Insansiz Sinema

nsansz Sinema Olur mu?

www.derindusunce.org Fikir Platformu
1
Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Fikir Platformu
Fikir Platformu
indekiler nsz ....................................................................................................................................................... 7 Andrey Tarkovsky ve Savaa iki Farkl Bak: vann ocukluu ve Ayna(Suzan Nur Baarslan) ............. 8 Offret / Kurban, Andrey Tarkovsky, 1986(Suzan Nur Baarslan) .......................................................... 12 Nuri Bilge Ceylan Sinemasn Okumak: Aklayc Bir Tercme (Alper Grkan ) .................................... 15 Baran, Mecid Mecidi (Suzan Nur Baarslan) ......................................................................................... 18 Cennetin ocuklar / Mecid Mecidi (Children of Heaven/Bacheha-Ye Aseman)( Suzan Nur Baarslan) ............................................................................................................................................................... 20 Kafkadan Aronofskyye Bireyin Dnm(Alper Grkan) .................................................................. 23 Sinemann Elisi Ya Da Ac eken Bir Kul Olarak Tarkovsky(Alper Grkan) ........................................... 26 Rang-e khoda/ The Color of Paradise/ Mecid Mecidi / 1999 (Suzan Nur Baarslan) ............................ 30 Gabbeh / Mohsen Makhmalbaf (1996) (Suzan Nur Baarslan) ............................................................. 33 Ak, Allah Seni Korusun(Cemile Bayraktar) ........................................................................................... 35 Hiroshima Mon Amour / Hiroima Sevgilim, Alain Resnais (1959) (Suzan Nur Baarslan) ................... 38 Bal / Semih Kaplanolu (2010) (Suzan Nur Baarslan) .......................................................................... 41 St / Semih Kaplanolu (2008) (Suzan Nur Baarslan) .......................................................................... 43 Yumurta / Semih Kaplanolu (2007) (Suzan Nur Baarslan) ................................................................. 45 Bab Aziz / Nacer Khemir (Suzan Nur Baarslan) .................................................................................... 47 El Secreto de Sus Ojos / The Secret in Their Eyes (Suzan Nur Baarslan) ............................................. 51 Ate Bcei Mezarl (Suzan Nur Baarslan) ........................................................................................ 54 Dead Man (Jim Jarmusch) (Suzan Nur Baarslan) ................................................................................. 60 Ar Kovannn Ruhu / El Espiritu De La Colmena (Suzan Nur Baarslan) ............................................... 67 THE FALL / Tarsem Singh (Suzan Nur Baarslan) ................................................................................... 69 Yamurdan nce / Before The Rain (Suzan Nur Baarslan) .................................................................. 71 SOLARS / Solyaris / 1972 / Andrei Tarkovsky (Suzan Nur Baarslan) ................................................... 74 Avatar kmaz(Cemile Bayraktar) ......................................................................................................... 78 Ktln irkin ama gerek yzne (Suzan Nur Baarslan).............................................................. 81 Uzak ihtimal Yeniden(enler Yldz) .................................................................................................... 85 Skhizein: Deiik bir ksa anime (Suzan Nur Baarslan)......................................................................... 89 Yasakl Bir Filmin Anlattklar(Talha Can) ............................................................................................... 91 Kymetlimiss (Suzan Nur Baarslan) ...................................................................................................... 95
5
Fikir Platformu
Fikir Platformu
nsz
Kreselleen ekonomi ile birlikte Sinema Sanat zellikle son 20 ylda Sinema Endstrisi haline geldi. rnleti. Krl film projeleri peinde koan firmalarn basksyla kar karya sanatlar. Filmlerin btn dnyada i yapmas ; tirt, plastik oyuncak, nllerin fotoraf ile ssl bardak vb yan rnlerin satlmas iin endstriyel ve objektif bir retim hatt kt ortaya. Naylon orap, meyveli gazoz imalatlar gibi dnya pazarlarna hitap ettiiniz zaman rnleriniz btn insanlarda (=mterilerde) ORTAK OLAN vasflar arz etmeli. orap satyorsanz kolay, herkesin ayaklar var. Peki varln insan ynne, nsana zel oluuna borlu olan Sinema Sanatn satyorsanz ne olacak? Tabi ki btn insanlarda ortak olan koyacaksnz filmlerinize yani nsan nefsini: Korku, iddet, komplo, para hrs, cinsellik, tecavz,... Sanat eserlerinin var olma sebebi olan znellii (sbjektif yn) ortadan kaldrnca da geriye bir rn kalacak. lkesi, meslei, ya, inanlar, yaama bak ne olursa olsun herkesin ama herkesin KULLANABLECE / TKETEBLECE bir sinema rn, bir ELENCE MALZEMES, bir entertainment... yi ama... Neydi Sanat? Ne olmalyd? Sanat Eseri diyebileceimiz filmlerin bir gazoz ya da oraptan fark ne olmalyd? Bachn mzii Tanrnn Dnyay yaratt anda orada bulunduumuz hissini veriyor insana diyordu Friedrich Nietzsche. vg perdesini aralayp szn aslna yneldiimizde iaret edilenin aslnda sanatn gc olduunu fark etmiyor muyuz? Yeme-ime dnda bir benliimiz, bir varlmz olduunu hatrlatyor bize Sanat. Bunun iin bir yaradl gryoruz Sanata baknca. l talar adeta canlanyor, cansz boyalar, tuvaller, ahap mzik aletleri bir yaratln sahnesi oluveriyor. Mn Maddeye nfuz ediyor... Sahne sanatlar ise Zamana dair olduklarndan daha da gller: Su imek iin elimi masann zerinde duran bardaa uzatyorum. Barda kavryorum, azma gtryorum, suyun soukluunu hissediyorum azmda, yutkunuyorum. imdi dans ettiimi hayal edin, koreografinin bir yerinde su iiyormu gibi yapmam gerek. Yukarda saydm hareketleri yapyorum ve seyircilerimin iinde su ierek serinleme hissini uyandryorum. Ne oldu?Gerekten su imek ile SEYRC NNDE su iiyormu gibi yapmak arasnda ciddi bir fark var: Sanata dahil olan hareket -ki hi bir hareket Zamansz varolamaz- artk fayda amal deil. Hareketin kendisi ama, maksat, istenen, zlenen ey. Dans ederken de hareketin kendisi MuRaD! Dansta hareketin kendisi YARATI(LI), Dansta hareketin kendisi Zaman Kdna yazlan yaz! (Derin Zaman Kitab, Dans ve lm bahsi) Ya sinema? Sinema 20 fotoraf bir saniyede gsteren, ve kamerasyla, zel efektiyle dier sanat dallarna gre ok daha teknik bir sanat. Buna ramen, belki de bu sayede dier sanat dallarnn imkn vermedii kaplar ayor. Zaman ve Mekn yeniden formatlayp bize baka bir dnyalarn varln mjdeliyor adeta. Elinizdeki bu kitab Sinemann programlanm lmne kar bir direni olarak grebilirsiniz. nsandan vaz gemeye yeltenen, Gzeli, Sanat,nsan kr-zarar tablolarna sktrmaya alan endstriye Hayr! demenin nazik bir yolu. Sinema btn teknik karmaklna ramen insansz olmaz. Sinema insanlar tarafndan yine insanlar iin yaplan bir sanattr. Derin Dnce yazarlar izledikleri 28 filmi anlattlar. nsanca bir perspektiften, gnlk hayatlarndaki, i dnyalarndaki yansmalara yer vererek... randan Arjantine, Fransadan Afganistana, Rusyadan Trkiyeye uzanan bir yolculukta, nsandan nsana... Umulur ki bu kitap Andrei Tarkovsky, Semih Kaplanolu, Mecid Mecidi, Nuri Bilge Ceylan ile bulumann farkl bir yolu olsun...
Fikir Platformu
Andrey Tarkovsky ve Savaa iki Farkl Bak: vann ocukluu ve Ayna(Suzan Nur Baarslan) vann ocukluu ve Ayna, Tarkovskynin sava zerine ektii, birinci filmde merkezine sava ve ocukluu koyarken, ikincide merkezine kendi ocukluunu koyduu iki filmi. Aslnda Ayna iin sava anlatan bir film demek ok zor, ama belgesel nitelii tayan sava grntleriyle i ie geen gemi-imdi birliktelii, an-bellek-rya lsne yaslanan grntlerin savatan etkilenimi bir ekilde filmi Tarkovskynin savaa bak olarak ele almay zorunlu klyor. vann ocukluu/Ivanovo detstvo/Ivans Childhood vann ocukluu, Rus ynetmen Andrey Tarkovskynin 1962 yapm ilk uzun metrajl, vana odaklanarak sava anlatan bir film. Ynetmenin daha sonra ustalaaca slbunun ilk verimi. zellikle ryalar, su, yamur, at, kap, suya yansyan grntler kamerada geni a ekimler. Bu filmde kimi yerlerde hareketli kameray kullansa da (ormandaki ekimler) bundan, daha sonra vazgemi ynetmen ki filmde, insan rahatsz eden ekimlerden biri burasdr. vann askeri okula gitmemek iin kararghtan kaarken, ats olmayan, evi yklm ama oca hep yanan, bacas hep tten ve Alman askerlerin ldrd eini beklerken evini dzene koymaya alan
8
nsansz Sinema Olur mu? akln yitirmi yal adamn olduu sahne, savan doasna dair en iyi sahnesidir filmin. Hele de van gittikten sonra duvarlar olmayan evin iine girip kapsn kapamas ok dramatiktir. nk bir sava, en ok tten ocaklarn/ailenin snmesi/yok olmas anlamna gelir. Ocan yanmaya devam etmesi, midin gstergesidir. Delilik ve bir deli tarafndan insanla mesaj gnderme, Tarkovskyde daha sonra da kullanlr. Hatta Nostalghiann en etkileyici sahnelerinden birini bu fikir oluturur. vann tek bana kaldnda, gerek savan iinde sava oyunu oynarken gemiinin imgeleriyle btnleen n yaad ksm, vann i dnyasn en iyi yanstan sahnedir. Eer iki l beden size Ho geldiniz diyorsa, 18 yan altndakiler savamak zorunda kalyorsa, intikam almak ocuklara kalyorsa ruhlar aclar iinde kvranyor demektir. Bedeniniz ocuk olsa bile, savatan bu bedenin payna den; ac, strap ve lmdr, ya sevdiklerinin ya da kendisinin Savan iinde sava oyunu oynayan, yetikinlerin arasnda onlar gibi davranan bir ocuk. Kaybedecek bir eyi kalmayan, tm ailesini savata yitirmi, ona bakan askerleri aile yerine koymu, zayf ve kk bedenine ok ar gelen bir ruhu tayan van vann i dnyasn yanstan bir dier enfes sahne de, vann Fritzin izimlerine bakarken tek grdnn yaad nn kendisinde brakt etkilenimle Almanlara duyduu nefretin verildii sahnedir. Onun izimlere bakarken sanat eserini deil kendi gerekliindeki sava grmesi ve bir sanat eserini gerek olarak deerlendirmesi, ynetmenin sanata/sinemaya bakn da yanstmaktadr. Gerek olan vermek iin, siyah-beyaz sinemay tercih eden Tarkovsky, sanatta grlenin/gsterilenin gerek/hakikat olmas gerektiini savunur. Grlen/gsterilen yaanann/hayatn kendisidir, takliti ya da yaratm deil. Bu yzden mmkn olduu kadar sembolik, metaforlara dayal gndermelerden uzak durur ve onlara zel bir anlam yklemez, yklediini ima edenlere de iddetle kar kar. Filmdeki dikkat eken bir dier sahneyse, aslnda bunu blm ad altnda deerlendirmek lazm, vann anlaryla ve imdiyle i ie giren ryalar. At, elma ve kz kardein olduu ryada ekim ok iyi olmasa da tematik anlamda hayat, gemii, imdiyi temsil etmesi asndan ok katmanl bir yapya brnm bu rya. lmn iinde devam eden hayat, anlarn iinden karlan ve zlenen gemi, imdinin korkularyla blnen ocukluk. At Tarkovskyde hayat ifade eden bir imge. Ve hayata dair bu grntlerin gemite kalm mutlu bir n olarak verilii, ryalarda o nn devamnn gelmeyii , bu nn filmin sonunda ynetmen tarafndan tamamlan, vann zlemini temsil ettii kadar, imdinin korkularnn, mutsuzluk ve yalnzlnn van tarafndan gizlenmeye alldnn da gstergesidir. Kholin ve doktorun gen asistan arasnda yaanan, mermiler vzldarken, savan dnda ama iinde, aka dair kk bir mutluluk annn yaand ve gen kzn yznde l l bir tebessmn sebebi olan pckl sahne ise, savan iinde olsa dahi insan doasnn deimezliinin gstergesi. Rollerin birdenbire deiip, askerliin ve savan dnda; sadece kadn ve sadece erkek olarak kk bir ann paylam. Sava bitip de, Almanlar yenildiinde, zafer lklar ve neeli mzik ortal sardnda, sessizliin yerini sesler aldnda, bu mutluluun savan irkin yzn deitirmedii gsterilir filmin sonunda. Sava ardnda daima ykm, lm, tahribat geriye getirilemeyen kayplar brakr. Saklanan kitaplarn yazarlar ldrlmtr, van lmtr, binalar lmn kol gezdii viranelere dnmtr, bedenler ve ruhlar tamir edilemeyecek kadar byk ykmlara ahit olmutur. Savan doas ykma, ama sadece insann ykmna deil, insanla birlikte insanln, kltrn, tarihin, deerlerin ykmna da neden olur. Bu yzden sz konusu olan ey, vann ocukluunda, spesifik bir savan deil, savan, bir ocuun zerinden aktarmdr. vann ocukluuyla balayp ayn ocuklua dnse de kamera, ne ocukluk kalmtr geriye ne de van. Ondan geriye sadece bir fotoraf kalmtr tm yaananlarn somut halinin ifadesi olan. van
9
nsansz Sinema Olur mu? karakteri ise, akllardan silinmeyecek bir ocuk-adam-asker tipinin ortaya kmasn salamtr. Ryalarnda ocuk, hayatn iinde adam, savan iinde asker ama her halukrda ocuk; korunanan, sevilen, deer verilen, seven, inat eden, sevgiyle, tekellfsz, scack sarlan Tarkovsky, savaa dair bir filmi, hibir mcadele sahnesi olmadan ekmeyi baarabilen bir ynetmen ve bu ynyle, dierlerinden farkl. Savatan ok, savan birey zerindeki etkisine odaklanan, savan ykmnn bireyin ykmyla paralel verildii bir film yapm. Bu filmde dikkat eken ynlerden bir dieri de ynetmenin hep ekmek istedii yln ilk karn, kurgusunun iinde gerekletirmi olmasdr. Savan karanlk atmosferinin kamerann atmosferine yansd vann ocukluu, politik bir sava filmi olmaktan ok, savan masaya yatrld ve birey zerinden savan etkilerinin aktarld bir film. Ayna/The Mirror/Zerkalo: 1975 yapm Andrey Tarkovskynin 2. Dnya Sava ncesi ocukluunu, sava zamann ve krk yan; gnnden gemiine dnerek anlatt, kahramannn rya, an ve belgesel nitelii tayan sava grntleriyle i ie gemi, kimi yerde srrealist zellikler tayan filmi. Tarkovskynin en kiisel filmi denilebilecek bu film, onun hayatnn izlerini en fazla tayan eseri olma zelliine sahip. Annesiyle karsnn grntleri i ie geen kahramann gemiine ait huzurlu ve mutlu olduu ve her eyi batan yaayabilecei anlamna gelen, eski zamana ait an-ryalarn filmin merkezine oturduu, gemi ve imdinin i ie getii, iirsel dizelerle savan grntlerinin elik ettii bir bulmaca. Para para grntlerin kahramann farkl zaman dilimine ait anlarn birbirine girdii bu filmde anne figrnn kahramann hayatna etkisi, annesiyle bozulan ilikisini dzeltebilmek iin ocukluunun zamanna geri dnebilme istei, tanklk edilen zamann yaratt krlma, sava yznden babann evden uzak oluu, anne-ein tek bir kadn yzyle verilerek alamayan Oidipus kompleksi ksacas bellein diplerinde seyirciyi gezdiren bir yapt, Ayna. zellikle krk yandaki kahramann yznn hi gsterilmeyip sesiyle soru-cevap eklindeki diyaloglarla gnn/imdiyi aktarm, seyirciyi tek bir kahramandan/karakterden ok, btn kahramanlarda ana kahramana ulatran bir ilev stlenmi. zlenen tm kahramanlar aslnda ana kahramann grd ve bize gstermek istedikleri, onu o yapan paralardr ve tm paralarn toplamnda ulalan kii, anlatc-kahramandr. Rya sahneleri ve insann iinde yer ald tabiata ait muhteem grntler, bellein gezindii anlarn aktarm, zamann gemi-gelecek snrnn ortadan kalkmas, nesnelerin iinde yer ald evrenin iindeki hareketlilii en dikkat eken ynler filmde. Savan, aslnda savatan uzak korunakl bir yerde, anne-baba-tabiat lsyle, bunlara dair bellekte yer etmi alglarla -annenin yalnzl, babann yokluu, tabiatn apayr bir varlk olarak hareketlilii- verilii, savaa ait grntlerin gerek grntlerden oluan bir belgesel olarak sunuluu, savan iinde ama dnda yaratlan ama ondan bamsz kalamayan bir meknn/iftlik evinin merkez alnarak, aslnda ocukluun merkez alnmas ilevini grr bu, kahramann yaad krlmann gnne, ilikilerine etkisinin anlatld bu film, grntlere elik eden iirlerle gerek bir iirsel yapt. vann ocukluu savaa bire bir tanklk eden bir ocuun gznden savan kayplarn aktarmada baarl saylsa da; Ayna, sadece sava deil, bellek-an-rya olgularn aktarm, zaman n olarak ileyii ve tm bu paral btnl aktaran muhteem ekimleriyle ok daha baarl bir film. vann ocukluu savaa dair daha genel bir perspektif sunma ve vann herhangi bir van olma zellii tamas, Aynada ise kahramann daha kiisel zelliklerle tek bir karakter olarak sunumu bu fark doursa da, tematik ve teknik anlamda da Ayna ok daha baarl bir film olma zellii tamakta.
