan Ebu Tlib'e yardmc olmak iin Peygamberimiz obanlk da yapmtr. Bylece tabiatla i ie olmu, bu anlarda dnme ve anlama gc gelimi, her eyin yaratcs olan Cenab- Allah'n varln ve birliini kavramtr. Peygamberimiz 25 yanda Hz. Hatice ile evlendi. Ondan, drd kz, ikisi erkek alt ocuu oldu. Kzlar, Zeyneb, Rukiyye, mm Glsm ve Ftmadr. Bunlarn drd de babalarnn peygamberliine erimiler ve O'na iman ederek hicret etmilerdir. Oullar ise Kasm ve Abdullahdr. Hicretten sonra doan olu brahim ise Msrl cariye Mriye'dendir. Hz. Peygamber'in erkek ocuklar kk yalarda vefat etmilerdir. Drst, doru szl ve dil oluu, herkese elinden gelen iyilik ve yardm yapmas, yoksulun elinden tutmas, yaknlar ile ilgilenmesi, ahlk olgunluu, Peygamberimizi evrede herkesin gvendii, sayp, sevdii bir kii hline getirmiti. Bu sebeple Mekkeliler kendisine "el-Emin yani gvenilir kii" demilerdir. Kbe tamir edilirken Haceru'l-Esved'in yerine konmas meselesinde ba gsteren anlamazl herkesi memnun edecek bir ekilde zmesi, O'na duyulan gveni daha da artrmt. Hz. Peygamber, bazen Mekke'den uzaklar, Hra maarasnda gnlerini geirirdi. Orada, Cenb- Hakk'n varln, birliini, bykln, O'nun gc karsnda yaratlmlarn zayfln dnrd. Peygamber Efendimiz hayat boyunca puta tapmam, putlar adna kurban kesmemi, kesilen hayvanlarn etinden yememi, onlar adna yemin etmemitir. Peygamberlii ve Mekke Dnemi Peygamberimiz 40 yanda iken Hra maarasnda Cebrail (AS), O'na ilk vahyi, Alak Sresi'nin ilk be ayetini getirdi. Artk Allah'n Resul, insanlar hak din olan slm'a armakla grevli idi. O, bu grevine aile ve akrabalarn davet ederek balad. Sonra yakn arkadalarn ard. Ona ilk nce ei Hz. Hatice, Hz. Ebbekir, Hz. Ali ve evlatl Hz. Zeyd iman etti. Ardndan Hz. Ebbekirin aracl ile Hz. Osman, Hz. Zbeyr Hz. Abdurrahman, Hz. Talha, Hz. Saad, Hz. Ebu Ubeyde, Hz. Said gibi byk ahsiyetler Mslman oldular. Hz. Peygamber ilk yl davetini gizli yapt. Mslman olanlarn mallarna ve canlarna bir zarar gelmemesi, filizlenmekte olan slm davasna balta vurulmamas asndan byle yapmt Ek bilgi: Vahiy nedir? Allahu Telnn, yaplmas ve duyurulmas gereken hususlar peygamberine bildirmesidir. Bu ile grevli melek Cebrail (AS)dir. Hz. Peygamber salam bir kadro oluturduktan sonra peygamberliin drdnc ylndan itibaren slm' ak anlatmaya balad. Mrikler korunmasz Mslmanlara insafszca eziyet ve ikencelerde bulundular. Bu ikenceler karsnda, isteyenlerin Habeistan'a gidebileceklerine izin verilince, Mslmanlardan bazlar Habeistana gittiler. slm'n Mekke dna tanmas, mriklerin fkesini artrd. Ebu Cehil'in Hz. Peygamber'e szl ve fiili bir satamas, Mekkenin en gllerinden Hz. Hamza'nn Mslman olmasn

- 21 -

salad. Ardndan, Hz. Peygamber'i ldrme kararn uygulamak iin harekete geen korkusuz insan Hattbolu mer Mslman oldu. Ek bilgi: Mrik nedir? Allaha ortak koandr. Allahn varln kabul ederler, ancak, baz varlklar Onun sembol sayarlar. Bu sz, mrikler eklinde, oul olarak, Mekkede daha Mslman olamam kimseler iin kullanlr. Hz. Hamza ve Hz. mer'in Mslman olmalar, mriklerin gzn bir sre yldrm, artk Mslmanlara dokunamaz olmulard. Ancak bir sre sonra yeniden iddete baladlar. Mslmanlar, peygamberliin yedinci senesi ile onuncu senesi arasnda byk basklara uradlar. Kimse onlarla konumad, al-veri yapmad. Kz alp vermedi. Haimoullarnn kald mahalle kuatld. Oraya giri klara msaade edilmedi. Bu hl Mslmanlara skntl gnler yaatt. Kuatma kaldrldnda da fazla sevinemediler. nk Hz. Peygamber iki byk yaknn, amcas Ebu Tlip ve ei Hz. Hatice'yi gn arayla kaybetti. Bu hadiseden sonra Hz. Peygamber, slm' kabullenecek yeni bir yer aramaya balad. Bu sebeple gizlice Tif'e gitti. Ancak orada da aradn bulamad; buna ok zld. Byle bir durumda Hz. Peygamber'i sevindirecek sr ve Mira mucizesi oldu. Ek bilgi 1) sra ve Mira nedir? sra, gece yrtme; mira, ge ykselme demektir. Peygamber Efendimizin geceleyin Mekkeden Kudse gtrlmesi, oradan Allaha ykselmesi hadisesi sra ve Mira olarak isimlendirilir. Ek bilgi 2) Mucize nedir: Peygamberlerin, Allahn izni ile gsterdikleri olaanst hallerdir. Ermi kiilerin gsterdii olaanst hallere de keramet denir. Peygamberliinin on birinci ylnda Medine'nin Hazrec kabilesinden alt kii Akabe ad verilen yerde Hz. Peygamber'le karlap, ksa bir grmeden sonra iman ettiler. Bu alt kii Medinede Hazrec ve Evs kabileleri arasnda slm' yayd. Ertesi senenin hac mevsiminde Evsli ve Hazrecli, on iki kii yine Akabe'de Hz. Peygamber'le buluup, biat ettiler. Buna, Birinci Akabe Biat dendi. Grmeden sonra Hz. Peygamber, Medine'ye daveti gnderdi. Davetinin almas ok verimli oldu. slamn 13. ylnda Medine'den kalabalk bir heyet Akabe'de Hz. Peygamber'le buluup, ehirlerine g ettii takdirde Onu ve Mekkeli Mslmanlar mallar ve canlarn koruduklar gibi koruyacaklarna and itiler. Buna da "kinci Akabe Biat" dendi. Ek bilgi: Biat (beyat) nedir? Birine ballk bildirmedir. HCRET ve MEDNE DEVR Akabe biatlerinden sonra Peygamberimiz, Medine'ye g izni verdi. Kendisi de Hz. Ebu Bekirle hicret etti. Dmanlar O'nu ldrmeye karar vermilerdi. Allahn yardm ile hicret gecesi evini kuatanlarn arasndan kp gitti, O'nu gremediler. Peygamberimiz ve yol arkada gece Sevr maarasnda kald; sonra deiik bir yoldan Medine'ye yneldiler. Peygamberimiz Medine'ye 3 km. mesafedeki Kuba'ya ulat. Mslmanlar Onu sevinle karladlar. Oraya bir mescit yapld. Sonra Medine'ye hareket edildi. Ranuna Vadisinde Efendimiz ilk Cuma namazn kldrd. Ek bilgi: Hicret nedir? Hicret, bir yerden baka bir yere g etmektir. slam tarihinde Peygamberimizin Mekkeden Medineye gidii Hicret olarak adlandrlr. Bu tarih, Mslmanlarn zaman hesaplamasnda balang kabul edilmitir. Buna gre hazrlanan takvime Hicr Takvim denir. Bugn kullandmz takvimin ad da Milad Takvimdir. O, Hz. sann doumunu balang alr. MEDNEDE LK GNLER Peygamber'imiz Medineye geldiinde devesinin kt yere Mescid ve ona bitiik olarak Suffa yaptrld. Burada yoksullar kalyor ve Efendimizden ders alyorlard. Mescide bitiik odalar yapld. Bunlarn birine Peygamberimiz, dierlerine de yakn arkadalar tand. Evi yaplncaya kadar akrabas Eyyub el-Ensarnin evinde kald. Bu ilk ylda, Muhacirlerle Ensar arasnda kardelik kuruldu. Yahudilerle anlamalar yapld. Ek bilgi: Mekkede Mslman olup, Medineye g edenlere Muhacir, Medineli Mslmanlara Ensar denir. BEDR SAVA I (Hicr 2 / Milad 624) Peygamberimiz baskna uramamak iin evreye birlikler gnderiyordu. Bu i iin gnderilenlerden biri, bir kiiyi ldrm, iki kiiyi de esir almt. Peygamberimiz esirleri mallar ile serbest brakt. Mrikler bu hadiseyi bahane ederek, halk Mslmanlar zerine kkrtyorlard. Asker donatmak maksadyla am'a

- 22 -

kervan gnderdiler. Peygamberimiz 305 kiiyle Bedirde kervann dnmesini bekliyordu. Mrikler de 1000 kii ile kervan kaptrmamak iin gelmilerdi. Canab- Hak, kervan veya mrik ordusundan hangisini isterlerse Mslmanlara vereceini bildirdi. Kervan baka bir yoldan kayordu. Mslmanlar, mrik ordusunu istediler. Savald ve Mslmanlar galip geldi. 14 ehit vermilerdi. Dman ise 70 l brakt. slamn azl dmanlarndan 24 bu savata ldrld. Mriklerin reisi Ebu Cehilde bunlar arasnda idi. UHUD SAVA I (Hicr 3 / Milad 625) Bedir'in intikam iin, mrikler 3000 kiilik bir kuvvetle Medine'ye yrd. Balarnda Ebu Sfyan vard. Mslmanlar 700 kii ile Uhuda geldi. Ordu, sava kurallarna uygun olarak yerletirildi. stnlk Mslmanlardayd. Ancak okularn, bekledikleri yeri terk etmesi zerine, Mslmanlar yenildiler. slm ordusu yeniden toparlanarak kesin yenilgiden kurtuldu ve stnl tekrar ele ald. Uhud savanda Hz. Hamza ve pek ok slam by ehit dt. Peygamberimiz yaraland. UHUDDAN HENDEKE KADAR Hicr 4 / Milad 626 ylnda Mslmanlar ok zen iki olay oldu. Bunlardan biri, slm reticilerinin pusuya drlerek ldrlmesi; dieri Beni Nadir Yahudilerinin Peygamberimize suikast tertiplemesidir. Bu Yahudiler ihanetlerinin cezasn srgnle demilerdir. Hicr 5 / Milad 626 ylnda, Medine'ye saldrmak isteyen Beni Mustalik zerine yryen slm ordusu onlar kskvrak yakalam, ok esir ve ganimet almtr. Kabile reisinin kz Cveyriye Peygamberimiz ile evlenince Efendimiz, ald esirleri serbest brakm, bunu gren dier Mslmanlar da kendi esirlerini salvermitir. Ek bilgi: Ganimet nedir? Sava sonunda, kaybedenin, kazanann eline geen mal HENDEK SAVA I (Hicr 5 / Milad 626) Mekkeliler on bin kii ile Medine nlerine geldi. Beni Nadir ve Hayber Yahudileri ile baka Araplar da onlarn yannda idi. Dmann geleceini renen Peygamberimiz, Medinenin etrafna hendek kazdrd. erdeki Yahudilerinin ihanetine ramen, dmanlar hendei geemedi. 27 gn sren bu sava Mslmanlar iin lm-kalm sava oldu. Nihayet Cenab- Hak grnmez ordular ile Mslmanlarn yardmna eriti. Mriklerin adrlar balarna ykld, katlar. Bylece Mslmanlar galip geldiler. HUDEYBYE BARI I Hicretin 6. ylnda Peygamberimiz ve arkadalar umre iin yola kt. Mrikler buna imkn vermedi. Hudeybiye denilen yerde bir anlama yapld. Buna gre, o sene hac yaplmayacak; Mekkeden kimse Medineye kabul edilmeyecek; taraflardan biri, dier tarafla dostluk kurmu olan topluluklarla savamayacak; bu anlama 10 yl yrrlkte kalacakt. HAYBERN FETH KBEY ZYARET MUTE SAVA I Hayber Yahudileri, Mslmanlarn zararna alyordu. Hendek savanda mrikleri para ve hurma karlnda Medineye almlard. Ktlkleri devam ediyordu. Hicr 6. ylda Peygamberimiz harekete geerek, kalelerini ald. Yine de merhamet gsterip, vergiye balayarak onlar yurtlarnda brakt, Mslmanlar, 7. Hicr ylda, Hudeybiye antlamasndan doan hakk kullanarak 2000 kii ile Mekkeye gelip, gn iinde umre ibadetini yaptlar. Muhacirler mahalle ve evlerini grerek hasret giderdiler ve yurtlarn bir gn muhakkak fethetmek arzusu ile geri dndler. Hicr 8 / Milad 629 ylnda Mute sava yapld. ldrlen bir slm elisinin kann yerde brakmamak iin yaplan bu sava, emsalsiz fedakrlk ve yiitlik rnekleriyle doludur. Bu, 3000 Mslmann 100.000 kiilik dmana kar verdii bir byk mcadeledir. lk serdar, Peygamberimizin evlatl Zeyd idi. O ehit oldu. Bayra Cafer ald. O da ehit dt. Medineli Abdullah serdar oldu. O da ehit edilince Velid olu Halid serdar yapld. O, orduyu sa-salim Medineye getirmeyi baard. MEKKENN FETH ve HUNEYN SAVA I (Hicr 8 / Milad 630) Mslmanlarn yannda yer alan Hzaa kabilesine, Mekkelilerin yannda yer alan Beni Bekir kabilesi saldrd. Kureyliler Beni Bekirlileri destekledi. Bu destek, anlamay bozmu oluyordu. Peygamberimiz 1 Ocak 630 gn, doup byd yurdunu fethetti. Kbeyi ezanla enlendirdi. Mekkenin fethi, slam tarihinin en nemli hadiselerindendir. Ayn yl Mslmanlar zerine gelen Hevazin ve Evtas kabileleri Huneynde yenilgiye uratld.

- 23 -

TEBK SAVA I (Hicr 9 / Milad 630) Hicretin 9. ylnda, Bizans tehdidine kar Peygamberimiz 30.000 kiilik bir ordu hazrlad. Bu ordu Tebk'te 20 gn kald halde, dman, karlarna kamad. Oralarda yaayan halk vergiye baland. slm ordusu bayram sevinci iinde Medine'ye dnd. Mnafklar bir kere daha rezil oldular. Bu seferden dnte mnafklarn yaptrd Dirar Mescidi yaktrld. Ayn yl Peygamberimizin Mariyeden doan olu brahim vefat etti. Yine bu yl Peygamberimiz eitli yerlere grevliler ve din reticileri yollam, bylece Arabistan'n her yannda slm'n sesi daha gl bir ekilde duyulur olmutu. Bu anlatlan savalardan baka savalarda olmutur. Bunlarn toplam 18dir. bu savalarn bazlarna Peygamberimiz katlmamtr. Onun bizzat katld savalara gazve denir. VEDA HACCI VEDA HUTBES (Hicr 10 / Milad 632) Peygamberimiz farz olan hacc yapmak, mmeti ile vedalamak, slm'n getirdiklerini bir defa daha hatrlatmak iin, yz binden fazla Mslmanla hacca geldi. Onlara, hac esaslarn yaparak gsterdi ve Zilhicce'nin 9. gn Veda Hutbesini okudu. Bu hutbede insanlk haklarn anlatt; mutluluk yollarn gsterdi. Ayrcalklar kaldrd. Irz, mal ve canlarn kutsal eyler olduunu hatrlatt. Herkesin, yaptnn hesabn verecei belirtti. Hutbeden sonraki gnlerde Peygamber Efendimiz tekrar Mzdelife yoluyla Mina'ya geti, kurban kesti, eytan talad, Kbeyi tavaf etti. Bayramn beinci gn Medine'ye dnd. PEYGAMBERMZN SON GNLER VE VEFATI (Hicr 11 / Milad 8 Haziran 632) Veda Haccndan dndnde Peygamberimiz hastaland. Be gn sonra yataa dt. 13 gn hastal devam etti. Bu sre ierisinde 17 vakit namaz Hz. Ebu Bekir kldrd. Kinatn Efendisi, 12 Rebilevvel pazartesi gn, gne batarken ruhunu teslim etti. Hz. Ali, baz akrabalarnn da yardmyla onu ykad. Defnolunmadan evvel Hz. Peygamber sedir stnde olduu halde sra ile nce erkekler, sonra kadnlar, sonra ocuklar cenaze namaz kldlar. Namaza hi kimse imamlk yapmad. ok zlen Mslmanlar Hz. Ebu Bekir sakinletirdi. Peygamberimizden sonra Mslmanlarn bana da o geti. Veda Hutbesi Hz. Peygamber'in, son haccnda arife gn, Arafat'ta yz binden fazla Mslmana hitaben yapt ve insanlk iin en yce deerleri ortaya koyduu hutbesi. Reslullah, hutbesinin banda Allah'a hamd ettikten sonra - zetle - yle buyurmutur: Ey nsanlar! Szm iyi dinleyiniz! Bu gnleriniz nasl mukaddes bir gn ise, bu aylarnz, nasl mukaddes bir ay ise, bu ehriniz nasl mukaddes bir ehir ise, canlarnz, mallarnz, namuslarnz da yle mukaddestir. Ashabm! Yarn Rabbinize kavuacaksnz ve bu gnk her hl ve hareketinizden muhakkak sorulacaksnz. Sakn benden sonra eski sapklklara dnmeyiniz. Ashabm! Kimin yannda bir emanet varsa, sahibine versin! Faizin her eidi kaldrlmtr, Lkin borcunuzun asln vermek gerektir. Ne zulmediniz, ne de zulme uraynz. Ashabm! Cahiliyet devrinde gdlen kan davalar da tamamen kaldrlmtr. . nsanlar! Kadnlarn haklarn gzetmenizi ve bu hususta Allah'tan korkmanz tavsiye ederim. Sizin kadnlar zerinde hakknz, onlarn da sizin zerinizde haklar vardr. Sizin kadnlar zerindeki hakknz, onlarn, aile yuvasn sizin holanmadnz kimselere inetmemeleridir. Kadnlarn sizin zerinizdeki haklar ise meru bir ekilde, yiyim ve giyimlerini temin etmenizdir. Ashabm! Kendinize de zulmetmeyiniz. Kendinizin de zerinizde hakk vardr. nsanlar! Bugn eytan, sizin u topraklarnzda yeniden tesir ve hkimiyet kurmak gcn ebed surette kaybetmitir. Fakat siz, bu kaldrdm eyleri ve onlarn dnda, kk grdnz dier ilerde ona uyarsanz, bu onu memnun edecektir. M'minler! Size bir emanet brakyorum ki, ona sk sarldka yolunuzu hi armazsnz. O emanet Allah'n kitab Kur'an ve Resulnn snnetidir.

- 24 -

M'minler! Szm iyi dinleyiniz ve iyi belleyiniz! Mslman Mslmann kardeidir. Bylece btn Mslmanlar kardetir. Din kardeinize ait olan herhangi bir mal bakasna hell olmaz. Eer o, gnl holuu ile kendisi verirse helldir. Bir Arabn Arap olmayan yabancya, bir yabancnn Araba stnl yoktur. nk btn insanlar demin oullardr, dem ise topraktandr. nsanlar! Cenab- Hak her hak sahibine hakkn Kuran'da vermitir. Vrise vasiyet etmeye lzum yoktur. ocuk kimin deinde domusa ona aittir. Zina eden iin mahrumiyet vardr. Babasndan bakasna ait soy iddia eden soysuzdur. Efendisinden bakasna ait olduunu syleyen nankrdr. Byleleri Allah'n gazabna, meleklerin lanetine ve btn Mslmanlarn ilencine urasn! Cenab- Hak, bu gibi insanlarn ne tevbelerini kabul eder, ne de adalet ve ahadetlerini Bu vasiyetimi burada bulunanlar, bulunmayanlara bildirsin! Olabilir ki bildirilen kimse, burada bulunup da iitenden daha iyi anlayarak muhafaza etmi olur.

SLAM TARH - DRT HALFE DEVR (632-661) Peygamber Efendimizden sonra Mslmanlarn din ve dnya ilerini idare edenlere halife denir. slm'n ilk halifesi Hz. Ebu Bekir'dir. Sonra Hz.mer, Hz. Osman ve Hz. Ali halife olmulardr. Resulullahn vefatndan sonra Onun arkadalar, bir halife semek lzm geldiini dndler. Peygamber makamnn bo braklmamas gerekiyordu. Peygamberimizin byk vazifesi vard: 1. Allahn emir ve yasaklarn retmek. 2. Mslmanlarn dnya ilerini yrtmek. 3. nsanlar terbiye edip, olgunlatrmak. Drt byk halife vazifeyi birlikte yrtt. Sonra gelenler sadece dnya ilerini yapt. Dinin esaslarn retmek vazifesi, ilim adamlarna (medreselere); insanlar terbiye edip olgunlatrmak gnl adamlarna (tekkelere) brakld. Ek bilgi 1) Medrese nedir? lim reten yksek okul retmenlerine mderris denir. Gnmzn niversitesidir. Ek bilgi 2) Tekke nedir? slam ahlaknn, dini eitim ve retimin yapld yer. Tekkenin kne zaviye, byne dergh denir. Tekkeler, halk eitim merkezleridir. LK HALFE HZ. EBU BEKR Peygamberlerden sonra insanlarn en by Hz. Ebu Bekirdir. O, Resulullahn en yakn dostuydu. Ondan hi ayrlmazd. Bu beraberlii, Mekke'den Medineye hicrette de devam etti. Hz. Ebu Bekir, Peygamberimize maara arkada oldu. Medineye varncaya kadar Onun btn hizmetlerini grd. Medinedeki mescit yaplrken birlikte altlar. Hibir hizmet ve fedakrlktan geri kalmad. Peygamber Efendimizin getirdii ve bildirdii her eyi tereddt etmeden inanp, tasdik ettii iin kendisine Sddk denmitir. Ek bilgi: Peygamberimizin hanm Hz. Aie, Hz. Ebu Bekirin kzdr. Peygamberimizin szlerini (hadisleri) bize ulatranlarn en by olduu iin Mslmanlar Hz. Ayeye ok ey borludur. Hz. Ebu Bekir, Resulullahn btn harplerinde bulundu. ok iddetli muharebelerde, Peygamber Efendimizi korudu. Bedirde, Uhudda, Hendekde mriklere kar byk kahramanlklar gsterdi. Tebk harbinde sancaktarlk vazifesini yapt. Peygamber Efendimizin son hastalnda gn imamlk grevinde bulunup, on yedi vakit namaz kldrd. vaktinde de Peygamberimiz, Hz. Ebu Bekir'e uyarak namaz klmtr. Hz. Ebu Bekir, Peygamber Efendimizin vefat ettii gn, Hicr 11 (Milad 632) ylnda Mslmanlarn tamamnn istei zerine halife seildi. Ek bilgi: Halife nedir? (Buradaki manas) Peygamberimizden sonra slam Devletinin idaresini stlenen ve devleti Onun adna, Onun koyduu llere gre idare eden, seilmi insan Gerek halifelik 30 yldr. Ondan sonrakiler, halife adn tasalar da, meliktirler. dare, babadan ola veya kardeten kardee getii iin bunlara sultan da denmitir. Padiah da ayn manadadr.

- 25 -

HYz. Ebu Bekir, Peygamberimizin vefatndan sonra ortaya kan yalanc peygamberleri yok etti. Dinden dnenleri, slm'n emirlerinde geveklik gsterenleri yola getirdi. O'nun zamannda, Velid olu Hlid emrindeki slam ordular, Bizans ve ran ordularyla birok savalar yapt. Halifenin gzel idaresi sayesinde her defasnda dman yenerek geni topraklar ald. Mslmanl yayd. Hz. Ebu Bekir, Zeyd olu Sabit bakanlnda bir heyete Kur'n ayetlerini toplatp sureleri sraya koydurdu, buna Mushaf dendi. Hz. Ebu Bekir, Yermk harbinin yapld srada hastaland. Hastalnn son gnlerinde bir gece Peygamberimizi ryasnda grd. Efendimiz O'na; "Ya Eb Bekir! Seni ok zledik, kavuma zaman yaklat." buyurdu. O'da, "Ben de sizi zledim Ya Resulallah!" dedi. Hicretin 13. senesinde 63 yanda vefat etti (M.634). Halifelik sresi iki yldr. Hz. Ebu Bekir iin Resulullah yle demitir: Ebu Bekir'in iman, btn mminlerin imanlarndan ar basar. KNC HALFE HZ. MER Sahabenin en byklerinden olan Hz. mer, slm'n ikinci halifesidir. Hz. Ebu Bekirin tavsiyesi ile halife seildi. Cennetle mjdelenen on kiiden biridir. Ek bilgi: Sahabe nedir? Dilimizde sahabe eklinde kullanlsa da dorusu sahabdir. Peygamber efendimizin mbarek yzn gren, Onun tarafndan grlen, Onun sohbetinde bulunan mbarek insanlardr. Saylarnn yz bin olduu sylenir. Cennetle mjdelenenler, Muhacirler, Ensar, ve dierleri eklinde sralanr. En bykleri Hz. Ebu Bekir, en kkleri, Hz. Hamzay ehit eden, sonradan Mslman olup, yaptna piman olan Vahdir. Hz. mer hicretten krk sene nce Mekke'de dodu. Dokuzuncu dedesi olan Kaab'da soyu Peygamberimizin soyu ile birleir. Hz. mer ok dil, merhametli, alak gnll idi. Fakirlikle yaard. Kuru arpa ekmei yer, kaln kumalardan elbise giyerdi. hreti pek fazla olmasna ramen yemesi imesi deimemitir. Sonu pimanlk olan bir i yapmamtr. Adaleti, hatr ve gnle bakmam, kendi olu gnah ileyince onu bile cezalandrmaktan kanmamtr. Grleri doru olduu, hakk batldan ayrd iin kendisine Fruk denmitir. Hz. mer zamannda ok fetihler oldu. 8.000 camide Cum'a namaz klnyordu. Onun halifelii srasnda Kur'n- Kerim ve Hads-i eriflerin retilmesi iin her tarafta okullar ald. Buralarda ders vermek zere maal hocalar tayin edildi. nsanlarn din meseleler hakknda bilgi edinmeleri iin mftler gnderildi. Halifelii srasnda Bizans ve ran ile yaplan harpler kazanlm, bunun neticesinde ran devleti ortadan kalkm, Bizansllardan, Msr, Kuds ve Erzuruma kadar Dou Anadolu alnm; devletin snrlar Kuzey Afganistan'dan Trkistan'a, Azerbaycan'dan Yemen'e kadar uzanmtr. Hz. mer, idarede kolaylk olmas iin devleti blgelere ayrd. Her blgenin bana bir vali tayin etti. Onlara dolgun maa verirdi. Vazifelilerin seiminde ve denetiminde, ok titiz davranrd. dareciler mal varln bildirmek zorundayd. Davalara bakmas iin mahkemeler kurdu. Devlet mallarnn konmas iin memurlar tayin etti. lk defa para bastrd. Gvenliin temini iin geceleri beki koydu. Hz mer, on sene halifelik yapt. Hicretin 23. senesinde, 63 yanda, Ebu L'l adnda bir Hristiyan kle tarafndan, namaz srasnda ehit edildi (Milad 644). Hicr takvim Hz. mer zamannda kullanlmaya balanmtr. Hz. mer iin Peygamberimiz, O, cennet ehlinin , slmn nurudur. demitir. NC HALFE HZ. OSMAN 3. halife Hz. Osman da sahabenin byklerindendir. Ayn zamanda Peygamber Efendimizin damaddr; yumuakl ve edep duygusunun ykseklii ile tannmtr.