10
nsansz Sinema Olur mu? Kendi adma diyebilirim ki, ryalar ile gerekliin i ie girdii sahneler, ynetmenin tm filmleri iindeki en muhteem sahneler Stalker ve Offret, yasland felsefi arka plan, hakikati aray asndan ne kadar nemliyse, Tarkovskynin slubunun en belirgin ekilde karmza kt Ayna da an-bellek-rya-zaman ilikisi asndan o kadar nemli. Eer Tarkovskyi hi izlemedinizse ve izlemek istiyorsanz, Kurban, Stalker/z Src, Ayna ve Nostalghiay mutlaka izleyin.
Fikir Platformu
11
Offret / Kurban, Andrey Tarkovsky, 1986(Suzan Nur Baarslan) Ulu Tanrm, Gklerdeki Ulu Tanrm, adn mbarek olsun.nayetin zerimize olsun.Yalnz senin dediin olur.Rzkmz sen verirsin.Bizi ktlklerden korursun. Cennet senindir. G, zafer senindir.Amin. Tanrm, bu korkun zamanda bizi esirge.ocuklarmn lmesine izin verme.Dostlarm, karm, Victoru, seni sevenleri ve sana inananlar, kr olduklar iin sana inanmayanlar da esirge. Seni bir an bile dnmeyenleri de. nk onlar acnn ne olduunu hibir zaman bilmediler. Bu saatte, btn umutlarn, btn hayatlarn, btn geleceklerini kaybettiler. Sana teslim olma frsatn kardlar.Yrekleri korkuyla dolu olanlar, sonlarnn yaklatn hissedenler, kendileri iin deil, sevdikleri iin korkanlar, onlar senden, yalnzca senden baka hikimse koruyamaz. nk bu en son sava.Savalarn en korkuncu. Bu savatan geriye ne yenen ne de yenilen kalacak.ehirler, kasabalar, aalar, otlar, kuyulardaki sular, gklerdeki kular yok olacak. Sahip olduum her eyi sana vereceim. ok sevdiim ailemi vereceim. Evimi ykacam. Kk Adamdan vazgeeceim. Dilsiz olacam. Bir daha kimseyle konumayacam. Beni hayata balayan her eyden vazgemeye razym. Yeter ki sen, her eyi eskisi gibi yap. Bu sabah ve dn naslsa yle yap. Beni hasta eden bu lmcl hayvani duygudan kurtulmama yardm et. Evet, her eyim senindir! Tanrm! Bana yardm et! Sz verdiim her eyi yapacam. Kurban, Rus ynetmen Andrey Tarkovskynin 1986 yapm filmi. Gazeteci, edebiyat ve tiyatro eletirmeni, fakltede estetik dersleri veren Alexandern doum gnnde balayan nc Dnya Savanda Tanrya ettii dua zerine kendisini, kendisini bu dnyaya balayan her eyi, ailesini, evini, olunu, kelimelerini kurban ettiini anlatan bir film.
Fikir Platformu
12
nsansz Sinema Olur mu? Baz filmler ruha, bazlar yree, bazlar akla seslenir; bazlar ise sadece elence amaldr. Bu film nce ruha sesleniyor, ardndan yree. Akl, film bitince sorgulamaya balyor. Ruhunuzu saran huzursuzluk yreinize dayannca, onu skp aresiz braknca, karanlk atmosfer size kelimelerden olumu ve hayata ve lme dair sorular sorduka, Balangta sz vard., Neden o vard baba? diyen ve babasnn yolunu takip eden oulu grnce, ama kelimelerden vazgeen babann fedakarlna tanklk edince, babann teslimiyeti ile oulun sorgulamas arasnda kalyorsunuz. Teslimiyet, sorgulamalarn, kelimelerin bittii yerde balyor. Ve anlyorsunuz ki, sz, skuta ermedike; sorgulama, teslimiyete dayanmadka kurban olunmuyor. Duasyla Alexander, insanlk iin her eyinden vazgeen sa Peygamber gibidir. aresiz, umutsuz, krgn bir duann ardndan ona elik eden ryalarla, onu anlayan, sna, korkularn kucanda huzura eviren tek kadn Mariann yardmyla her ey eski haline dndnde, sz verdii her eyi yapar; evini kle evirir, ailesinden vazgeer, neyi neden yaptn anlatamaz, szsz kalr Hele bu sahnedeki sevime, iki ruhun maneviyat yaad ve dnyadan uzaklap tek bir ruhun btnlne kavutuklarn gsteren bir ykselii temsil eder ki, burada bir kadnn sevgisinin merhameti ve anlaynn koruyuculuu ile sarldnn sadece beden olmad ve ruhsal bir kavumann yaand grlr. Baz insanlarla bedeninizi paylarsnz, bazlarylaysa da ruhunuzu; bedeninizi paylatklarnz sizi anlayamaz ve sizi ocuklukla sularken, ruhunuzu paylaan sizi anlar ve sizin ardnzdan koan tek kii olur. Kimi deliliinizi, uyumsuzluunuzu, ocukluunuzu grr; kimi kurban oluunuzu, straplarnz, acnz Filmde Shakespeareden, Dostoyevskye, Leanardo ( Kraln Tapn)dan Nietzscheye birok sorgulama ve gnderme var. Aktr ile airin farklar, ak ve evlilik, sorumluluk ve aile, maddiyat ile maneviyat, lm ve lm korkusu, doa ve insann ykm zerine diyaloglar filmi felsefi dzeyde bir sorgulama alanna dntrm ve bu alan, Tanrya teslimiyetle skuta teslim olmu. Aktrl brakan Alexander, baary telemesinin sebebini benliini kaybetmemek olarak aklar; ama burada ynetmenin kadna bak da satrlar arasndan szar: Nedenini bilmiyorum. Sahnede utanmaya baladm. Baka birini oynamaktan, bakasnn duygularn taklit etmekten utanyordum. Ama en kts, sahnede iten olmaktan utandm. Bir eletirmen bunu fark etmiti. Tabii bu birdenbire olmad. Yani sence bir oyuncunun egosu olmamal mdr? Kimliini kayp m etmeli? Hayr, tam olarak yle deil. Oyuncunun kimliinin, rolnn iinde eriyip gitmesinden sz ediyorum. Ben egomun erimesini istemedim. Bunda, gnah artran bir eyler, bir kadnslk, bir zayflk vard. iirle aktrln fark aklanrken de iirin maneviyata, Tanrya zg, aktrln ise insana zg olduu ifade edilir ve iir, tm sanatlardan ayr bir noktaya konur. Bu, ynetmenin iire baknn ifadesidir: Anladm kadaryla Alexander, kiinin kendisini zgr iradesiyle bir sanat eserine dntrmesinin insana zg bir ey olduunu sylemek istedi. iire ilikin btn abalarn rn genellikle airden o kadar uzaktr ki onun bir insann elinden ktna inanmak bile g olur. Bir aktrn durumunda bunun tam tersi geerlidir. Aktrn kendisi, kendi yaratt bir sanat eseridir. Alexandern einin lmle yzleince kendisiyle hesaplamas ise insanolunun sevgiye ynelik tutumunun eletirisidir:
Fikir Platformu
13
nsansz Sinema Olur mu? Neden her eyin tam tersini yapyoruz? Her zaman! Bir erkei sevmitim, bakasyla evlendim. Neden? Sanrm, imdi anlyorum. Hikimseye baml olmak istemiyoruz. ki insan birbirini sevince eit sevmiyorlar. Biri daha gl dieri zayf oluyor. Ve zayf olan dnmeden seviyor. Hesapszca. Bir ryadan uyanm gibiyim. Sanki baka bir hayat artk geride braktm. Nedendir bilmem, her zaman direndim. Bir eylerle savatm. Kendimi savundum. Sanki iimde baka bir ben vard. Bana, Kendini brakma. diyordu. Kendini hibir eye teslim etme. Yoksa lrsn. Yce Allahm, ne kadar da aptalz! lk sahnedeki vasiyeti, olunadr; aslnda kendisinden sonraki kuaklaradr: Gel ve bana yardm et, olum! Bir zamanlar, ok uzun yllar nce bir Ortodoks manastrnda yal bir kei yaarm. Adamn ad, Pamveymi. Bir aacn yamacna kuru bir aa dikmi. Ayn bunun gibi. Gen bir rencisi varm. rencisinin ad Ioaan Kolovmu. Ona bu aa canlanncaya kadar her gn buraya gelip sulayacaksn demi Ioaan, her sabah erkenden bir kovaya su doldurup manastrdan karm. Daa trmanr ve suyu kurumu aacn dibine dkermi. Akam olup karanlk knce de manastra geri dnermi. Bu yl srm. Gnn birinde yine daa trmanm ve ne grsn koca aacn her yannda iek ayormu. Ne dersen de, bir yntemin, bir sistemin kendine gre meziyetleri vardr. Bazen kendi kendime yle derim: Eer biz de her gn tam ayn saatte bir ayin yapar gibi belirli bir davran hi deitirmeden sistemli olarak yinelersek dnya ok farkl olur. Bir eyler deiirdi. Deimesi gerekirdi. .. Japonlarn ikebanas gibi. Sz konusu olan sadece bir aacn yeermesi deil, kuruyan o aa gibi insanlk tarafndan tahrif edilen dnyann eski haline getirilmesi, konforlu maddi dnyann yerine maneviyatn konulmasdr. Bu filmde ynetmenin her zaman kulland imgeler en aza inmi. Su, atlar, kaplar. Aynalar gene kullanm, pencere ve kaplardan szan k ile k-glgeden de yararlanm ama dier filmlerine gre daha az. ok daha yaln bir anlatm tercih etmi bu filmde, sanki anlatacaklarn, geriye brakmak istediklerini aktarma abasna girmi. Hayat temsil eden atlarn olmamas, hayata dair kendi iinde bir istein olmamas anlamna geldii fikrini oluturuyor insanda. Su, daha spesifik bir anlam yklenmi ve aacn yeermesini salayan bir ara olarak kullanlm. Hayat, topran verimliliini, akkanl salayan bir unsur olma zellii en aza inmi. Yansmalardan da yararlanm ynetmen, zellikle zerine bir aacn dallarnn yansd bir camn ardnda kalan Leonardonun tablosu, her iki sanat eserinin (Tanrya ve insana ait olan) ayn anda aktarmn salayarak mthi bir kompozisyon oluturmu. Filmin kimi ekimleri bir fotoraftan ok bir resim gibi tasarlanm izlenimi veriyor. Kimi davranlar teatral. lgin bir ekilde, duraanlaan geni a kamera grntleriyle sadelie yaslanan film; karakterlerin abartl hareketleri ile ztlk tayor. Tarkovskynin son filmi olan Kurban, onun sinema anlayn, ruh dnyasn, hayata ve lme bakn en iyi yanstan filmi. Istraplar iindeki bir ruhun, umut iin rpnlarn anlatan bu film, Aleksandern diktii aacn oul tarafndan sulanmas ile, insana, o aacn bir ekilde yeillenecei midini veriyor. Tarkovsky, imgelere dayanmasa da imgeleri kullanmaktan kanmayan, sembolik/metaforlara dayal gndermeleri izleyicisinin dnyasndaki izlenime brakan, onlara duygusal etkiyi arttrmak dnda bir anlam yklemeyen, buna ramen kendince bir imge ve sembol dnyas oluturmu bir ynetmen. Sanat hakikat aray iin kullanan, insan ruhunun aclarn n plana kartan, hatta renkli sinemaya bile hakikat glgeler diyerek uzak duran bu ynetmenin, son szleri niteliindeki bu filmi mutlaka izlemelisiniz.