- 26 -

Milad 577 senesinde Mekkede dodu. Kurey kabilesinin meyye Oullar kolundandr. Soyu Abdlmenaf'ta Peygamber Efendimiz'in soyu ile birleir. Reslullah, kz Rukiyye'yi Hz. Osman'a verdikten sonra kzna, "Ey canm kzm! Osmana ok sayg gster. nk ashabm arasnda, ahlk bana en ok benzeyen odur!" buyurdu. Hz. Osman, Peygamberimizin vahiy ktiplerindendi. Gzel yazar, gzel konuurdu. Daima Kur'n okur, O'ndan eitli meseleler karrd. Kur'n- Kerm'i ezberlemesi ok kuvvetli idi. Hz. Osman, Hz. mer'in vazifelendirdii bir heyet tarafndan Hicr 23 (Milad 644) ylnda halife seildi. Hz. Osman, Hz. Ebu Bekir zamannda hazrlanan Mushafdan 7 tane daha yazdrp, byk slam merkezlerine yollad. Bunlardan tanesi gnmze ulamtr: Bir tanesi stanbulda Topkap Mzesindedir. Birinci Dnya Sava sonunda Trkler Medineyi terk ederken yanlarna almlard. kincisi zbekistann baehri Takentdedir. Timur, amdan getirmitir. ncs ngilizlerin eline gemitir; Londradadr. (Babroullar vastas ile Hindistana getirilen bir nsha olabilir.) Hz. Osman devrinde; Afrika'nn kuzeyi, Kbrs adas, Aa Trkistan, Anadolu'nun ileri ve daha nice yerler slam ordularnn eline geti. slm'n snrlar ok geniledi. Hz. Osmann baz ileri, Hz. Ali, Hz. Zbeyir, Hz. Talha gibi, sahabenin ileri gelenleri tarafndan tenkit edilmekteydi. Bu tenkitler baz mnafklar cesaretlendirdi. Onlar gizli almalarla karklklar kartt. Bunu neticesi olarak da bata Msr olmak zere halk, valilerden ikyeti olmaya balad. Gerek mnafklar, gerekse idareden memnun olmayanlar, Hz. Aliyi lider grmeye baladlar. Hareketleri isyan halini alnca da, Biz bunlar Ali iin yapyoruz. demekten ekinmediler. syan doru bulmayan Hz Ali, oullarn, Hz. Osman korumalar iin gnderdi. Buna ramen isyanclar dam delip, ieri girerek halifeyi ehit ettiler (Hicr 35 / Milad 656). Hz. Osman, ehit edildiinde 80 yanda idi. On iki sene halifelik yapt. DRDNC HALFE HZ. AL Hz. Ali de sahabenin en byklerinden idi. Peygamber Efendimizin damad olmakla da ereflenmiti. Hi puta tapmadan Mslman olduu iin Kerremallh Vecheh; kahramanl ve ok cesur olmas sebebiyle Esedullah (Allahn Aslan) unvanlarn almtr. Hz. Ali, isyanclarn basks ile halife seildi. Seimin hemen ardndan Mslmanlar, Hz. Osman'n katillerinin derhal yakalanp, cezalandrlmasn istedi. Fitne kazan kaynamakta olduundan, Hz. Ali, ortal yattrp, sonra katillerin cezalandrlmasn dnyordu. Katillerin hemen cezalandrlmas veya sonra cezalandrlmas hususunda slam bykleri arasnda gr ayrl kt. Bu ayrlklar iki taraf kar karya getirdi. Bir tarafn banda Hz. Aie, dier tarafn banda Hz. Ali bulunuyordu. ki ordu arasnda tam anlama olmutu ki, mnafklar geceleyin Hz. Aienin ordusuna saldrd. Karanlkta kimse ne olduunu anlayamad. Bylelikle sava balad ve gn devam etti. Cemel (deve) Vakas olarak bilinen bu sava Hz Ali kazand. 40 bin Mslman ehit oldu. Cennetle mjdelenen Hz. Talha ve Hz. Zbeyir de ehitler arasnda idi. Hz. Aie esir alnd. Hz. Ali, Ona hrmette kusur etmedi ve kardei Muhammed ile Medineye gnderdi. Bir sene sonra, ayn gr ayrl sebebiyle Hz. Alinin karsna Hz. Muaviye kt. O, Hz. Osmann yeeni idi ve onun tarafndan am valisi yaplmt; amcasnn katillerini istiyor; onlarn Hz. Ali tarafndan korunduunu iddia ediyordu. Katiller Hz. Alinin ordusunda idi ama korunmuyordu. Ortalk durulunca onlar bulunup cezalandrlacakt. Ancak kar taraf bu grte deildi. Onlarn gz, biraz da halifelikteydi. ay sren savata, Hz. Ali'nin askerlerinden 25.000, kar taraftan 45.000 kii ehit oldu. Sava Hz. Ali kazanmak zere iken, kar taraf hileye bavurdu: Kuran mzraklarna balayp, havaya kaldrdlar. Bununla, Kurana gre hareket edelim. demek istiyorlard. Bunun zerine, iki taraftan birer hakem seildi. Ebu Musa el E'ar Hz. Ali tarafndan, As olu Amr, Hz. Muviye tarafndan hakem seildiler. Ordular da geri ekildi. Hakem iini slama aykr bulan 10.000 kii Hz. Alinin ordusundan ayrld. Bunlara Haric dendi. Hakem iinden de bir netice alnamad. Daha sonra Hz. Ali, Muaviyeyi biate davet etti. Fakat o kabul etmedi. Tekrar savamak iin ordu toplad bir srada Hz. Ali, bni Mlcem isimli bir Haric tarafndan ehit edildi (Hicr 40 / Milad 661). Hz. Alinin halifelik sresi be senedir. Karkllar iinde gemitir. Mslmanlar, Onun yerine byk olu Hz. Hasan seti ise de o, alt ay sonra, yerini Hz. Muviye'ye brakarak ekildi. Daha fazla karde kan dklmesini istemiyordu.

- 27 -

Bir incelik: Sahabenin hepsi Allah Resulnn temsilcileridir. Bu sebeple onlara dil uzatlmas doru olmaz. Peygamberimiz buyurmaktadr: Sahabelerim kutup yldz gibidir, hangisine uyarsanz bana gelirsiniz. Hz. Ali gzel konuur, konutuklarn da ikna ederdi. Arapay en iyi bilen de o idi. Kur'n da herkesten iyi anlard. Peygamberimizin en yakn olduu iin snnetleri de iyi bilirdi. Bu hususta mracaat kapsyd. Hz. mer, "Ali olmasayd mer yok olurdu." demitir. Hz. Ali'nin stnl hakknda ok Hads-i erif vardr. Bunlardan bazlar: Ben ilmin ehriyim. O ehrin kaps Ali'dir. Ali'yi inciten beni incitmi gibidir. Kzm Ftmay Aliye vermemi Rabbim emreyledi. Allahu Tel her peygamberin sllesini kendinden, benim sllemi de Ali'den devam ettirmitir. Drt byk sahabenin drt zellii: Hz. Ebu Bekir, sadakatin, Hz. mer adaletin, Hz. Osman edep ve haynn, Hz. Ali ilim ve ecaatin temsilcileridir. Bunlar Peygamberimizin zellikleridir. Sanki drt insan, Peygamberimizin drt ayr tarafn temsil etmektedir.

CENNETLE MJDELENEN DER ALTI SAHAB 5. AVF-OLU ABDURRAHMAN (580653) Hz. Abdurrahmana bu ismi Peygamber Efendimiz vermitir. Hz. Ebu Bekir eliyle slama ilk girenlerdendir. Habeistana yaplan iki hicrete de katlmtr. Hz. Abdurrahman ticaretle urard. Medineye varnca da alverie balam ve byk servet kazanmtr. Ashabn en cmertlerindendi. Birok seferde, zellikle Tebk seferinde byk yardmlarda bulunmutur. Hz. Osman devrinde sakin bir hayat yaam, Medine'de vefat etmitir. 6. CERRAH-OLU EBU UBEYDE (l. 639) Eb Ubeyde, Hz. Eb Bekir'in davetiyle Reslullah'a giderek, Mslman olmutur. Habeistana g edenler arasndadr. Eb Ubeyde de, dier byk sahabler gibi btn gazalara katlmtr. Mekke fethinde, Taif kuatmasnda, Ved Hacc'nda hep Reslullah'n yannda bulunmutur. Eb Ubeyde, Hz. Eb Bekir ve Hz. mer zamannda Suriye blgesindeki fetihlere katld ve serdar olarak yer ald. Ebu Ubeyde, seferde iken veba salgnnda hastalanm ve vefat etmitir. 7. EB VAKKAS-OLU SAAD (l. 674) Hz. Saad, ilk iman edenlerdendir. Medine'ye hicrete kadar Mekke'de kalmtr. Annesi Zhreoullarndan olduu iin, nesebi ana tarafndan Reslullah ile birlemektedir. O, Bedir, Uhud, Hendek, Hudeybiye, Hayber, Mekke'nin fethi ve dier savalarn hepsine katlmtr. Halifeler dneminde hem asker, hem de siyas alanda ok hizmeti olmutur. Hz. Saad, yerletii Medine'nin dndaki Akik vadisinde vefat etmitir. 8. ZEYD-OLU SAD (l. 671) Hz. Said, hanif dininden idi. Bu sebeple de Peygambere tabi olmakta gecikmedi. Hz. mer'in kzkardei Fatma ile evli idi. Hz. mer de onun kz kardei ile evliydi. (Hz. merin Mslman olmasna vesile olan hadise bunlarn evinde gemitir.) Hz. Said, Bedir sava dnda, Resulullah'n btn savalarna katlmtr. Hz. Saidde Hz. Saad gibi, mrnn son gnlerini, Medine'nin dnda bulunan Akik vadisindeki iftliinde geirdi ve burada yetmi yan gemi olduu vefat etti. 9. UBEYDULLAH-OLU TALHA (l. 656) Hz. Talha, slma giren ilk sekiz kiiden biridir. Girii Hz. Ebu Bekir eliyle olmutur. Hz. Talha; orta boylu, geni omuzlu ve iri ayakl idi. Esmer benizli, sk sal gler yzl, ince burunluydu. Yrd zaman sratli yrr, bir yere yneldii vakit tam dnerdi.

- 28 -

Bedir savanda bulunamam, sonraki savalara katlmtr. Uhud gn Hz. Peygamber'i korumutur. Hz. Talha, Cemel gn, Mervan isimli bir mnafk tarafndan ehit edilmitir. 10. AVVAM-OLU ZBEYR (l. 656) Hz. Zbeyr Peygamberimizin dostu ve yardmcs, ayn zamanda halasnn oludur. lk Mslmanlarn beincisidir. Habeistana hicret edenlerdendir. Hz. mer'in vefatndan sonra, halife seimini yapmak iin tayin ettii alt kiilik danma kurulu yelerindendir. (Dierleri: Hz Osman, Hz Ali, Hz Abdurrahman, Hz Saad ve Hz Talha idi.) Btn savalarda bulunmu; Msr fethinde de nemli hizmeti olmutur. Cemel Savana da katlm ancak sonra savatan ekilerek geri dnmtr. Medine yolunda bir vadide namaz klarken, Amr isimli bir mnafk tarafndan ehit edilmitir.

SLAM TARH - EMEVLER DEVR (661-750) Drt halifeden sonra Hz. Muviye halife oldu (Hicri 41). O'ndan sonraki halifeler Beni meyye soyundan geldii iin bu devletlerine, Emev Devleti denildi. Bu devlet zamannda, 14 halife gelip geti. Bunlara sultan (melik) demek daha dorudur. Hz. Muaviye, sahabenin byklerindendir. Peygamberimizin vahiy ktiplerinden idi. Hz. Muviye zamannda i huzursuzluklar giderildi. Fetihler devam etti. Sicistan, Afganistan ve Semerkand fethedildi. Kfe ve Basra'dan 50.000 kii, Merv, Herat, Tus, Nibur ve Belh ehirlerine yerletirilerek Horasan eyaleti kuruldu. Devletin dou snr Aa Trkistan ve Hindistan'a ulat. Anadolu zerine seferler yapld. slam ordular Erzurum'u ele geirdi. stanbul'u kuatt. Bu sefer srasnda, Peygamberimizi Medinede misafir eden Zeyd olu Halid (Eb Eyyb el Ensr) ehit oldu ve surlarn dibine defnedildi. Trk halk Ona Eyp Sultan demitir. Hz. Muviye zamannda donanmaya da byk nem verildi. Akdeniz'e alan Emev donanmas Girit, Sicilya, Kbrs ve Rodos adalarn ald. Kuzey Afrika fethedildi. Muviyeden sonra olu Yezd baa geti. Byle olmasn babas istemiti. Yezid zamannda, Hz. Hseyinin Kerbela'da ehit edilmesi, Zbeyr olu Abdullahn Mekke'de halifeliini ilan etmesi sebebiyle ldrlmesi, i meselelerin en nemlilerindendir. Buna ramen Yezid'in drt senelik saltanatnda slam ordular, Buharay, Harzem'i ve Kuzey Afrika'nn tamamn fethetti. Serdar Ukbe, nne Atlas Okyanusu knca atn denize srp "Allahm! nme u usuz bucaksz deniz kmasayd Senin ismini daha telere gtrrdm." demesi unutulmamtr. Yezid'den sonra olu 2. Muviye, onun ayn sene lmesi zerine Hakem olu Mervan, ondan sonra olu Abdlmelik halife oldu. O, Emev iktidarn btn slam lemine kabul ettirmede kendisine iki yardmc buldu. Bunlardan biri ordu serdar Muhellep, dieri zalimlii ile bilinen Yususf Haccacdr. Haccac, nce isyanlar bastrd. Trkistan ve Sind snrlarna gnderdii ordular, yeni fetihlerle Hind topraklarna dayand. Trgi devletine bal bir beylik, Emevlere baland. Buradaki Trklerden bir ksmn Basra ve Kfe taraflarna yerletirdi. Haccac, Hicaz ve Irak valilii de yapt. Oralardaki Haricleri yok ederek Ehli Snnet'e hizmet etmi oldu. Arap olmayan milletlerin Kur'an yanl okumamalar iin de Mushaflara noktalar koydurttu. ( imdiki harekeler Kuran- Kerime daha sonra, 791 ylnda konmutur.) Haccacn hutbeleri Arap edebiyatnn aheserleri arasndadr. Bir rnek: Ey Kfeliler! Ben ktl yerinde grr, yapan yapt ktln derecesine gre cezalandrrm. Kesim zaman gelmi olgun balar gryorum. Kanlara bulanacak salara, sakallara bakyorum. Ey Irakllar, halife beni buraya vali yapt, sizin nnze getirdi. nk siz fitne ve fesat ehlisiniz. oktan beri azdnz ve azgnl da det haline getirdiniz. Szme dikkat ediniz; doru yolda gidiniz. Yemin ederim ki, size zilletin lezzetini tattrrm. Derinizi yzerim; sizi odun gibi keserim. Kadnlarnz dul, ocuklarnz yetim brakrm... Abdlmelik'ten sonra olu Velid, sonra Velid'in kardei Sleyman halife oldu. Bunun zamannda, Kagar ve Pencap fethedildi. stanbul ikinci defa kuatld. Peygamberimizin kabri ve mescidi yeniden yapld. amda Emev Camii ina edildi.

- 29 -

Daha sonra, kinci mer diye anlan, Abdlaziz olu mer halife oldu. Bu insan ok dildi ve halk tarafndan pek sevilirdi. Zamannda hadis-i eriflerin toplanmasna baland. Mslman olmayanlardan alnan vergiler belli esaslara baland. O, 41 yanda iken klesi tarafndan zehirlendi. Yerine Abdlmelikin dier olu Yezid geti. Yezid ve ondan sonra halife olan kardei Hiam devirleri, Emevlerin en parlak zamanlardr. Trklerin de en fazla Mslman olduu devir budur. Son Emev Halifesi Mervan zamannda kan karklklar, devletin gcn sarst. Peygamberimizin amcas Abbasn soyundan gelen Eb'l Abbas Irak'ta halifeliini ilan etti. Mervan, Eb'ul Abbas ile yapt mcadelede ldrlnce, 90 yllk Emev hanedan sona erdi; yerini Abbsi hanedan ald (Milad 750). Emevilerin yklp, Abbasilerin baa gemesinde, bir Trk olan Horasanl Ebu Mslimin pay byktr. Emevilerin yklnn iki nemli sebebi vardr: 1. Hz Ali evlatlarna (Ehl-i Beyte) dmanlklar 2. Arap olamayan Mslmanlar hor grmeleri yani rklk yapmalar

SLAMIN YAYILI I HARTASI Peygamberimiz Zaman - Drt Halife Zaman - Emeviler Zaman - Abbasiler Zaman

OKUMA: BATTAL GAZ (lm: 740) Battal Gazi, 8. yzylda Emevilerin Bizans'a kar atklar savalarda "el-Battal" (kahraman) lakabyla hret kazanm bir emirdir. Trkler bu kahraman ok sevmi ve onu kendinden bir para kabul etmitir. Battal Gazi destanndan rendiimize gre, O, Hz. Ali soyundan Hseyin Gazi'nin oludur. Fevkalde gl ve zekidir. Daha ocukken din ilimleri ok ksa bir zamanda renmitir. Sava usullerini ok iyi bilir. Abdlvehhb Gazi tarafndan kendisine ulatrlan Peygamber'in tkr sayesinde btn dilleri konuur. Kei klnda manastrlara girip ncil'den vaazlar verir. Rahiplerle tartarak onlar malp eder ve Mslman olmalarn salar. Hzr ile yoldatr; skk zamanlarnda ondan yardm grr. Ayn ekilde perilerle de dosttur. Devler ve cadlarla savar; okuduu dualarla bylerini bozarak onlar yener. Atete yanmaz. Vahi hayvanlar emrine girmitir. Tabiat kuvvetlerine hkimdir. Gz ap kapayncaya kadar uzun mesafeleri aar. Kulland silhlar Rstem ve Hamza gibi eski nl cengverlerin silhlar, bindii atlar onlarn atlarnn soyundan gelen atlardr. Bunlarla kfirlere kar savar. Onlar slm'a davet eder, davetini kabul etmeyenleri ldrr. Battal Gazi, Hristiyanlarn ok korktuu bir cengverdir. Anneler yaramazlk yapan ocuklarn onunla korkuturlar, ocuklarna onun kim olduunu retmek iin kiliselerinde resmini bulundururlar.

- 30 -

Battal Gazi, Malatyada doup, bym olmakla beraber, savalar Kayseri, Afyon, Eskiehir evrelerinde olmutur. Mezar Eskiehirin Sayitgazi ilesindedir. Mezarn Aleddin Keykubad'n annesi bir rya ile kefetmi, kocas Gyseddin Keyhusrev de, hanmnn arzusu ile buraya bir trbe ve bir de mescit yaptrmtr. Buras Anadolu Seluklular devrinden itibaren ksa zamanda bir ziyaret yeri haline gelerek yerleme merkezi olmu ve bugnk Seyitgazi kasabas kurulmutur. Battal Gazi, Trk gazi ahsiyetinin mkemmel bir rneidir. O, Anadolu insann gerek kahramanl gerekse evliya hviyetiyle, yle etkilemi ki, hakknda yazlan destan sadece halk arasnda deil, 15. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanllarn Rumeli topraklarnda balattklar fetihler ve mcadeleler anda da gaziler arasnda sevilerek okunmutur. Ayn zamanda Anadolu dnda yaayan Trk topluluklar arasnda da sevilip, okunmutur. Battal Gazi hakknda ok sayda roman yazlm, film ekilmitir. Bugnn Trkleri bile onlar zevkle okumakta, seyretmektedir.

ISLAM TARH ENDLS EMEVLER (715-1492) Endls, Mslmanlarn spanya'ya verdikleri bir isimdir. Gnmzde spanya'nn gneyindeki bir eyaletin addr. lk dnem slam fetihlerinin uzants olarak 711 - 714 yllar arasnda Mslmanlarn hkimiyetine geen Endls, coraf snrlar zamanla daralmakla beraber, 8 asr boyunca slam lkesi olarak kalmtr. Mslmanlarn spanyaya Geii spanyay elinde bulunduran Vizigotlar halka kt davranyordu. Halk da Mslmanlardan yardm istedi. Ziyad olu Tark, ordusu ile Cebelitark Boazn geerek spanyaya girdi. Boaz getikten sonra da, geri dnme midini ortadan kaldrmak iin gemileri yaktrd. Kadiks denilen yerde Vizigotlar ile savaa tututu. Sava srasnda bir ara ordusunda bozulma belirtisi gren Tark, ne atlarak Ey gaziler! Gafilce nereye kayorsunuz? nnz dman, arkanz deniz. Denizde boulmay m, yoksa ehit olmay m istersiniz? diye haykrd. Bu szle coan slm ordusu Vizigotlar ar bir yenilgiye uratt (711). Daha sonra Toledo alnarak, Pirene Dalarna kadar btn spanya fethedildi. spanya'y fetheden Mslmanlar, 732 ylnda Pirene dalarn aarak Fransa ya girdi. Frank ordusu ile kar karya geldi. ki taraf arasnda yaplan Puvatya Savanda Mslmanlar stnlk salayamad; geri ekildi Fransa alnamad; spanya da kalnd. Endls tarihi balca alt ayr dneme ayrlmaktadr. 1 - Valiler Dnemi (715-756) Bu dnemde Endls, doudaki Emev Devleti'nin bir vilayeti olarak idare edilmitir. En nemli gelime, Mslman fatihlerin Pireneleri aarak Fransaya girmeleridir. Bunun dnda, Katolik kilisesinin Yahudi ve Aryanistler zerindeki basklarna son verilerek Endls'te yeni bir dzen oluturulmaya gayret edilmitir. 2 - Emeviler Dnemi (756 - 1031) Doudaki Emeviler rnek alnarak Endls 756 senesinde bamsz devlet haline getirildi. Kahire, Mekke, Medine, am gibi ilim merkezlerine renci gnderildi. Bu merkezlerdeki ilm gelimeler Endls'e aktarld. Bu dnemde, Avrupa'da papazlar dnda okuma yazma bilen zor bulunurken, Endls halknn tamamna yakn okur yazard. Bakent Kurtuba bir ilim merkezi haline gelmiti. Halk huzur iindeydi. Salanan hogr sayesinde cami, kilise ve havra yan yana kavgasz yaama imkn buldu. Sonu olarak Endls, bu dnemde Avrupa'nn en gl devleti olmutur. 3 - Kk Sultanlklar Dnemi (1031-1090) 1031de i karklklar kt ve Endls, ehir devletiklerine blnd. Buna ramen medeniyetteki ykseli devam etti. Edebiyat, felsefe astronomi ve tp alannda nemli gelimeler olmasna ramen, siyas blnmlk yznden Endlsn ikinci byk ehri Tuleytula 1085de Hristiyanlarn eline geti. Endlsller Kuzey Afrika'dan yardm istemek zorunda kaldlar. 4 - Murabtlar ve Muvahhidler Dnemi (1090 - 1228) Endlsllerin yardmna koan Kuzey Afrika'daki Murabtlar, 1147 senesine kadar Endls' kendilerine

- 31 -

bal bir vilayet olarak idare ettiler. Bu tarihten sonra idare, yine Kuzey Afrika'dan gelen Muvahhidlere geti. Bu dnem Hallara kar savunma savalaryla geti ama medeniyet alanndaki gelimeler durmad. Avrupa'y derinden etkileyen bni Rd (Averros), bni Bace (Avempace) ve bni Tufeyl gibi lim ve filozoflarn yetimesi bu dneme rastlar. 5 - Grnata Emirlii (1231 -1492) Muvahhidler idaresinin 1228 de yklmas zerine Hristiyan spanya, Endls topraklar zerinde hzl bir igal hareketi balatt. Kendilerini savunacak gc kaybeden Endlsller gneydeki Grnata, Malaga ve Meriyye dndaki topraklar kaybettiler. 1231 ylnda Nasrler sllesi, elde kalan bu topraklarda bamszlklarn ilan ettiler. Beni Ahmer Devleti olarak da bilinen bu kk sultanlk, yrtt siyaset sayesinde iki buuk asr daha ayakta kalmay baard. Gerek slam, gerekse dnya mimarisinin en gzde eserlerinden biri olan Elhamra Saray bu dneme aittir. 1490 senesinde Hristiyan ordular tarafndan kuatlan Grnata, 1492 de yaplan bir anlama ile Mslmanlarn din ve insan haklar teminat altna alnmas art ile teslim oldu. Bununla, sekiz asrlk slam lkesi Hristiyanlarn eline geti. Hallarn destei ile baa geen son Grnata emiri Abdullah, yine onlar tarafndan tahttan indirilip, ehir igal edilirken kendini tutamayp alamas zerine annesi yle demiti: Ala olum ala! Erkekler gibi vatann savunamayanlara, byle karlar gibi alamak der. 6 - Moriskolar (1492 -1609) Bunlara Gizli Mslmanlar denir. Grnata sultanlnn yklmasyla spanya'da ok sayda Mslman kalmt. 1497 senesinde Katolik kral Ferdinand ve kralie zabella, yaptklar anlamay hie sayarak, kalan Mslmanlarn zorla Hristiyan yaplmasna karar verdiler. Mslmanlar kapal meknlara koyarak, zerlerine vaftiz suyu serpip, Hristiyan olduklarn ilan ettiler. Kur'an- Kerim ve dier Arapa eserler toplatld. Ktphaneler boaltld. Mill kyafetleri yasakland. ocuklara Arapa retilmesi yasakland. Camiler kiliseye evrildi. Kar kanlar Engizisyona (Katolik inancna uymayanlar vahice cezalandrma mahkemesi) sevk edildi. binin zerinde Mslman, kaza oturtularak veya yaklarak ldrld. Btn bunlara ramen Mslmanlar, dtan Hristiyan gibi grnseler de, din hayatlarn gizlice devam ettirebildiler. 1609 ylnda, spanya snrlar iindeki Mslmanlarn dar karlmasna karar verildi. 1609-1614 yllar arasnda Endlsten srlenlerin 60 bini Fasa, 65 bini Cezayire, 55 bini Tunusa, 40 bini de zmir, stanbul ve Bosnaya yerleti. 10 bin kadar Endls Mslman dnyann eitli yerlerine daldlar. Srlenlerin 70 bin kadar nakliyat srasnda denizlerde lrken, 30 bin kadar da spanyaya geri dnmeyi baardlar. Bugn spanyada, asllarnn Mslman olduunu bilen yz binlerce insan yaamaktadr. spanya Mslmanlarnn son nderi 1936 ylnda, sokak ortasnda vurulmutur.

SLAM TARH ABBASLER DEVR (750-1258) Abbasiler, Peygamberimizin amcas Hz. Abbas'n neslinden geldikleri iin bu isimle anlmlardr. Son Emev halifesi Mervan'n ldrlmesiyle Emev hanedan son bulmu, Ebl Abbas Abdullah'n, Irak'da halifeliini ilan etmesiyle Abbasiler devri balam oldu. Ebl Abbas'n halifelii Endls hari btn slam lkelerinde kabul edildi; zamannda, i isyanlarn hepsi bastrld. kinci Abbasi halifesi Mensur, Badat ehrini kurup bakent yapt. Mensur'un vefat zerine yerine olu Mehd geti. Mehd dnemi devletin kuvvetlendii, ticaret emniyetinin saland, mahkemelerin kurularak adalet ilerinin temelletirildii bir dnem oldu. Mehd lnce yerine olu Hadi halife oldu. Hadi'den sonra halife olan Harun Reid zaman (786-809) Abbasilerin en parlak devri olmutur. slam ordular Hindistan'dan Atlas Okyanusu'na, Kafkaslardan Orta Afrika'ya kadar fetihler yapmtr. Bu dnemde, ilim ve sanat sahiplerine her trl imkn salanm ve Badat, dnyann en mehur ehirlerinden biri olmutu. Bu durum, Avrupallarn da dikkatini ekmi ve halife ile krallar arasnda eliler gelip, gitmitir. Harun Reid, Fransa kral arlman'a bir alar saat hediye etmi; saatin kendi kendine aldn gren Avrupallar ok hayret etmi ve iinde eytan var diyerek onu bir odaya hapsetmilerdir. Harun Reid'den sonra gelen halifeler zamannda, i karklklar yznden devlet idaresi zayflad. i Fatmler, Msr'da Devlet kurdular. ranl i bir hanedan olan Bveyhler Badat' igal ettiler. 110 yl Badat

- 32 -

onlarn elinde kald. Halifenin esirden fark yoktu. Bu srada ran'da gl bir devlet kurmu olan Trk Seluklu hkmdar Turul Bey, 1055 ylnda Badat'a girerek halifeyi i basksndan kurtard. Seluklulardan sonra, Cengiz Han'n torunlarndan Hlgu, 1258 senesinde slam memleketlerine saldrarak Badat' kuatt. aresiz kalan halife Mu'tasm, teslim oldu. Hlgu, halifeyi yanndakilerle birlikte idam ettirdi. Dnya tarihinde ei grlmemi bir vahilikle, 400.000'den fazla Mslman kltan geirildi. Mescidler ve medreseler yerle bir edildi. Milyonlarca din ve ilm eserler yaklarak Dicle nehrine atld. Bu srada, Suriye ve Msr iine alan Trk Memluk devleti en gl anda idi; balarnda da, btn Trk tarihinin en byklerinden Sultan Baybars bulunmaktayd. O, son halifenin olu Ebu-l Ksm Ahmedi Msr'a getirtti ve onu halife yapt. O tarihten sonra halifeler devlet bakan deildirler. Yavuz Sultan Selim Han, Msr' fethedince son Abbas halifesi 3. Mtevekkil, kendi arzusuyla halifelii ona teslim etti (1516).