Fikir Platformu
14
Nuri Bilge Ceylan Sinemasn Okumak: Aklayc Bir Tercme (Alper Grkan ) Bir rivayettir Uzak filminin galasnda yanna gelip Mahmutun bindii kk arabann onun kiiliini yansttndan bahseden bir seyirciye, Hayr der Nuri Bilge Ceylan; o kendi arabamdr, filmde o nedenle kullanld. Seyirci pes etmez ve bu kez de atan iki karakterin itikleri sigaralarn markalar zerinden kltr farkllna deinip deinmediini sorar. Ceylan yine Hayr der, birinin paras azdr Samsun ier, dierininse durumu iyidir Marlboro ier, hepsi bu! *** 1995te Koza ile balayan Nuri Bilge Ceylan (NBC) sinemas, belirli klieler zerinden anlalmaya alldka karmaklaan bir olguya dnt zamanla: Filmleri bir taraftan Cannes gibi sinemann en prestijli festivallerinde gsterilip dllere deer bulunurken, dier taraftan kendi lkesinde bo salonlarda gsteriliyordu. Bu durum sradan sinema seyircisinde bir kafa karkl yaratt. stelik piyasa odakl medyada sadece dl aldnda haber olabilen Ceylann dier baz nl isimler gibi geleneksel deerlere ya da muhafazakr sylemlere dair ters klar da grlmedii iin etiketlemek de kolay olmad hemen. yle ki Avrupann orta yerinde Trkiye iin yapt yalnz ve gzel lke tanm, onu vatan haini ilan etmeye de engel tekil ediyordu. Ama ortada bir sorun vard! Bu adam bambaka biimlerde baka bir eylerden sz ediyordu Malumdur ki ekonomik ve kltrel nedenlerle sinemada film seyretmeyi lks olarak gren toplumumuz da Batda olduu gibi seyredecei zaman elencelik filmleri tercih etmektedir ounlukla. Ki bu doaldr. nk sanatn almlanma yelpazesi, olduka geni olsa da kitleler belirli bir erevenin dna pek kmazlar: Tabakalamann derinleip belirginletii her toplumda, kltr de ona paralel olarak tabakalara blnr ve derinleir. Her maln bir alcs olduu gibi her eserin de bir
15
nsansz Sinema Olur mu? almlaycs oluur zamanla. Halk ynlarnn hislerine tercman olduu dnlen popler sanattan alt kltrn rettii yer alt edebiyatna ya da azmsanacak kadar nadiren yenilenen yksek sanata kadar tm retim ve sunumlar belli bir etki evreni iinde var olur ve kendi kaderlerini yaarlar. Kimi merkezde kalr, kimi evrede. Ama hibirisi, salksz ve tutarsz olan bu kltr ikliminde bir takm kyaslamalara ve karlatrmalara kurban olmaktan kurtarlamaz kolay kolay. NBC sinemasnn yaratt kafa karklnn ekirdeini de esasta filmlerin tartt meseleler deil, bu kyaslamalar oluturmaktadr. Ne olup olmadklarna dair karlkl ekimserliklere brnm atma da yine burada ortaya kar: Seyirciyi gzleme ve dnmeye zorlayan bu filmlerin ekim planlarndan diyaloglarn azlna, karakterlerin temsil yeteneklerinden ilenen konulara, hemen her noktada sinema sanatnn tm esin kaynaklarn szerek oluturduu zgn dil, ynetmenin iine ok da girmek istemedii bir anlam tartmasna dnm durumdadr bugn. Allm anlatmlarn verdii rahatlkla gzel zaman geirmek niyetinde olan seyirci, ona bunlar vaat eden sinemadan ald hazla tatmin olurken karsnda ona gzel olann ne olduunu retmek isteyenlerle kar karya getirilmitir onun yznden! Tpk Orhan Pamuk iin birok otorite Avrupaya roman yazmay yeniden retiyor. demesine ramen, Cmleleri uzun olduu iin ben okumuyorum diye balayan eletirilerde olduu gibi NBC iin de farkl tabakalardan ykselen birbirine zt fikirler bylece havada uumaya balamtr. u kabul edilmelidir ki NBC sinemas, anlatm eklinden ziyade z itibariyle yani anlattklar itibariyle poplerleemeyecek bir sinemadr. Bu nedenle onun daha sarih filmler yapmasn beklemek, kitleleri kucaklamasn talep etmek; bol diyaloglu, aksiyon ykl, ajitasyon dzeyinde mziklerle tka basa doldurulmu filmler retmesini istemek kendi bana anlamsz bir talep olacaktr. Ki onun minimalist tarzla ilenmi, zamansal ve meknsal duraanlkla yorulan anlatmnn poplerlemesi mmkn deildir. nk ynetmenin dert edindii meseleler; gndelik yaamn iinde kaybolmu, zaman salt arasal olarak alglayan, bu nedenle de varoluunu yaayamayan, kendini gerekletirme olanaklarn tamamen yitirmi olan geni kitlelere hitap etmemektedir. Kendisinin de sk sk ifade ettii gibi NBC, tpk filmlerindeki ana karakterler gibi uzaklamtr topluma. Doal olarak, bu uzaklkla net bir ekilde grebildii meseleleri ele alrken bu meselelerle megul kiilerin ilgisine mazhar olacak bir slup gelitirmeye ynelmitir. Yani sekincidir. Ki zaten kendisi de son filminin uzunluuyla ilgili olarak Sklanlar filmin ilk yarsnda elemek istedim.demektedir. Bu ynden kitlelere hitap etmek gibi bir derdi ve arzusu olmayan Ceylann filmlerini seyretmek ve onu sevdiini sylemek ynetmenin de iaret ettii gibi biraz zahmetli bir i olmak durumundadr. Pes etmeyen seyirciye ulamas umuduyla da bu tarz ynetmenleri ele alan kitaplara, belgesellere, syleilere ihtiya duyulmaktadr. Kocaeli niversitesinde retim yesi olan Hasan Akbulut da bunun farkndalyla, seyirci iin ynetmenin filmlerinin aklayc tercmanl grevini stlenmi ve Nuri Bilge Ceylan Sinemasn Okumak kitabn kaleme alm. Bu sayede yukarda aktarlan atma ve elikilerin anlamlandrlabilmesi iin NBCn sinema diline dair kaynaklar ve kavramlar sistemli bir ekilde tasnif ederken filmlerin anlalmas zahmetine talip olanlar iin de bir klavuz hazrlam Kitap -2005ten nce yazld iin- ynetmenin son dnemde ektii klimler, Maymun ve Bir Zamanlar Anadoluda filmlerini ihtiva etmese de ilk dnemde oluturmak istedii kurmaca evreni iin birok ipucu ve izahat barndryor. Mana, sessizlik ve yabanclk stne kurulu olan NBC sinemasn, anlamada kolaylk salayan bir tr ruh akrabalna sahip olduunu dnen yazarn bu filmlerde bulduu estetii dnme abasnn bir rn kitap. Aksiyonun olmad bir yavalk ve gnlk
16
nsansz Sinema Olur mu? yaamn sradanlklarn kapsayan bir yalnlkla dolu olan NBC filmleri ile yaam/karakteri arasndaki mterek noktalar zerinde durmann ehemmiyetini vurgulayan yazar, ynetmenin eserlerinin genel karakteristiine de buradan ulamaya alyor. Bu ynden kitabn esas maksad; Kozadan Uzaka kadar olan filmografisi ierisinde usta ynetmenin kulland temalar, ortaklklar, devamllk gsteren karakterleri, anlatsal ve biimsel zellikleri saptayarak bir anlam haritas oluturma gayreti de denilebilir. Bunu yapmak iin de anlat, zaman, mekn, minimalizm ve gereklik kavramlarna ska bavuran Akbulut, her film iin ayr blmlerde yapt analizi btncl bir sunuma dntrm. Ceylann sanatsal yolculuunda tesirleri bulunan Ingmar Bergman, Andrei Tarkovsky, Michelangelo Antonioni gibi ustalarn da yorumlar ve eserleriyle anld kitap; 90larda balayp 2000lerde kendini gsteren ve Batda olduka ilgi uyandran Trkiye sinemasna dair dnmeler iin de bir potansiyel tayor: Bu ynden Zeki Demirkubuz, Semih Kaplanolu, Yeim Ustaolu, zcan Alper gibi isimlerin de ykseliiyle paralel olarak sinema sanatna getirilen yerel ve yeni yorumlar da daha dikkatli gzleme imkn veriyor. Sinema sanatyla dorudan bir alakas olmasa bile okuyucunun ilgisini ekebilen Nuri Bilge Ceylan Sinemasn Okumak, sinemann bir sanat olarak okunmasnn metodlarna dair retici de bir alma olma vasfn tayor.
* Hasan Akbulut, Balam Yaynlar, 2005
Fikir Platformu
17
Baran, Mecid Mecidi (Suzan Nur Baarslan) Yalnz yaayan Allaha komu olur Ayrlk yle bir atetir ki alevi yrek yakar. imdi ak zamandr Byklar yeni terlemi, kan deli deli akmakta, yerinde duramayp her eye ve herkese burnunu sokmakta, biraz huysuz, biraz delimen, biraz enesi dk, biraz kinci, biraz inatdr Hepsinin toplam, gentir ite ve zaman ak zamandr, ak- baran altnda slanma zamandr. Sonra baran gelir, rahmetin kaplarn aar ve sr ayan olur gencin gzlerine, gzlerinden yreine Baran ile gelen ak olur, Rahmet olur Latifin yrei/ne. Aynalar kar ortaya, baklar deiir, akla dolann simas gzelleir, ak sureti ve dhi sireti gzelletirir. Durduk yere tebessm eder insan neden yokken ve aslnda neden varken ve o neden aikrken ama aikr olan henz yrek hanesinin snrlarnda misafir ediliyorken. Yollar gzlenir, yle de gzeldir ki beklenen anlar. nsan hlden hle girer. Farkldr herkesten. Onda mantk aranmaz artk, mantk ve akl terk-i diyar eylemitir haneyi, hanede bakas oturmaktadr nk. Kelimelere ihtiyac yoktur akn, kelimelere. Onun dili ayrdr. Ll eder insan o, sr eder yrekte sevileni, kelimeye dkmez onu, dkemez onu. Akn kelimesi tektir, o da sevgilinin addr. Ondan gayrs, israf- kelmdr. Grlen hep sevgilidir, duyulan, hissedilen Dnya arksn syler, an payna sessizlik der; o sessizliin iindedir k olunan. Sonra sevgiliyi gznden saknmaya balar k. Korkar onu kaybetmekten. lk ayrlk gelir, karlar altndadr dnya, souktur, sessizdir, soluk almaz hibir ey Sevgiliyi aramaya knca yrein dili konuur: Ayrlk yle bir atetir ki alevi yrek yakar. Ak, yrek hanesinin snrlarn amtr artk Sevgili o kadar yakn ama o kadar da uzaktr ki. Sonra canann yz grlr ama o yz, dertlidir. Dert, n derdi olur; derdin derman iin yalar akar
18
Fikir Platformu
nsansz Sinema Olur mu? gzlerden. Yeter ki sevgili iyi olsun. Yeter ki onun yz glsn. Yeter ki o huzurlu olsun. Yeter ki n bildii tek ey odur, her ey odur: Sevgili. Sevgili Ona feda edilir, feda edilebilecek ne varsa. Ona ait seslere kulak kesilir, ondan baka anlam olan kelimelere kulak tkanr, ondan bahsetmeyen kelimeler anlamn yitirir. Madem her ey sevgilidir, yleyse onun iin kendini de feda etmelidir. Varln yok etmelidir. Her ey feda edildiinde akta sra, ayrlndr. Asl ayrln Ayrlk m ak bytr, ak m ayrl bilinmez de, akta bir ekilde sra, ayrla gelir. Baran gider, baran gelir; giden iz brakr, gelen izleri siler. zler silinse de hayatn iinde, sevgiliye dair; an izleinde sevgiliye dair her ey imgeye dnr. Artk o, uuan bir perdenin ardndadr, verilemeyen bir hediyedir, havuzun iindeki krmz balktr, yerde bir ayak izidir, kavuturan ve ayran yamurdur Sevgili gitse de, kalan gene sevgilidir. An payna hep, tek bana yaamak der sevday. Kendinden vazgeen, kendinde kimi grr? Baran ranl ynetmen Mecid Mecidinin 2001 yapm filmi. 1979da Sovyetler Birliinin Afganistan igl etmesi, 10 yllk iglin ardndan balayan i sava, Taliban rejimi ve 3 yllk kuraklk sonucu Afganistandan rana g eden ve olumsuz artlarda alan Afganl gmenleri fonuna yerletiren, bu sosyal sorunu Latif ve Baran ak ile kompoze edip aktaran bir film. Filmin mekn bir inaat alan ve Afganl gmenlerin yaad ky. Filmin konusu; babas drdnc kattan dt iin erkek klnda babasnn yerine alan Rahmetin/Barann, Latifin iini almas sonucu, Latifin ii elinden alnd iin nce kin beslese de, Rahmetin srr ortaya ktnda duygularnn kinden aka kaymas ve akn, sosyal bir tema etrafnda ilmek ilmek dokunmasdr. Filmde, akn her safhas yle gzel anlatlm ve buna sosyal bir sorun o kadar dozunda yerletirilmi ki, film realist-duygusal izgide tam orta noktada durmakta; bu da filmin en baarl ynlerinden biri. lgin olansa, ak anlatlrken, aka dair tek bir kelimenin bile kullanlmam olmas. Latifin ayakkabsn tamir ettirdii sahnede, ayakkab ustasnn syledii tek cmle dnda ki o da akn ayrlndan bahseder ve siz bu sahnede bir ekilde bu konumann yaplacan hissedersiniz. Filmde iir gibi dediiniz sahneler ard sra akp gidiyor: lk ayrlktaki karlar, sevgiliyi araytaki yollar, derede akp giden yemin, ayrlk gn havuz kenarndaki aresizlik, uuan perde, kck bir objenin filmin merkezine yerlemesi, sevgilinin ayak izi ve yamur Baran ve baran Mecidi sinemasnn en gzel yn, insan anlatrken, ne yaarsa yaasn insan, insana dair gzel hallerin, umudun, -insann hatasn bile anlatsa- vicdann gstergelerini tayor ve bunu anlatyor olmas. Sinema anlay Mecidiyi snrl bir alana hapsediyor gibi grnse de, Mecidi, o izgide kendisine snrsz kaplar am bir ynetmen. Hibir eyi eyletirmeden/nesneletirmeden, yarglamadan, genellemeden, insana ynelen kamerasyla insan ve onu, nsan yapan ynleri anlatan tarz/slbu/seimi Mecidiyi farkl klyor. Erdebilli Latifi ve Afganl Gmen Rahmet/Baran izlediinizi dnyorsanz sadece, yanlyorsunuz; nk Latif ve Baranla alan kapdan/kameradan ak, hayat, insan, drstl, merhameti, paylamay, fakirlii, gmenlii, hzn anlatr Mecidi ve ak merkeze alarak, nasl ak merkeziyse hayatn, sebebiyse, bu merkezden hayat seyrettirir, hayat ve onun farkl ynlerini Fajr Film Festivali ve Montreal Film Festivalinden birok dl alm bir film Baran ve henz izlemedinizse, mutlaka izleyin.