OKUMA: HORASANLI EBU MSLM (722-756) Drt Byk Halifeden sonra slam devletinin bana geen Emeviler, Trk yurtlarna saldryor, onlarn mallarn alyorlard. Maksatlar slam yaymak deil, toprak mal ve esir almakt. Esareti kabul etmeyen Ouz Trkleri, ilerinden yce bir kahraman olan Horasanl Ebu Mslimi kardlar. Bu kahramann hayat, hakknda pek az bilgi vardr. Fakat Trk halk arasnda Ebu Mslim, bir destan kahraman olarak asrlarca yaamtr. Bu mill kahramanmzn maceral hayat zetle yledir: Emevilerin Trk topraklarn almaya alt gnlerin birinde; Horasan illerinin Trk babuu zincire vurulmu; amda oturan Emev hkmdarna gtrlmektedir. Bu esirlerin ardna Mahvan ky halk taklm, feryat ediyorlar. Bu esirden biri Osman adl bir Ouz Beyi idi. Osmann babas inlilerle yapt bir savata yenilip, geri dnerken Ceyhun nehrinde boulmu, ailesi de yurtlarn terk ederek Merv ehri yaknnda bulunan Mahvan kyne yerlemiler Oyman bana da Osman gemiti. Emevilerin bu yerleri almak istemesi zerine Osman bunlarla mcadeleye giriti; sonunda esir dt. te, Emev askerlerin gtrd beylerden biri bu Trkmen babuu idi. Onun bir szls vard. Osman zincire vurulunca bu kzcaz deliye dnd. Yaya olarak kafilenin arkasna takld. Yanna ald para ve mcevherleri, dnya malna dkn olan Emev askerlerine vererek nianlsn kurtard. Osman, szlsyle Azerbaycandaki bir akrabasnn yannda kat ve orada evlendi. Bir mddet sonra da, eski yurdu Horasann ne olduunu anlamak iin o tarafa gitmee karar verdi. Eini akrabasna brakarak, yola kt. Aylar getii halde ondan bir haber alnamad. O sralarda ei bir olan ocuk dnyaya getirdi. Adn Abdurrahman koydu. te Trk tarihinde byk bir hret kazanan Ebu Mslim-i Horasan bu ocuktur. Abdurrahman Ebu Mslim, hicretin 100. miladn 722. ylnda Azerbaycannn Kayk kynde domutu. Ebu Mslimin babas, bir daha yuvasna dnemedi. nk onu Emev valisi Yezit yakalatarak idam ettirmiti. Gnler geti. Ebu Mslim yavuz bir delikanl oldu. Onun yiit hallerinden herkes byk bir adam olacan sezmekte idi. Gnn birinde annesinden babasn sordu. Annesi de, Baban, topraklarmz elimizden alan dmanlar ldrd! dedi. Bundan sonra, ailenin en kymetli bir yadigr olan Ouznameyi oluna uzatt. Ebu Mslim, bu destan bandan sonuna kadar dikkatle okudu. te Ebu Mslimi, mill bir kahraman yapan bu Ouzname (Ouz Destan) olmutur. Bir mddet sonra sevgili annesini de kaybeden Gen Mslim, yaknlarna veda ederek ata yurdu olan Horasana dnd. Bir ayakkabcnn yanna ii olarak girdi. Ebu Mslim, Trkleri esir eden Emevilerin memleketini grmek merakna dt. Fakat fakir olduundan uzak yerlere gitme imkn yoktu. Gnn birinde karsna bir frsat kt. Babasnn dostlarndan biri, Horasandan birok kii ile hacca gidiyordu. Ona yalvararak bu heyete katld. Uzun bir yolculuktan sonra Mekkeye geldiler. leri bitince, Peygamber soyundan Muhammed bin Aliyi ziyarete gittiler. Ebu Mslim, Muhammed bin Alinin dikkatini ekti. Onun kim olduunu sordu; anlattlar. Muhammed bin Ali, unlar syledi:

- 33 -

te bu delikanl yln kahraman olacak. Siyah bir bayrak aarak byk bir ordu toplayacak, Muhammed neslini mahveden Emev saltanatn ykacak, Hazret-i Resuln neslini baa geirecektir. Size dm udur ki, bu delikanl ne zaman isyan bayran aacak olursa, ona yardma koun. Eer ben lrsem, olum Ebl Abbasn etrafnda toplann! Ebu Mslimin ruhunda Trk illerini esaretten kurtarmak, Peygamber nesline zulmedenlerden intikam almak arzusu dodu. Ona, Hz. mer neslinden mam brahim ok yardmda bulunuldu. O, Mslimi 746 ylnda Horasan'a gnderdi. Emevlerin Horasan valisi Nasr, Abbasilerin uzun zamandan beri ihtilal hazrl iinde olduklarn hkmdara bildirmi, fakat Mervan oral olmamt. Horasan'da Araplarn rk ynetiminden memnun olmayanlar oktu. 15 Haziran 747 tarihinde, Emev kartlarnn toplu halde bulunduklar Sikazen'te, mam brahim'in gnderdii siyah bayrak ald. O gn Ramazan bayram idi. Bayram hutbesi Abbasiler namna okundu. Ebu Mslim, ounluu Arap olmayan, etrafndakileri Kur'an ve Snnet zerine yemin ettirerek Hz. Peygamber sllesinden birine biate davet etti. Gelimeler Araplar birletirdi ise de, uzun zamandr sregelen dmanlklar, birlikte hareket etmelerini nlyordu. Bundan faydalanan Ebu Mslim, fazla zorluk ekmeden Merv'e girdi. Vali Nasr bir ey yapamad. Horasann byk blm Ebu Mslimin eline geti. Nasr ise Niapur'da tutunmaya alyordu. Abbas ordusu, Tus yaknnda Nasr'n birliklerini yendi. Horasan'da Emev kuvvetleri kmt. Nasr daha fazla dayanamayacan anlaynca Haziran 748 tarihinde Niapur'u terk etti. Bir mddet sonra Ebu Mslim kararghn Merv'den Niapur'a nakletti. Nasr, Kumis'te tekrar bunlarn karsna kt. Halife Mervann gnderdii yardmc kuvvetler yetimeden, 1 Austos 748 tarihinde Nasr tekrar yenildi. Kumis, Rey ve Hemedan ehirleri ele geirildi. 749 ylnda Nasr, son bir gayretle sfehan'da tutunmaya alyordu; oradan da atld. Artk Abbas birliklerine Irak yolu almt. Abbas ordusu 2 Eyll 749 tarihinde Kfe'ye girdi ve Eb'l Abbas adna biat alnd. Abbas ailesinden bir baka ordu da kuzeyden Suriye'ye doru ilerliyordu. Halife Mervan, 16 Ocak 750de Zab suyu kenarnda bu orduyu karlad. Yaplan sava kaybeden Mervan, nce ama, oradan da Msra kat. Kendisini takip edenler ona yetitiler. Yaplan sava yine Mervan kaybetti ve ldrld. Bylece 90 yllk, zulmlerle dolu Emev hanedan son buldu.

- 34 -

II) BYK TRK HAKANLII - BATI TRK L TARH

NASIL MSLMAN OLDUK? Trklerin slamiyet ile tanmas Peygamberimiz zamanna kadar uzanr. lk slm ehidi Hz. Smeyye'nin, emsalsiz kllar yapan Srey ailesinin Trk olduu; Peygamberimizin bir Trk adrnda itikfa ekildii, Trkleri takdir eden ok sayda hadisi bulunduu gz nne alnacak olursa, atalarmzn Asr- Saadet'den balayarak, slm'a getii anlalr. (Geni bilgi iin, Prof. Dr. Zekeriya Kitap'nn Saadet Asrnda Trkler isimli eserine ve dier kitaplarna baklabilir.) Asl slamlama, Emev ordularnn Aa Trkistan'a girmesinden sonradr. Trkler snr boylarnda slam Dini'ni tanma frsat bulduka onu benimsiyorlard. Hazar Trkleri 732de, slam resmen kabul etmilerdi. Araplarn rklklar onlar slamdan souttu; 800lerde slamdan ayrldlar. Karay Trkleri Hazarlarn torunlardr. Bunu saymazsak ilk Mslman olan Trk devleti til (Volga) boyunda yaayan Trklerin kurmu olduklar Bulgar Devleti oldu. (Bunlar Kama veya ulman ad ile de anlrlar.) til Bulgarlarnn hkmdar Alm Han, Badatdaki Abbasi halifesinden din adam ve kale yapmasn bilen insanlar istemiti. stenen insanlarn 922 ylnda Bulgar bakentine geldii bilinmektedir. (Volga Bulgarlarnn bu tarihten biraz nce Mslman olduu anlalyor.) Bulgar Trkleri ilk yllarda, eski rf ve adetlerini, bazlar slam'a uymasa da devam ettiriyorlard, ama slamiyet konusunda ok samimi idiler; geceler ksa olduu iin, sabah namazn karma korkusuyla ok defa hi uymuyorlard. Bunlar ayn zamanda, Mslman olmayan komu Trklerle savayordu. Bakurtlar o srada Hristiyan olacakken, Bulgarlar bunu engellemitir.(til Bulgarlarndan nce, hanedan ve ordu hkimiyetine dayal, Tolunoullar, hidler, Sacoullar gibi Mslman Trk devletleri olduunu da bilelim.) Aa Trkistan blgesinde (Aral Glne dklen Ceyhun havzas) Mslman Trk nfusu gitgide artyordu; baz ehirlerin nfusu ounlukla Mslman olmutu. Burada yaayan Trkler, soydalarnn Mslman olmas iin, lkelerine akn eden gazilere mal ve para yardmnda bulunuyorlard. Karluk ve Ouz boylarnn kitleler halinde Mslman olduklar grlyordu. Mslman nfusunun kabard Trk ehirlerinde slam medeniyeti de ilk byk meyvelerini vermeye balamt; buralarda byk limler ve dindarlar yetiiyor, bunlar Mslmanln yksek medeniyetini temsil eden kimseler olarak slam' sevdiriyorlard. Trklerin Mslmanla girmeleri uzun zaman iinde ve yava yava devam etmi, 10. yzylda ise ok byk bir hz kazanmtr. Aslnda bu gecikmenin sebeplerinden biri, Emevilerin slmiyet'den ok, Arap hkimiyetine nem vermeleri ve Aa Trkistan blgesinde yeni bir dinin habercileri gibi deil de, igal ordusu gibi davranmalaryd. (Hazarlar kzdran durum) Kendilerini kabul ettirmek iin ok da insan ldrmlerdi. Trklere (Trgi kaanna) ilk Mslmanlk teklifi 8. yzyl ortasnda geldii halde buradaki Trklerin devlet halinde Mslman olmalar ancak iki yzyl sonra, Karahanllar zamannda mmkn olmutur. Halkn Mslmanl, Abbasi hilafetinin balad 750 ylndan sonra iyice artmtr. (Trklerle Araplar ilk defa Hz. mer zamannda karlamt. Peygamberimiz, Trkler size ilimedike, siz de onlara ilimeyin! demi olduu iin Halife, ordularnn Trk topraklarna girmesine izin vermemiti.) Gktrklerin, in hileleri ile ikiye blnd ve zayflad 640 680 yllar arasnda Trk topraklar onlarn igaline urad. Bat snrlarnda oturanlar da Arap-Emev ordularnn basksyla karlatlar. Trkistan ve Afganistan blgesindeki Trk beyleri Araplarn ilerleyiini durdurdu. Fakat kendi aralarndaki anlamazlklar yznden zayf dnce bundan faydalanan Emev kumandan Kuteybe, Semerkant ve Takent'i igal etti. Bu ehirlerdeki ilk camilerin yaplmasyle Trkler, slam Dini'ni grerek renmeye baladlar. kinci Gktrk Hanedan kurulup, Trk devleti kuvvetlenince, Emev ordularnn ilerlemesi durdu, Kl Tigin buralara kadar gelerek bat snrlarn gvenlik altna ald. Gktrklerin 745'te Uygur ve Basml Trkleri tarafndan yklmas zerine Araplarn karsnda sadece Trgi Kaan Sulu kald. O da, kumandanlarndan biri tarafndan ldrlnce, Trk lkeleri, doudan ilerleyen in ile batdan ilerleyen Arap kuvvetleri arasnda bir ekime konusu haline geldi. Tam o srada Emev Hanedan iktidardan atlarak yerine Abbasiler geti ve Araplarn Trkistan siyaseti yumuad. br yandan byk in ordusu Takent'e kadar gelmi, inliler, Takent Beyi Baatur Tudun'u hile ile ldrmlerdi. Baatur Tudun'un olu Araplardan yardm istedi. Ziyad komutasnda gelen Abbasi ordusu Talas ehri yaknnda in ordusuyla karlat. inliler galip gelirse, Trkler belki her eylerini kaybedeceklerdi. Araplar galip gelirse Trklerin intikam alnm olacakt. 751 ylnda Arap ve in ordular Talas yaknlarnda karlat. inliler sayca ok stnd. Araplar da hi bilmedikleri bir milletle savayorlard; zorlanmaya baladlar. Trk-Karluk Bey'i sava tepeden seyrediyor ve

- 35 -

Araplarn galip gelmesini istiyordu. Mslmanlarn zorlandn grnce, emrindeki svari birliklerini sava meydanna srd. Akama kadar Araplar ile Karluklar, in ordusunun tamamn yok ettiler. Talas Sava'nn sonucu olarak Mslmanlk Aa Trkistan'da tutunmu ve Trkler de in tehlikesinden uzun bir zaman iin kurtulmu oldular. Artk Araplar ile barmaz bir dmanlklar yoktu. Araplar, Aa Trkistan'a gelince Trklerin ahlk gzelliklerini, idarecilik ve askerlikteki stnlklerini grdler. Bunlarn hreti ta uzak slam beldelerine kadar yayld. Herkes Trklerden bahsediyordu. Mslmanlar arasnda, Trkler slamiyet'e girdikleri takdirde artk hibir gcn slam'a kar kamayaca inanc domutu. Hz. Muhammedin Trkleri ven mjdeli szler syledii ortaya konuluyor, baz Kur'an ayetlerinde Trklerin anlatldn syleniyor, Kur'an'da ad geen Zlkarneyn, Ouz Kaandr deniliyordu. Kagarl Mahmud, Araplara Trke retmek iin Divan- Lgatit Trk ad ile bir kitap yazd. Burada, iki kuts hadisten bahsediyordu: "Cenab- Hak diyor ki: Benim Trk adn verdiim ve Dou'da yerletirdiim askerlerim vardr ki, bir kavme kar gazaba gelecek olursam, Trk askerlerimi o kavme hcum ettiririm". Ve Trk dilini reniniz, nk Trkler in ok uzun zaman srecek bir hkimiyetleri vardr." Arap edebiyatlar ve tarihileri de Trkler hakknda vg dolu eyler yazmlardr. Bunlardan Cahiz, Trklerin Faziletleri adl kitabnda yle demektedir: "Sava sanat Trk'e, bilgi, tecrbe, siyaset ve sair yksek vasflar kazandrmtr. Trk daima sznde durur ve hile bilmez. Trk hakan hileyi sadece savata yapar. kiyzl olanlar en kt insan sayar. Arap ordularn Trkler kadar titreten baka bir millet yoktur. Trkler daima soylaryla iftihar ederler, vatanlarna ve dillerine ok baldrlar. Dmanlarn esir alnca onlara iyilik ve ikramda bulunurlar." 9. yzyln ortalarnda Abbasi ordusunda ok sayda Trk vard. Abbasiler de Emeviler gibi Trkleri slamBizans snrna yerletirerek, onlar Hristiyanlara kar snr bekileri yaptlar. Bylece Trkler, Seluklu aknndan ok nceleri Anadolu'ya gelmi ve oralarda yerlemi oluyorlard. Bizim halkmzn ok okuduu ve sevdii Battal Gazi Destan ite bu aknc Trkler devrinden kalma bir destandr. Karahanllar zamannda ok sayda Trk kitlesi bir anda slm'a girdi ve slm, devletin resm dini olarak kabul edildi. Bu hadisede Satuk Bura Hann pay byktr. O, Samanolu beylerinden Ebu Nasr eliyle slam bulmutu. Bu kii Peygamber'i ryasnda grm ve ondan u emri alm: "Kalk, Trkistana git! Orann Tigin'i Satuk Bura Mslman olmak iin seni bekliyor." Ebu Nasr, Endican'a gelerek 12 yandaki Satuk Bura ile grm ve ona Mslmanl retmitir. Satuk Bura Han Mslman olduktan sonra "Abdlkerim" ismini ald. Karahanllarn slm semesi ile btn Asya'da in snrlarn da aan bir slamlatrma hareketi balad. Daha sonra Trklerin tamam Mslman oldu. Bugn saylar 250 milyondur. Trklerin Gk Tanr inancyla ( amanizm deil), slamiyet arasnda benzerliklerin bulunmas onlarn slam glk ekmeden kabul etmelerine yol amtr. Trkler, Tek Tanr ile birlikte Cennet ve Cehennem'e inanrlard. stelik slam'n gaza ve cihada verdii nem onlarn hayatlarna ve dnya grlerine de uygun dyordu. Trkler dnyann idaresinin Tanr tarafndan kendilerine smarlandna inanrlard. slam'a girmekle onlar Allah'n askeri oldular. Cihan hkimiyeti lkleri, Allah adna, leme nizam vermeye dnt. Trklerin Mslman olmalar hem slam tarihi, hem Trk tarihi bakmndan, hem de btn dnya iin pek nemli bir olaydr. Trkler bu sayede birlie kavumu ve eriyip yok olmaktan kurtulmulardr. Bugn yeryznde Mslman olmayan Trk yok gibidir. Mslman olunca kendini kaybedip yok olan bir Trk topluluu da mevcut deildir. Ama Trk soyundan gelmi birok topluluk vardr ki, bunlar slam'dan baka dinlere girmekle hem dillerini, hem kklerini unutmular ve kaybolup gitmilerdir. Tuna Bulgarlar buna misaldir. imdiki Bulgarlarn Trklk ile en ufak bir ilikisi kalmamtr. slam olmalar sayesinde Trkler kendilerini tarih sahnesinde stn millet olarak devam ettirmenin de yolunu buldular. Mslman olunca, o srada teekkl halinde bulunan slam medeniyetine katldlar ve bu medeniyet oluturan milletten biri oldular. slam cephesine girmi olmalar onlar Asya bozkrlarndan Yakndou'ya getirdi ve orada yerlemelerine vesile oldu. Bizim, Orta Asya'da kalan amca ocuklarmz bir kmaz sokak iinde kaldlar, eski medeniyetlerini bitirip tkettikten sonra, herhangi bir gelime frsat bulamadlar. Son yllarda o blgede de sevindirici hamleler grlmektedir. (Onlarn durumu 2. Kitapda ele alnacaktr.) br yandan slam lemi de, Trklerin katlmasyla taze bir kan ve can buldu. Trkler slam' kendileri iin bir mill din haline getirdiler, btn benlik ve samimiyetleriyle bu dine sarlarak 11. yzyldan itibaren slam'n dmanlarna kar korunmas iini tek bana yklendiler.

- 36 -

6. KARAHANLILAR (940 - 1040 = 100 yl) Mill tarihimizin en nemli hdisesi, slm Byk Trk Hakanlnn resm dini olarak kabul ediimizdir. Bu inklb, 945 ylnda, yani Miradan 333 yl sonra, Satuk Bura Han (901-955) eliyle Karahanllar yapmtr. Satuk Bura 920 ylnda bir Samanolu ehzadesi eliyle slm kabul etmiti. O zaman byk hakan olan amcasn slma davet etti. Kabul etmeyince, savatlar, amcas yenildi. Satuk Bura byk hakan oldu. Her tarafta slam anlatlmaya baland. yle ki, lmnn zerinden daha be yl gemiti ki, olu Baytan da byk gayreti ile 960 ylnda iki yz bin adrlk Trk topluluu Mslman oldu. Sonra dierleri Karahanllar, Trklerin Yama boyundandr. Uygurlarla beraber, onlarn idaresi altnda tkende yaamakta iken, Krgzlar tarafndan yurtlarndan kartlnca, Dou Trkistana indiler ve Kagar yresine yerletiler. Uygurlarn bat kolu gibi idiler; onlarn zayflamas ile bamsz hareket etmeye baladlar. slm Dinini resmen kabul etmeleri ile de mcadele azimleri artt ve Byk Trk Hakanl ierisinde en gl hnedan oldular. 999da Samanoullarn yknca Trkistann tamam ellerine geti.

KARAHANLI DEVLET HARTASI Karahanllar kendilerinin, mehur Alp Er Tunga soyundan olduuna inanrlard. Bu sebeple onlara l-i Afrsiyp denmitir. Alp Er Tungaya ranllar Afrasiyap derlerdi. Karahanllarn en byk hizmeti, slam devletin resm dini yapm olmalardr. kinci byk hizmetleri, devleti iyice batya ekmeleridir. Trk milletine nc mhim hizmetleri ise, ilim ve edebiyat sahasnda olmutur. Bunlar yle sralayabiliriz: 1. Trklerin slm ana kaynandan renmesi iin ilk Kuran tercmesi 961-974 yllar arasnda Karahanllar zamannda yaplmtr. 2. Saadet veren bilgi, devlet ynetme bilgisi demek olan, mehur Kutadgu Bilig 1069 ylnda yazlmtr. Yazar Yusuf Has Hacipdir. 3. Mill kltrmzn temel eserlerinden olan Divan- Lgatit Trk 1074 ylnda tamamlanp, Abbas halifesi Muktedbillaha takdim edilmitir. Bu kymetli eser, Araplara Trke retmek gayesi ile yazlmtr. Trk Dillerinin Szl demektir. Yazar, Karahanl ailesinden Kagarl Mahmutdur. 4. Trklerin slamlamasnda, Anadolunun Trklemesinde birinci derecede pay sahibi olan Ahmet Yesev de Karahanl ikliminin rndr. Ahmet Yesevnin kurduu Yesevye tarikatine ve eseri Divan- Hikmete ok ey borluyuz. 5. Edip Ahmet tarafndan yazlan ve Hakikatlerin Eii mnsna gelen Atabetl Hakayk isimli eser de Karahanllarn milletimize hediyesidir. Bu bir nasihatnamedir, dinmizin, byklerimizin vgsdr. 6. Szl kltrmzn byk eserlerinden olan 400 000 beyitlik Manas Destan da yine Karahanllar zamannda teekkl etmitir. 7. Bugn elde bulunmayan Kagar Tarihi isimli bir eser daha yazlmtr. 8. Karahanl sahasnda 300n zerinde hukuku yetimi ve 350 eser brakmlardr.

- 37 -

Bu dev ahsiyetlere milletimiz kran borludur; braktklar eserlerse mill kltrmzn aheserleridir. Onlar olmasa idi, biz de kuzey Afrika kavimleri gibi kaybolabilirdik. Karahanllarn, Byk Hakanlk sresi bir asr kadar devam etti. 1040 ylnda hkimiyet Seluklulara geti. Buna ramen Karahanllar, Dou, Bat ve Fergana olmak zere ayr kaanlk halinde 1212ye kadar hayatlarn devam ettirdiler. Yerlerine, nce Harzemahlar, sonra da Cengizoullar sahip oldu. OKUMA: SATUK BURA HAN DESTANI Hz. Muhammed, kanatl at Burak'n srtnda gklere ykseldii Mira Gecesi"nde, gk katlarnda, kendinden nceki peygamberleri grr. Bunlar arasnda birini tanyamaz ve Cebrail'e bunun kim olduunu sorar. Cebrail : "Bu peygamber deildir. Bu 333 sene sonra dnyaya inecek olan bir ruhtur. Trkistan'da sizin dininizi yayacak olan bu ruh "Abdlkerim Satuk Bura Han" adn alacaktr. Hz. Muhammed yeryzne dndkten sonra, her gn slmiyeti Trk lkesine yayacak olan bu insan iin dua etti. Hz. Muhammed'in arkadalar da bu ruhu grmek istediler. Hz. Muhammed dua etti. Trk balkl, silhl, krk atl grnd. Bunlar Satuk Bura Han ve arkadalar idiler; selm verip uzaklatlar. Bu olaydan asr sonra Satuk Bura Han, dnyaya geldi. Satuk Bura Han'n doduu gn yer sarslm, mevsim k olduu halde baheler, ayrlar ieklerle rtlmt. Falclar bu ocuun byynce Mslman olacan syleyerek ldrlmesini istediler. Satuk Buray, annesi: "O daha bebek, Mslman olduu zaman ldrrsnz." diyerek kurtard. Satuk Bura Han, 12 yanda arkadalaryla birlikte ava kmaa balad. Avda olduklar gnlerden birinde bir tavann arkasndan hzla koarken arkadalarndan uzaklat. Kaan tavan durdu ve bir ihtiyar insan grnm kazand. Satuk Bura Han'n sonradan Hzr olduunu anlad bu yal kii ona, Mslman olmasn tledi ve slmiyeti anlatt. Satuk Bura Mslman oldu ve Kagar hkmdar olan amcasndan slmiyeti kabul etmesini istedi. Kagar Han, Mslman olmayacan syleyince, Satuk Bura Han'n iaretiyle yer yarld ve hkmdar topraa gmld. Satuk Bura Han hkmdar oldu ve Trk lkeleri onun idaresinde slmiyeti kabul etti. Satuk Bura Han, mrn Mslmanl yaymak iin mcadele ile geirmitir. Menkbelere gre Satuk Bura Han'n dmana uzatldnda krk adm uzayan bir klc varm ve savarken etrafna ateler sayormu. 96 yanda Tanr'dan davet alarak Kagar'a dnm ve hastalanarak burada lmtr.

7. BYK SELUKLULAR A) Ouzlar Hakknda Ksa Bilgi Ouz ad ilk olarak, Orhun Kitabeleri'nde gemektedir. Buna gre onlar, birleik Gktrk hkmdarlnn ikinci devresinde (681745) devletin ikinci unsuru olarak tkenin dousunda, Baykal glnn gneyinde, Tula rma kylarnda dokuz boy halinde yaamaktadrlar. Uygurlar zamannda da (745 940) durumlar deimemi, ancak batya doru kayarak Seyhun-Aral-Hazar blgesine yaylmlardr. Ouzlar, Seyhun blgesinde Boz-Ok, -Ok eklinde iki kol halinde yaamaktadrlar. Mterek hkmdarlar yabgu unvann tamakta ve Seyhunun Arala dkld yere yakn Yenikentde oturmaktadr. Ouzlar 10. asrn ortasndan itibaren Mslman olmaya ve yerleik hayata gemeye baladlar. Mslman olan Ouzlara Trkmen (Trk-i iman, yani iman etmi Trk) dendi. Ayn alarda ok gl bir de devletleri vard; ad da, Ouz Yabgu Devleti idi. Ouzlar kimseye ba ememi, hep bamsz yaamlardr. Ouz Yabgu Devletini 11. yzyl balarnda Kpaklar ykarak yerlerine sahip oldular. Yurtlarn kaybeden Ouzlar daha batya kayarak, Hazar Denizinin kuzeyinden Karadenizin kuzeyine geldiler. Yine Kpaklarn basks ile oradan Tuna boylarna, 1065lerde de, birka kol halinde Balkanlara indiler. (Bunlarn nemli bir ksm 1071 ylndaki Malazgirt Savanda kardeleri olan Seluklu Ouzlarnn safna getiler.) Anayurtlarnda kalan Ouzlar, dnyann kaderini deitirecek hadiselere hazrlanyorlard. B) Seluklularn Ortaya k Seluklu slalesinden bilinen ilk isim Demir Yayl Dukak... Kendisi, Ouz Yabgu devletinde, yabgudan sonra gelen kii... Yabgunun bir Trk topluluu zerine yapmak istedii sefere itiraz etmi, bunun zerine kan tartmada, grz ile yabguya vurmu ve onu atndan aa yuvarlamtr. Bu hadisenin 875 - 885 yllar arasnda olduu tahmin edilmektedir. Dukak hakknda baka bilgi yoktur.

- 38 -

Aileden bildiimiz ikinci isim Dukakn olu Seluk Beydir. Babas ldnde 18 yanda idi. Yabgu onu yanna ald, yetitirdi ve sbas (ordu komutan) yapt. Sonra yabgu ile aras ald, ondan koptu. Bata Knk boyu olmak zere, kalabalk bir cemaatle ve ok byk miktarda hayvanla gneye, Cend ehrine geldi. Bu g 960larda yaplmtr. Bu yllar Trklerin kitleler halinde slm kabul ettii yllardr. leri grl Seluk Bey de, aireti ile birlikte Mslman oldu. Vergi iin gelen Ouz Yabgu devletinin memurlarn, Ben Mslmanm; artk size vergi vermem! diyerek kovdu ve bamszln ilan etti. Komu Samanoullar bu karar destekledi. Seluk Bey, Karahanllara kar onlara yardm ettii iin, Semerkant, Buhara arasnda yeni topraklar elde etti. 999da Samanoullar devleti, Karahanllar tarafndan yklnca, Samanolu beyi, Seluk Beye snd ve birlikte Karahanllarla savatlar. Arka arkaya defa galip geldiler. Ouzlarn banda Seluk Beyin olu srail Arslan bulunuyordu. Her baar, Ouzlara yeni topraklar kazandrmaktayd. Bu durumdan, Trkistann en byk devleti Gazneliler rahatsz oluyordu. Devletin temellerini atan Seluk Bey, 1007 ylnda 100 yanda iken Cendde ld. Drt olu vard: Mikail, srail, Yusuf, Musa... Byk olu Mikail bir savata lm, onun iki olu, Turul ve ar Beyler, dedeleri Seluk Beyin yannda bymlerdi. C) Seluklularn nemi Bu devletin kurulmas, hem Ouzlar, hem Trk dnyas hem de slam lemi iin, tam bir dnm noktasdr. Sebebine gelince: 1. yice zayflayan slm lemi, Bizansn basklarndan korunamyordu. Onlar Ouz Trkleri durdurdu, geriletti, sonra da Osmanl ile ykt. 2. Anadoluyu fethederek, Osmanlya zemin hazrlad. 3. Hal Seferlerinin nnde set oldu. 4. Trkleri slm dnyasnn lideri yapt. Trk hkmdarlar halifenin orta unvann tard ve Mslmanlarn dnya ileri Trk hkmdarnn elinde idi. 5. Sapk zmreleri temizleyerek slm asliyetine kavuturdu. ) 11. Yzylda slm Dnyasnn Hli 1. ran asll Ubeydullah'n kurduu i-Fatm devleti 10. asr balarnda Kuzey Afrika'ya ve Suriye'ye hkim olmutu. Badattaki Halifeyi tanmyordu. 2. Alevlik cereyannn ikinci kolu olan Karamita cemaatini, Hamdan Karmat Bahreyn'de ayr bir devlet haline getirdi. Halifeye ba kaldrdlar.

- 39 -

3. 4. 5. 6. 7. 8.

ran'da Hasan Sabbah diye bir sapk tremi, hahala uyuttuu insanlara siyas cinayetler iletiyordu. Ben Tahir 821 ylnda Horasan'da bir devlet kurarak halifeden kopmutu. Ben Saffer 868'de ran'da ayr bir devlet kurmu ve halifeden ayrlmt. 756'da spanya'da Endls Emev devleti kurulmu ve merkezden kopmutu. Samanoullar 874'de Aa Trkistan'da bir devlet kurmu ve o da halifeden kopmutu. iiliin dier bir kolu olan Bveyhler, 932 ylnda randa bir devlet kurmu ve 945 ylnda Badat'a girerek halifeyi emirleri altna almlard. 9. Bizans, byk gc ile Mslmanlar korkutuyordu. Onlarn basks ile slamdan dnmeler balamt. 10. Ve Hal Seferleri Douda, Abbas ve Seluklu gibi cihan devletleri ortaya karken Avrupa, kuvvetli, siyas bir tekilattan mahrumdu. 10. asrda Bizans yeniden canlanmaya balamt. 11. asrda da Fransa, Almanya ve spanya'da asker-siyas g dodu. Arkasndan Norman, Venedik ve Cenevizliler kuvvedendi; hemen de bu glerini ie evirip Dou'da ticar koloniler kurmay dnr oldular. leri de kolay olacaa benziyordu; nk Adalar Denizi'nden Byk Okyanusa kadar dnyann her tarafna szn geiren Sultan Melikah 1092'de, daha 38 yanda iken, ehit edilmiti. mparatorlukta bir siyas boluk vard. Merkez idarenin zayflndan istifade eden beyler bamsz hareket ediyorlard. Dounun gc dalmt. Avrupa iin ok uygun bir zamand. Bizans imparatoru, 1081'de Seluklu ve Peenek basksna kar Firenklerden yardm istemiti. Bundan faydalanmak isteyen Papa ve baz papazlar, Hal dnyasn, "sa'nn mezarn kurtarmak" iin sefere aryordu. Farkl sebeplerle zmre bu davete uydu: 1. Yeni toprak edinmek isteyen hkmdarlar 2. Bu sayede cenneti hak edeceine inanan dindarlar 3. Kaybedecei bir ey olmayan maceraperestler Bat, kendi tarihinde ilk defe, ortak bir menfaat iin bir araya geldi. 1095 ylnda 1. Hal Seferi balad. Bunlara Hal Seferi denmesinin sebebi, sefere katlanlarn, elbiselerine boydan boya ha ilemi olmalardr. 1270 ylna kadar Kuds istikametli sekiz kanl sefer yaplm; bu seferler srasnda Anadolu'da, Suriye'de, Lbnan'da, Yunanistan'da, stanbul'da ok sayda devlet ve devletik kurulmutur. Adana'da kurulan Ermeni Krall da bunlardan biridir. Hal Seferlerinin en mehuru ncs olmakla beraber, hedefine ulaan birincisidir. Bu sefer sonunda Kuds' almlar ve Hallarn bir asr srecek olan Orta Dou hkimiyeti balamtr. Bu hkimiyetin merkezi olan Kuds Hal Devleti, Ekim 1099'da kurulmu, yine bu sefer srasnda kurmay baardklar Urfa, Antakya ve Trablus kontluklar da ona balanmtr. Bu drt nemli merkezin yannda, Akdeniz sahilindeki Parama, Akka, Eyle, Hayfa, Beyrut ehirleri Hallarn eline gemitir. Seferde ve sefer arasndaki glerle saylar artan ve durumunu dzeltip glenen Hallar, Orta Dou'da kklemek zereydiler. Fakat bu byle gidemezdi. slam yurtlar yabanc elinde kalamazd. Hallara ve Moollara kar mcadele ederek byyen Zengiler, Eyyubler ve Memlkler, Orta Douyu Hallardan temizlediler. madeddin Zengi 1144de Urfa Kontluu'nu ykt; olu Nureddin Zengi, Suriye ve Filistin ehirlerini teker teker ele geirdi. Bu temizlik, Selhaddin Eyyubnin 1187'de Kuds' kurtarmas ile devam etti; Memlk Sultan Baybars'n, 1268'de Antakya'y alp, son Hal kalntlarn sprmesi ile de tamamland.

D) Byk Seluklu Tarihi TURUL BEY ve ARI BEY ZAMANI (1040-1063) Ouz-Seluklu Hanedannn kurucusu Turul Bey, 993 senesinde dodu. Babas Mikail Beydir. Onun bir aknda ehit dmesi zerine, kardei ar Bey ile beraber, dedesi Seluk Bey tarafndan yetitirildi. ki karde, dedelerinden din ve mill terbiyenin yannda ok iyi silah kullanmasn da rendi. Seluk Beyden sonra Ouzlarn bana 2. olu Arslan Bey gemiti. Onun, 1025 ylnda Gazneli Mahmut tarafndan esir edilmesi zerine Turul Bey baa geti. Kardei ar Bey ile birlikte i ve d dmanlarna kar mcadele ettiler, kazandlar. Seluklularn kuvvetlenmesi Gaznelileri telalandrmaktayd. Dandanekan Zaferi (23 Mays 1040) Ouzlarn Horasanda yurt tutmak iin gayret gsterdikleri srada Gaznelilerin banda Trk tarihinin en byklerinden Sultan Mahmut bulunuyordu. Sultan Muhmut ve olu Sultan Mesut zamannda Ouzlar ile Gazneliler aralarnda sert mcadeleler olmutur. Son mcadele Dandanekan savadr.

- 40 -

Ouzlarn byk devlet olabilmeleri iin Horasan ve civarn almalar gerekiyordu. 1038 ylnda blgenin nemli yerlerinden Rey ve Niabur zapt edildi. Bundan sonra toplanan kurultay, Turul Beyi hkmdar seti. Niabur bakent yapld. Turul Bey adna ilk hutbe de burada okudu. Horasann, Ouzlarn eline gemesine Sultan Mesut raz olmad. Byk bir ordu ile Turul Beyin zerine yrd. Horasan Seluklulardan temizlemek ve onlar yeniden bozkrlara srmek istiyordu. ki ordu arasnda byk say fark vard. Bu sava her iki taraf iin de bir lm kalm sava olacakt. Seluklu harp divannda sert tartmalar oldu. Turul Bey ekilmeyi, ar Bey ise, hemen saldrmay teklif etti. ar Beyin teklifi kabul edildi ve saldrya getiler. Gaznelilerin 50 bin askeri ve 3 bin fili vard. Seluklu ordusu ise 16 bin kiiydi. ki ordu savaa savaa Dandanekanna geldi. iddetli atmalar sonunda, Gazne hkmdar btn arlk ve hazinelerini sava alannda brakarak kamak mecburiyetinde kald. Bu zaferle, yllardan beri gl devletler arasnda skp kalan Ouz airetine byk devlet olma yolunda yeni ufuklar ald. 23 Mays 1040'da kazanlan Dandanekan zaferi ile devletin temelleri salamlatrld ve Orta Douya inme imkn dodu; Rey ehrini merkez yaptlar. Bu sava, tarihimizin dnm noktalarndandr. an usulne uyarak, Turul Bey, halifeye balln bildirdi. Bu, Ona Mslmanlar arasnda byk itibar kazandrd. Halifenin ba, Bveyhoullar ile dertteydi. 945 ylndan beri onlar Badat ellerinde tutuyor, halifeye bask yapyorlard. Turul Bey, ald davet zerine Badata geldi ve Bveyhoullarn ortadan kaldrd (1055). Bu hadiseden sonra Turul Bey, dnyann en byk hkmdar kabul edildi. Cihan Sultan ve halifenin orta unvanlarn ald. Sonra, ar Beyin kz halifeye verildi, halifenin kz da Turul Beye verildi ve akrabalk kuruldu. Byle bir akrabal Turul Beyin hanm Altuncan Hatun (Devlet Ana) istiyordu. Turul Beyin kardei ar Bey, amcas Yusuf Ynaln olu brahim Ynal ve amcas Arslan beyin olu Kutalm, batya yayldlar. Azerbaycan, Irak Seluklu topraklarna kattlar. Turul Bey de bizzat sefere karak, Grcistan'a girdi ve ok ganimetle geri dnd. Turul Bey, yirmi be sene gazalarla geen bir hkmdarlktan sonra hastaland. 5 Eyll 1063 senesinde, Rey yaknlarnda, yetmi yalarnda iken vefat etti. Trbesi oradadr. Turul Bey, adil, vakur, cmert, cesur, samimi, iyi ve yumuak huylu bir hkmdard. Sarayn kapsna gelen hi kimse bo dnmezdi. Be vakit namazn cemaatle klmaa gayret eder, haftann iki gnnde oru tutard. Badat'da saraynn yanna cami, medrese ve hamam da yaptrmtr. "Kendime bir saray yapp, yannda bir cami ina etmezsem, Allah'dan utanrm" derdi. Btn bu zellikleri ile halk ve ordusu Onu ok severdi ve tam bal idi. Turul Bey, Trk-slam lemine ok hizmetler etti. Trkistandan Anadolu'ya, Irak'dan Azerbaycan ve Kafkasya'ya kadar olan lkede huzur ve emniyeti kurdu. Pek ok lkeye hkimiyetini kabul ettirdi. Ziraat ve ticareti gelitirip, refah seviyesini ykseltti. Devlet tekilat, kuvvetli temeller zerine oturtuldu. Bu tekilat, sonra kurulan Trk-slam devletlerince rnek alnd. Turul Bey bunlar yaparken kardei ar Beyden byk destek grd. ALPARSLAN ZAMANI (1063-1072) Alparslan, 20 Ocak 1029da dodu. ar Beyin oludur. Seluklu sultanlarnn en byklerindendir. yi bir tahsil grd, genliinden beri, saysz zafer kazanarak n sald. Babasnn lmnden sonra Horasan valisi oldu. Amcas Turul Beyin lm zerine, Trk beylerinin istei ile Seluklu hkmdar oldu (1063). Alparslan, 1064de Bizans zerine yrd. Grcistan ald. Kendi bana hareket edenleri yola getirdi. Beyleri de, Anadoluda aknlar yapp ok zaferler kazandlar. Seluklu sultannn gittike kuvvetlenmesi Bizans' telalandrd. mparator Romen Diyojen ordusunu toplayp sefere kt. Paluya geldiinde, Malatyada brakt ordusunun Trkler tarafndan perian edildii haberini ald. Geri dnmeye mecbur kald. 1070 ylnda Alparslan Gazi, Horasan ve Irak ordularnn banda Azerbaycana girdi. Snrdaki kaleleri fethetti. Vann kuzeyinden geerek Malazgirt nne vard, kale teslim oldu. Diyarbakr zerinden Urfaya geti ve ehri ald. Fatm beyleri Alparslan Msr almaya tevik ediyorlard. 1071 ylnda Seluklu ordusu, Msr'a gitmek zere, Halepte topland. Alparslann Msr seferine ktn renen Bizans mparatoru Diyojen, son bir hamle yapmay dnd. Azerbaycana kadar giderek, Trkleri Anadoludan atmak istiyordu. Rumelide yaayan Peenek ve Ouz

- 41 -

Trklerini de ordusuna katt. Says 200.000 kiiyi bulan askeri ile stanbuldan yola kt. mparator, halkna zaferle dnmeyi vaat etmiti. Yol boyunca ok insan ldrerek, Erzurum zerinden Malazgirte ulatlar. Bu srada Alparslan Halepi alm, Msr seferine kmak zere idi. Bizansllarn geldiini renince bu seferden vazgeip kuzeye yneldi. Bizans ordusunun ne yaptn gn gnne haber alarak, vaziyetini ona gre ayarlad. Musul, Rakka, Urfa yoluyla Diyarbakr'a, oradan Bitlise ulat. Ordusundan on bin kiilik bir kuvvet ayrp, Ahlata gnderdi. Bizans kuvvetleri ile ilk arpma Ahlatda oldu. Bizansllar bozuldu. Buna iyice kzan imparator, Malazgirt kalesine hcum edip, ierde yaayan kadn, ocuk, ihtiyar ne varsa hepsini ldrd. Alparslan Gazi, 24 Austos gn Malazgirt nlerine geldi. Ahlata gnderilen kuvvetlerin gelmesi ile sava dzeni alnd. Bizans imparatoru da ovann br tarafnda ordusunu dzene koydu. Trklerin anlama tekliflerinin reddedilmesi zerine sava hazrlklar balad. Alparslan Gazi, 26 Austos 1071 Cuma gn askerlerini toplad. Beyazlar giyinmiti. Atndan inerek secdeye vard ve yle dua etti: Ya Rabbi! Seni kendime vekil yapyor; azametin karsnda yzm yere sryorum. Ya Rabbi! Ben, Senin urunda savayorum. Niyetim halistir; bana yardm et; szlerimde yalan varsa beni kahret! Sonra atnn kuyruunu eliyle balad ve zerine bindi. Askerlerine yle seslendi: Ey askerlerim! Eer ehit olursam bu beyaz elbise kefenim olsun. O zaman ruhum gklere kacaktr. Benden sonra olum Melikah tahta karnz ve ona itaat ediniz. Zaferi kazanrsak gelecek bizimdir. Bu szler orduyu coturdu. Byk evkle ileri atldlar. Alparslan Gazi, hill eklinde yayd ordusuyla akama kadar Malazgirt meydannda dvt. akna dnen Bizans ordusu, hillin iine dt. 200.000 kiilik koca ordu perian oldu. mparator esir alnd. Savan yapld Cuma gn, slam dnyasnn her camisinde, Alparslann zafer kazanmas iin dua edildi. Dua metnini, hutbede okunmas iin halife gndermiti. Sultan Alparslan savatan sonra huzuruna getirilen imparatoru, hi mit etmedii ekilde affetti. Harbin zararlarn demesi, her yl vergi vermesi ve ihtiya halinde asker gndermesi artyla bar yapld. Fakat Diyojen, stanbula dnerken, Bizans tahtnn el deitirmesi, antlamay geersiz kld. Alparslan, beylerini Anadoluyu fetihle grevlendirdi. Trkler, ksa zamanda Anadoluya hkim oldular. Malazgirt savandan sonra Yusuf Harezm isimli bir kale komutan isyan etmiti. Alparslan Gazi onu cezalandrmak iin yer gtrmez askeri ile kaleyi kuatt. Dayanamayacan anlayan Yusuf, teslim oldu. Affn istemek iin huzura karld. Saklad zehirli haneri ile Sultana hcum edip, yaralad. Yusufu derhal ldrdler. Fakat Sultan Alparslan da ald yaralardan kurtulamad ve 24 Kasm 1072 tarihinde hakkn rahmetine kavutu. Tahran yaknlarndaki Rey ehrine defnedildi. Yerine olu Melikah geti. Sultan Alparslan, slamiyeti iten ykmaya alan gizli dmanlara kar ok dikkatli idi. yle derdi: Biz, bu lkeleri Allahu Telnn izniyle aldk. Temiz Mslmanlarz. Bidat nedir bilmeyiz. Bu sebepledir ki, Allahu Tel, halis Trkleri aziz kld. Alparslan Gazi, byk zaferlerinin yan sra, medreseler kurdu. lim adamlarna ve rencilere maa balad. Sulama tesisleri yaptrd. mam- Azamn trbesini, Harezm Camiini ina ettirdi. Daha baka hayr erleri de vardr. mam Gazali, mam Cveyn, Ebu shak iraz, Abdlkerim Kueyr, mam Serahs gibi byk limler onun zamannda yetimitir. MELK AH ZAMANI (1072-1092) Melikah, Byk Seluk hkmdarlarnn ncs ve en bydr. 1054 ylnda sfahanda dodu. Babas Alparslann ahadeti zerine 1072de 18 yanda tahta geti. Melikah nce, amcasnn isyann bastrarak, aa Trkistan ile Harzemi ele geirdi. Anadolunun drtte Melikah zamannda elde edilmi ve Suriyede byk baarlar kazanlmtr. 1076da Kuds Fatmlerden, 1085te Antakya, iki yl sonra da Urfa Bizansllardan alnmtr. Halep ve am da onun dneminde Seluk idaresine gemitir. Devletin hudutlar Kagardan Akdeniz, Kzl Deniz ve Umman Denizine kadar genilemiti. Badattaki Abbasi Halifeleri de tamamyla Seluk mparatorluunun emri altnda bulunuyordu. Yirmi sene hkmdarlk yapan Melikah, 1092 ylnda Badatta 38 yanda ehit edildi. Cesareti, zeks, ilim sevgisi ve edeb seviyesiyle herkesin sevgisini kazanmt. O, bir taraftan yeni memleketler alrken, dier taraftan nehirlere kprler, ehirlere kaleler ve su yollar yaptrmtr. Byk air ve fikir adam mer Hayam, Melikahn madd-manev yardmlarn grmtr.

- 42 -

Melikah, Badatta bir gzlemevi kurmu ve dnyann gne etrafnda dnmesi esasna dayanan bir takvim yaptrmt ki, buna Celal Takvimi ad verilir. Saraynda Trke konuulmakla birlikte edeb dil Farsa idi. Kendisinin gzel rubaileri (bir ktalk iir) vardr. Melikah da babas ve veziri Nizamlmlk gibi, Batnler tarafndan ehit edilmitir. "Klcn atn, kalemle berkitmek iin" Nizamiye medreseleri kurulmutur. lki Badat'da kurulan bu ilim yuvasnn bana byk lim mam Gazali getirilmiti. Melikahn, Berkyaruk, Sencer, Mehmet ve Mahmud adl drt olu vard; drd de hkmdarlk yapmtr. MELK AHDAN SONRA Melikah dneminde Seluklu Devleti en parlak yllarn yaamtr. Ancak Melikah'n gen yata ehit edilmesinden sonra gelien baz olaylar devletin gcn krd. Byk Seluklularn daln hzlandran gelimeleri yle sralayabiliriz: 1. Hal Seferleri: Trklerin Anadolu'yu fethi ve Bizans' tehdit etmesi, Kuds'n Mslmanlarn eline gemesi gibi sebepler, Hristiyan dnyasn ortak hareket etmeye yneltmiti. Melikah'n lmyle balayan taht mcadelelerini frsat bilen Hristiyanlar, Hal Seferlerini balattlar. Suriye ve Filistin'in byk blm Hallarn eline geti. 2. Btnlik Hareketleri: Msr'daki i Fatmler, Seluklu Devleti'ni zayflatmak ve kendilerini tantmak iin adamlar yetitiriyordu. Bu kiiler slmiyet'le tamamen ters den inanlar tadklarndan Btn adyla anlmlardr. Bunlardan biri de Hasan Sabbh'dr. Cahil kitleler arasnda taraftarn artran bu kii Hazar'n gneyinde yer alan Alamut kalesini ele geirmi (1090) ve buray s olarak kullanmtr. Haha ile uyuturup, kendine balad fedaler vastasyla, devletin ileri gelenlerine suikastlar tertip etmilerdir. Alparslan, Melikah ve Nizamlmlk bu fedaler tarafndan ldrlmtr. Melikah, bu ktlk yuvasn ykmak iin yiit beylerinden Kzl Sarg' Alamut'a yollamt. Sultann lm zerine kuatma kaldrlmtr. Batnlik hareketi 13. yzyl ortalarna kadar faaliyetine devam etmitir. 3. Mcadeleler: Seluklu Devleti'nin dalmasnda esas rol oynayan, kendi aralarndaki mcadeleler olmutur. Taht kavgalar, bal beyliklerin bamszln iln ederek birbirleriyle mcadele etmeleri ve isyanlar lkenin dzenini bozmutur. Melikah'n lm zerine Seluklu tahtna, nce olu Mahmut, ayn yl, onu bertaraf eden dier olu Berkyaruk geti (1092). Suriye Seluklu Meliki Tutu yeeninin hkmdarln kabul etmeyerek, taht zerinde hak iddia etti. Tutu, Berkyaruk ile yapt savata ldrld (1095). Bu zafere ramen, Btnler ve Hallar karsnda baarl olamayan Berkyaruk, henz 25 yanda iken ld (1104). BYK SELUKLU DEVLET HARTASI

- 43 -

Berkyaruk'tan sonra Seluklu tahtna kardei Mehmet Tapar geti (1104-1118) . Hallar ve Grclere kar baz baarlar kazanldysa da, i ekimeler birliin salanmasn engelliyordu. Mehmet Tapar'n lmnden sonra tahta olu Mahmut gemiti. Melikah'n dier olu Horasan Meliki Sencer kendini sultan iln etti ve Mahmut'u himayesine ald (1118). Bylece Sencer byk sultan olurken, Mahmut Irak Seluklu Sultan olarak kalyordu. Seluklu bakentini Merv'e tayan Sultan Sencer, Byk Seluklu Devleti'nin son byk hkmdardr. Onun zamannda devlet tekrar eski gcn almaya balamt. Bu sebeple Sultan Sencer zamanna ikinci imparatorluk devri denir. Sultan Sencer henz Horasan meliki iken Gaznelileri ve Karahanllar, 1121'de ise Afganistan'daki Gurlu Devleti'ni kendine balamt. Byk Hakan olunca Seluklu lkesinin tamamnda hkimiyet kurarak birlii salad. Fakat 1141 ylnda, doudan gelen Kara-Htaylar'a kar yapt Katavan Sava'nda yenilince itibarn kaybetti. Aa Trkistan Kara-Htaylarn eline geti. lkede tekrar otorite boluu dodu. ran asll memurlarn fazla vergi istemesi zerine, devletin asl unsuru olan Ouzlar (Trkmenler) isyan ettiler; daha fazla toprak istediler. Sultan Sencer onlarn zerine yrd. Yaplan mcadelede, soyda olduu Ouzlara esir dt (1153). Ouzlar, Horasan blgesini ellerine geirdiler. yl sonra Sultan Sencer serbest brakld. Fakat bir mddet sonra ld. Sencer'in lmyle Byk Seluklu Devleti son bulmutur (1157).

SELUKLU MEDENYET Seluklular, eski Yunan, Latin, Hint, in medeniyetlerini slam kazannda kaynatarak yeni bir Trk-slam medeniyeti vcuda getirdiler. Avrupa, kendi kklerine, Hal Seferleri srasnda Seluklu Medeniyetini tanynca ulama imkn buldu. Yoksa onun Grek-Latin medeniyetini anlamas ve o kk zerinde ykselerek, Rnesans ve Reformlar yapmas mmkn deildi. Avrupa, para ve para ile ilgili ilemleri de bizden rendi. lk altn para 13. yzylda, Fransada Filorin, talyada Ducat ad ile basld. Sermaye ortaya kt. Bylece, mal alp, mal satma (mbadele) eklindeki ticaret, para ile mal alma ekline dnt ve kolaylat, yaygnlat. Anadolu Seluklu hkmdarlar, kendi topraklarnda urayan tccarlarn mallarn devlet hazinesinden derdi. Bu bir eit sigortadr. Avrupa, bir asr sonra bu usul gelitirerek uygular oldu. am ve Musul gibi ehirlerde Hristiyan ve Yahudiler, slam limlerinden felsefe, mantk, astronomi, fizik, tp, matematik dersleri alrlard. Hatta Tevrat ve ncil ile ilgili bilgileri bile onlardan aldklar olurdu. Mslmanlarn ilme hizmetlerini anlatan ok sayda kitap vardr. Bunlardan biri de, Alman aratrmac Dr. Sigrid Hunke (1913 1999) tarafndan 1960 ylnda yazlan Avrupann zerine Doan slam Gnei (Allahs Sonne ber dem Abendland) adl kitaptr. Seluklularn yaayn (kltr ve medeniyetini) zetleyelim: Byk Seluklu Devletinin tekilatlanma ekli, kendisinden nceki Trk ve slam devletlerinin benzeriydi. lke topraklar hanedann ortak mal sayld iin eyaletlere blnmt. Eyaletlerin ynetimi, melik olarak adlandrlan hanedann erkek yelerine braklmt. 1040 ylna kadar boy beylerine yabgu deniyordu. Ondan sonra sultan unvann kullandlar. Bakentte oturan sultan, idarede tek sz sahibiydi. Nereye, kimin gnderileceine, hangi topran kime verileceine o karar verirdi. Sultan, yksek yarg kurullarnn da bakan idi. Sultandan sonraki yetkili kii vezir (sultann danman, yardmcs) idi. Hem Alp Arslana, hem de olu Melikaha vezirlik yapan mehur Nizamlmlk bunlardandr. O, Siyasetname ad ile bir de kitap yazmtr. Devlet ileri "Divan- l " ad verilen bir kurulda grlr ve karara balanrd. Maliye, askerlik ve adalet ileriyle uraan baka divanlar da vard. Meliklerin ynetimindeki eyaletlerde de merkezdeki tekilatlanma rnek alnmt. Tarm yaplan topraklar ikta denen blmlere ayrlmt. ktalar harplerde ve devlet idaresinde baar gsterenlere belirli sre iin verilirdi. Karlnda, topran byklne gre asker beslemek zorundaydlar. Bunun dnda, Osmanldaki Yenieri gibi maal, daimi askerler de vard. Bunlara Gulam denirdi. Byk Seluklu Devleti'nin esas halk olan Ouzlar konar-ger topluluklard ve boy esasna gre tekilatlanmlard. Bu topluluklar geimlerini hayvanclkla salyordu ve otlak bulmak iin de mevsimlere gre yer deitirirlerdi. Devlet bunlardan otlak vergisi alrd. Yerleik nfus ise iftilik, zanaatlk ve ticaretle

- 44 -

urayordu. Kentlerdeki tccar ve esnaf, ikollarna gre loncalar (gnmzde odalar) eklinde tekilatlanmt. Devlet grevlileri maa alyorlard. Devlet, ticaretin gelimesini destekliyor ve kervan yollarnn gvenliini salyorlard. En nemli ticaret yolu, Uzakdou'dan Avrupa'ya kadar uzanan pek Yolu ve Baharat Yolu idi. Tarmn gelimesi iin sulama kanallar vard. Yn, pamuk, ipek dokumacl ok gelimiti. rencilerin, yolcularn ve yoksul halkn doyurulduu imarethaneler vard. Devletin ynetici-memur kadrolar, Nizamiye medreselerinde yetitiriliyordu. Nizamiye medreselerinin ilki 1067de Badat'ta ald. Daha sonra Isfahan, Rey, Merv, Belh, Herat, Basra, Musul gibi kentlerde de kuruldu. Medreselerde din konularnn yan sra matematik, felsefe, dil ve edebiyat dersleri de okutuluyordu. Medreselerde ve byk ehirlerde zengin kitaplklar vard. Melikah dneminde nce Isfahan'da, sonra Badat'ta birer gzlemevi kuruldu. Byk Seluklular, Arapay din ve ilim dili, Farsay edebiyat ve devlet dili, Trkeyi ise saray ve orduda gnlk konuma dili olarak kullanyorlard. Var olan ehirler, daha yaanlr hale getirirken, yeniler de kuruldu. lkenin pek ok yerinde cami, medrese, kervansaray, hastane, kpr, eme, imaret, han, hamam, trbe ve kmbetler yaptrld. Seluklular, ince ve uzun minarelerle cami mimarisine yeni bir anlay getirdiler.