Fikir Platformu
19
Cennetin ocuklar / Mecid Mecidi (Children of Heaven/Bacheha-Ye Aseman)( Suzan Nur Baarslan) Bir ift ayakkab baka bir ayaa gider ve ayakkabsz kalan ayaklar bez bir ayakkabyla okul yolunu arnlar. Srdr kimselere sylenemeyen, sr aslnda iki ocuun kck dnyalarndaki kocaman sorumluluklarnn gizlenmesidir. Ayakkabya koar ayaklar, umutla, hrsla, endieyle; ayakkabsz kalr ayaklar yara bere iinde krmz renkli balklarnn iinde yzd bir havuzun serinliinde Oysa umut hep vardr. Belki istediimiz an, hemen, birdenbire deil, ama hep vardr Cennetin ocuklar ranl ynetmen Mecid Mecidinin 1997 yl yapm, Montral Film Festivalinde FIPRESCI dl dahil 4 dl kazananan, eitli yarma ve festivallerde toplam 10 dl kazanm bir film. Mutsuz ama umut tayan ayaklarn filmidir Cennetin ocuklar, yaad zorluklar isyan etmeden kabullenen ve onu amak iin koan ayaklarn filmidir. Mecidinin yine tam da hayatn kendisini anlatm dediiniz; dramatize etmeden ve duygu smrs yapmadan hayatn bir nna/ynne ahitlik eden bakn yanstld filmlerinden biri. Zehra ve Ali isimli iki kardein bir ayakkaby paylat, kk dnyalarnn merkezine bir ayakkabnn yerletii, bir yarmada birinci deil, ayakkab anlamna gelen ncln nemli olduu, kazanmann deil, olmayann yerine konmasnn kymetli olduu bir anlat. nsann eksik taraf onun dnyasnn merkezidir ya, her eyi o eksiin nazaryla grr, onu tamamlamak her eyden nemli olur, ite yle. Bu eksii anlatrken, bu eksikle beraber karlalan zorluklar bizi farkl gereklikleri de
20
nsansz Sinema Olur mu? sorgulamaya davet eder. Eitimde disiplinin ne olduu ya da zengin evlerin iindeki yalnz hayatlar gibi. Alinin kardeinden ayakkab nbetini devralp okula yetime abasnn ve okula ge kalmasnn verildii ksmlarda, eitim sistemindeki kat ve kurallara dayal, eli sopal, tahammlsz sistemle karlarz. Ge kaln nedeni ile ilgilenmeyen, tek hedefi bir kuraln mutlaka uygulanmas olan ve disiplini bu kurallar erevesinde kurallara uymak olarak alglayan zihniyet. Bu ksmda aklmza, Franois Truffautin ynettii 1959 yapm Fransz filmi, Les 400 coups gelir. Trkesi 400 Darbe olan ve Franszcada okulu krmak anlamna gelen bu filmde; aile, okul ve bir ocuun kendine bu kurumlar tarafndan koyulan kurallara uymamas anlatlr, onun gznden yorum katlmadan. Ki burada, Alinin ge kallarnda, sistemi sorgulamak deil, mecburiyete bal bir gecikme durumu vardr. Buna ramen tahammlszdr sisteme bekilik eden! Ali, ehrin dier yanndaki zengin evlerine babasyla bahvanlk yapmaya gittiinde, ayakkabl ama yalnz ocuun hikayesiyle karlarz. Top oynayabilmek iin bir baka ocua zlem duyan ocua. Koca demir kaplarn ardnda tek bir ocuk sesine hasret ocua. Baka bir hikyedir o ama bize unu syler. Bu filmde anlatlan sadece fakirlik ve fakirlik yznden satn alnamayan ayakkab deildir. Herkes hayatnda bir zorlukla, bir eksiklikle, bir kaypla karlar. Hayatn merkezi haline gelen bu eksikliin tespiti ve onu tamamlamak iin insann sarf ettii aba nemlidir. Kamera olarak kendi tarznn dnda ok farkl bir ey sunmasa da Mecidi, -yar ksm ve son sahne hari- onda yerleen ve imzas haline gelmi izlerle bu filmde de karlarz: Havuzda krmz balklar ki bu bence ynetmenin ocukluundan kalan bir izlenim ve umudu temsil ediyorlar-, sevecen retmen, su kanallar, emeiyle eve ekmek getiren baba, eitim ve Mohammad Amir Naji. Mecidinin her filminde farkl bir rolle karmza kan Naji, zellikle Serelerin arks filmindeki performansyla gz doldurmutu. Bu filmde, baba tipiyle hikyenin merkezinde yer almasa da, ksack yer ald blmlerde dahi varln hissettiren bir oyuncu. zellikle, bahvanlk yapmak iin oluyla verdii mcadelenin verildii sahnelerde performans harika. Filmde teknik adan dikkat eken ynse, Alinin bir spor ayakkabs iin katld kou yarmasnda, ynetmenin zaman duracak denli arlatrm olmas. Zamandaki bu yavalama, bizi yarmann, akp giden zamann deil, Alinin zaman algsna ve i dnyasna davet eder. O tm mesafeyi koarak ama i dnyasnda hesaplaarak geirirken, farkl zaman karmza kar. Yarmann zaman, Alinin zaman ve bizim her iki zamana ahitlik ettiimiz zaman. Ynetmenin her iki zaman geilerinde, d gereklikle i gereklik arasnda gidip gelme imkn buluruz ve Aliyle ayn kounun iinde ayn hedefi isteyerek, hatta ayn endieyle zaman geiririz. Belki de film tarihinde ilk defa bir kahramann birinci deil, nc olmasn isteriz. Filmin sonunda babann ald ayakkablar grp sevinseniz de izleyici olarak, henz bunu bilmeyen mutsuz ve yaral ayaklar suyun iinde grdnzde ve ynetmen, tam da o noktada filmi bitirdiinde, anlatmak istediinin ayakkab olmadn, eksik kalan noktann tamamlanmasndaki abay ve bunu baaramamann insanda neden olduu hzn anlatmak istediini anlarsnz. Eksik kalan tarafnzn ayakkab olmas deildir nemli olan; ayakkab yerine baka bir nesne ya da durum, olay, olgu da yerleebilirdi filmin merkezine. nemli olan bu filmde, eksik kalana nazardr. Eksik yann kendi tamamlamaldr insan, sonunda baarl olamayacak bile olsa, hatta ok daha farkl bir baar da kazansa insan, o eksiin tamamlanmamas durumunda farkl baarlarn insan gene yarm brakaca anlatlr. Eksik tarafnz neyse, dnyanz odur ve o tamamlanmadan ayaklarnza dnyay da sunsalar, sunulan hep eksik, yarm, tamamlanmam kalacaktr. Ayakkabyla balar film,
21
nsansz Sinema Olur mu? ayakkabsz tamamlanr. Az ilerdedir ayakkablar, Aliye doru gelmektedir ama o bundan habersiz, zgn ve krgndr. Hayat da byle deil mi? Eksiiz, tamamlanacaz bir ekilde, burada veya orada, az ilerimizde eksik kaldmz. Bazen ok da abalasak ayamza gelmeyecek eksiimiz, istediimiz an. Bazen yaplmas gereken, yaplmas gereken ne varsa yaptktan sonra, sadece mit edip beklemektir. Biraz krgn, biraz hznl, biraz mitvar Gerisi, kim bilir?
Fikir Platformu
22
Kafkadan Aronofskyye Bireyin Dnm(Alper Grkan)
Aronofskynin son almas Black Swan, Kuu Gl Balesine dair ilgin bir film. htiras trajedisi gibi sunulan hikyenin sonunda gerein anlald bir bakalam filmi: Kafkann Dnm gibi Sinema ve edebiyatta bu konuyu ileyen birok hikye grmek mmkndr: Dostoyevskinin unutulmaz karakteri Raskolnikov ya da tekindeki kendinden uzaklama hali, Dantenin yolculuu, Yunusun baz dizeleri, Orhan Pamukun Beyaz Kale, Yeni Hayat, Kara Kitaplar, Ouz Atayn Hikmet Benol ve Turgut zbenli romanlar buna rnek gsterilebilir. Sinemadaysa ilk akla gelenler Fight Club, Matrix, El Maquinista, nception, Shutter Island, Black Swan gibi kayganlam gereklik eitlemeleridir diyebiliriz. Peki, bu konunun sanatlar cezbetme gerekesi nedir? Bunu anlamak iin bu eserlerin ortak noktasn bulmak gerekir. lk bakta bu ortak nokta bakalama
23
nsansz Sinema Olur mu? halidir demek mmknse de daha derinde okuyucunun / seyircinin kama arzusu dikkat eker. Esasen bu eserlerin hepsi, kendini temsil eden bireylerden bahsetmektedir ve dnm de bu temsiliyetten kamay ifade eder. Kendini temsil etmek, kendisi olamamaktr; kendini gerekletirememek, snrlandrlmak, engellenmektir. Yaadmz devir asndan bunun ne kadar yaygn bir mesele olduuysa su gtrmezdir Mesela Ouz Atayn Tehlikeli Oyunlarnda Hikmet Benol, Burada kendimi temsilen bulunuyorum. diyerek bunu dile getirir. Yazarn Tutunamayanlardan sonra iinde bulunduu sol gelenekle giderek artan atmalarndan sonra yazd Tehlikeli Oyunlar, aydn yalnzlyla kendi gerekliinden kamak iin varolara snan bir adam anlatr. Kendisi olamayp da kendini temsil ettiini dnmesinin sebebi, etrafn gereklii pheli kiilerin sarm olmasdr. (Albay Tambay gibi.) Kendisi dhil herkes, birisinin -belki sadece yazarn- zihninin birer temsilcisidir. Bu yzden onu terk eden karsn, sevgilisini ve tm camiasn brakp ben-olmak umuduyla iine kapanmay tercih eder. Bir rya parantezinde alan romanda tm karakterler, onun oyunlar oynayan bilinaltnn yansmalar gibidir. Ryalar, anlar, hayaller ve sanrlar; birbirine kenetli olarak oyunlarla ifade bulurlar srekli. Sonunda da gereklii mphem bir lmle tamamlanr hikyesi Atayn sanat meselesi; her eyin her eye dntrld, gerekliin kaygan bir zeminde savrulup durduu, iyinin, gzelin, dorunun ortak bir deer olmaktan kp ahsi birer tevecche evrildii post-modern zamanlarda yaamakla dorudan alakaldr. nsann kendisi olabilmek iin her eyden kamaya zorland bu ada hibir ey; varoluuyla yetinemez, kendi halinde kabul edilemezdir nk: Bir elbise, sadece bedeni saran bir elbise deil; ayn zamanda kiinin dnce, inan, zevk, yaam tarz, mali durum, siyasi tercih, hatta tutulan takm gibi benliini toptan temsil eden bir yn eyden birisidir. Yaadmz semt de, bindiimiz araba da, evdeki koltuk takm da, itiimiz sigara da *** Ataydan nce bu meseleyi en kuvvetle ifade edense Kafka olmutu. Gregor Samsa adl adamn bir sabah bunaltc dlerden uyandnda kendini bcek olarak bulmasyla balayan Dnm, belki de bu yzden dnya edebiyatnn en gl, en sevilen, ynlendirici hikyelerinden birisi olmay baard. Mahut dnm, salt bcekleme deil, bu srete zellikle ailesinin -ve evresinin- ona kar deien tavrlarnn bakalamasyd. Bununla Gregor, -Benolun aksine- belki de esas benlii zerindeki oyunu bozar bilmeden. Bu sayede sanayi toplumunun balangcnda bir takm metalarla kendi kendini temsil etmek yerine; tm ykc, tahkir edici baklara ramen kendine dnr, kendisi olur. Bylece kendiliin ne olduunu unutan insanlar tarafndan da bcek gibi alglanr, tecrit edilir, dlanr. Asl metamorfoz baka yerde tahakkuk etmitir yani Hal byleyken, Dnmn, zellikle modern edebiyatn anlatm biimlenmesine olan katks bir yana; esas tesiri hayatn ana damarlarndan beslenen ykc bir hikyeye sahip olmasdr demek hata olmaz sanrm: Bu yalnzca Gregorun deil, Hikmette de grdmz gibi bizim de strabmzdr. Olimpos servenlerinden tasavvuf iirine, Don Kiottan postmodernist tekilere kadar saysz yk, insann baka bir eye dnmesini saysz surette ilemitir. Bu yolla nice anlatc; deiim ilkesinden hareketle, sanatn en doal menzillerinden olan zdelemeye, -ve oradan- katharsise dayanr. nk her eser, malumdur ki sadece reticinin alev alm afa deil ayn zamanda okuyucunun/seyircinin gnlerinden bir gne denk gelmektedir *** Onca eserin iinde Black Swann nemi de burada ortaya kmaktadr: Kafkann baardn baarm ve dierlerinin vermek istediklerini gncel, net ve zet bir dille vermeyi baarmtr ynetmen. -Dcane Cndiolunun ok gzel yakalad gibi- Aronofsky, seyirciyi filmin henz banda ters keye yatrm ve srekli seyirciyle farkl kulvarlarda koup finalde ona yanl yolu izlediini syleyivermitir. Bylece -kt okumalarda- bir ihtiras hikyesi olarak alglanan bu yknn kabuunu kaldrnca karmza kan gereklik dalgalanmalar, insann bakalama haliyle sokulduu bir frtnaya dntrlmtr.
24
nsansz Sinema Olur mu? Filmin kahraman Nina iin mkemmellik, disiplinle ve ok alarak ulalabilecek bir arzudur. (Yani kt okumalarn hatas buradadr: Filmde ihtiras, odak bir anlatmn konusu deildir, sadece esas anlatmn bir vastasdr.) Gerek diye sunulann arkasndaki gereklikse mkemmellik vurgusudur. Nina, bu frtnada ilerlerken bata st-egonun olmak zere birok eyin saldrsna maruz kalarak bir anti-tez girdabna srklenir. Baarya ok yakn olmasna ramen -hocasnn srekli vurgulad gibidurmakszn kendini engellemeye alr. nk bata annesinin ve sonra patronunun basks, hi farknda olmadan onu ezip bir ideal bene dntrmektedir. st-ego; annesinin dramyla, patronuna (baba?) duyduu yalanc akla, krlan trnayla, kanayan vcuduyla, gittike iddetlenen sanrlarla ve hatta karmak cinsel fantezilerle onu srekli aaya ekmeye, durdurmaya alr. Nina her tesirle birlikte tedricen kontrolden kar ve nihayetinde yerini ald eski yldz Bethin mkemmel olmadn itirafyla bir bakasna dnmken (siyah kuu olmuken) beyaz kuunun lmyle sfrlanr Siyahla beyaz birletirerek Kuu Gl Balesinin anlalmas iin de seyirciyi ynlendiren Aronofsky, zellikle son drt filmiyle, zavall insanln kendini temsil etme trajedisini sanatnn merkezine koymutu zaten. Requiem for a Dreamde kendini yok etme yoluyla, The Fountainde tarihsellik/mitoloji/bilimsellik grnmnde, The Wrestlerda bir kaybedenin hikyesiyle ve Black Swanda iyi-kt sembolizasyonu erevesinde benliklerini eli sopal st-benliklere terk edenlerin dramlarn bir ini ustas gibi iledi beyaz perdeye. Her biri bir bakas olmay tercih eden yahut buna mecbur edilen, kendisine ancak kendisinin bir temsilcisi olabilecek kadar yaklaabilen gnmz insanlarnn zeti olan tm ana karakterlerin dnmleri, Gregor Samsann dnmnn zgn birer eitlemesi gibi durdu hep. Bata Aronofsky olmak zere modern roman ve onunla yat saylabilecek olan sinemann paralanm benlik ve uur hakknda konuurken insann bir baka bene dnm stnde bu kadar incelikli durmasnn sebebiyse sz konusu meselenin giderek iddetli bir yaamsal sorun haline gelmesidir galiba. nk neredeyse hepimiz, tpk Hikmet Benol gibi burada kendimizi temsilen bulunuyoruz. Doal olarak yaammz da bizi temsil ettiine inandmz deerler ve semboller zerinden yrtp kendimizi de sadece bunlarla snrl olarak tanmlyoruz. Endstrilemenin balangcndan beri muhtelif ideolojilerle tek tip insan hedefleyen srelerin; bunu markalar, etiketler ve standartlarla neredeyse baarmak zere olduu dnlrse baz sanatlarn bunu mesele edinmesinin mahiyeti de anlalabilir galiba
Fikir Platformu
25
Sinemann Elisi Ya Da Ac eken Bir Kul Olarak Tarkovsky(Alper Grkan) [Okudum Yazdm sitesinde yaynland+ Geen zamanla birlikte yapt ilerin ulat doruklar nedeniyle ismi belirsiz bir sise ya da kendisi, imaj etrafndaki hale nedeniyle seilemeyen birisine dnen uzaklardandr Tarkovsky: Cannesdan tasdikli ynetmenimiz Nuri Bilge Ceylann Uzak filminde ad akca anlp bir karakterin Hani Tarkovsky gibi filmler yapacaktk? deyiinde bir fikir dnyas aar ya da ona inat sevimsiz bir entelektel sohbette duyulunca ismi yabancla gark eder herkesi. Oysa belki de sanat dnyasnda onun kadar sahici, onun kadar samimi ve yrekten konuan az isim olmutur. nk o, sanat bir ok sanat ve entelektelin aksine dorudan tanrsal ak ile irtibatlandrr ve bunu yaparken kendi eserlerini bir mabette tanrya yakaran imanllarn yakar ile zdeletirir durmadan. stelik bu yakarn mistik ynleri ylesine ardr ki psychedelic bir deneyimin eiindeki seyirci, ister istemez yzn Doudan ayramaz bu filmlerde. Fakat bu mistisizmle kastedilen dinsel ya da eri mesajlar deildir: ledii karakter ister bir kilise sanats isterse de uzay ss sakini olsun fark etmez, kiisel olann evrenselletii byk yakartr bununla kastedilen. nk sanat, ortaya koyduu eserle dorudan tanrnn yaratmn hatrlarken; bunu almlayanlar, tanrnn dorudan sylemeyip yaratarak syledii szleri ararlar durmadan ya da gayr-i ihtiyari de olsa bu szlerle karlarlar eserlerde.
26
nsansz Sinema Olur mu? Kendisi bunu o kadar zengin bir ekilde yapar ki iirsel sinema dili diye nitelenen bir slubun yaratclyla anlr sanat ya da yakar. Filmlerinde yaratt atmosfer ve karakterlerin bireysel ynelileri belli bir ekoln izleyicisi deil dselletirilmi gerein ok baka libaslara brnm hallerinden ibarettir daima. Kafkann sunduu gereklii alglamak nasl srad bir deneyimle ve hakikatin koridorlarndaki bountuyla fark ediliyorsa, Camusnn anlattklar nasl geree olan yabanclmz hatrlatyorsa ya da Beckettn sorgulad anlamsz gereklik nasl yarattmz bir dnyann ok ok tesinden gibi grnyorsa Tarkovskynin yaratt gereklik de dalga dalga gelen bir rya gibi hem bildiimiz hem de ilk defa ahit olduumuz bir dnyann mesajlarn ieriyor. yle ki her karakter; insan apayr sorularla ve baka baka Tarkovskylerle -baka varolularlakarlatrrken, bu karlamalar baka baka sorularla gelecekte de devam edecek bir ekilde bugne dek srekli olarak yeniden retildi. Bazan ok farkl biimlerde yorumland da oldu elbette: Dnce gelitirmenin ve genel yaam yasalarnn gerek dili dedii bu dilin yerine kaba ve tutucu baz tekniklerin sinemada yaygn olmasndan ve ryalarn somut yaam fenomeni oluu gereinden uzaklalarak perdenin, efekt ya da hilelerle doldurulmasndan yaknmas Arapa da biliyor olmas hasebiyle, onun tasavvufla balantl oluu yorumlarn dourmutu. Ancak kendisi bu konuda herhangi bir beyanda bulunmamay tercih ederek sessizlii semi ve sanat verenle alan arasna girmemiti hibir zaman. Bunu yapmak yerine szcklerle ifade edeceklerini hayat zerinden kaleme alarak yazd iki eserle (Mhrlenmi Zaman, Zaman Zaman inde) anlatp bir filozof ve air de olduunu belli etmiti. Peki Kimdi Tarkovsky? Andrei (Arsenyevi) Tarkovsky, 1932de Sovyet snrlar dahilindeki Beyaz Rusyann Zavrazhe ehrinde aktris bir anne ile air bir babann olu olarak dodu. Ancak burada fazla durmadan henz kkken ailesiyle birlikte Moskovaya tand. 1939 ylnda iir estetii ve mzik konusunda kendisini eiten babasnn -balayan 2.Dnya Sava nedeniyle- orduya katlmas zerine annesi ve kzkardeiyle birlikte bir akrabalarnn iftlik evine tand: leride senaryolarnda ve ekim planlarnda okca kulland bilinen doa grntleri burada zihnine kaznmaya balad. On dokuz yanda Moskova Dou Dilleri Enstitsne kaydoldu ve burada Arapa eitimi ald, fakat hastalanmas zerine bu eitimini yarm brakt ve bir sre sonra -1954 ylnda- yine Moskovadaki VGIK Sovyet Film Enstitsne girdi. Burada 6 yl boyunca -ynetmen Mikhail Ilych Rommun ilgi ve kontrol altnda- sinema eitimi ald. Romm, sinema konusunda Tarkovskynin yeteneinin geliimi iin ilk admlarn atmasna yardm etti ve yol gsterdi. 1958 ylnda henz renciyken ilk defa kamera arkasna geerek Kontsentrat (The ConcentrateKonsantre) adl ksa filmi ekti. Bundan sonra okul arkada olan Vasily Shukskin ile birlikte Hemingwaydan uyarladklar Ubiitsy (The Killers-Katiller)i ve baka bir arkada olan Andrei Mikhalkov Koncalovsky ile beraber Katok i Skripka (The Steamroller and the Violin-Silindir ve Keman) filmlerini ekti. Katok i Skripka, onun kafasnda oluturmaya balad sinema dilinin ipularn da ieren bitirme deviydi ayn zamanda. Okulu bitirdikten sonra ekimine balad zaman vann htiraslar adn vermeyi dnd ancak 1962de tamamlaynca Ivanovo detstvo (Ivann ocukluu) adn verdii filmi ilk uzun metrajl yapm oldu. Bu filmle sinemaya olduka baarl bir giri yapt. Moskovada ayn yl gsterime giren ve Venedik Film Festivalinde -baka bir filmle beraber- Altn Aslan dl ve San Francisco
27
nsansz Sinema Olur mu? Uluslararas Film Festivali En yi Ynetmen dln kazanan Ivanovo Detstvonun ilgin bir de ekim yks vard: Bu film, Mosfilm tarafndan baka bir ekibe yaptrlmaya balanm ancak daha sonra ynetmen koltuuna Tarkovsky oturtularak film tekrar en batan ekilmiti. Kendisi de sava yllarnda bir ocuk olan Tarkovsky, Sartre gibi bir filozoftan ve bir ok sinema eletirmeninden mspet eletiri ald bu filminde casusluk yapan bir ocuun hikayesini ilemiti. Uluslararas arenada kazand bu baar ile dikkatleri stne ekti ve 1969da tamamlad ikinci uzun metrajl filmi Andrei Rublyov (Andrey Rublev) Sovyet Film Depertmannn sansrne maruz kalmsa da ayn yl Cannes Film Festivalinde tm zorluklara ramen -film, dl almamas iin kastl olarak festivalin son gn sabah saat 4:00de gsterilmiti- Uluslararas Sinema Eletirmenleri dl olan FIPRESCI dln kazand, bunu, Sinema Eletirmenleri En yi Yabanc Film ve Jussi dlleri En yi Yabanc Film (1973) dlleri takip etti. Ktln giderek artt bir dnyada gzeli yaratmak iin sebeplerin de artacan dnerek yapt Andrey Rublyov, 1971 ylna kadar Sovyet yetkililerce yasaklanm olarak kald ve Rusyada ancak 1973 ylnda gsterime girebildi. Baz eletirmenlerin bu filmi Rusyann gemiteki yaratcl stnden Sovyet halkalarna bir mesaj olduunu ileri srdlerse de Tarkovsky verdii bir mlakatta bunu olumlamasna ramen amacnn bu olmadn belirtti: Eer Bat toplumu benim filmlerimde Rus halkna ynelik mesajlar buluyorsa, bu iki halk arasnda halledilecek bir problemdir. Benim problemim deil. Demiti. Bu film sansrle bouurken 1972de bilim-dlem diye niteledii Solarisi (Solyaris) bitirdi. Solaris, Stanislav Lemin bilim-kurgu romanndan uyarlayarak ekilmi bir uzay filmiydi. Baz eletirmenler filmi, Stanley Kubrickin 1969 yapm 2001: A Space Odyssey (2001: Bir Uzay Destan) filmine bir cevap olarak deerlendirdiyse de kendisi bunu kabul etmedi. Film, Cannes Film Festivalinde FIPRESCI dl ile Jri zel dln kazand. 1974te tamamlad ve otobiyografik olarak deerlendirilen Zerkalo (The Mirror-Ayna) ise sansr nedeniyle batda ancak bir yl sonra gsterilebildi. Zerkaloyu seyreden eletirmenlerin filmden hibir ey anlamadn ama filmden sonra salonu temizleyen bir temizliki kadnn yapt yorumdan kard neticeye gre Tarkovsky bu filmini ayn zamanda milli-otobiyografi olarak da deerlendirdi: Seyirciyi kendi deneyimleriyle badatrmaya olanak vermedii iin dramatik-kurgu sinemasn reddeden Tarkovskyye gre Zerkalo, sadece kendisinin deil tm Ruslarn yksyd. Ayna metaforundaki yansmadan hareketle orta ya am bir adam zerinden ocukluuna ait an krntlar, annesi ve savala ilgili baklarn bulunduu ve ynetmeninin sadece gerei sylemekten baka bir amaca hizmet etmedii halde hep bir gvensizlik ve hayal krkl ile karlatn syledii Zerkalo, yasaklanmak istendiyse de ayn yl gsterildi. Fakat Cannesa katlmas devlet tarafndan engellenmiti. Strugatsky kardelerin Roadside Picnic (Yol Kenarnda Piknik) adl eserinden sinemaya uyarlad 1979 yapm Stalker(z Src) ilk versiyonu laboratuarda yannca daha dk bir bte ile tekrar ekti. Uzun ve yava planlarla dolu olarak Tarkovsky sinemasnda bir olgunluk dnemi eseri olan Stalker, Cannes Film Festivali Ekmenik Jri dl (1980) ve Fantasporto Festivali(1983)nde dl kazanrken onun Sovyetler Birliinde ektii son film oldu. Manevi deerleri iin bir valye gibi savatn syledii bir rehberin nclnde biri yazar ve dieri profesr iki kiinin Blge (Zone)ye yaptklar yolculukla davurulan, insann en byk arzusunu tahhakkuk ettirmesi iin ruhani ve dsel bir iyolculuk filmiydi bu. Blge; Stalkern mutsuz insanlar gtrmek istedii ve onlara umut dncesini alamak istedii dsel bir yerdir. Ancak bu ayn zamanda Stalkern zayfn gcn dile getiren pozisyonu nedeniyle bir kaybeden filmidir de.