8) ANADOLU (TRKYE) SELUKLULARI (1157-1308) Sultan Sencer varis (kendi yerine geecek) brakmadan lnce, Byk Seluklular devri sona erdi. mparatorluk topraklar zerinde, byk hakanla bal, drt Seluklu sllesi vard: 1. 2. 3. 4. ar Beyin olu Kavurd tarafndan 1040da kurulan Kirman Seluklular Hanolu Harun, Afin ve Sunduk Beylerin 1040larda kurduu Suriye Seluklular 1071den sonra Kutalmolu Sleyman ahn kurduu Anadolu Seluklular Sultan Sencerin 1118de kurup evlatlarna brakt Irak Seluklular

Bunlar iinde Byk Hakanlk, Seluklularn Anadolu koluna geti. Anadolu Seluklularndan ilk Byk Hakan, Sultan 2. Kl Arslandr. imdi Anadoluya geliimizi inceleyelim: lk Aknlar 1018de ar Bey, 3 000 kiilik bir kuvvetle Vana ve Nahcivana aknlar yapm, Ermeni ve Grc birliklerini yenmiti. Bu ilk keiften sonra 2 000 adrlk bir Trkmen topluluu 1028de Azerbaycana, 1042de bir baka Trkmen topluluu da Van blgesine gelip yerlemitir. Trkleri durdurmak iin Bizans imparatoru, Azerbaycana ordu yollad. Seluklu kuvvetleri bu orduyu Gence nlerinde yendi (1046). Zaferden sonra Kutalm Bey, Turul Beye u haberi gnderdi: Bu blge zengin, Rumlar da korkak insanlardr. Buralar kolayca fethedebiliriz. Turul Beyin amcac nann olu Hasan, Pasinler ve Erzurumu vurduktan sonra Van blgesine girdiinde pusuysa drlerek ehit edildi. Buna zlen Turul Bey, amcas Yusuf Yinaln olu brahim Yinal Azerbaycan valiliine tayin etti. Dier amcas Arslann olu Kutalmda onun emrinde olacakt. ki ehzade Erzurum evresinde fetihler yaparak Pasinler ovasna geldi. Burada 50 000 kiilik Bizans ordusu onlar bekliyordu. 18 Eyll 1048de yaplan sava Seluklular kazand. Bol ganimet ve esir alnd. Van-Trabzon aras fetihlere almt. Bizans bar istedi. Grmeler sonunda, vergi vermesi, baehirde Araplarn yaptrd caminin tamir edilip, be vakit namaz klnmas, Turul Bey adna hutbe okunmas kabul ettirildi. Bizans imparatoru bu vergiyi demedii gibi, douya ordu gnderdi. 1054 ylnda Turul Bey bizzat gelerek Tebriz, Gence, Bargiri, Erci ehirlerini ald; yeeni Yakutyi de Anadoluya yollad. 1060larda Sivas dhil, Orta Anadolunun ok yeri Trklerin eline gemi durumdayd. Seluklular, bir sene sonra yeni bir Bizans ordusunu daha yenip, Azerbaycana dndler. Malazgirt Savandan Sonra Sultan Alparslan 16 Austos 1064de Bizansdan Ani ve Kars almt. Beyleri ise, Gneydou Anadoluda fetihler yapmlard: Afin Bey, Malatya yaknlarnda bir Bizans ordusunu bozguna uratarak, oralar ve Kayseriyi zaptetmi (1067); buradan Adana blgesine girmi, sonra Bat Anadoluya ynelip, Eskiehir

- 45 -

yaknlarndaki Amuriyeyi ve Denizli yaknlarndaki Honaz alm, oradan Marmaraya yrmt. Alparslann dier beyleri de 1069da Konyay ele geirmilerdi. znik evresinde Trkiye Seluklular, Erzurumda Saltuklular, Orta Anadoluda Danimendliler, Erzincan ve Divriide Mengckler Anadoluyu ikinci vatan yapyorlard. NCEK KAVMLER NE OLDU? Dost, dost iin mazeret arar. Tarihimize dost olmadan bir yere varamayz. Eer yaplanlarn manasn kavrayamyorsak, olanlar dar aklmz almyorsa, hata aramak yerine, mazeret aramak daha insan bir yol olur. Evlda yakan, atasn karalamak deil, ona dil uzatanlarn dillerini kesmektir. Yoksa Akif'in dedii gibi, "Ahlfa dner eslfa hcumun." (Senden ncekilere yaptn aptalca hcumlar, senden sonrakiler tarafndan da sana ve senden sonrakilere yaplr.) Cahil bilmediinin dmandr. hkm iinde kalmayalm; aratrp, renelim! Tarihilerimiz aratrm; zetleyelim: 6. 7. yzyldaki ran-Bizans ekimesi, Anadolu iin bir felket olmu, lkenin ehir ve kasabalarnn byk bir ksm harap olmutur. Bunu takip eden slm-Bizans mcadelesi birka asr devam etmi ve bu da nfus bakmndan byk kayplara sebebiyet vermitir. Hemen her yl yaplan seferler ehirlerin ounu harabe haline getirmi, lkenin nfusunu ok azaltm ve baz blgeleri ssz hale getirmiti. Trkler geldii zaman Anadoluyu ssz ve ykk halde buldular ve ehirleri yeniden kurdular. Anadoluya, Malazgirt zaferini takip eden ilk eyrek yzyl zarfnda gelip yerleen Trklerin says yerli halktan daha fazla idi. Bu sayededir ki, bu yeni lke ksa zamanda tam manas ile bir Trk vatan haline gelmitir. (Byk slm Tarihi, Cilt: 8, Sf: 118) Ouzlar, 11. asrda Anadoluya g etmeye baladklar zaman, bu lke Trk nfusundan tamamen bo deildi. Anadolu nfusunun bir ksm Trk aslndand, fakat Hristiyanlamlard; Bunlarn da bir ksm henz Trkeyi unutmamt. lk Mslmanl kabul eden bu Trkler oldu. Trk fethi karsnda Hristiyanlar, kitleler halinde Anadoluyu boaltp, Balkanlara ekilmilerdi. (Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, 1 / 430) Malazgirt zaferi ile Bizansn gc krlp, Trkler karsnda bir ordu kalmaynca, Anadoluda bir yaylma ve yerleme devri balar. Gerekten, tarihinde birok kavim ve medeniyetlere sahne olan Anadolunun etnik yaps, 1071den sonra, yle abuk deiiklie urad ki, bu byk g ve yerleme hareketi aratrlmad iin Trkleme hdisesi bir sr halinde kalm ve ok defa yerli halklarn toptan Mslman olduu veya yok edildikleri zannedilmitir. (Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, Sf: 281) Anadolu ilerine yaylan Trkmenlerin baarlarn kolaylatran baka artlar da vard. Abbaslerden beri, Bizans-slm ekimeleri devamnca ok insan lmt. Bizanstaki i anlamazlklar yznden Anadolu ihmal ediliyordu. Ar vergi demee mecbur tutulan kyller takatsiz dm ve nfus seyreklemiti. (brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, Sf: 134) Elimizdeki tarih kaytlar, tek tek ahslarn ve ailelerin slam kabul ettiklerini bildiriyor, ancak, Hristiyan halkn toptan Mslman olarak Trkletikleri hakknda hibir haber vermiyor. n Asya Trklnn, Bizansllar, Rumlar ve Ermenilerle toplu halde bir kaynama ve karmann olduunu bildirecek kaytlara da rastlanmyor. (Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri, Sf: 207) Ne Osmanl, ne de Anadoludaki dier beylikler sahasnda topluca slamlamann olduunu kabul etmemek daha doru bir yoldur. Bu u beylikleri, doudan devaml gelen Trk ve slm unsurlar sayesinde, nfuslarn zaten devaml artracak vaziyette idiler.(Fuat Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Sf: 143) "Trk fethi esnasnda Anadolu'nun pek byk bir ksm, bilhassa Orta, Gney ve Bat Anadolu blgeleri nfusu ok az, hareketsiz, bir kelime ile, geri kalm bir lke manzaras gsteriyordu. te yandan SsniBizans ve Arap-Bizans ekimeleri, Anadolu'daki halkn nemli bir ksmnn yok olmasna ve ukurova gibi birok blgelerin de korkun bir ekilde tahrip edilmesine sebep olmutu. Trkmenler savalarda ellerine geirdikleri Hristiyanlar kle gibi kullandklarndan bunu ok iyi bilen Hristiyanlar, onlarn harekete getiklerini grnce Adalara ve Rumeli yakasna kayorlard. Dier taraftan Anadolu'da, topluca herhangi bir slmlatrmann olduu zerinde, Trk, Bizans, Ermeni ve Arap kaynaklarnda bugne kadar herhangi bir habere rast gelinmedii gibi, en kk hadiselerin bile yer ald pek zengin Osmanl arivinde de bu hususta bir kayt elde edilememitir. Anadolu'da, Mslman spanya'daki gibi, bir dnme snf da olmamtr." (Faruk Smer, Ouzlar, Giri) Anadolu Fatihi Kutalmolu Gazi Sleyman ah Zaman (1077 - 1086) Kutalmolu, Anadoluyu batanbaa fetheden ve bir Trk yurdu haline getiren kahramandr. Babas, Kutalm; dedesi, Arslan Yabgu; byk dedesi, Seluk Beydir. Malazgirt savana katlan Gazi Sleyman

- 46 -

Bey, Alparslan tarafndan Anadolunun fethi iin grevlendirildi. Artuk, Tutu, Dnimend, Saltuk Beyler de, eitli blgelere gnderildi. Anadolunun bir Trk yurdu olmasnda bunlarn pay da byktr. Anadoludaki fetih ordusu, Kayseri civarnda Bizansllar yenerek, Konya ile birlikte btn orta Anadoluyu fethetti; 1075'te de mhim bir ehir olan zniki ele geirerek, oraya yerleti. Sultan Melikah, 1077'de Gazi Sleyman Bey'i Anadolu sultan olarak ilan etti. Bylece, znik merkez olmak zere Anadolu Seluklu devleti kurulmu oldu. Askerlerine ve halka son derece iyi davranan ve adaletle i gren Sleyman ah, Mslman olmayan halkn da takdirini kazanmt. isyanlar ve kt idare yznden perian olan halk, huzura kavutu. Azerbaycan, Trkistan ve Horasan'dan on binlerce Trkmen Anadoluya g etmeye balad. Gazi Sleyman ah 1082 ylnda Tarsus ve Adanay ald. En byk arzusu Antakya'y almakt. Bu maksatla yola kt. Kimseye belli etmeden 13 Aralk 1084 gn Antakya nlerine geldi ve ani bir hcumla ehri ele geirdi, byk kilisesini camiye evirdi. lk cuma namaznda 120 mezzin bir azdan ezan okudu. Sleyman ah ehrin ahalisine ok iyi davrand. Sleyman ahn beylerinden Buldac Bey,1085 balarnda Mara, Elbistan, Gksun, Besni kalelerini fethederek bu blgeleri Sleyman aha balad. aka Bey zmir'i ald; orada byk bir donanma kurarak, adalarn fethine kt. Gmtekin Bey, Urfa ve Antep civarn fethetti. 1085'e doru Anadolu'da kuvvetli bir devlet domutu. Ayn yln baharnda Halep kuatld. Halep emiri, Byk Hakan Melikaha mektup yazarak, ehri kendisine teslim edebileceini, Sleyman ah buradan ekmesini istedi. Ondan bir haber kmaynca, Melikahn kardei, Suriye Meliki Tutua haber gndererek, ehri teklif etti. Sultan Tutu, teklifi kabul ederek, Halepe geldi. Beraberinde Gazi Artuk Beyde vard. ki Trk beyi, bir Arapn oyunu ile kar karya geldi. Ordular 5 Haziran 1086'da Halep yaknlarnda savaa tututu. Vurumann en iddetli annda bir ksm askerler kar tarafa getiler. Bunun zerine Sleyman ah'n ordusu bozuldu. Kendisi de arprken ehit dt. Mezar, Suriye snrlar ierisindeki Caber Kalesindedir. Bu byk ehit, ay-yldzl Trk bayrann glgesinde yatmaktadr. Sultan 1. Kl Arslan Zaman (1092 1107) Klarslan, Anadolu fatihi Kutalmolu Gazi Sleyman ahn oludur. Hal ordularna kar Anadoluyu ve slam lemini koruyan Trk hkmdardr. Sultan Melikah, Kutalmolunun, ehit edilmesinin bir alma hareketine sebep olmamas, hem de yetitirilmesi iin Klarslan Seluklu bakentine gtrmt. Anadoluda balayan karkl ancak onun dzene koyabilecei dnld iin, alt yl sonra Konyaya gnderildi. Klarslan babasnn dostlar olan byk kumandanlar bana toplad. znik ehrini tekrar alarak kendisine merkez yapt. Sonra bamszlk hevesine kaplan beyleri ortadan kaldrd. anakkale Boaz nlerindeki adalar birer birer fethetti. Klarslan ok yiit ve cesur bir hkmdard. Bu sebeple ad her tarafa yayld. Onun amac stanbulu almakt. Bunun iin Marmara kylarnda ok sayda gemi yaptrd; kaynpederi ve ilk Trk denizcisi aka Bey de ona yardm ediyordu. Trklerin bu hazrln gren Bizansllar telaa dt ve papadan yardm istedi. Hristiyan din adamlar da, Kuds Mslmanlarn elinden almak bahanesi ile halk sefere aryorlard. Bu gayretler neticesinde Avrupada byk bir hal ordusu hazrland. nce 100 000 kiilik apulcu srs geldi. Bunlar Klarslan tarafndan kolayca yok edildi. Arkasndan 600 000 kiilik dzenli ordu geldi. Hepsi gslerine krmz Ha takmt. Onun iin bu seferlere Hal Seferleri (Kreuzzge) dendi. Klarslan, Anadoluya kan bu korkun afet karsnda soukkanlln kaybetmedi. Bunlara kar ete sava yapmaya karar verdi. Trk kuvvetlerini blklere ayrd. ehirlerde bulunan halk dalara ve yaylalara kartt. Ambarlardaki yiyecekleri yakt, kuyular zehirletti. lk ciddi karlama Eskiehir ovasnda oldu. Hallar ypratld ama netice alnamad. Bundan sonra Klarslan, oruma ekildi. ete savalarna devam ederek Hallara epeyce zarar verdi. ok esirler alnd; yz binlerce hal ldrld. Says 100 bine inen hallar, Trk beyleri arasndaki ekimeden faydalanarak, Mara, Adana, Urfa ve Antakyaya yerlemeyi baardlar. Sonra Kuds alarak bir Latin Krall kurdular. Savalardan baar ile kan Klarslan, bir sefer dnnde Frata derek bouldu (1107). Sultan Mesud Zaman (1116 1155) Sultan Mesut, 1. Kl Arslann oludur. 1096 ylnda dodu. yi bir tahsil ve terbiye grd. Tecrbe kazanmas iin Kayseri emirliine tayin edildi. Babasnn lmnden sonra iki sene sultanlk yapt. Aabeyi

- 47 -

ehinhn randan Anadoluya dnerek Malatyada kendisini sultan iln etmesi zerine saltanattan ekildi. Kaynbiraderi Danimendli Melik Gazinin destei ile 1116 ylnda tekrar Konya tahtna kt. Sultan Mesud, dedesi ve babas gibi Anadoluyu tek elde birletirmek istedi. Ankara, ankr, Kastamonu, Malatya ve Elbistan zapt ederek Anadoluda Seluklu stnln salad. Gebe Trkmenleri, Gediz ve Menderes evresine yerletirdi. Hallarn elinde bulunan Mara ve Gksun gibi kaleleri kurtarmaya alrken, Bizans mparatoru Manuel, Konyaya yrd. Sultan Mesud, Bizansllar yendiyse de bundan faydalanamadan kinci Hal Seferi balad. Mukaddes Roma-Cermen mparatoru 3. Konrad idaresindeki Hal ordusunun byk bir ksmn Eskiehir yaknlarnda perian etti. Konrad znike ekilirken, gneye sarkan kalntlarn da Toros geitlerinde ortadan kaldrd. Fransa Kral Louis idaresinde ilerleyen Hal kolunu ise Yalva civarnda yendi. Sultan Mesud, bu zaferleriyle Trkiye Seluklu Devletinin ann ve kendi adn btn dnyada yceltti. Abbasi halifesi, armaanlar gndererek kendisini tebrik etti. 2. Hal Seferi sonunda Antalyadan gemiye binerek Suriyeye geen Fransa Kral Louisin ordusunun artklar, Trk hcumlar, Rum yamalar, alk ve hastalkla perian oldu. Trkler, bu Hallara acyarak kendilerine ekmek ve para dattlar. Trklerin efkat ve merhametini gren 3000den fazla Firenk, Mslman oldu. Hallar, bu seferler sonunda Rumlara dman ve Trklere hayran olarak dndler. Sultan Mesud, bu baarlarndan sonra Hallarn elinden Mara ve Gksunu ald. Danimendlileri kendisine balad. ukurova seferine ktysa da lm ile bu sefer yarda kald. Yerine byk olu Kl Arslan geti (1155). Sultan Mesud, Amasyann Simre kasabasndaki trbesine defnedildi. Sultan Mesud, Bizans ve Hal seferlerine kar koyarak, slm lemini korudu ve Anadoluyu Trklerin vatan hline getirdi. Adaleti ve salam idaresi sayesinde, Hristiyanlar bile Bizanstan koparak kendisine baland. Anadoluda Seluklularn kkl imar faaliyetleri de onunla balad. Sultan 2. Kl Arslan Zaman (1155 1192) Sultan 2. Klarslan, Anadolu Seluklu Devletini zirveye karan kahramandr. O, babas Sultan Mesut tarafndan ok iyi yetitirilmiti. Din ilimleri de devrin mehur limlerinden rendi. 1147-49 yllar arasnda yaplm olan 2. Hal Seferine babas ile birlikte kar durmu ve Hallara yaplan etin mcadelelerde tecrbesini arttrmt. Klarslan u byk engeli at: 1. Bizans'n Anadolu'ya yeniden yerleme midini ebediyen krd. 2. Hal tehlikesini Anadolu'dan btnyle uzaklatrd. 3. Beylikleri merkeze balayarak Anadolu birliini kurdu. Anadolu Seluklular, 1157 ylna kadar Byk Seluklulara bal idi. O tarihten sonra 2. Kl Arslan Byk Hakan oldu; ayn yl Antep'i fethederek Suriye snrn gven altna ald. Suriye-Musul hkmdar Nureddin Zengi'nin 1174'te vefatyla Kl Arslan'n n ald. Ertesi yl Dnimendli beyliini ortadan kaldrd; Miryokefalon Sava (17 Eyll 1176) 2. Klarslan, Anadolu Trk birliini tamamlaynca, sra Bizansa geldi. Onun stn siyaseti karsnda telaa kaplan Bizans mparatoru, Seluklular Anadolu'dan atmak iin byk bir ordu ile sefere kt. Menderes vadisinden geerek Eridir Gl ucundaki dalk blgeye girdi. Kuatma aralar, erzak fazlal ve ar arabalar, ordunun ilerlemesini yavalatyordu. Bizans ordusunun ilerledii yol zerinde Miryokefalon kalesinin bulunduu bir geit vard. Trk ordusu, burada bir da yamacnda toplu olarak bulunuyordu. Bizansn ileri grl subaylar, bu ar hareketli orduyu, ukur yoldan geirmemesi iin mparatorlarn uyardlar. Fakat o dinlemedi; an ve hret kazanmak isteyen gen pirenslerin szne uydu. Klarslan'n ordusu da Bizans ordusu kadard. Trklerin tehizatlar eksik, ancak hareket imkn fazlayd. Bizans nc kuvvetleri, 17 Eyll 1176da geide girdi. Trkler, dalara ekildiler. Bizans ordusunun tamam dar yola girince de, yamalardan saldrdlar. mparatorun kaynbiraderi kar saldrya geti, ancak btn adamlaryla birlikte yok edildi. Geidin aasndaki askerler, durumu gryor, skk olduklar iin yardm edemiyorlard. mparator, panie kapld ve geriye kat. Ordusu da onu takip etti. Fakat arlklar yolu kapamt; askerlerden ok az kurtuldu. Akama doru 2. Klarslan, haber gndererek, Eskiehir ve Gmsu kalelerini ykmas artyla bar yapabileceini bildirdi ve ordusuyla geitten kt. Bizans ordusu dnerken, yolda Trkmenlerin srekli saldrlarna urad; iyice yprand. Miryokefalon sava, Seluk ve Bizans tarihinin dnm noktasdr. Bu savata yedii darbe ile Bizans, Anadolu'da stnln kaybetmitir.

- 48 -

Klarslan, 3. Hal Seferi belasndan Anadolu'yu kurtarmak iin de, byk gayret gsterdi. Hal ordusunu ete harpleriyle ypratt. Bununla, dostu Selahaddin Eyyubinin de iini kolaylatrm oldu. Klarslan, asker sahadaki zaferleri yannda, kltr sanat, ilim ve imar ileri ile de uram; yzlerce cami, medrese, kervansaray, han, aevi, ar, eme yaptrmtr. Klarslan zamannda Anadolu'da grlmemi bir huzur ve refah vard. O, idaresinde adaleti esas almtr. Adalette din fark gzetmemitir. Bunun iin Hristiyanlar bile kiliselerinde Sultan'n balarndan eksik olmamas iin dua ediyorlard. Bu anl sultan, 1192 ylnda Konyada vefat etmitir. Mezar da oradadr. 1192den 1220ye Kadar II. Kl Arslandan sonra baa, byk olu 1. Gyaseddin Keyhsrev geti. Fakat kardeleri onun iktidarn kabul etmeyince, aralarnda saltanat mcadelesi balad. Tokat meliki Rkneddin Sleyman ah, 1196 ylnda idareye el koydu. Birlii saladktan sonra Bizans' tekrar vergiye balad. mcadelelerden yararlanarak Trk topraklarna saldran Ermenileri cezalandrd. Grcler, Saltuklularn zayflamasndan istifade ederek, Erzurum'a kadar gelmiti; sultan, dou seferine kt. 1201 ylnda, Saltuklu Devletine son verdi. Sonra Grcistan zerine yrd. Sarkam yaknlarnda, Grc-Kpak ordusunun basknna urad ve malup oldu. Tekrar Grcistan seferine ktysa da, yolda hastalanarak 6 Temmuz 1204 tarihinde vefat etti. Konya'da Knbedhane'ye defnedildi. Yerine olu III. Kl Arslan geti. Fakat Gyaseddin Keyhsrev, Trkmen beylerinin davetiyle, yeeni Kl Arslan'n yerine, tekrar Trkiye Seluklular sultan oldu. 1. Gyaseddin Keyhsrev, devletin snrlarn gven altna almak iin, Bizansllar ve Ermenilerle mcadele etti. 1204deki 4. Hal Seferi sonunda stanbul Latin hkimiyetine girince, Bizans hanedan Anadolu'ya kap, znik ve Trabzon'da iki devlet kurdu. Karadeniz kylarna yerleen Bizansllar, ticaret yollarn kapattlar. Gyaseddin Keyhsrev, ticaret yolunu amak iin, 1206 ylnda sefere kt. Bizansllar bu blgeden atarak, Karadeniz yolunu at. Ertesi sene Akdeniz sahillerine inerek Antalya'y fethetti. Bu srada aknc beyleri, Bat Anadolu'da birok yeri ald. Bu fetihler, znik Bizansllarn telalandrd, 1211de Alaehir'de Trklerin karsna kan Bizans ordusu yenildi. Gyaseddin Keyhsrev sava bittikten sonra, meydan dolarken bir dman askeri tarafndan ehit edildi. Yerine olu zzeddin Keykavus geti. zzeddin Keykavus, saltanatnn ilk yllarnda taht mcadelesini halletti. Daha ok iktisad meselelere, lkenin kalkndrlmasna ve kltr faaliyetlerine nem verdi. Kervansaray, cami ve medreseler yaptrd. Verem hastalna yakalanan zzeddin Keykavus, 1220 ylnda Viranehir'de vefat etti. Sivas'ta yaptrd darifann yanndaki trbesine defnedildi. Yerine kardei Aleddin Keykubad geti. Aleddin Keykubat Zaman (1220 1237) Aleddin Keykubat, Sultan Birinci Gyaseddin Keyhsrevin oludur. ok iyi bir tahsil ve terbiye ile yetitirildi. Ana dili olan Trkenin yannda, Farsa, Rumca ve Arapa bilirdi. Ayrca yksek slam ilimleri ve rendi. 1205te Tokat valiliine tayin edilerek devlet idaresi zerinde tecrbe sahibi oldu. Babasnn vefat ile 1220 ylnda tahta kt. Byk devlet haline gelme siyasetine devam etti. nce, Ermenilerin elindeki Kalonoros Kalesini ald. Yeniden yaplan ve salam duvarlarla evrilen ehre Aliye (Alanya) ismi verildi. Artuklularn, Diyarbakrda Keykubad adna okunan hutbeyi kaldrmas zerine buraya bir ordu gnderdi. Bu ordu, Artuklular yendi ve emigezek gibi baz kaleleri ele geirdi. Ayrca, Eyyub hkmdar Melik Erefin yardmc olarak gnderdii kuvvetleri de bozguna uratt. Eyyublerle iyi geinmek isteyen Aleddin Keykubad esir ald Eyyub beylerini serbest brakt. Ayn ekilde Artuklu melikini de yerinde brakt. Sultan Aleddin, Trabzon-Rum mparatorluunun gcn krmak iin Sinopta bir donanma kurdu. Bu arada Seluklu tccarlarnn ikyetleri zerine, Kastamonu emiri Hsameddin oban Karadeniz donanmasyla Krm seferine memur etti. Emir oban, Krm yarmadasnda nemli bir ticaret ehri olan Sudak fethetti. Oraya bir cami yaptrd; bir de asker birlik brakt. Keykubat, Gneyden gelen tccarlarn yollarn kesen kk Ermenistan kralln cezalandrmak zere avl ve Ertoku kumandasnda bir ordu gndererek eli devletin topraklar arasna katt. Mengcklerin, Celaleddin Harezmah ile i birlii yaptn duyan Aleddin Keykubad, harekete geerek ebinkarahisar, Erzincan ve Kemah ald. Celaleddinin, Ahlata saldrmas zerine, Yassimende onunla savat ve yendi (1230). Erzurumu kolayca ele geirdi. Trk ve Mslman devletler arasndaki bu savalar, Anadolu'ya doru harekete geen Moollarn iini kolaylatrmaktan te bir ie yaramad. Bilhassa Harzemahlarn gcnn krlmas, Moollar nnde durabilecek nemli bir kuvvetin ortadan kalkmasna sebep oldu. Nitekim Gergoman Noyan komutasndaki

- 49 -

Moollar Sivasa kadar gelerek, buralar yakp yktlar. Seluklu kuvvetleri, Moollar Erzuruma kadar takip ettiyse de yetiemedi. Mool aknnn, Grc kraliesinin tahrikiyle yapld anlalnca, Grcistana sefer dzenlendi. Grc kuvvetleri bozguna uratld ve Grcistanda baz kaleler, Seluklu Devletine brakld. Mool tehlikesini gren Aleddin Keykubad, Ahlat alarak dou snrlarn salamlatrd. Ancak bu fetih, Eyyublerle arasnn bozulmasna yol at ve ordu gnderdiler. ki ordu Toroslarn gneyinde karlat, Eyyub ordusu yenildi. Bunun sonucu olarak Harput ve Urfa Seluklularn eline geti. Moollar ustaca idare ederek Anadoluyu kurtaran Aleddin Keykubad, 1 Haziran 1237 tarihinde Kayseri'de vefat etti. Yerine byk olu Gyaseddin Keyhsrev geti. Aleddin Keykubad, byk bir siyaseti ve asker olduu kadar da ilim adamyd. limleri saraynda toplar, onlar korurdu. Kendinden ncekiler gibi, o da Anadolunun kalkndrlmasna alt. Yaptrd kervansaray, kale ve saraylarn kalntlar Anadolunun eitli yerlerinde bulunmaktadr. Alaeddin Keykubatda Sonra (1237-1308) 2. Gyaseddin Keyhsrev, Moollara Ksedada yenilince (Temmuz 1243), devletin ykm balad. O tarihten balayarak Mool tesiri ve zulm her geen gn artt. 1259'da, Kzlrmak snr olmak zere devlet ikiye ayrld. 1262'de Karamanllar isyan ederek Konyaya yrd. 1276'da Hatrolu, Moollara kar isyan etti. 1277de, Msr Memlk Sultan Baybars, Hatrolu'nu desteklemek iin Anadolu'ya girip Kayseri'ye kadar geldi. Ayn yl, karklklar nlemek iin, Karamanolu Mehmet Bey, Seluklu hanedanndan Siyavuu - Cimri olarak bilinir - Konya'da tahta kartt ama uzun mrl olmad. eitli siyas, ekonomik ve sosyal alkantlar Anadolu Seluklu Devletinin kn hzlandrd. Devlet zayfladka Mool zorbal artyordu. Onlarn nne geecek bir kuvvet yoktu. Mahall Trk beylerinin ve Anadolu halknn mcadelesi tehlikeyi durduramad. 1308den sonra Anadolu Seluklu Devleti artk yoktu. Hkimiyet, randaki lhanllara gemiti.