Fikir Platformu
28
nsansz Sinema Olur mu? Mhrlenmi Zamanda gemii, imdiki andan daha gerek diye niteleyen Tarkovsky, 1982 ylnda talyaya giderek dost edinememe ve insanlarla iliki kuramama illetinden hareketle, yaamn ve zgrln imkanszlna dair filmi Nostalghiay ekti. Cannes Film Festivalinde En yi Ynetmen, FIPRESCI dl, Ekmenik Jri dl kazanan bu filmiyle kendi lkesinde sanatna yaplan bask nedeniyle yurtdna giden bir sanatnn hasretini iledi. lmnden bir yl nce svete Ingmar Bergmann ekibiyle ektii Offret (The Sacrifice-Kurban) son filmi oldu. Cannes Film Festivalinde dl (FIPRESCI dl, Jri zel dl, Ekmenik Jri dl,) Valladolid Uluslararas Film Festivali Golden Spike dl ve BAFTA dl (1988)n kazand. Offrette Tarkovsky kiisel ve sanatsal tm temalarn toplayarak biraraya getirdi ve bu ynden de bir zirve filmi olarak onun sinemaya en gzel vedas oldu. 28 Aralk 1986 tarihinde, Pariste akcier kanseri sebebiyle hayata veda ettikten sonra Tarkovskyye, SSCB ynetimi tarafndan 1990 ylnda sinema sanatna olaanst katks, evrensel insani deerleri ve hmanist dnceleri olumlayan yeniliki filmleri nedeniyle Lenin dl ve David di Donatello dlleri kapsamnda 1980 ve 1982 yllarnda iki dl daha verildi. Japon sinemasnn byk ismi Kurosawa onu olaanst ve hayret verici bulduunu sylerken, sinema dnyasnn byk isimlerinden olan ve son filmine olduka katk salayan Ingmar Bergman, onu sinemann en byk ynetmeni olarak yad etti sonrasnda: Dleri en zor yollar aarak, ufack bir hakikat krntsndan hareketle grnr klmasnda byk bir gzlemcilik yetenei gryordu nk ve bu sinema iin ok ey demekti Bergmana gre. Onun sinemada yapmak istedikleri belki bitmemiti ama kendi dilinin de dnda konumaya almad hi. Belki bu yzden Spielberg gibi kitle sinemas yapabilseydi ac duyacan belirten Tarkovsky, bunun yansra sinemay da sanat da -insanln son drt bin yldaki uslanmazlndan tr- retici bir boyut olarak deerlendirmedi asla fakat buna ramen zellikle Polonyal usta ynetmen Krzysztof Kieslowski ile Trkiye sinemasnn dnyada en ok taltif edilen byk ynetmeni Nuri Bilge Ceylana yapt etkiler bata olmak zere sinemann ok gen olan dilini yksek ve ince bir mecraya soktu. Klasik dramn, dramatik atmalar anlatmann yegane yntemi gibi sunulmasna tepki nitelii de tayan iirsel slubunu ve bununla yapt filmlerini; gemiin, anlarn renklendirilmesi ve dselletirilmesini ok daha etkileyici bir gereklik yaratm olduu fikrine dayandryordu o. Zaten bu gereklik de gzel olana ulamann biricik yoluydu onun iin. Bulunduu nokta bu sebeple asla tartlamaz oldu ama bu noktadaki gzelliin tanrsallktan m yoksa beerilikten mi olduu hala daha tartlmaya devam ediyor ve devam edecek gibi grnyor
Fikir Platformu
29
Rang-e khoda/ The Color of Paradise/ Mecid Mecidi / 1999 (Suzan Nur Baarslan) Bismillahirrahmanirrahim Ey Gren fakat Grnmeyen! Yalnz Seni ister yalnz Seni zikrederim! cmleleri ile balar Mecid Mecidinin ynetmenliini yapt 1999 ran yapm olan Cennetin Rengi filmi. Zhirde, kars vefat ettii iin yeniden evlenmek isteyen ve gzleri grmeyen olunu yk, eksik, fazlalk kabul ederek hayatnn dna karmak isteyen babay; btnda, dnya kendisinden uzaklatrlan ve yaratlm olan her eyin maddi ynnde onun melektunu, melektta Rabbi bulma/grme midiyle arayan oulu anlatr Cennetin Rengi. Biri evlenecei kadnn derdindedir, dieri harf harf kelimelerin; biri dnyann, dieri Rabbin; biri isyandadr yaadklarn kendine zull addederek, acelecidir, dieri teslimiyettedir yaadklarnn kendisini bir yere/Rabbe ulatracann midiyle, sabrldr Film ilk sahneden itibaren ellerin filmidir: dokunan, gren, hisseden, bulmaya alan, arayan, konuan, tanmaya ve renmeye alan, okuyan, tebessm eden ve alayan ocuk ellerin. Ve hissedersiniz ki en bandan, o eller, mutlaka sonda karnza kacak ve size hikyesini anlatacaktr/okutacaktr. Bu elleri hznle, ilgiyle, merakla takip edersiniz her karede artk, yazmaktan ok okuyan ellerin, ne okuduunu merak ederek.
Fikir Platformu
30
nsansz Sinema Olur mu? Gzleri grmeyen Muhammedin elleriyle aradnn kim olduunu rendiinizde, onun ocuk yreinin damla damla ellerine dkldn grdnzde, yreiniz krk bir ayna gibi krk paraya ayrldnda, gren gzlerinize ama okuyamayan ellerinize baktnzda, alarsnz, Muhammede deil, kendinize Kimse beni sevmiyor. Ninem bile! Kr olduum iin herkes benden kayor. Eer grebilseydim dier ocuklarla birlikte ky okuluna devam edebilirdim, ama dnyann ta br ucundaki krler okuluna gitmek zorundaym. retmenimiz, Allahn bizleri dier kullarndan daha ok sevdiini sylyor, ama ben de diyorum ki, madem yle, bizi kr yaratmazd ki bylece Onu grebilelim. retmenimiz dedi ki: Allah grnmezdir. O her yerdedir. Onu hissedebilirsin. Onu parmann ucunu kullanarak grebilirsin. Allah bulana kadar ellerimle her yere dokunacam ve bulduumda da, kalbimin btn srlar dhil, her eyi anlatacam. Allaha kavumak ve Ona kalbindeki btn srlar anlatmak Muhammedin temiz yreinin dokunduu her eyi okumaya altn grdnzde, okuduklarn anlamak istediinizde, sesleri duymaya alrken ne duyduunu duymak iin kulaklarnz kabarttnzda ve iine dert olanlar gzyalaryla dile geldiinde, sizin gzyalarnz da akar ve bir ses fsldar iinizden: Benim de kalbimin srlar var anlatmak istediim, ben de Onu grmek istiyorum, ben de aramalym harf harf, kelime kelime Onu her eyde, her yerde Aramalym ve bulmalym ki ben de anlatabileyim kalbimin srlarn, kimselere anlatamadm srlarm Mecidinin filmlerinde umut mutlaka vardr. Evet, hzn, hayal krkl, ac hatta hayatn beklenmedik, olumsuz ynleri de vardr ama asla kara deildir filmleri, umut mutlaka yzn gsterir bir yerden, szar kk bir tebessmle, bakla, szle ya da hareketle. lm anlatrken dahi asla duygu smrs yapmaz ynetmen ve kamerasn karakterin zerine ynelterek insan tahlil eder. Tip olarak yaklamaz iledii kahramana. Filmlerinde insan her ynyle, zaafyla ve gzel tarafyla ilenir. Filmlerini zellikle baba-oul ilikileri zerine kurgular ynetmen. Cennetin Renginde baba karakteri zaaflaryla, ikilemleriyle, hayata ve Tanrya bakndaki isyanla n plana karken; oul, kendisine verilmeyen yznden deil, bu eksiklik yznden insanlar tarafndan telenmesi/dlanmas yznden zlen ama gl bir kiilikte karmza kar. Onun derdi krlk deildir; derdi, krl yznden dierleri tarafndan dlanmas, sevilmediine inanmas, yapabileceklerinin yaplamayacana inanld iin elinden alnmasdr. Baba karakterinde insanolunun zayflklarn, krszln, tahammlszln; Muhammed ile de gzleri te aleme ak ruhlarn hayata nasl baktn grrsnz, filmdeki bu karakterler kurgu da olsa, onlarn iimizden biri olduunu fark ederek. Anne, verici, evi toparlayc, merhametli, fedakr, tevekkl sahibi, dili dual olarak karmza kar. Elinde olan her eyi evladna verir ve dilinde de son duas oludur. Hele de lmeden nceki gece, ellerinden olunun ellerine uzatt tm mal varlna baktnzda, iiniz burkulur bir kez daha. Annedir ite, anne, ka yanza gelirseniz gelin, size dnyasn tereddt etmeden sunan anne Ve o an, bir eyi daha anlarsnz: Eller, dnyaya alan eller, duaya alan eller, alan eller, veren eller Ellerdir, kalbin gz, gzbebei. Oradan ular dnya ya da teler insann yreine, orada balar seim, oradadr hakikatin balangc,
31
nsansz Sinema Olur mu? onlarda gizlidir insann ruhu Ellerinize iyi bakn, neyi alp neyi verdiine, kime alp kime kapandna, neyi grp neye kr kaldna, dokunduuna ve dokunamadna Babay izlerken, onun zaaflarn, isteklerini, aslnda ona kzmazsnz ilk bata ama zaaflarna kibrin eklendiini grdnzde, kibriyle mahvettii eyleri, sorgulamaya balarsnz kendinizi, insan. nsan zaaflaryla btndr, ama zaafa kibir elik ettiinde, insan kendisine verilen taml/sal/nimeti kendi hakk olarak algladnda, verilmeyene isyan eder. syann sebebi acizlik deildir burada, kibirdir. Bu yzden eksik, hatal bildiini hayatndan karmak ister, onu grmek istemez, onu yk kabul eder. Oysa kendisine verilenin alnacan bir trl fark edemez. Sadece kendi hayatna, isteklerine, taleplerine odaklanmtr, olmayacaklar fikrini aklna bile getirmek istemez. Ancak, hayat yle her istediini sunmaz insann nne, bazen tam nne kadar gelmiken alr onu ellerinden. Bir eyin size verilmesi hakknz olmad gibi alnmas da hakknz deildir. Bir ey verilir, alnr, eksik braklr, tamamlanr Veren ve alan kim? Sahibi kim bunlarn? Eer sahip olarak kendinizi zannederseniz, sizden alnanlar yznden isyan izgisine gelir ve imtihan kaybedersiniz. Senin mi ki alnnca isyan ediyorsun ey insan, der bize ynetmen bu filmle ve bize kendi bakn sunar. Elinde olan kaybetmeden kymetini bil, der. Ellerinden alnnca yapabilecein hibir ey kalmaz nk. Ve yol gsterir: Aradn Oysa, eksik zannettiin aslnda seni Ona kavuturan basamak olur, yol olur. Yeter ki oku, Onu okumak iin oku. Gzlerin, ellerin, yreinle Onu oku. unu bir kez daha vurgulamalym ki, Mecidi, baba ve oul ilikisini ok iyi gzlemlemi ve bunu da zellikle yaln anlatmyla ok iyi aktarm bir ynetmen. imdilik sadece iki filmini izlediim iin kadn ve kz ocuklarnn sadece figr/tip olarak kalmasn -bu filminde anne tipi ile Doudaki anne algsn, Serelerin arksnda pasif anneyi ve eve ait bir tablo olmaktan te gidemeyen kz ocuklarn, ki bu filmde de yle, ve bunun ynetmenin zayf noktas olduu dncemi genellemeyeceim. Bunun iin tm filmlerini izledikten sonra genel bir yorumda bulunabileceim. Kamera ekiminde ise, uzaktan yakna -st-uzaktan yakna- ve kahramana yaklaan kamera ilgi ekici. nk Serelerin arksnda yakndan st-uzaa giden kamera ile devinim/aba verilmiti. imdi tam tersini yapm ynetmen, bununla da dtan ie ynelii ok gzel verebilmi. Mecidi, insan tm yalnlyla, hayat iindeki her renkle aktarmasn ok iyi beceren bir ynetmen. Hele filmin sonunda o ellerin -ki filmin bandan beri ellerin yksdr film- size anlattklarn dinlersiniz Ellerin size en sonda anlatt ise, bir duann kabuldr. Bir ocuun tertemiz duasnn kabul Yuvasna kavuan yavru kutur Muhammed ve grmeye alt dinlemektedir onu. Kavumalarda da gzya vardr, evet, kavumalarda da gzya vardr bu yzden son sahnede alaynz Muhammede deildir, onun kavumasnadr ve sizin henz kavuamam oluunuza onun kavumasna bakp, gzleriniz unlar fsldar damlalarla: Muhammed imdi kalbinin hangi srrn sylyor acaba? Hangisini?