ANDOLU SELUKLULARINDA KLTR ve MEDENYET Devlet, nceki Trk devletlerinde olduu gibi, hanedann ortak sorumluluu altndayd. Tahta yeni kan sultanlar, halifeye hkmdarlklarn tasdik ettirirler, adlarna hutbe okutur ve para bastrrlard. Sultann kapsnda gnde be defa nevbet denilen asker mzik alnrd. Vilayetlerdeki meliklerin, gnde nevbet aldrma haklar vard. Sultanlar, haftann belli gnlerinde devlet grevlilerini huzurlarna kabul eder ve onlarn grlerini alrlard. Sultan, topraklarn datlmasn, kadlarn ve devlete bal bey ve sultanlarn tayinlerini onaylar, hkmete kar ilenen sularla uraan yksek mahkemeye de bakanlk ederdi. Sultan, adalet tekilatnn salkl olmas iin, haftada iki gn halkn derdini dinlerdi. Ordu, toprak sahiplerinin dedii vergilerle beslenen askerlerden meydana gelirdi. Orduda, din vazifeleri grmek ve gaza ruhunu canl tutmak maksadyla limler, derviler bulunurdu. Silah olarak, ok, yay, kl, karg, omak, grz, mzrak, topuz, nacak, mancnk, merdiven, seyyar kule kullanlrd. Ordudaki birlikler, eitli bayrak, tu ve alem tarlard. Adliye: Miras, hayrat ileri, vakflarn idaresine ve bunlarla ilgili davalara kadlar bakard. Konya'da oturan ba kadya Kd'l-kuzt denirdi. Halkn huzurunu bozanlara, memura kar gelenlere ve siyas sulara bakan rf mahkemeler de vard. Kadlarn verdikleri hkme itiraz edilemezdi. Yanl verilen bir hkm olursa, dier kadlar tarafndan sultana arz edilirdi. Kadlarn yksek medrese tahsili grm, ahlkl kimseler olmas artt. Mftler, Hanef mezhebine gre fetva verirlerdi. Eitim: Anadolu Seluklu sultanlar, ilme ve limlere ok deer verdiler. Bir ilim oca olan medreselerde eitim ve retim cretsizdi. Giderlerini vakflar karlard. Medreselerde tefsir, hads, kelm, fkh, tasavvuf, matematik, astronomi, tp, felsefe retilirdi. Medresenin yannda, drifa (hastane), cami, ktphane, zviye, kervansaray, imaret (aevi) bulunurdu. slam lkelerinden birok lim, Anadolu'daki medreselerde ders vermilerdir. Anadoluyu ilim ve irfan yuvas yapan limlerden bazlar: ihabddin-i Shreverd, Necmeddn-i Rz, Muhyiddn-i Arab, Ahmed Fakh, Mevln Celaleddn-i Rum, Hac Bekta- Vel, Sadreddn-i Konev, Kad Burhaneddin, Kutbeddn-i iraz, Ahi Evran, Ebu Hamid Kirman, ems-i Tebriz, Muhammed Behaddn Veled, Seyyid Burhaneddin Tirmiz, eyh Hsameddin elebi, Muhyiddn Kayser, eyh Edebl ve Yunus Emre. Anadolu'da Trkmenler, Trke konuurdu. Din ve baz edeb eserlerde Arapa ve Farsa kullanld. Daha sonralar Trke, edebiyat dili haline geldi. Ahmed Fakh, Hoca Dehhan, Hoca Mesud, Yunus Emre, Trke iirler sylediler. Szl edebiyat rnlerimizden olan Ouznme, Dede Korkut, Danimendnme, Battalnme bu dnemde yazya geirildi.

- 50 -

Ticaret: Trkiye Seluklular, Anadolu'yu Mslim ve gayrimslim kavimler arasnda bir kpr haline getirdi. Ticar ilikileri zorlatran engelleri kaldrp, lkenin birok yerinde kervansaraylar yaptrdlar. Yolcularn, buralarda hayvanlar ile birlikte gn cretsiz kalma ve yemek yeme haklar vard. Buralara gelen Mslimgayrimslim, zengin-fakir, hr-kle btn misafirlere ayn yemein verilmesi ve eit muamele yaplmas esast. Kervansaraylar ve hanlar klliye halinde olup, hepsinin cami ve ktphanesi vard.

ANADOLU BEYLKLER Malazgirt Zaferinden sonra Anadoluda, Seluklu sultanna bal bir takm beylikler kurulmutu. Bitlisde Dilmaoullar (1085-1394), Ahlatta Ermenahlar (1100-1207), Erzincan ve Divriide Mengckler (10721277), Diyarbakrda naloullar (1098-1183), Erzurumda Saltuklular (1072-1202) gibi Bu beyliklerin ekserisi, sonralar Trkiye Seluklular'nn hkimiyetine girdiler. Aleddin Keykubaddan sonra, merkez ile ular arasnda balar gevemeye balad. 2. Gyaseddin Keyhsrevin Ksedada yenilmesiyle, merkez idare iyice zayflad. Vezir Muineddin Pervanenin lmyle de devlet idaresi tamamen kt. dareyi ele geiren Mool valilerinin zulm halk huzursuz etmekteydi. Seluklularn gcnn kalmamas insanlar kuvvetli beyler etrafnda toplanmaya zorluyordu. Baz Trkmen beyleri, bu karklkta hkimiyet kurarak hanedan haline geldiler. Aydn, Karas, Mentee, Saruhan, Germiyan, oban ve Osmanoullar bu ekilde kurulan beyliklerdendir. Eref, Sahib Ata, nan, Hamid ve Candaroullar ise; Seluklu veya lhanllar tarafndan, mkfat olarak verilen arazilerde ortaya kmtr.

1308de Anadolunun Manzaras a) Dorudan lhanllarn idaresindeki yerler: Ankara, Eskiehir, Krehir, Nevehir, Yozgat, Nide, Kayseri, orum, Amasya, Tokat, Konya, Malatya, Sivas, Erzincan, Erzurum, Gmane, Kars, Ar, Van, Hakkri, Bitlis, Siirt, Mu, Bingl, Tunceli, Elaz, Mardin, Diyarbakir, Urfa. b) lhanllara Bal Yerler: Trabzon Rum mparatorluu, Kilikya Ermeni Krall, Karamanoullar, Candaroullar, Osmanoullar, Germiyanoullar, Hamidoullar, Menteeoullar, Aydnoullar, Saruhanoullar, Karasoullar. c) Memluklere Ait Yerler: Mara, Antep, Hatay, Adyaman. d) Cenevizlilere, valyelere ve Dier Latinlere Ait Yerler: Karadeniz Erelisi, Amasra, Midilli, Sakz, Sisam adalar, Rodos adas, On iki ada, zmir Kalesi, Biga, Samsun Kalesi, Kbrs. e) Bizans mparatorluuna Bal Yerler: Alaehir, Kocaeli, Sakarya, Bursa, Lapseki, Balkesir, stanbul, Marmara adalar, Trakya. BEYLKLAR HAKKINDA KISA BLG Kurulu tarihlerine gre sralanmlardr 1. obanoullar (1204-1320) Ouzlarn Kay boyundan Hsameddin oban Bey, Kastamonuyu Bizanstan fethederek orada Anadolu Seluklularna bal bir u beylii kurdu. 1308e kadar beyler birer vali durumunda idiler. O tarihten sonra lhanllara tbi oldular. Daha sonra da topraklar Candaroullarnn eline geti. 2. Karamanoullar (1250-1487) Bu beylii, Ouzlarn Avar boyunun Karaman oyma kurmutur. Bu oymak, Aleddin Keykubat tarafndan 1228 ylnda Seluklu-Ermeni snrndaki Ermeneke yerletirilmiti. O zaman balarnda Nure Sofi vard. Sonra beyliin bana Kerimddin Karaman geti ve Ermenilerden fethettii yerlerle topraklarn geniletti. Bykl 146 000 km olduu zamanlar vardr. Bakent, nce Larende (Karaman) idi, sonra Konya oldu. Karaman beylerinin en uurlusu Karamanolu Mehmet Beydir. Onun, 13 Mays 1277 tarihli ferman: Bugnden sonra divanda, derghta, brghta, mecliste ve meydanda Trkeden baka bir dil kullanlmayacaktr. Karamanoullar, Trk birliinin kurulmasnda en byk engel olmu, kaypak siyasetleri ile Osmanly ok uratrmtr. Kesin ykllar 2. Bayezid Han tarafndandr. 1399da Yldrm Bayezid beyliin hayatna son vermi, Timur Han da onlar yeniden diriltmiti.

- 51 -

3. Germiyanoullar (1260-1429) Seluklularn bat u beylii olan Germiyanoullar Avar boyundandr. Kurucusu, Kerimeddin Ali- ir Beydir. Merkezleri Ktahyadr. En geni olduu zamanlarda topraklar 44 000 km olmutur. Beylik 1390da Yldrm Bayezid tarafndan Osmanlya katlm, 1402de Timur Han tekrar diriltmitir. Germiyanoullarnn en byk ahsiyeti Yakup Beydir. O, vasiyet yolu ile beylii 2. Murad Hana brakmtr. 4. Sahip Ata Oullar (1265-1333) Seluklu vezirlerinden Sahip Ataya, hizmetinden dolay Afyon verilmiti; ondan evlatlarna kald. Devletin zayflndan istifade ederek, orada Sahip Ata Oullar ad ile ksa mrl bu bir beylik ortaya kt. Blge sonradan Germiyanoullarnn eline geti. 5. Pervaneoullar (1277-1322) Anadoludaki ilk beyliklerdendir. Sinopu Trabzon Rumlarnn elinden geri alan Seluklu veziri Muineddin Pervane, oraya el koydu ve oluna verdi; beylik bylece ortaya kt. 6. nanoullar (1278-1368) Germiyanolu Yakup Bey 1289da Denizliyi, Sahip-Ata Oullarndan alarak, akrabalarndan nan Beye verdi. Denizli (Ladik) evresinde 8 000 kmlik kk bir beyliktir. 1389da Germiyanoullarna katld. 7. Erefoullar (1280-1326) Bakenti Beyehir olan, 10 000 kmlik kk bir beyliktir. Erefolu Sleyman Bey tarafndan kurulmutur. Beylie, lhanllarn Anadolu valisi Demirta son vermi, topraklarnn bir ksm Hamidoullarna gemitir. 8. Hamidoullar a) Isparta Kolu (1280-1391) Hamidoullarnn Isparta kolunun temeli Hamid Beyin olu lyas Bey tarafndan atlm olmakla beraber, kurucusu Hamid Beyin torunu Dndar Beydir. 16 000 kmlik bir topraa sahipti. nceleri Seluklulara, sonra lhanllara bal olarak yaamtr. Beyliin bir ksmn 1. Murad Han satn alm, kalan ksmn da Yldrm Bayezid Osmanlya katmtr. b) Antalya (Teke) Kolu (1300-1423) Dndar Bey 1300de Antalyay fethederek kardei Yunus Beye vermiti. Topraklarnn bykl 14 000 km idi. Beylik 1392de Yldrm Bayezid eliyle Osmanlya katlm, Timur Han bu beylii yeniden diriltmi, 1423de kesin olarak Osmanl topra olmutur. 9. Menteeoullar (1280-1426) Beyliin kurucusu Mentee Beydir. Byk donanmas ile Ege Denizinde nemli iler yapmtr. Beylik 1391de Yldrm Bayezid tarafndan Osmanlya katlm, Timur Han tarafndan 1402de tekrar diriltilmi, 1426da yeniden Osmanl topra olmutur. 10. Ankara Ahi Cumhuriyeti (1290-1354) Bunlar, Ankaray merkez edinen bir dervi-esnaf (Ahi) tekilatdr. 1308e kadar Seluklulara, 1335e kadar lhanllara, sonra Eretneoullarna ve Karamanoullarna balanmlar, bazen da bamsz olmulardr. Ahi Cumhuriyeti, 1354de Rumeli Fatihi ehzade Sleyman Paa eliyle Osmanlya katlmtr. Dier beyliklerin aksine, bakanlarn seimle tayin ederlerdi. 11. Candaroullar (sfendiyaroullar) (1291-1461) Beyliin kurucusu emseddin Candardr. Topraklar en geni olduu zamanda 50 000 km olmutur. 8. Bey sfendiyardan sonra Candaroullarna sfendiyaroullar denmitir. Candaroullar da, Osmanoullar gibi Ouzlarn Kay boyundadr. Evlilik yoluyla da iyice kaynamlardr. Candaroullar nce Seluklulara, sonra lhanllara tbi olmu, 1. Murad zamannda Osmanl valisi durumuna gelmilerdir. Ankara savandan sonra bamsz olmular, 1413de yeniden Osmanlya balanmlardr. sfendiyarolu smail Bey 1461de, Sinopu

- 52 -

zorluk karmadan halasnn olu ve kaynbiraderi Fatihe brakm, kendisi de, nce Yeniehir, sonra Filibe sancakbeyi yaplmtr. Candaroullar gemicilikte ileri idiler; kurduklar donanma Osmanlya rnek olmutur. 12. Alaiye Beylii (1293-1463) Aleddin Keykubatn fethettii Alaiye (Alanya) Karamanoullarnn elinde idi. Gemi yapmnda nemli bir merkezdi. Kbrs kralnn buraya asker kartmas zerine Karamanolu Mahmud Bey onlar atarak, ehri Memlukler adna teslim ald. Alaiye Beylii 1463de, Gedik Ahmet Paa eliyle Osmanlya katlmtr. 13. Saruhanoullar (1300-1410) Merkezi Manisa olan beylii Saruhan Bey kurmutur. Saruhan Bey, Aleddin Keykubatn hizmetine girmi bir Harzem beyi idi. Saruhanoullar denizcilikte baarl idiler. Saruhan Beyin byk olu Gazi Sleyman Bey, Aydnolu Gazi Umur Beyle birlikte, Mora ve Yunanistana aknlar dzenlemi; Makedonya akn srasnda ehit dmtr. Beylii Yldrm Bayezid 1390da Osmanl toprana katm; Timur Han onu tekrar diriltmi, 1410da da elebi Mehmet eliyle tekrar Osmanlya katlmtr. Manisa, ehzade sanca olmu, Saruhan tahtnda 1595ya kadar 16 Osmanl ehzadesi oturmutur. 14. Aydnoullar (1300-1425) Beyliin kurucusu, Germiyan subas, Aydnolu Mehmet Beydir. Hallara kar Ege sahillerini korumutur. En mhim ahsiyeti, byk denizci Gazi Umur Beydir. Seluktaki sa Bey Camii onlarn eseridir. Beyliin bykl 24 000 km idi. Beylik, nce Yldrm Bayezid, sonra 2. Murad tarafndan Osmanlya katlmtr. 15. Karasoullar (1303-1345) Osmanlya ilk katlan Trkmen beyliidir. Kurucusu Danimendoullarndan Karas Beydir. Balkesiri, Bergamay, Marmarann gneyini Bizansdan fethetmitir. Beyliin bykl 24 000 km idi. Osmanl veliahdi Sleyman Paann Rumeline geiinde ve Osmanl asker tekilatlanmasnda Karas beylerinin byk yardm olmutur. Bu beylerden bazlar: Hac lbeyi, Gazi Evranus Bey, Ece Halil, Gazi Fazl Bey. 16. Taceddinoullar (1308-1415) Seluklularn Canik emiri Taceddin Bey tarafndan, devletin k srasndaki karmaadan istifade ederek Niksarda kurulmutur. En geni olduu zamanlarda 12 000 km idiler. lhanllara, Eretnaoullarna, Kad Burhaneddine bal olarak yaamlar, elebi Mehmet zamannda da Osmanlya katlmlardr. 17. Eretnaoullar (1327-1380) Eretna Bey, Uygur Trklerindendir. 1327-35 yllar arasnda lhanllarn Anadolu valisi olmu, onlarn yklmas ile bamsz hale gelmitir. Beylikten ziyade, bir devlet grnmndedir. Topraklarnn byklnn 214 000 km olduu zamanlar vardr. Bakent, nce Sivas iken, sonradan Kayseriye alnmtr. Eretna Beyin de, babas Cafer Beyin de mezarlar Kayseridedir. Devlette, babadan oula drt hkmdar gemitir. Bunlar, Ouz soyundan olmadklar iin Anadolu Trkmenleri tarafndan sevilmemilerdir. Eretna Devletini Kad Burhaneddin ykmtr. Eretna Beyin yeeni Mutahhartan Bey de nemli bir ahsiyettir. Timura bal olarak Bayburt ve Erzurum valiliklerinde bulunmu, sonra, 29 yl Erzincan valisi olmutur. Ankara Savanda Timura hizmeti byktr. 18. Dulkadroullar (1337-1522) Beyliin kurucusu Dulkadr Beyin olu Zeyneddin Karaca Beydir. Bakentleri nceleri Elbistan iken, sonradan Mara olmutur. ki asra yakn mrleri ierisinde Memluklerle Osmanllar arasnda, kh birine, kh tekine tbi olarak bir tampon devlet durumuna gelmilerdir. En geni olduklar zaman yz lmleri 70 000 km idi. Karamanoullar ve sfendiyaroullar gibi Osmanllarla ili dl olan beyliklerdendir. Baz Osmanl padiahnn hanmlar Dulkadroullarndandr. Mesela; Yavuzun annesi Aye Hatun, Dulkadrolu Aladdevle Bozkurt Beyin kzdr. 19. Kutlu- ahlar (1340-1393) Bunlar, Amasya derebeyleridir. En fazla 5 000 kmlik bir topraklar olmutur. Eretnaoullarna, Kad Burhaneddine bal yaamlar; Yldrm Bayezid tarafndan da Osmanlya katlmlardr. Kutlu- ah, Sinop Beyi Taceddinin manev oludur.

- 53 -

20. Ramazanoullar (1352-1608) Bu da, ge kurulan, ge yklan beyliklerdendir. Kilikya Ermeni devletinin topraklar zerinde, Ouzlarn Yreir boyundan Ramazan Bey tarafndan kurulmutur. 1516ya kadar Memluklere, bal iken, o tarihten sonra Osmanllara gemitir. Sahip olduklar topraklarn bykl 33 000 km kadard. 21. Kad Burhaneddin (1380-1398) Kad Burhaneddin, Kayseri kads emseddin Mehmedin oludur. Ouzlarn Salur boyundandr. Kendisi, Eretna Devletinin veziri iken, onlar devirip, Sivasda sultan olmutur. Devlet adamlnn yan sra byk bir air ve lim idi. Trke, Arapa, Farsa divan vardr. Kurduu beyliin bykl 140 000 kmyi bulmutu. Kad Burhaneddin 1398de Akkoyunlu Kara Ylk Osman Bey tarafndan ldrlm, topraklar Osmanlya gemitir. Beyliin bakenti Sivas, kurulan Rum (Anadolu) Eyaletinin merkezi olmu, bana da elebi Mehmet getirilmitir. ANADOLU BEYLKLER HARTASI

22. Krt Derebeyleri a) Cizre Beyleri (1200-1596) Beyliin kurucusu Sleymandr. Finik Dal, Cud Dal olarak iki kola ayrlr. Kurulduklar andan balayarak Musul Atabeklii, lhanllar, Celayirliler, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler, 1515den sonra da Osmanllara tbi olarak yaamlardr. Byklkleri en fazla 6 000 km olmutur. b) eref-Hanlar (1220-1670)

Bitlis evresinde 6 000 kmlik bir alanda yaayan bu beyliin, bilinen ilk beyi Melik Eref, en mehuru da erefnme yazar 5. eref Handr. Hibir dnemde bamsz olamam, Cizre beylerinin bal olduu devletlere bunlar da bal olarak yaamlardr. c) Hakkariye Beyleri (1450-1600) lk Hakkariye derebeyi Esededdin Keln isimli birisidir. En geni olduklarnda byklkleri 30 000 kmyi bulmutur. Akkoyunlu, Safevi ve Osmanl idaresinde yaamlardr. 23. O S M A N O U L L A R I (1231-1922) (Osmanoullar 2. kitapta ele alacaktr.)

- 54 -

B.T.Hnda 9. ve 10. Hanedan: Cengizoullar - TRK-MOOL MPARATORLUU Anadolu Seluklularnn 1308de dalmas ile Byk Hakanlk, Cengiz Han soyundan lhanllara, ondan da, yine ayn soydan aatayllara gemi oldu. Yani Byk Trk Hakanlnn 10. ve 11. hanedanlar Cengizoullarndandr. Bu iki hanedan, ait olduklar Cengiz mparatorluu ierisinde, burada ele alacaz. Krgzlar, 840 ylnda Uygurlar Orhun blgesinden kartmlard. Moollar da onlar hkimiyet altna alnca, bu en eski Trk yurdu Moollarn eline gemi oldu. 10. yzyldan sonra glenmeye balayan Mool kabileleri, Trklerin birlik kuramaylarndan da faydalanarak, faaliyetlerini artrdlar. Ancak kendileri de gl bir birlik oluturamadlar. 12. yzylda u Mool kabileleri ne kyordu: Orhun-Tula boylarnda Kerayitler, Baykaln gneyinde Merkitler, rti civarndaki Naymanlar, Seyhun-Ceyhun arasnda Karahtaylar Cengiz Han'n Kyat kabilesi ve dier Mool kabileleri ise Onon-Kerlen boylarnda dank hlde yaamaktaydlar. Kyat Kabilesi ato (l) Trklerini meydana getiren kabilelerden biridir. atolar Gktrklerin bir koludur. Be-Balk blgesinde oturmakta iken 790-795 yllarnda Tibetlilerle birlikte ine akn ettikleri; sonra inde idareyi ellerine alp 923-950 ylar arasnda 27 yl in mparatorluk tahtnda oturduklar bilinmektedir. Kyat ailesi, in'den Moolistan'a gitmi ve Mool nfusu ierisinde aznlkta kaldndan ksmen Moollamtr. Cengiz Han (1155-1227) Cengiz Hann asl ad Temuindir. Demirci demektir. 1155 ylnda dnyaya gelmitir. Kk yata babasn kaybeden Temuini anas yetitirmi ve kabilenin bana getirmitir. Temuin, kan kardei Camukann da yardm ile ksa zamanda btn Mool kabilelerine hkimiyetini kabul ettirmitir. 1206 ilkbaharnda, Trk ve Mool kabilelerinin katld bir kurultayda Temuin, Cengiz adn alarak byk kaan iln edildi. Cengiz, denizin Moolca syleniidir. Bu tarihten sonra O, sradan bir Mool kabile reisi deil, bir dnya devletinin kurucusudur. Devletin tekiltlanmasnda, Uygurlarn byk tesiri vardr. Cengiz Han, Kansu ve Ordos blgesine hkim olan Tibet kkenli Tangut devletini 1209 ylnda itaat altna ald. 1215de Kuzey in'in merkezi durumundaki Pekin'i, uzun sren savalar neticesinde yerle bir etti. Tibet ve in hkimiyetinden sonra Cengiz Han batya yneldi ve 1218'de Karahtaylar devletine son verdi; Harzemahlar ile komu oldu. Harzemahlar Cengiz ile bir dostluk anlamas imzalamlar ise de, Sultan Muhammed'in, Cengiz aleyhine Merkitleri desteklemesi ve Otrar ehrinde Cengizin ticaret kervanna el koymas, gnderilen elileri de ldrmesi, anlamay bozdu. 1220 ylnda Cengiz'e bal kuvvetler Otrar'dan balayarak Snak, Urkent, Barnlkent'i ele geirerek elilik heyetinin intikamn kanl bir ekilde aldlar. Buhara, Semerkant ve devletin merkezi Grgeni de alarak yerle bir ettiler. Bylece Harzemah topraklar ve onunla beraber Aa Trkistan, Afganistan ve Horasan tamamen Cengiz'in eline gemi oldu. Anadolu'ya Malazgirt'ten sonraki ikinci byk Trk g balad. Cengiz Han, komutanlar vastasyla Kafkasya ve Gney Rusya'y devletine katt. 1227 ylnda yeni bir in seferine bizzat kt srada Kansu yaknlarnda ld. Cengiz Han, gizli bir yere gmlmtr. ld srada devletinin snrlar Karadeniz'den Byk Okyanusa kadar uzanyordu. Devletin en geni snrlara ulat Kubilay Kaan zamanndaki bykl ise, 44 milyon kilometre kareyi bulmutur. Cengiz Handan Sonra Trk-Mool mparatorluu 1. Merkezin Durumu Cengiz Hann drt olu vard: Cuci, aatay, geday ve Toluy geday veliaht tayin edilmi, dierlerine de lke paylatrlmt. Vasiyete uyularak, nc oul geday kaanla getirildi (1227-1241). geday'n lmnden sonra, gedayn olu Kiyuk kaan seildi. Ondan sonra da Toluy'un olu Meng kaan yapld. Bylece hkimiyet, geday neslinden Toluy nesline gemi oldu. Meng 1259da lnce, yerine kardei Kubilay kaan oldu ve bakenti Karakurum'dan Pekine tad. Cengiz mparatorluu'nun dier kesimleri onun yksek hkimiyetini tandlar. 2. Altn Ordu (1227-1502) Cengiz Hann byk olu Cuci erken ld iin, ona ayrlan Kpak lkesi, olu Batu Hana verildi. Burada kurulan devlete Altn Ordu dendi. Batu Han ve kardeleri ksa zamanda Rusya ve btn Dou Avrupay ele geirdiler. Batu Handan sonra kardei Berke Kaan oldu (1256-1266). Berke Han, slmiyeti kabul eden ilk Cengizoludur. Ordusu ve halk Trk olan Altn Ordu devletinde, zbek Han (1313-1340), zamannda slmiyet resm din olarak kabul edilmitir. Altn Ordu'nun yklmasyla o sahalarda, Krm, Kazan, Kasm, Astrhan, Nogay gibi hanlklar kurulmutur.

- 55 -

TRK-MOOL MPARATORLUU HARTASI

3. lhanllar (1256-1344) Toluy'un olu Meng "byk kaan" sfatyla, kardei Hlaguyu, batda yeni fethedilecek blgelerin idaresiyle grevlendirmiti (1253). Bylece lhanl Devleti'nin temeli atlm oluyordu. 1256'da Ceyhunu geerek ran'a giren Hlagu, hi bir direnile karlamam, sadece kendisine kar koyan smail liderini nl Alamut kalesinde ele geirip, taraftarlar ile birlikte ldrm ve ran' tamamen almtr. Sonra, Badat' ele geiren Hlagu, Halifeyi ve aile fertlerini de ldrmtr (1258). Halife ailesinden kaabilenlere sahip kan Memlk Sultan Baybars bunlardan birini halife iln ederek halifelii Msr'a tamtr. lhanllara kar Memlk, Altn Ordu ve Anadolu Seluklular arasnda birlik oluturulmaya allmsa da, lhanllarn Suriye, ran ve Anadolu'ya hkimiyeti nlenememitir. lhanl hkmdar Ahmet Tekdar (1282-1284), slamiyeti kabul etmi, Gazan Han zamannda (1295-1304) ise lhanllar tamamen bir Trk-slm devleti olmutur. Ebu Said Bahadr Han (1316-1335) dnemindeki i ekimeler devleti ypratm ve lkenin idaresi zamanla Azerbaycan'da obanoullar, Badat'ta eyh Hasan olmak zere balca iki ailenin eline gemitir. Bu arada bir Uygur Trk' olan Eretna Bey Dou Anadolu'da hkimiyeti ele geirerek, hkmdarln iln etmitir (1343). Kseda yenilgisinden sonra bir daha toparlanamayan Trkiye Seluklular, yukarda anlatld gibi, 1308de dalm ve Anadolu hkimiyeti tamamen lhanllarn eline gemiti. Bu arada kurulan 25e yakn beylik de, 1308-1335 yllar arasnda byk hakan olarak lhanllar tanmlardr. 4. aatayllar (1227 -1370) Cengiz Hann dier olu aataya, Trkistan'n tamam verilmiti. Bu blgede aatay Hanl kuruldu. Mbarek ah (1251-1261) Mslman olan ilk aatay handr. Hanln en parlak dnemi, Duva Han (12771307) zamandr. 1345'den sonra aatayllar iinde Mslman olmayan kalmamtr. Ayn yllarda devletin idaresi emirlerin eline gemi, merkezin gc iyice zayflamtr. Bata, aatay soyundan bir han bulunmakla beraber, emirler bunlar istedikleri gibi ynlendirmilerdir. Bu durum, 1370 ylnda idareye Byk Timurun el koymasna kadar devam etmitir. lhanl devletinin 1335de paralanmas zerine, onun paralar ve Anadoludaki beylikler 1370 ylna kadar aatayllar byk hakan olarak kabul etmilerdir.

Byk Trk Hakanlnda 11. Hanedan: Timuroullar - TMUR MPARATORLUU Byk Trk Hakanl 1370 1447 yllar arasnda, 11. hanedan olarak Timuroullarndadr. Onlardan Osmanoullarna gemitir.

- 56 -

Timur, kendi adyla anlan imparatorluun kurucusudur. 8 Nisan 1336'da Semerkand'n gneyindeki Ke ehrinde dnyaya geldi. Babas, aatay hanlna bal Barlas oymann beyi Turagay, annesi Tekine Hatundur. Barlas boyu, Orta Asya'dan gelen bir Trk kavmidir. Timur, cesareti, zeks, bilgisi, siyas ve asker kabiliyeti sayesinde ksa zamanda ykselmi ve Dou Trk Hakanl tahtna karak, cihangir olmutur. Kurduu imparatorluun snrlar, til'den Ganj Nehri'ne, Tanr Dalarndan zmir ve am'a uzanmtr. Timur Han, hepsi de zaferle sonulanan 17 sefer dzenlemi, 27 lkenin hakanna ba edirmitir. Byle bir ahsiyeti, ocukluundan itibaren tanmak gerekir. Tarihilerin Timur iin syledikleri: At binen, kl kuanan, att oku yzk deliinden geiren bir ocuk; on iki yanda savaa katlan bir bahadr; savalardan arta kalan zamann okumakla, byk limlerden ders almakla geiren gen bir idealist; yz kiilik bir kuvvetle on bin kiilik bir orduyu yenen esiz bir babu, dnya tarihini, zellikle Trk-slm tarihini ok iyi bilen, dinin, ilmin ve sanatn koruyucusu; Trkenin, Trk sanat ve kltrnn, Fars kltrnn basks altnda yok olup gitmesini nleyen hkmdar; aman dileyenin dostu, dmanlarnn acmasz ba belas, askerlerinin ok sevdii hkmdar ve milletinin babas... Gnah sevabndan, zulm adaletinden oktur. diyenler; kellelerden kuleler yaptn, ehirleri yakp yktn yazanlar da vardr. Yldrm Bayezid'le savaarak karde ordular birbirine krdrmakla sulanr. Gerekten Ankara Sava'ndan sonra Osmanl Devleti, bir sre bocalam fetret devri geirmitir. Fakat btn tarihiler, Timur Han'n son ana kadar sava balatmamak iin, Yldrm Bayezid Han'n ise balatmak iin gayret gsterdiini yazarlar. Timur'u, Batllar, zalim ve ykc olarak anar. Bizim onlara uymamz doru olmaz. O, aatay hanlnn kargaalklarla sarsld bir dnemde, yenilmez bir g olarak ortaya kmt. Bu kargaala Yahudi tccarlar ve Hristiyan misyonerler sebep olmaktayd. Bunlar Trkistan'a dolmu, Avrupa krallarna casusluk yapyorlard. Timur Han, bunlarn faaliyetlerine son verdi. Hindistan'dan Hristiyan misyonerlerin kovulmasn, bu ktada Mslmanln yaylmasn salad. Bunun iin Hristiyanlar, ona dman oldu. O, igal ettii yerlerde, Yunan ve Roma eserlerinin kalntlarn, putlarn ykmt. ranllar da Timur'un sevmezler, sebebi de udur: Timur ran fethedince, ehname yazar Firdevs'nin mezarna gidip, "Kalk, kalk da, her satrnda ktlediin Trk' imdi gr!" demitir. Bilge Kaan'dan baka bir hkmdarn sylemedii, gurur kayna u szler de Timurundur: Biz ki Melik-i Turan, Emr-i Trkistan'z, Biz ki Trk olu Trk'z; Biz ki milletlerin en evveli ve en by Trk'n babuuyuz!... Timur, 25 yanda aatay valilerinden Kazgan Han'n emrine girdi ve byk bir birliin kumandan oldu. Han, onu kz Olcay Trkn'la evlendirdi. Kazgan Han'n dmanlar, onu pusuya drp ldrdler. Timur, onu ldrenlere sava aarak, hepsini ortadan kaldrd. Bunun zerine aatay Han, Timuru kendi hizmetine ald ve Tmen Beyi yapt.

TMURLULAR ve BALI DEVLETLER HARTASI

- 57 -

Devrin limleri Timur'u, devletteki knty durduracak lider olarak grmeye balamlard. 1370 ylnda Timur, Belh ehrinde, tam bamsz bir duruma geldi. Cengiz soyundan olmad, ancak Cengiz hanedannn arlndan da yararlanmak istedii iin, aatay slalesinden Soyurgatm Han' tahta kard ve onu, hayat boyunca yannda gezdirdi. eklen ona bal grnyordu ama mutlak hkim kendisiydi. Belh'te toplanan Kurultay, Timur Han'a "Kutbeddin" ve Shib Krn" unvanlarn verdi. Timur bakenti, Belh'ten Semerkant'a nakletti. Sonra, drt yne seferler dzenledi. ok iyi taktikler uyguluyor, yldrm savalar yapyor ve her seferi zaferle sonulandryordu. 1371-1377 yllar arasnda, Harzem'e sefer, Moolistan'a iki sefer dzenledi. 1378'de birinci Altn Ordu seferi ile nn btn dnyaya duyurdu. 1379'da Harzem'e drdnc seferini yapt. 1380'de Herat'a girdi; bylece Harzem ve Horasan, tamamen fethedildi. 1389'a kadar yapt seferlerle Turfan, Karaar blgelerini ald ve Uyguristan' kendisine balad. Toktam Han'n nankrl zerine, 1390 ve 1391 yllarnda tekrar Altn Ordu seferine kt. Timur, Toktam Han' desteklemi onun dmanlarn bertaraf etmiti. Toktam Han, bu destek sayesinde glenince bu defa Timur'a bakaldrmt. O da Toktam'n lkesini tahrip etmek zorunda kald. Bu ise, Rusya'nn doup gelimesine sebep olduu iin Timur Han sulanmtr. Timur Han, 1401'e kadar ve Gney Anadoluyu, 1398-99 seferleriyle Hindistan Delhi Sultanl'n, 1402'de Suriye'yi fethetti. Ayn yl Ankara Sava'nda, Osmanly da yenerek, itaat altna ald. Byk cihangir, son seferini in'e yapacakt. 1404 yl knda yola kt. mrnn sonuna yaklatn seziyor, en byk cihad geciktirmemek gerektiine inanyordu. in snrndaki Otrar ehrine geldii zaman durdu. Burada ordusuna byk bir geit treni yaptrd. Kuu av dzenledi. Sonra hastaland, yataa dt. Hekimba ona son gnlerinde olduunu apak bildirdi. Bunun zerine Timur Han, vasiyetini hazrlad. Saray adamlarn, oullarn, torunlarn yanna ararak, lm deinde onlara unlar syledi: "Oullarm, milletin refahn, huzurunu salamak iin sizlere braktm vasiyeti ve tzkleri iyi okuyun ve tatbik edin. Halkn dertlerine derman bulmak vazifenizdir. Zayflar koruyun; yoksullar, zenginlerin zulmne brakmayn. "Adalet ve iyilik etmek" dsturunuz, rehberiniz olsun. Benim gibi uzun saltanat srmek isterseniz, klcnz iyice dnerek ekin, bir defa ektikten sonra da onu ustalkla kullann. Aranza nifak tohumlar ekilmemesi iin ok dikkatli olun. Baz yaknlarnz ve dmanlarnz nifak tohumlar samaya, bundan faydalanmaya alacaklardr. Fakat vasiyetimde size idare eklinin ana ilkelerini gsterdim. Bunlara sadk kalrsanz ta banzdan dmez. lm deinde sylenen babanzn bu szlerini unutmayn. Benden sonra hakan, Pir Muhammed Cihangir olacaktr. Ona, bana itaat eder gibi itaat edeceksiniz. Kumandanlarm, imdi itaat yemini ediniz!" (Dinleyenler alayarak yemin ettiler.) Timur Han, 18 ubat 1405 gn vefat etti. Son sz "Lilhe illallah" oldu. Cenazesi mumyalanp Semerkant'a gtrld. Salnda yaptrd trbeye gmld. Timurdan Sonra Timur'un vefat ile lke, oullar ve torunlar arasnda blld. Drt yllk karklktan sonra ahruh idareyi ele ald. 1420de de btn Timurlu lkesinin hkimi oldu. ahruhun 1447de vefatyla taht mcadelesini olu Ulu Bey kazand. Ulu Bey, hkmdarl yannda ilme ve fenne ok hizmet etti. Onu, 1449da ldrdler. Yine, karkllar kt. Mcadeleyi Eb Said (1451-1469) kazand ve lkede huzur saland. Eb Said, Osmanl padiah Fatihden sonra, devrin en gl hkmdaryd. Timurlularn son uzun mrl hkmdar Hseyin Baykaradr (1470-1505). Onun zamannda, Timurlu kltr, en parlak devrini yaad. zbeklerin Trkistana hkim olmas ile saltanatlarndan olan Timuroullar, Babr eliyle talihlerini Hindistanda denemek istediler. Trk tarihinin ve ayn zamanda Trk edebiyatnn da en byklerinden olan Babr, baba tarafndan Timurun 5. ana tarafndan da Cengiz Hann 14. nesilden torunudur. Babr, ata yurdundan midini kesince Hindistana uzand. 1526da 13 500 kiilik ordusu ile Ludlerin 130 000 kiilik ordusunu Pnpat meydan muharebesinde yendi ve 1868e kadar yaayacak olan Babrl Devletini kurdu. Timur ve olu ahruh Byk Trk Hakan idiler. 1447de byk hakanlk Osmanlya geti. Timurlu Devleti, tekilt itibariyle Mool-Trk-Fars karm idi. Maliyede ranl ktipler ounluktayd. Timurlular, Snnliin koruyucusu idiler. Devletin banda, Timur neslinden bir han bulunurdu. Timurlu ehzadeleri, yar bamsz eyaletlerde vazife yapard. Eyaletlerdeki ehzadeler, ok byk kuvvetlere sahiptiler. Bu durum, taht mcadelelerine de sebep oluyordu. Timur Hann baarlarnn dayana, son derece disiplinli ve dzenli bir orduya sahip olmas ve filleri idi. Savalarda baar gsterenlere topraklar verirdi. Bunlar Timurlu ordusuna asker hazrlyordu.

- 58 -

Trkistan, Horasan ve sfahanda ziraat yaplrd. Osmanllar, Memlklar ve Bizansllarla ticaret yaparlard. Semerkand, Herat, nemli ticaret merkezlerindendi. Urtak adnda ticar tekiltlar vard. Semerkand, iraz, Herat en nemli ehirdi; hkmdarlar buralarda otururdu. Timurlular; kltr, sanat ve mmarlk alannda muhteem eserler verdiler. Bu eserlerin gzelliine, Batllar da hayran olup, buna Timurlu rnesans demilerdir. Beheddn-i Buhr, Alddn-i Attr, Ubeydullah- Ahrr, Seyyid Crcn, Ykb-i erh, Muhammed Pris, Molla Cami gibi lim ve tasavvuf ehli, Timurlular devrinde yetiti, Timurlu hanlar tarafndan korundular. Bunlar, eserleri hl okunan limlerdir. Ulu Bey, hkmdar ve astronomi limiydi. Semerkandda kurduu gzlemevinin aratrmalar ve orada yetien limler pek mehurdu. Dou Trkesi olan aatayca'da mehur eserler veren Ali r Nev, Timurlulardan ok itibar grp, devlet hizmetinde vazife ald. Nev, Muhkemet-l-Lgteyn (ki Dilin Karlatrlmas) adl kitab ile Trkenin Farsadan stn olduunu ispat etti. Byk lim Molla Cmnin Nefeht, Ferdddn-i Attarn Mantk-tTayr eserlerini Trkeye evirdi. Ali r Nevnin daha pek ok eseri vardr. Timurlu tarihilerinden Hfz- Ebr ve Abdrrezzak Semerkandnin eserleri devrin kaynaklarndandr. Tabiat manzaras ressam ve minyatrc Kemaleddn Behzd, Timurlular devrinde yetien sanatkrdr. Behzd, tabiat resimleriyle minyatr unsurlarn birletirerek, kitap sslemesine yeni bir ehre getirdi. Timurlular, mmr eserlerde ykseklie, ssleme ve renk zenginliine nem verdiler. Timurlu hanlar, aldklari beldelerin mehur mmar, usta, sanatkr ve limlerini baehre getirtip, eser vermelerini temin ederlerdi. Timurlu saraylar, cami, medrese, trbe ve derghlar muhteem olup, yeni slupla ok zengin olarak yaplmtr. Semerkandda Bibi Hanm Camii, Gr-i Mr, h- Zinde Trbesi, irin Bike Aa, Hasan Bike, ocuk Bike, Olcay ve Bibi Zeynep kabirleri, Mehedde Gevher ad Camii, Mescid-i ah, Anovda Babr Camii, Heratta Medrese, Yeside Ahmed Yesev Trbesi, Timurlularn mehur mmarlk ve sanat eserlerindendir.

B) ANAYURT DI INDAK TRK TARH N 1. U HANEDANI in tarihi M 1450 ylnda ang Hanedan ile balar. M 1050lerde idareyi Trk asll u Hanedan alr ve M 247 senesine kadar sekiz asr in'i idare eder. Asl in medeniyetinin temeli bu hanedan zamannda atlmtr; bu sebeple de, ierisinde bol miktarda Trk kltr unsuru vardr. Mesel, mehur Konfiys'n (l: M 480) fikirleri zerinde Trk kltrnn tesiri byk olmutur. inin kulland 12 hayvanl takvim bile Trklerden alnmtr. 2. HANEDANI 479-502 yllar arasnda gney, 550-577 yllar arasnda kuzey imparatorluu olmak zere, toplam yarm asr, yine bir Trk hanedan olan iler, in'de idareyi ellerinde tutmutur. Taht kaybedince de lkenin eitli yerlerinde hanlklar kurmulardr. 3. TABGALAR (Tobalar) Byk Trk Hakanl tahtnda 178 yl oturmu bulunan Tabgalarn, 386-534 arasnda kuzey, 534-556 yllar arasnda da bat kesiminde olmak zere, 170 sene in'de saltanatlar vardr. 4. LLER ( ATOLAR) 923-950 arasnda 27 yl in tahtnda oturan drdnc Trk hanedandr. Bunlar Gktrklerin bir koludur. Byk cihangir Cengiz Han'n mensup olduu Kyat Boyu, ato hanedanndan inmitir. 5. HS-HSALAR 1038-1227 arasnda 189 yl in tahtnda oturan Hsi-Hsialar da, bir Trk sllesidir. Bunlar daha sonra Tibetlilemilerdir.

- 59 -

6. CENGZOULLARI Cengiz Han 1214'de in'i fethetti. Sonra tahtna oullar ve torunlar oturdu. Cengizlilerin in kolunun en byk hkmdar Kubilay Kaan (1259-1294)'dr. Bu slle 1368 ylna kadar in'i idare etti. htiamlar, hretleri, gleri dnyann gzn kamatryordu. Buna ramen in Trklemedi, onlar inliletiler. 44 milyon km. karelik toprayla btn zamanlarn en byk ve en muhteem imparatorluunun, gvdesi inlileirken, dier paras, Orta Douda lhanl, Trkistanda aatay, Dou Avrupada Altn Ordu Mslmanl kabul etti ve Mool unsurlardan arnarak, tamamen Trkleti. HNDSTAN (3 - 176 yllar arasnda Hindistana hkim olan Kuanlarn Trk olduu gr vardr.) 1. AKHUNLAR Bat kaynaklarnda Heftalit, Hint kaynaklarnda Turuka olarak geen bu kavim, Orta Asya hkimiyeti Tabgalarn eline geince gneye inen Hunlardr. Kurduklar devlet, 496 - 567 yllar arasnda Ganj Vadisi, Pencap, Harzem, Horasan, Afganistan, Aa Trkistan ve Dou Trkistan'a hkim olmutur. Akhunlar Budist idiler, Budizm'in kuvvet kazanmasna byk katklar olmutur. 2. GAZNELLER Milletimizin kurduu en mhim devletlerden biri Gazneli devletidir. Akhunlardan Hindistan'da bir eser kalmad, ancak Hindu dinini kuvvetlendirdiler. Fakat Gazneliler yle deildir. Onlar Hindistanda dokuz yz sene srecek olan slam Trk hkimiyetinin temelini attlar. Gazneliler Devleti, 962-1187 yllar arasnda 225 yl, Aral Gl-Tibet-Umman Denizi geninde hkm srmtr. Hindistan bunun iindedir. Bakentleri Gazne, en mehur hkmdar, btn Trk ve dnya tarihinin de en byklerinden, Gazneli Mahmut'tur. 998-1030 yllar arasnda 32 yl pek anl saltanat vardr.

Sultan Mahmut zamannda yaam olan Firdevs, mehur ehnme'sini onun iin yazm, ancak ranllar Trklerden stn gsterme gayreti Sultan'n houna gitmedii iin eserle alkadar olmamtr.

- 60 -

3. GAZNELLERDEN TMUROULLARINA KADAR Gaznelilerden sonra Hindistana srayla u Mslman Trk hanedanlar hkmetmitir: GURLULAR (1187-1206): Hanedann en byk ahsiyeti Muizzeddin Muhammeddir. MEMLKLER (1206-1290): Birbirleri ile balantl hanedandr. Msr Memlkleri ile kartrlmamas iin bunlara Hindistan Memlkleri denir. En byk ahsiyetleri Aybeg (1206-1210), ltutmu (1210-1236) ve Balaban (1266-1286)'dr. KALALAR (1290-1320): En byk ahsiyeti, btn Trk tarihinin de byklerinden olan, Aleddin Muhammed ah (1296-1316)'dr. Kemir dnda, Hindistann tamamn almt. TULUKLAR (1320-1414): Kalalardan devraldklar topraklarn tamamn koruyamam olsalar da, bir asra yakn Hindistan idare etmilerdir. SEYYDLER (1414-1451) Hanedan, Hzr gney Pencap valisi idi. ah isimli bir bey tarafndan kurulmutur. Kendisi Tuluklarn

LUDLER (1451-1526): Aslen Trk olmalarna ramen sonradan Afganlamlardr. Lud Hanedan, Babr ah tarafndan yklmtr. (Ludler ile Surler arasnda 14 yl Timuroullar hkimiyeti vardr.) SURLER (1540-1555): Babr ahdan sonra tahta kan Hmayun ah idmanlarnn birlemesi sonucu yerini Surilere kaptrm, ancak 15 yl sonra Hindistan tahtn geri almtr. Grld gibi Gaznelilerden Timuroullarna kadar Hindistan 353 yl yedi Trk hanedan idare etmitir. Bu hanedanlarn mrlerinin, burada belirtilen tarihlerle snrl deildir. Yukardaki tarihler, onlarn imparatorluk tahtna sahip olduklar sreyi gstermektedir. Tahtta olamadklar srada merkeze bal kk birer devlet olarak yaamlardr. 4. TMUROULLARI (BABROULLARI) zbeklerin Trkistana hkim olmas ile saltanatlarndan olan Timuroullar, son hkmdar, gz kara ve azimli, Babr Mirza eliyle talihlerini Hindistanda denediler. Trk tarihinin ve Trk edebiyatnn en byklerinden olan Babr Mirza, 1483 ylnda Ferganada dodu. Baba tarafndan Timurun, ana tarafndan Cengizin torunudur. 11 yanda Fergana hkmdar oldu. defa Semerkant ele geirdiyse de tutunamad. 1504de Afganistana geti; burasn fethetti ve Kbil bakent olmak zere devletini kurdu. Babr, ah smail destekliyordu. Ona dayanarak 1511de yeniden Trkistana girdiyse de zbekler tarafndan yine geri atld. 1514de ah smailin Yavuza yenilmesi ile desteksiz kalan Babr Mirza, ata yurdundan tamamen midini kesti ve Hindistana uzand. 1526da 13 500 kiilik ordusu ile Ludlerin 130 000 kiilik ordusunu Pnpat savanda yendi. Ertesi yl Babr ahn karsna fillerle donatlm 100 000 kiilik Hindu ordusu kt. Onlar da Knv savanda yok etti. Bu suretle Hindistana tamamen sahip oldu ve dnyann en uzun mrl hanedanlarndan birinin temelini att. Kurucusundan dolay bu hanedana, Babroullar da denmektedir. Babr ah, 1530 ylnda 48 yanda iken Agrada ld. Vasiyeti zerine Kbile getirilip adna yaplan trbeye defnedildi. Timuroullarnn Hindistan hkimiyeti, aradaki 15 yllk Ldi saltanat hari, 1858 ylna kadar 318 yl devam etmitir. Dnya harikas Ta-Mahal onlarn eseridir. Hindistanda 15 slle daha, eitli yerlerde bunlara bal olarak devletler kurmutur.

- 61 -

BABR MPARATORLUU HARTASI

RAN 1. GAZNEL HKMYET (1000-1040) 962 ylnda Alp Tekin tarafndan temelleri atlan Gazne Devleti, Sultan Mahmutun baa gemesi ile snrlarn geniletip Hindistan ve ran da iine alan byk bir imparatorluk oldu. Bu devlet, 1187de yklmtr. (Hindistan blmnde bilgi verilmiti.) 2. SELUKLU HKMYET (1040-1157) Dandanekan savanda Seluklulara yenilen Gazneliler, ran onlara brakt. (Seluklular, Trkiye tarihi ierisinde ele alnacaktr.)

HARZEM AHLAR DEVLET HARTASI

- 62 -

3. HARZEM AH HKMYET (1157-1231) Sultan Sanarn lm ile Seluklular paraland. Ksa bir ekimeden sonra, Aa Trkistanda Seluklulara bal valiler olarak yaamakta olan Harzemahlar, rana hkim oldular. En mhim ahsiyeti, Sultan Aleddin Teke (1172-1200)dir. 4. CENGZOULLARI HKMYET (1231-1344) Bat Trkistan ve ran ellerinde bulunduran Harzemahlar, Cengizoullarna yenilince topraklarna Cengiz Hann olu aatay Han, 1256dan sonra da, torunu Hlagu Han tarafndan kurulan lhanllar sahip oldu. (Cengizoullar hakknda in blmnde, ayn hanedann iki kolu, lhanllar ve aatayllar hakknda da Byk Trk Hakanl Bat Trk li Tarihi blmnde ksa bilgi verilmiti.) 5. CELAYRL HKMYET (1344-1380) lhanllardan sonra ran, Trklemi bir Mool hanedan olan Celayirlilerin eline geti. En byk hkmdar Ahmet Celayirdir. 6. TMURLU HKMYET (1380-1437) 1370de aatay tahtn ele geiren Timur, ksa zamanda byk bir imparatorluk kurdu. ran da bu imparatorluun snrlar ierisinde kald. (Timur, Bat Trk li ierisinde ele alnmt..) 7. KARAKOYUNLU HKMYET (1437-1467) Timur imparatorluunun zayflamas zerine ran hkimiyeti, Karakoyunlu Trkmenlerine geti; en byk hkmdar, Trk tarihinin de en byklerinden olan, Cihan ahdr. 8. AKKOYUNLU HKMYET (1467-1502) Cihan ahn ldrlmesi ile ran hkimiyeti, Akkoyunlu Trkmenlerine gemitir. En mhim ahsiyeti, Fatih ile Otlukbeli savan yapan Uzun Hasan Beydir.

9. SAFEV HKMYET (1502-1736) ran tacn en fazla elinde bulunduran Trk hanedan, Safeviler olmutur. Kurucusu ve en mehur hkmdar, Yavuz ile ekien ah smaildir. ah Tahmasb (1524-1576) ve ah Abbasda (1587-1628) hanedann dnya apnda ahsiyetleridir.

- 63 -

10. AV AR HKMYET (1736-1749) Safevilerden sonra ran hkimiyeti Nadir ah vastasyla Avarlarn eline geti. Ylmaz ztunaya gre Nadir ah, milletimizin yetitirdii son cihangirdir. 11. KAAR HKMYET (1779-1925) ran tahtnda oturan son Trk hanedan Kaarlardr. 1925de bir ihtillle yerlerini Acemlere kaptrmlardr. Kaar hanedannn kalan yeleri Amerikada yaamaktadr. ORTA DOU Bu balk altnda ele alacamz yer Nil ile Frat arasdr. Bu topraklarda bugn Msr, rdn, srail, Lbnan, Filistin, Suriye, Suud Arabistan, Kuveyt ve Irak vardr. 1. TOLUNOULLARI (868-905) Abbas devleti zayflamt. Tayin ettii emirler vazifesinin bana gitmiyor, yerine naip (vekil) gnderiyordu. Msra tayin edilen Bayk Beyde bunlardan biri idi ve yerine vey olu Ahmeti yollamt. Tolunoullar devletini kuran bu ahstr, ayn zamanda en byk hkmdardr. Tolunolu Ahmetden nce Msrda u Trk valiler grev yapmt: Enas et-Trk, nak et- Trk, Hakan olu Feth, Mzahim et-Trk, Mzahim olu Ahmet, Uzcur et- Trk. Tolunolunun askerlerinin byk ksm Trk; halk, orann her dinden yerli ahalisi idi. Msr, Mslmanlarn eline getii 639 ylndan beri ilk defa Tolunoullar eliyle bamsz devlet olabildi. Bu sebeple onlar hep hayrla anldlar. Hkimiyet sresi ksa olmakla beraber, nemli iler baarld. Nilde yaplan dzenleme ile Msrn tarm geliri be misli arttrld. Dnyann ilk hastanesi ve ilk hayvanat bahesi onlar tarafndan kuruldu. Ticaret, ziraat, imar, kltr, tp alanlarda byk ilerlemeler kaydedildi. Halkn refah seviyesi ok ykseldi. Btn bu gzelliklere ramen Tolunoullarndan gnmze sadece, Toluniye Camii kalabildi. Dier eserler 905 ylnda halifenin askerlerinin Msr tekrar zapt etmesi ile yerle bir edildi. Msrda kurulup, Suriyeyi de alan Tolunoullar ilk Mslman Trk devletidir. 2. H DLER (935-969) Tucolu Muhammed tarafndan Msrda, ordu ve hanedan hkimiyetine dayal olarak kurulan ikinci Trk devletidir. Ayn Tolunoullar gibi, onlar da kuruluundan ksa zaman sonra Suriyeyi iine alm ve yine onlar kadar yaamtr. Yerlerini, Badatdaki halifeye bakaldran Fatmlere kaptrmlardr. hidlerin en byk ahsiyeti, devleti kuran Tucolu hid Muhammeddir. hidlerden gnmze kalan bir eser yoktur.