Fikir Platformu
32
Gabbeh / Mohsen Makhmalbaf (1996) (Suzan Nur Baarslan) Sevda alp ban gitmek ister ve tamamlanmak. Geride braktklarna dnp bakmak istemez, grd sadece grebildiidir, peinde olduu/peinden gelen ve ykler gizlidir insann yreinde, gzlerinde, kelimelerinde, yreinden szan her eyde: resimde, iirde, ykde, nakta, kilimde Eer gzleriniz anlam yakalamakta mahirse, grdnz sadece ey/nesne deildir. Aar onu muhayyileniz ve o eyde gizlenen yrei renk renk grrsnz/izlersiniz. Douda aklar hep bilinmezlie gebedir, ounlukla da ayrlkla hem-demdir. Douda ak, bu yzden, sylencelerle vcut bulur. lmek ilmek yreklerde dokunur, renk renk yreklere dokunur. Mavi kavuma, sar mutluluk, yeil bereket, kara lm, hzn, ayrlk olur ama bir ekilde dile gelir, bir ekilde. Mohsen Makhmalbafn ynetmenliini yapt 1996 yl ran yapm bir film, Gabbeh. Bir kilimin(gabbeh) kiileerek(Gabbeh Hanm) yaad ak anlatmas zerine kuruludur. Olaylar yaayan kiinin yllar sonraki haliyle bir arada, gemiine -o an izliyor gibi- bakmas ve olaylar anlatmas filmdeki ilgin bululardan biridir. Ayn anda hem yaanan hem de izlenen bir hikyedir/masaldr izlediimiz. Yine, sadece anlatc kiinin deil, nesnelerin de hikyeler arasnda geiler yapmas, yal adamn -hibir karede yznn gsterilmedii/uzak tutulduu- genlik halini dillendirmesi, tabiata ait her katmann hikyenin tamamlayc unsurlarndan biri olmas, gebe kltrn ak teminde belirli bir ritimde anlatlrken; keiden yne, ynden
Fikir Platformu
33
nsansz Sinema Olur mu? iplie, iplikten tezgha, tezghtan btne kavuana kadar bir kilimin kendi yksnn de anlatlmas ile farkl hikyelerin i ie girdii bir btndr bu film. Yerel kltr ve gelenek yaln bir dille verilirken, kullanlan sembolik dilin anlatm zenginletirdii grlr. zellikle kadna dair haller, doum ve lm sembollerin arkasndan ya da insan d canllarla izleyiciye sunulmutur. Bir kadnn bedeni kadar, bir ocuun lm de saklanan unsurlardandr bu filmde. Gerekliin krld ou yerde, izgi filmlerde karlalan kimi sahneler karmza kar(zellikle tablo gibi sunulan yeillik, gkyz, sudan bir elin renkleri ald sahneler). Kameray dondurmak, boyutta oyunlar oynamak, doal, yaln akn yerini kimi yerlerde metaforik hatta kimi yerlerde yapay anlatma brakmak filmdeki dikkat eken hatta yadrganan ynler. Rengarenk bir film Gobbah. Makhmalbafn sinemaya dair renk tercihinin de gstergesi. Yaln gibi duran ama farkl anlatm tarzlarn bir araya getiren ve bunu yaparken, gelenei yeni tekniklerle harmanlamaktan ekinmeyen bir ynetmen Makhmalbaf. ranl ynetmenler cidden ok cesurlar. Deneysel denilebilecek teknikleri uygulamaktan ekinmiyorlar. Makhmalbafn Gabbehi, bunun gstergesi. iirler sylenirken, szl edebi kltr yanstlrken, birden gkyzne uzanan bir el size bir eyleri iaret ederek anlatt hikyenin gerekliini krabilir; doall yapay bir unsur takip edebilir; sizi hikyeden koparp anlatc kiinin bugnne dndrebilir; gemite sylenen diyalogu bugn syletebilir; yaln ve doal anlatm yapayla yer deitirebilir; bir sembol, gerekliin yerini alabilir; hikyenin ilerlemesi iin sizi ve kahramann, baka bir kahramann su doldurmasn beklemek zorunda brakabilir Eletirileri gslemek anlamna geliyor bu tarz, baarsz bulunmay gze almak, klasik sinema dilinin dna kmak. Ka ynetmen buna cesaret edebilir ki? Bu filmi beenir misiniz, fazla deil, eer istediiniz, izlediiniz/alk olduunuz tarzda bir eyler izlemekse. Harika bir film deil, hatta yadrgayacanz tekniklerle dolu, ama gelenein, kltrn, akn, bunlara dair kodlarn farkl bir anlatm tarznda karnza kmas sizi artsa da, sinemann farkl anlatm dillerini/tekniklerini grmek ve tabiata dair nefis grntleri karmak istemiyorsanz, bu filmi izlemelisiniz.
Fikir Platformu
34
Ak, Allah Seni Korusun(Cemile Bayraktar) Eserle bulumama vesile olan Memduh Yacya teekkrlerimle Dnyadaki ruhlar kadar, Allaha giden yol vardr Bab Azizden Film eletirmenlii, incelemesi bal bana bir uzmanlk alandr. Ancak bir film zerine yazma abas hem bu gayenin iinde hem de bazen ok stndedir. zellikle ruhani, srreel eserlerin incelenmesi tekniin yalnzca izaha alt ve eseri ou kez znden koparan almalardr. Eer eser ruha dokun*ma+msa, kalba bina edilen, teknie bal bir inceleme esere kesinlikle zulmdr. Yineliyorum, bu bahis zneldir ve sadece zel eserler iin geerlidir. Mesela nception-2010 (Balang) filmi pekala bir eletirmen elinde incelenebilir, teknie yatrlabilir zira asl deil, suretidir, yansma bile deildir, yanlsamadr. Buna mukabil Nacer Khemirin Bab Aziz, Gvercinin Kaybolan Gerdanl gibi filmler-eserler tekniin izah edemeyecei derinlik barndrrlar. Empresyonistler(izlenimciler) eseri olduu haliyle deil brakt iz ile yorumlamay savunurlar. Aslnda bir anlamda incelenen eser ruhani ve srreal ise empresyonist izgi aa kar. Dolays ile bu izafi ve grece sonucu dourur. zafi olan, olabilen ise bir anlamda zengindir. Elbet bu yaznn varl ve ierii de mevcut zenginlie sadece kk bir dokunutur, yukardaki bahse rnektir, iin bencesidir. Bence bahsi ise Nacer Khemirin Bab Aziz filminden alntladm Dnyadaki ruhlar kadar Allaha giden yol vardr cmlesi nda anlalmaldr; her eser ve her eserin -brakabiliyorsa- brakt etki kadar ona giden yollar vardr, bazen o yollarn okluu varlacak yerin yceliini de gsterir.
35
nsansz Sinema Olur mu? Yanl hatrlamyorsam Goetheye ait bir cmle okumutum; Kendi yayla kavrulan sanat yoktur kllhm katldm bir ezcmle Tunuslu ynetmen, sanat Nazer Khemirin 1991 yapm filmi Gvercinin Kaybolan Gerdanl bu anlamda bn Hazmn Gvercin Gerdanl eserinin bir rn, bir yansmas ve dahas bu iki muazzam eser ise ak izah etmenin birer yntemi, bir nevi ruhlarn ve yollarn okluunun ispat. Khemir, allmn ok tesinde ve hatta merakls iin, zerinde bir sanat, eserlerine ahid olduktan sonra ynetmen diyemeyeceiniz, ancak var olan bir ruh, bir aray, bir yolcu, bir zanaatkar, sanat diyebileceimiz bir usta. Gvercinin Kayp Gerdanl, allmn ok tesinde ve hatta anlayabileni iin ok derinlikli bir eser. Yaadmz kurak hayatlara bir kaynak suyu Bir izah, bir dikkat, bir yol iareti, bir anlam, bir anlatm Gvercinin Kayp Gerdanl, tutup narin elleriyle zarife enemizden; bamz, bizi koptuumuz bize kavuturan bir pusula, bir k Gemileri yakmak ifadesi, Endlse gidenlerin orada bir imar kararl klmasndan tremi bir anlatm, oray slah etme kararlyla gidenlerin, dnmemek iin yaktklar gemilerinden geliyor. Filmin balang sahnesinde Endlse ithaf edilen Tekrar ina edilen Endls zamannda tadmz etek dolu talar ve bitmeyen umutlar vard Jacques Berque szleri karlyor bizi Bitmeyen umutlarn, somutlarn tadmz bir Endlse ekiyor dikkatimizi; sahi var m bir imar niyetimiz, niyetlerimizin somutlar, ya bitmeyen umutlarmz, atacak talarmz var m? Gitmeye niyetimiz var m, ya aramaya? Talip miyiz, talipli miyiz? Cevaplara dikkat kesilmeyelim, eser de cevaba yneltmiyor zaten, bazen soru oluturmak bile yeterlidir, izafi cevaplardan ok sorulabilen ruhlar ehemmiyet tar nk sorular varla bir kant, bir ispattr. Cevaplar yolun sonudur, ruha lazml olan yoldur, yol Yol; yani sorular, aray, gidi ve hareket Zahir ve Batn Bir talebe, bir mrid, bir hattat ra, bir eyh, kaybolan bir eyh, bir delil; vav! Vav, iinde manasn tayan tek harftir alfebede. Tek ve trl trl tpk Allah gibi Yazmak sonsuzlua ritmini veren ve grnenle, grnmeyen kelimeler arasnda zincir kuran bir eylemdir Zahir ve Batn. Zahir ve batn; hepimiz iin, grebilen iin ve gremeyen iin, vav gibi, tek ancak trl trlsne cevap, ve hatta soru iareti, iaretleri. Ak Filmdeki aray, mrekkep ve kamn oluturduu bir harf; vav. Vavdan bir kelimeye yolculuk, kelime; ak. Oradan bir kitaba, kitaptan bir yangna, o yangn mridin eteklerinden yreklerimize,
36
Fikir Platformu
nsansz Sinema Olur mu? yreklerimizde nr, ate. O atein yangnyla suya doru, yangn yangn bir yolculuk, skuna doru; sdur. Film bir biti deil, biten bir film deil, bilakis bir balang; ak. Eer, ok kuytuda bir yerde varla yok aras da olsa belli belirsiz bir srgn hissi, bir yolculuk hevesi, bir tekaml arzusu varsa; peine drecek, manaya nokta vuruu yapacak bir film, rya gibi, baz baz gerek, ryay gerek klmak iin, mutlaka izlenmeli, mutlaka. Neyin, ne iin olduuna nazar iin, bulabildiimiz bir su birikintisinde en azndan aksimizi grebilmek iin, kendimize ahid olmak iin izlenmeli. bn Hazmn Gvercin Gerdanl eserindeki hikyenin* zetledii etkiyi bir anlna dahi olsun tatmak iin, izlenmeli. * - Sevdiim benden kayor ve hatta benden ireniyor ise ne yapmalym? diye sordu. Ben: - Srekli karsna kp zorlamalsn. Belki gnln yattrabilirsin dedim. - Hayr dedi ben tam aksini dnyorum. Onu kendime tercih ederim. Benim yzmden rahatsz olmasn istemem. - Bense dedim, ancak kendi nefsim iin severim. - te dedi, tam bir mantk zulm. lmden daha gl olan ey bize lm gze aldrandr. Candan daha kymetli olan cann kendisine feda edildii eydir. - Kendi isteinle sevdiinden uzaklamak knanacak bir durum. Kendi canna kendi elinle zarar vermi olmuyor musun ? - Sen kyas bir adamsn, dedi. Akta kyasa yer yoktur. - O zaman an ba byk bir derttedir dedim. - Aktan daha byk bir dert var m ki ? dedi.
Fikir Platformu
37
Hiroshima Mon Amour / Hiroima Sevgilim, Alain Resnais (1959) (Suzan Nur Baarslan) Ne zordur aktan vazgemek, akndan vazgemek. Akllanmak unutmak anlamna gelir. Hayr, akllanmak deil, arada bir hatrlamak ne kadar sevdiini ve ne kadar ac ektiini arada bir hatrlamak. Akn kollarnda olmak, aknn kollarnda kalmak isterken, lm bile ayrlk anlamna gelmiyorken, insana en byk engelin yine kendisi olmas, bellei. Bellek unutmaya mahkumdur nk, acy dahi unutmaya 1959 ylnda bir bar filmi ekmek iin Hiroimaya gelen Elle ile Hiroimada mimar olarak alan Lui arasnda anszn balayan tek gecelik ilikinin aka dnmesi, birbirlerinden vazgeememeleri ve bu vazgeememenin ortaya kard gemi. Bitmesi istenmeyen o bir gecede; gemie, Neverse dn. Bir kadnn genliinin, ilk aknn, ilk ak acsnn bir ehir balamnda verilii. Yeni bir ehirde ak yeniden kefetmesiyle akn nce iki ehir arasndaki git-gellerle verilirken, sonradan iki ehrin btnlemesiyle tek ehre dnmesi. ehirlerin belleinden, bellekteki ehirlere git-geller. Hiroimann belleiyle insanln belleinin sorgulanmas; Ellein belleiyle hem insanln hem de kendi belleinin sorgulanmas. Film ilk katmanda, film iinde ekilen bar filmi araclyla insanln belleine ynelir ve ona, Hiroimay, atom bombasnn etkilerini, fotoraflar ve dramatizasyonlar kullanarak bir belgesel havasnda sunar. Ve sorar insanoluna, atom bombas atlrken sen ne yapyordun?