- 64 -

3. SACOULLARI (890-929) Sacoullar, Azerbaycanda kurulmutur. Onlar Orta Dou devletleri arasnda anlatmamz, gerek devleti kuran Muhammed el-Afinin, gerekse babas Ebu Sacn Suriye, Arabistan ve Irakdaki baarl valilik ve komutanlklar dolays ile isimlerini bu blgede duyurmu olmalarndandr. kinci sebep de, Tolunoullar, hidler ve Sacoullar, ilk Mslman Trk devletleri olarak birlikte anlmalarndandr. Sacolu Muhammed el-Afin 890 ylnda Azerbaycan valiliine tayin edildi. Afin, blgede huzuru temin etti. Ermeni blgesini de takip ediyordu. Halifeye bal Ermeni kral Aot lnce yerine geen Simbat, Bizansla yaknlk kurmaya balad. Afin bundan holanmad ve aralar ald. Yaplan sava nce Ermeni kral kazand ise de sonunda yenildi ve bakenti Afinin eline geti; olunu da oraya vali tayin etti. Afinden sonra devletin bana kardei geti. O da Ermeni krallarna kar baarl savalar yapt. Bu arada gney Azerbaycan da topraklarna katt. Sacoullarnn slm dnyasna tesirleri Tolunoullar ve hidler kadar kuvvetli olmamtr. Bu hanedana Karmatiler son vermitir. 4. IRAK SELUKLULARI (1118-1194) Irak Seluklular, Byk Seluklulara bal olarak Sultan Sencer tarafndan, bat ran ve Irak iine alarak kurulan bir devlettir. Alparslann torunu, Melikahn olu olan Sultan Sencer, ayn yl Byk Seluklu tahtna knca, devleti oullar, ona bal olarak idare etmi, onun lm (1157) ile dalan Byk Seluklulardan sonra da varlklarn devam ettirebilmilerdir. En nemli yerleim yerleri Hemedan, sfehan, Musul, Samerra, Erbil ve Halepdir. 4. SURYE SELUKLULARI (1078-1124) Yukardaki tarih, Sultan Tutuun, kardei Melikah tarafndan Suriye valiliine tayin edildii tarihtir. Ondan nce de Trkler bu blgeye aknlar yapm, eitli vilayetlere hkim olmulardr. lk gelen Trk beyleri olarak Hanolu Harun, Afin, Sunduk, Kurlu, Atsz ve kl bilinmektedir. Daha sonra baka beyler de gelmilerdir. Suriye Seluklular, Seluklularn dier kollar kadar baarl olamamlarsa da, kendinden sonraki Trklerin hkimiyetine zemin hazrladklar iin nemlidir. 5. AM (DIMA K) ATABEGL (1104-1154) Seluklular zamannda, ya kk ehzadelerin eitimini ve onlara verilen blgenin idaresini ehzade adna stlenen, sultan tarafndan vazifelendirilmi olan beylere atabeg (atabey) denir. Osmanllarda ehzade eitimi iin vazifelendirilen kiilere lala denmekteydi. Lalalarn idar bir grevleri yoktu. Atabegler, birbirleriyle bazen de Hallarla blgenin sahipliini ekimilerdir.

- 65 -

am atabegliine, Tutekinliler de denir. Tutekin, Alparslann olu Suriye Meliki Sultan Tutu tarafndan olu Dukaka atabeg olarak tayin edilen bir Trk beyidir. O, Dukakn ld 1104 ylna kadar onun adna blgeyi ynetirken, o tarihten sonra kendi adna almtr. Atabegliin merkezi am, dier nemli ehirleri de Hama, Humus, Baalbek idi. am atabegliine Musul Atabei Nureddin Zengi son vermitir. 6. MUSUL ATABEGL (1127-1233) Zengler olarak da bilinen bu atabegliin kurcusu, Halep valisi, Ouzlarn Avar boyu beylerinden Aksungurun olu madeddin Zengidir. O, Irak Seluklular Meliki Mahmudun olu Alparslann atabegi idi. madeddin Zengi, btn Trk tarihi ierisinde de nemli bir ahsiyettir. En byk hizmeti de, elli yllk Urfa Hal Devletine son vermi olmasdr. Bu hadise, Avrupallar ok telalandrm ve Orta Doudan sklecekleri korkusuna kaplarak neticesiz kalacak olan kinci Hal Seferine kartmtr. Zengilerin dier bir byk ahsiyeti de madeddin Zengi'nin olu ve halefi Nureddin Mahmuddur. Hallarn Orta Doudan temizlenmesinde byk gayret gstermi, yapamadklarn da yetitirmesi Selhaddin Eyyub yapmtr. 7. EYYUBLER (1174-1250) Msrda, hidlerin yerini alan i-Fatmlerin oradan kartlmas Nureddin Mahmud Zenginin dnceleri arasnda idi. Bu i iin Selhadin Eyyubyi vazifelendirdi. Selhaddin, Mahmut Zengi adna Msrda idareye el koydu. Onun lmnden sonra da bamsz hareket etti. Bylece Eyyub hanedan kurulmu oldu. Selahaddin Eyyub 1181de Suriyeyi, arkasndan Irak idaresi altna ald. 1187 de de Kuds fethederek bir asrlk Hal devletine son verdi. Bunu zerine tertip edilen ve seferlerin en mehuru olan nc Hal Seferi de neticesiz kald. Selhaddin Eyyub, sadece Trk-slm tarihinin deil, dnyann da en byklerindendir. 8. MEMLKLER (1250-1517) Eyyubler Zengilerin, Memlkler de Eyyubilerin devamdr. Memlk, harplerde esir den veya memleketi baslarak zorla alnan insan demektir. Ailesi tarafndan gnll verilenler de olurdu. Bu ekilde Msra getirilen ok sayda esir vard. Bunlardan gz kara, dayankl, elinden i gelir olanlar, Eyyub sultanlar tarafndan satn alnr, iyi bir eitimden geirilerek saray muhafz yaplrlard. te, ounluunu Kpak Trklerinin oluturduu bu askerler 1250de Eyyub sultann ldrerek idareye el koydular ve 267 sene srecek olan Memlkler devri balad. Memlkler de ksa zamanda Suriyeye ve Arap yarmadasna sahip oldular; ikiye ayrlrlar: 1) Bahr (Trk) Memlkler (1250-1382) 2) Burc (erkez) Memlkler (1382-1517) Memlklerin en mehur hkmdar, ayn zamanda Trk tarihinin de byklerinden Sultan Baybarstr. Orta Doudan Hallar tamamen temizlemi, Cengizoullarn yenmi, onlarn ykt Abbas hilafetini Msrda yeniden canlandrm, halkn refah seviyesini ykseltmi, devlete kuvvet kazandrmtr. Memlklerin hkimiyetine 1517de Yavuz son vererek topraklarn Osmanlya katm, halifelii de bizzat stlenerek onun Trklere gemesini temin etmitir.

DOU ve ORTA AVRUPA Bu balk altnda, Hazar Denizine dklen Yayk (Ural) nehriyle, Ren (Rhein) nehri arasnda kurulan Trk devletlerini ele alacaz. 1. HUNLAR (374-469) Orta Asya hkimiyetini Tabgalara kaptran Hunlarn bir kolu, dil (Volga) boylarnda yaamaktayd. Bunlar, balarnda Balamir olduu halde 375 ylnda Volgay atlar. nlerine kan kavimleri ineyerek Macaristan ovasna indiler. Bu hadiseye Kavimler G denir. 433de devletin bana Attila geti. (Attila, Etil yani dilde doan manasna gelmektedir.) Attila, Avrupa Hun devletini, Trk, Germen, Frank, Slav, ranl, Fin olmak

- 66 -

zere 45 ayr kavmin yer ald ve Ural Dalar, Hazar Denizi, Kafkasya, Kara Deniz, Balkan Dalar, Alpler, Ren Nehri, Kuzey Denizi ve Baltk Denizi ile evrili, byk bir imparatorluk haline getirdi. O zamanki dnyann en byk iki devleti olan Dou ve Bat Roma imparatorluklarn yenerek haraca balad. Attila, dnyann gelmi gemi en byk cihangirlerindendir. Etzel ad ile iyi bir hkmdar olarak Almanlarn en nemli destan Nibelungene de girmitir. Bir bu hadise bile, onun gcn gstermeye yeter. Avrupa, Tanrnn Krbac dedii Attilaya ve Hunlara ok ey borludur. ztunay dinleyelim: O zamana kadar Avrupann bilmedii i amar, at koumlar, eyerleme usulleri; Yunan, Romal ve Germenlerin bilmedii at donatmna, svarilie ve askerlie ait ok husus Hunlardan alnmtr. Bat Romann son imparatoru Romulusun babas Oreste, Attilann eski bir subay idi ve askerlik terbiyesini Trklerden almt. talyaya hkim olan Odokar, Attilann adamlarndan Edekonun olu idi. Krm ve kuzey Azerbaycan Trkletiren; Germen rknn Almanyada toplanmasna vesile olan da Hunlardr. Bu sebeple, Almanlarn Attilaya borcu, dier Avrupa devletlerinden daha fazladr; onlar onun sayesinde millet olabilmilerdir. Attiladan sonra olu sras ile devletin bana getiler, fakat babalarnn yerini tutamadlar. 3. oul rnek, Macaristana ekilerek bu devletin temellerini att ve 889-1301 yllar arasnda Macaristana altn yllarn yaatacak olan Arpat hanedannn atas oldu. mparatorluun dalmas ile Hunlarn bir ksm Hazarlara, bir ksm Avarlara katlm; bir ksm da Slav, Ltin, Germen kavimleri iinde eriyip gitmitir. 2. AVARLAR (565-835) Tabgalardan sonra, Byk Trk Hakanl tahtna oturan Avarlar, 552de yerlerini Bumin Kaann nderliindeki Gktrklere brakmak zorunda kalnca, batya ekildiler ve Avrupa Hunlarnn terk ettii topraklar zerinde, 270 yl sren bir devlet kurdular. kleri, 791 ylnda Alman asll Frank Kral arlmana yenilmeleri zerine, yine onun basks ile Hristiyanl kabullenmek zorunda kalmalar sebebiyle oldu. O tarihten sonra, Franklara bal basit bir devlet olarak biraz daha yaayp yok oldular ORTA VE DOU AVRUPADA KURULAN TRK DEVLETLER HARTASI

Avarlar da, Kafkaslarn Trklemesinde Hunlar gibi pay sahibidir. Onlardan bir kol Kuzey Kafkasyaya yerleip Mslman oldu. Bugnk Dastan Trkleri, Avarlarn torunlardr; Trkenin bir lehesini konuurlar; eyh amil bunlardandr. Juan Juan ad ile de anlan ve sava bir kavim olan Avarlarn, hatalar da oldu: Slavlar Kuzeydou Avrupadaki ormanlarndan karp hizmetlerine alan, onlara savamasn reten,

- 67 -

onlar bat ve gney Balkanlara yerletiren Avarlardr. Bylece, ileride Trklerin bana en byk bely aacak bir harekette bulunmulardr. Avrupa Avarlarnn en byk hkmdar, devleti kuran Bayan Kaandr. 3. HAZARLAR (468-965) Douda Aral Gl, batda Ukrayna, gneyde Kafkasyay iine alan geni bir sahada be asr hkimiyet kuran Trk boyudur. Gk Tanr dinini brakp 732-800 yllar arasnda Mslman, o tarihten sonra Msev olmulardr. Karay adn alan bu Msev Trkler, Krmda yaamakta iken dnyann her tarafna dalmlardr. 920de, idareleri altndaki Volga (dil) Bulgarlarnn slma girmeleri ile Hazar lkesi tekrar Mslmanlamtr. Hazarlar da dier Trk boylar gibi sava ve tekilat idiler. Bata Bizansllar olmak zere, Macarlar, Ruslar, skandinavyallar ve dier Avrupa kavimleri, Hazarlardan ordu ve devlet tekilatna dair ok ey renmilerdir. Bugnk Ukraynann baehri Kievi, Mingkirman (Bin Kale) ad ile Hazarlar kurmutur. Kafkasyada yaayan Karaay Trkleri de Hazarlarn torunudur. Hazar Denizinin ad onlardan kalmtr. Hazar mparatorluu, iyice zayflad bir srada, bugnk Ruslarn atalar olan Normanlar tarafndan yklmtr. lkenin byk blm, doudan gelen Ouz, Peenek ve Kpak Trklerinin eline gemitir. mparatorluk daldktan sonra, Hazarlar basit bir devlet olarak 1016ya kadar Krmda varlklarn devam ettirmilerdir. Krm Trklerinin dip atalar bu Hazarlarla, onlardan daha nce oraya gelmi olan Bulgar Trkleridir. Krm Trklerine Tatar denmesi ve Kazan Trkleri ile karde kabul edilmeleri bu Bulgar mterekliindendir. Sonradan, Altn Ordu vastasyla baka Trk boylar da Krma yerletirilmitir. Ne acdr ki, 1600 yllk Trk yurdu Krmda, bugn ancak 280 000 Trk yaamaktadr. Bu da, Krm nfusun % 15'ini tekil etmektedir. 4. BULGARLAR Bat Sibiryada yaamakta iken, Hunlarla birlikte dil boylarna gelen Onogurlardan (On Ouz Boyu demektir.) inen bir Trk topluluudur. Bulgar kelimesi, Trke bulgamak (kartrmak) fiilinden gelir. Kelimeden anlaldna gre Bulgarlarn, birka Trk boyunun karmas ile ortaya kt anlalmaktadr. Bulgarlar, iki kola ayrlmaktadr: Tuna Bulgarlar ve Volga Bulgarlar. Bulgarlarn Kafkasyaya inen bir kolu daha vardr; Balkar Trkleri bunlarn torunudur. Yukarda iaret edildii gibi, bir kol da Krma uzanmtr. a) Tuna Bulgarlar (584-1018) Hazarlarn basks ile yerlerinden ayrlan Bulgarlar, 584 ylnda Attilann olu rnekin torunlarndan Kurt Han, Macar ovasna getirdi. Daha sonra bugnk Bulgaristana inip devletlerini kurdular. Arupada, Bizans ve Endlsten sonra nc byk devlet durumunda idiler. Balkanlara yayldka Slavlarla iie yaamaya baladlar. Trk nfusun azl ve Bizans basksna dayanamayarak 864 ylnda Hristiyanl kabul etmi olmalar sebebiyle, zaman ierisinde Slavlatlar ve Trklkleri kayboldu. 923ten sonra hkmdarlar, tamakta olduklar Han unvann terk edip, ar unvann benimsediler. Artk kendilerini Trk hissetmiyor, Slavlarn ve Yunanllarn hkmdar olarak gryorlard. Bizans, 1018de Tuna Bulgarlarnn bamszlna son vermitir. b) til (Volga) Bulgarlar (770-1400) Yukarda iaret edildii gibi, Bulgar Trklerinin, Volga (dil) boyuna yerleen kolu 920lerde slm Dinini kabul emilerdi. Devletleri, Tuna Bulgarlar gibi gl deildi ama Mslman olmak suretiyle milliyetlerini korumay baardlar. slm memleketleriyle ve Ruslarla iyi mnasebetler kurdular. Onlarla yaptklar ticaret sayesinde zengin oldular. Volga Bulgarlar, 965e kadar Hazarlara tabi olmu, o tarihten 1237ye kadar bamsz yaam, o tarihten sonra da Altn Orduya bal yaamtr. Hanla 1400'lerde Timur son vererek, topraklarn imparatorluuna katmtr. Bugnk Kazan Trkleri, Volga Bulgarlar ile Kpaklarn torunudur; kendilerine Tatar denmektedir. Saylar, 1989 itibar ile 6 642 000dir. Bunun % 25i Tataristanda yaamakta, kalan ksm eitli Trk lkelerine dalm bulunmaktadr.

- 68 -

5. OUZLAR Aral Gl ile Hazar Denizi arasnda yaayan Ouzlarn bir bl, dil ve Yayk rman geerek Dou Avrupaya gelmi, Tunay ap Bizans topraklarna akn dzenlemilerdir. Ouzlarn, Bizansda paral askerlik yapanlar, Malazgirt savanda Peeneklerle beraber Alparslann safna gemitir. Ouzlara Avrupa kaynaklarnda Uz denmektedir. Avrupa Ouzlarndan, hatta 1400 yllk Avrupa maceramzdan elde kalan tek madd unsur, Gagavuzlardr. (Gagavuz isminin, Anadolu Seluklu sultan Kaykavusdan geldii, onun askerleri olduu, bir i karklk sebebiyle Bizansa geldikleri, sonra bask ile Hristiyan yaplarak, imdiki topraklarna yerletirildii eklinde bir gr de vardr. Bunlar iin Gkouz ismi benimsenmi olsa da, dillerinin Anadolu Trkesine yaknl gz nne alnrsa, Keykavusdan geldii gr daha doru gibi geliyor.) Trke konuan ve Mslmanla yakn bir Ortodoks inanc tayan Gagavuzlar, Ukrayna ile Romanya arasndaki Moldavya cumhuriyetinde yaamaktadr. Buradaki saylar 160 000 civarndadr; dier lkelerindekilerle birlikte Gagavuzlarn tamam 200 000 kiidir. 6. PEENEKLER Peenekler, Balka Gl civarnda yaarlarken, 751lerde Karluklar tarafndan yerlerinden kartlm, srasyla Aral Gl, Hazar Denizi ve dil kylarnda bulunmular, 860dan sonraki bir tarihte Don kylarna, daha sonra da Prutu aarak Karpatlara ulamlardr. 950lere kadar Hazar hakanlna bal olan Peenekler, o tarihten sonra Ural Nehri ile Karpat dalar arasnda Dou Avrupann en gl devletini kurmular, defalarca Tunay ap, Bizans ehirlerini yamalayarak, Marmara kylarna kadar gelmilerdir. Peenekler, Kumanlarn da yardm ile Bizans tarafndan datlm ve zaman ierisinde Hrstiyanlap, 1197den sonra kaybolmulardr. 7. KUMANLAR (1050-1103) Trklerin en douda, Manuryadaki boyu olan Kumanlar, Dou Avrupada devlet kuran bir dier Trk boyudur. Kumanlar, 1017lerde Orta Asyaya, 1050lerde de Dou Avrupaya geldiler ve kendilerinden nce gelen Trk kavimlerini de idareleri altna alarak, Hazardan Balkanlara kadar uzanan bir devlet kurdular. Kumanlar, Kpaklarla birlikte anlr. Batllar Kpaklara Kuman demektedirler. 8. KIPAKLAR (1030-1223) Kpaklar, Bat Gktrk topluluklarndandr. Sibirya ovasnda yaarken, 1030larda Aral glnn kuzeyine, daha sonralar da Yayk ve dil rmaklarn aarak Dou Avrupaya geldiler; Kumanlarn yerini alarak, dank Trk kavimlerini birletirip gl bir devlet kurdular. Kara Denizin kuzeyindeki geni dzle, Det-i Kpak = Kpak Bozkr denir. Kpaklar, bata Rus, Ukran, Bulgar, Macar, Romen milletleri olmak zere, btn Avrupada derin kltr izleri brakmlardr. Kpaklar, dier Trk boylarndan daha kalabalk idiler. Buna ramen kendilerini koruyamadlar. Bunun iki sebebi vardr: Vaktinde Mslman olamamalar ve halkn, itirazsz kabul edecei, Ouz (Mete) Handan inme bir hanedanlarnn bulunmay... 1223de Dou Avrupa hkimiyetini Altn Orduya kaptran Kpaklar, in, Hindistan, Orta Asya, Orta Avrupa, Balkanlar, Kafkasya, Anadolu, Msr, Suriye gibi yerlere dalm, buralardaki devletlerin ynetiminde, ordusunda, kltr yapsnda nemli hizmetleri olmutur. Bunlarn en mhimi de Msr Memlkleridir. Bugn de Kpaklarn torunlar Tataristan ve Bakurdistan'da yaamaktadr. 9. ALTIN ORDU (1223-1502) Dou Avrupadaki son ve en byk Trk imparatorluu Altn Ordudur; kendinden nceki Trk boylarnn tamamn hkimiyet altna almt. (Harita Cengizoullarnn anlatld ksmdadr.)

- 69 -

Altn Ordu, Cengiz Hann byk olu Cuci tarafndan kuruldu. Babas, salnda Dou Avrupay ona vermiti; yerine geen olu Batu Han, byk cihangirlerdendir. Ahalisinin ounluu Mslman olan Altn Ordu, 3. hkmdar Berke Hann (1257-1266) Mslman olmas ile tam bir Trk-slm devleti oldu. Altn Ordu, Timurdan yedii iki darbeden sonra, bir daha kendine gelemedi. Taht kavgalar da iyice artt. dareyi ele geiremeyen hanedann baz yeleri tarafndan eitli yerlerde, merkeze szde bal hanlklar kuruldu. Bu hanlklar unlardr: - KIRIM HANLII (1427-1783) - KAZAN HANLII (1437-1552) - KASIM HANLII (1445-1681) - ASTIRHAN HANLII (1466-1556) - SBRYA HANLII (1200-1656) Bunlardan Krm ve Kazan Hanl ok nemlidir; Ruslarn Trk illerine yaylmasn iki asr geriye atmlardr .

Altn Orduda, Ahmet Hann, ayn slleden Aybek Han tarafndan 1481 yl banda ldrlmesi, sonun balangc oldu. Ondan birka ay nce de ayn Ahmet Han Moskovaya girmek zere iken, Krm Han Mengli Giray onu arkadan vurmutu. Bu hadise ile Ahmet Hann elinden kurtulan Ruslar, istiklllerini ilan ederek iki buuk asrdr tabi olduklar Altn Ordu'dan koptular. Ondan sonra, yirmi yl kadar daha can ekien Altn Ordu 1502de tarihe kart ve Moskof'un n ald. asr Rusyaya hkim olan Altn Ordu, onlar zerinde silinmez izler brakmtr. Devlet, maliye, ordu tekilatlanmas, posta ve hukuk sistemlerinde Ruslar, Altn Orduyu taklit etmilerdir. Bu devirde Rus diline yzlerce Trke kelime girmitir. Avarlar tarafndan ehlileen Ruslar, Altn Ordu ile medenlemitir. Avrupa'da Niin Tutunamadk? Vaktinde Mslman olunamad Ruslar Mslman yaplamad Ouz soyundan bir beye sahip deillerdi Trk nfus az idi Hanlarn taht kavgalar bitmiyordu Geni devlet tecrbeleri yoktu

nemli bir hatrlatma: Bu derste ismi geen Trklerin dnda da, bunlara bal Trk boylar vardr. Bugn de varlklarn devam ettiren Sabarlar (Sibirya ad onlardan gelir.), uvalar ve Yakutlar bunlarn nemlileridir.

- 70 -

TRK TARHNN TEMELLER (Trk Milletinin zellikleri / Nasl Bir Milletiz?)

ANLI TARHMZDEN -FTHAR VESLES- BRKA LEVHA: Bilinen 2228 yllk mill hayatmzda dnyann te ikisine sahip olduk. 1000 yl slm Dnyasna nderlik ettik. Dnyada hibir millet ikinci defa imparatorluk kuramamken biz 6 byk imparatorluk, 6 byk cihan devleti kurarak, asrlarca dnyaya hkmettik. lmeye yz tutan slm medeniyetini diriltip, parlattk. Btn zamanlarn en mkemmel devleti olan Osmanl mucizesinin sahibiyiz. asr ncesine kadar, 23 milyon kilometrekarede hkimiyetimiz vard. Bugn o topraklar zerinde 48 devlet vardr. Cihan Hkimiyeti ve Nizam- lem lklerinin sahibi idik. 20 ayr milleti - dinine, rfne dokunmadan - drt asr idare ettik. 16. Asr "Trk Asr" idi; 21. Asr yine "Trk Asr" olabilir. Bitti! zannedilen bir ada Trkiye Cumhuriyetini karttk. Her trl baskya ramen Trkistanmz ayaa kalkt; belki de Trk Gnei oradan ykselecek. Dnyann en hassas yerinde, her trl tehlikeye ramen, bin yldr varz; var olacaz. Bu mbarek millete bunlar yaptrtan g ve hususiyet ne idi?

1. KAHRAMANLIK (die Heldentat, der Heldenmut) Cesaret (der Mut) :Tehlikeli ie girmekten korkmamak, yreklilik, yiitlik. ecaat (die Tapferkeit) : Korkuya kaplmama, yiitlik, cesurluk. Mertlik (die Erlichkeit) : nsanlk, erkeklik, yiitlik, cesurluk, doru sz, doru davran, sznde durma, Korkusuzluk (Korku: die Furcht) : Korkmama, pervaszlk, cesaret. Pervaszlk (Pervasz: furchtlos, unerschrocken) : Korkusuzluk, ekinmezlik, yiitlik. Gz karalk : Korku, endie, ekinme, ylma gibi hlleri olmama.

2. DAYANIKLILIK (dayankl: fest, solide, haltbar, dauerhaft) Sabr (die Geduld) : Acya, skntya katlanma; zorluk ve musibetlere dayanma; nefsine hkim olma. Sebat (die Festigkeit, die Ausdauer) : Szde durma, ahde vefa gsterme, kararl olma, sabit kalma. rade (der Wille) : Bir eyi yapma veya yapmama hususunda karar verme ve yrtme kudreti. Azim (fester Entschlu) : Kesin karar, gayret. Kararllk (kararl: beschlossen) : Dnerek varlan hkm, kanaat; bir dzen ierisinde devam etme.

3. AHLKLILIK (Ahlk: die Moral, die Sitten, die Ethik) 4. Sevgi (die Liebe) : Bir eye kar duyulan samimi yaknlk, muhabbet. Sayg (die Verehrung) : Deerli ve nemli kiilere kar duyulan hrmet. Edep (die Schicklichkeit) : Hay, utanma, nezaket, zarafet, iyi ahlk, terbiye. Hay (das Schamgefhl, die Verlegenheit) : Utanma, sklma duygusu; edep, ar, nmus. ffet (die Keuschheit, der Anstand) : Ahlk temizlik; nmus, rz; doruluk. Nmus (das Ehrgefhl) : Edep, hay, doruluk, yksek deer tayan haslet; ahlk llere ballk. efkat (Liebe und Gte) : Esirgeyerek, koruyarak sevme. taat (der Gehorsam) : Sz dinleme, ba eme Merhamet (das Mitleid, das Erbarmen) : Bakalarna kar duyulan acma hissi; gnl yufkal. AHSYETLLK ( ahsiyet: der Charakter) Sznn eri : Sz nmusu olan; szne gvenilen; sznden dnmeyen; verdii sz tutan. eref (die Ehre, der Wert) : yi ahlk ve fazilet sonucu meydana gelen manev ykseklik; ululuk, Haysiyet (persnliche Ehre, das Ehrgefhl) : Deer, kymet, itibar, eref. Vakar (der Ernst) : Arballk, haysiyetini koruma, temkin; heybet. Tevzu (die Schlichtheit) : Byklenmeme, alak gnlllk, gsterisizlik. Sadkat (die Treue, die Ergebenheit) : Samimi ve srekli ballk; dostluk. Fazilet (die Tugend, das Talend) : nsan iyi hareket etmeye ynelten mnev kuvvet; iyi ahlk; erdem.

- 71 -

5. FEDAKRLIK Feragat: Hakkndan isteyerek vaz geme. Dierkmlk: Bakalarn dnme; bakalar iin yaama. Tok gzllk: Hrs ve tamah olmama; kanaatkr. Cmertlik: Eli aklk; verimlilik. Yardm severlik: Bakalarna yardmdan kanmama; yardm etmekten zevk alma.

6. VAZFE NASLIK ntizam (Disiplin) : Kanun ve nizamlara tam uyma. taatkrlk: Byne inanma ve ondan gelen emri, itirazsz yapma. ahlk : Allah iini temiz yapan kulunu sever. Vazife namus, yapmayan namussuz. Kim var deyince, sana, soluna baknmadan, 'ben varm!' diyebilen. Bir zincirin kuvveti, halkalardan birinin kuvveti kadardr.

7. MUKADDESATA BALILIK Tarih uuru : nsanda hafza, millette tarih; hl, gemiin rn, gelecein tohumudur. Treye ballk: rf ve det kaidelerinin bir toplum iin ne kadar nemli olduunun farknda olmak ve onlar hem korumak, hem uymak; millet onlar sayesinde millettir. Vatan sevgisi : Vatan sevgisi imandandr. Vatan anadr. Millet sevgisi : Milletim varsa, ben varm; ben ancak onunla benim. Millet sadece bugn hayatta olanlar deildir; ncekiler de, sonrakiler de onun iindedir. Milletimiz mbrektir, onu Allah da, Peygamber de sevmitir. Millet evlattr. Din sevgisi : la-i Kelimetullah ak, Allah korkusu, mtedeyyinlik. Devlet sevgisi : Devlet-i ebed mddet, Devletim benden ncedir. Devlet babadr. Aile ba: Milletin temeli ailedir; o salam olmazsa hibir ey temel tutmaz.

8. YKSEK LK SAHB stnlk duygusu : Kendisinde farkllk gremeyen, farkl olamaz; cihan devleti olduumuz asrlarda elimizdekilerin (tre ve din) stn olduuna tam inanrdk. leri grllk : Bugnden gelecei yourmak. Nizam- lem: nsanlk huzuru slmla buldu; slm adn Trkle duyurdu.

9. TE KLATILK Tekilat nedir? Belli bir gayeyi, uygun bir yerde, insan, zaman ve malzeme unsurlarn birletirerek, gerekletirmeye hizmet eden hareketli bir sistemdir. Hadis: "Halkn arasna karp, onlarn skntlarna sabreden bir Mslman, halktan ve onun skntsndan uzak yaayandan daha hayrldr." Atasz: Yalnz yiit, yiit deildir. Fethi Gemuhluolu: ini deil, eini bulan kurtulmutur. Timur: Lzm olduun yerde yz kii ile bulunman, lzm olmadn yerde on bin kii ile bulunmandan iyidir.

M i l l e t i m i z, i t e b u z e l l i k l e r i i l e c i h a n a h k i m o l m u t u.

BRNC KTABIN SONU

KNC KTAP: 1.Blm OSMANLILAR 2. Blm BUGNK TRK DNYASI

- 72 -