38
nsansz Sinema Olur mu? kinci katmanda, Ellein yaad aka ynelir ve burada sadece ak anlatmakla kalmaz, bellek-ehirimge geninde ak, ehiri ve bellei Elleden yola karak bireye, Ellein belleinden yola karak topluma odaklayarak sunar. Bu katmanda, kinci Dnya Sava esnasnda Alman bir askere ak olan Fransz Ellein ak olduu kiinin lmyle yuvarland uurum, toplumun dna srklenmesi, toplumunun onu yalnzlatrmas, delilii semesi, akl uzaklatrp kaznan salaryla, bir mahzende gndz fark edene dein karanlkta ama akyla kal, on drt yl sonra Hiroimada ayn karanlkla karlamas, bu yeni akn da unutulacayla yzlemesi, oysa unutulacan bilse de vazgeememesi anlatlr. Yzlemek zorunda kalr kendisiyle, bir gece, anszn, beklemedii bir kentte ve zamanda: Bildiini sanyor insan, sonra bakyor ki hi bilemiyor. Alman bir sevgilisi vard Neverste, genken. Bavyeraya gideceiz sevgilim, orada evleneceiz. Hi gitmedi Bavyeraya. Kolayca aktan sz asn onlar, Bavyeraya hi gitmemi olanlar. Daha tam lmemitin. Anlattm hikyemizi. Anlatlabilir bir hikayeymi demek. Seni aldattm bu gece, bu yabancyla. Anlattm hikyemizi. Ak hikye olduunda, hikye olarak bakasna anlatldnda k ihanet etmitir, k olduuna. nsan, k olduu yannda olmadnda deil, onu unuttuunu hatrlamasyla aknn uzana der. Acsn yeniden hatrladnda, acnn iinde kavrulduu anlara uzaktan baktnda, akn delilii bellein unutmaya mahkum akl gznden seyredilmeye balandnda, ak Oysa toplumun bu aka bak, Elleden farkldr. O, dmana ak olmutur ve artk kendi komnnn kk yosmasdr. Bu yzden yalnzlatrlr, toplum dna atlr, alay edilen, istenilmeyen olur. Ak, reel hayatn iinde, lmenin ve ldrmenin sradanlat, hayatta kalma igdsnn dier tm duygulara baskn geldii bir dzlemde, kmsenen, atl saylan, tm yceliinden soyundurulup sadece cinsellik boyutuna indirgenen ve bu yzden hoyrata muamele edilen bir eye dntrlr. Bir eydir, fazlas deil. Nevers balangta sadece bir ehirdir. Ama tek bir cmle ile ehir olmaktan kar ve bellekte karl olan birok ana tekabl eder. Nevers, istensiz bellekte(memoire involontaire) Ellei anlara tar. Burada tetikleyici unsur, beklenmedik aktr. Ve biz cmle cmle, grnt grnt Neversin farkl anlamlar ile karlarz: Genlik, ak -sevgilisiyle bulutuu gizli yerler akn izleidir-, ayrlk, delilik mahzen, duvarlar ve karanlksa ayrla ve delilie ait izleklerdir-. Ksacas ak temasnda ekillenen imgeler Neversi ehir olmaktan karr, onu imgeletirir ve dn bugne tar. Bu noktada ak, dn ve bugn, Neversle Hiroimay birletirir, aynlatrr ve bu iki kent, bellekte tek bir imge olarak i ie girer. Artk Hiroima Neversten ayr dnlemez. Nevers, genlik ve ilk ak, ak acs ve dtan kopma, bellek ve delilik; Hiroima, olgunluk ve yeni bir ak, akla hesaplama ve bene bak, bellek ve gecedir. Ama izlekte ve diyaloglarnda ikisini birbirinden ayramaz Elle. Filmin senaryosunun ve kamera ekimlerinin doruk noktasdr -gece Elle gezerken iki ehrin benzer grntlerinin ard arda verilmesi ve buna elik eden iirsel cmlelerle- bu blm. Alain Resnaisn ynettii Fransz Japon yapm 1959 yapm bir film, Hiroima Sevgilim. iirsel diyaloglaryla Hiroimann yaad trajediye bir film ekimi kurgusuyla belgesel tarznda balayan; gemite kalan akn Neversle, yeni akn da Hiroima ile i ie girmesi/btnlemesi ile iirsel ilerleyen bir film. 1945 Hiroimasna ait gereklerin belgesel havasnda yaln ve abartlmadan verilmesi; Nevers ve Hiroimann i ie girerek ehir, ak ve bellein, iirsel cmlelerle ve
39
nsansz Sinema Olur mu? grntlerle sorgulanmas; mekan ve zamann imgesel bir anlam yklenerek metaforik bir anlatmn seilmesi filmin baarsnn altndaki nedenler. Filmin baarsz ynyse mzikleri. Kimi yerlerde mzik, grntyle rtse ve grntnn ritmini yakalasa da ou yerde bunun uzanda kalm. Ak ve bellek, ak ve ayrlk, ak ve delilik, ak ve ehir Ak gecedir, bu sorgulamann sonunda, gndz olmayan gece Ak Hiroimadr, sabah olunca bitecei sanlan, gndz olmayan Hiroima Akn ad Neverstir. Akn ad Hiroimadr. Gidilse de kalnsa da deimeyecek olan tek ey, aktr. Ve akn atafatl cmlelere ihtiyac yoktur. Tek cmle yeter ona: Kal benimle Hiroimada.
Fikir Platformu
40
Bal / Semih Kaplanolu (2010) (Suzan Nur Baarslan)
Yusuf deil bu kez kaybolan, arayan Yakup deil. Yusuf deil bu sefer zlenen, bekleyen Yakup deil. Kaybolan, aranan, zlenen, beklenen bu kez baba: Yakup. Arayan, bekleyen bu kez oul: Yusuf. Kurann en gzel kssalarndan birinin, farkl bir bak asyla ama rya rya, ona paralel ekilde verilii. Yusuf ve babasnn ilikisi zerinde odaklanm bir film Bal. Balclkla ailesini geindiren bir baba, yksek sesle konuamayan, kekeleyen ancak fsltyla rahat konuabilen Yusuf. Kelimelerini ve ryalarn babasna aabiliyorken, ondan gayrsna yabanc, uzak duran, sessizleen Yusuf. Yusufun okuma abalarnn buruk bir tebessmle izlenmesi. Herkes okumaya geerken, yuvarlak cam kavanozdaki okumaya geenlere taklan krmzl dln Yusufa ok uzak kal, kck kal yannda. Hele bu ksmda, tek bir karede, bu dln Yusuf iin anlamnn ve ona ulalmasnn zorluunun veriliindeki baar. Tek bir kare ama o tek karede bir ocuun dnyasndaki zlemin, ulaamamann, dile gelemeyen istein aa vuruluu. Yakn bazen ne kadar uzak grnr gzmze. lgin ekilde ocukluuma dndm bu sahnede. Herkes okumaya geip de ben geemediimde retmenim annemi okula arm. Bu ocuk neden okumuyor, diye. Annem eve dnnce ablama okuyup okumadm kontrol ettirmi ve benim okuduumu grmler. Neden okulda okumadm bilmiyorum u anda; ama ocuk ruhum bir engele taklp kalm olmal, tpk ocuk Yusuf gibi. Sesli okuyamayan ve bu yzden fsltyla konumay tercih eden ve sevdiklerinin yannda rahatken, bakalarnn yannda sessizlie gmlen Yusuf gibi. Ve Yusufun ilk kez iirle karlamas: Arthur Rimbauddan, Sensations:
41
Fikir Platformu
nsansz Sinema Olur mu? yazn mavi akamlaryla ineceim patikalara budaylarla bezeli ufak otlar ineyerek: ayaklarmda o tazelik, aklm bir kar havada brak ykasn plak bam rzgar diyerek konumayacam, dnmeyeceim bir an bile: lakin trmanacak iimde bitmek bilmez ak ve ben uzaa, uzaklara gideceim derbedercesine doayla, ve mutlu, sanki bir kadnlaymasna Bal hasatnn azl yznden uzaa, bal kovanlarna giden baba, babann yokluunda okumay tamamen sk, annenin bekleyii, masada st, yumurta, eksik olan bal. Baba. Annesinin babas iin kek hazrlarken masadaki yzn kenarda kal. aretler, gelecee dair. Yusufun ryas. len arlar. Annenin ryas. Babay aray. Annenin aresizlii. ocuk Yusufun kk dnyasnn baba zlemi Yusufun hibir zaman imedii st imesi, Yusufun tek kelime kullanmadan ama hal diliyle annesinin yannda olduunun, annenin hznn fark ettiinin iaretidir. Babann boluunu doldurmak iin, Yusufun kendince zmdr: Naif ve yusufa. Sadece babayla bir paylam olmaktan kar st burada, babann yokluunun oul tarafndan doldurulmas anlamn da tar. Yusuf peygamber gibi rya kaps ak Yusuf. telere ak kaplar. Rya rya rlen rya gibi film. Yaylaya babay aramaya gidi. lk sahnenin tamamlanmas. Kopan dal, anszn, beklenmedik ekilde. Babaya koan Yusufun ormann derinliklerinde, aydnlktan karanla evrilirken k, bir aacn kklerine sn. Yusufun kuyuya teslim oluu gibi Aydnlk balayan filmin, karanlkta sonlanmas. St gibi. Ama farkl bir karanlk bu. Dine alan kapnn lemenin dier iki filmine gre daha baskn bir ekilde filmdeki elerden biri olmas. Baba ve namaz, dua, Hz. Peygamberin miracnn aktarlmas Yakup ile Yusuf peygamberlerin hayatyla paralel bir okuma. Yakup iin zel, biricik Yusuf. Yusuf iin hayatnn merkezinde bir varlk: Baba. yle gzel kareler vard ki filmde, hangisinin en gzel olduuna karar veremedim, ama bu sahnede gece, kovadaki suya yansyan dolunay-, elimde olmadan hayranlk tepkisi verdim, tpk ilk sahnelerde karmza kan ceylan gibi. 60. Berlin Film Festivali Altn Ay dl alm bir film Bal. Yusuf lemesinin son filmi. Grnt ve ekim asndan lemenin en gzel filmi. Adeta lemenin doruk noktas. Filmde, k ok gzel kullanlm. Yusuf lemesi iin denilebilecek son sz u: Yumurta, iir; St, szden ok mzie yaklaan bir iir; Balsa, nefis ekimleri ve harika grntleriyle iirden te, bir ryadr.
Fikir Platformu
42
St / Semih Kaplanolu (2008) (Suzan Nur Baarslan)
St dolu kaynayan kazana atlan yaz, ayaklarndan kazana doru ba aa aslan kadn, kadnn azndan kan ylan. artc, beklenmedik, tuhaf Annesiyle geinmek iin st ve st rnleri satan Yusuf. St air. Okumay seven. Annesinin yorgun, hznl, gzel yz. Tutumlu, evini geindirmeye alrken hayata ait gzellikleri gremeyen, sadece sorumluluklarn yerine getiren bir anne, sonradan kadnln hatrlayan ve farkl bir yol izen. Yusuf, ok okuyan, annesinin ifadesiyle, topraa bakan, ge bakan, evin neyle geindirileceiyle ilgilenmeyen, hayalleri olan ocuk. Yusuf, farkldr yaad hayattan, yzn bambaka bir yne dnmtr ama mutludur dingin hayatnda st satmaktan ve okumaktan. Tanpnar, Dostoyevsky, Rimbaudnun fotoraflaryla, kitaplarla dolu ktphanesi vardr. zellikle Rimbaudnun ayr fotoraf, onun iire bakan dnyasn gsterir. Yusufta gemiinizi grr gibi olursunuz, bir dnem okumay, yazmay ok isteyip de hayat koullar yznden kck dnyasnda skp kalan ama yazmak isteyen genliinizi grrsnz. iirler, yazlar yazp, bir yerlere, yarmalara gnderen ve mitsizce cevaplar bekleyen halimiz. Biraz da sorumluluklardan kaan halimiz, onlar bakalarna ykleyen. Amacmz okuyup yazmaktr ya, baarl olmak, azdr, baka ey grmez gzmz. Baslan ilk iirimizle, yazmzla yerimizde duramaz, koarz, koarz. Yusufun kousunun gzelliini tebessmle izlersiniz bu yzden, bu duyguyu yaamsnzdr, bildiktir, tandktr bu his size. Keke o kouda Yusufun yzn de gsterseydi kamera ve daha uzun tutsayd sekans. En gzel ksm buydu
43
nsansz Sinema Olur mu? filmin. En gzel ve umuda ait en gzel paras. Gemiin unutulmayan en tatl ksm. Sadece Yusufun hayatnn en gzel ve saf taraf deil, bizim de en gzel ve saf taraf bu an. Ve bu yzden, ok zel, ok zel ve tarifsiz. Zordur ama bu yol, herkese almaz kaplar, kaplarn amaz yle isteyene. Kimi mecburiyetler vardr, aamazsnz onlar ve tr gider hayatn sorumluluklar bu isteinizi. Yusufun her hafta yanna urad iirler yazan tand gibi. Onu izlerken Yusuf kadar iiniz ezilir. Can yakan yrek eziklii. Baht, bahtszlk, ans, kader? Hayat ite, sadece hayat. Epilepsisi yznden askere alnmaz Yusuf, annesi baka bir adamla evlenmek zeredir. Nbet geirir st satmadan dnerken. Nbetler, onun krlma anlardr. Hibir yere ait hissedemez kendisini Yusuf, elinden alnmaktadr bildii her ey, karanlk kaplamaktadr iini, dn, her yeri. Ylan bir kez daha sahneye kar. Koltuun zerindedir. Ama Yusuf hibir ey yapmaz, sanki ylan onun vazgetii eylerdir. Ev, aile, anne, sorumluluklar, aidiyet, iir, mit, gven Terk edilmi kk bir kutur, sevdii elinden alnm kk bir ocuktur. Adm adm mitsizlik ve karanla kayar. Ik dahi krlktr, hibir eyin grlemedii, karanlk kadar karanln gstergesi. Aydnlk dahi karanl simgeler artk. Yusuf kuyuya dmtr artk. Sesler ve rzgar, sesler ve yapraklar, sesler ve kular, sesler ve hayat. Doaya ait grntler kadar seslerini de iine alm, sadece iirsel deil, iirin mzie yaklat bir film bu. Tpk Yusufun okuduu airlerin iir gr gibi. Rimbaud gibi vazgeer iirden Yusuf. Biri tek bir iir kitabyla vazgemitir, dieri yaymlanan tek iiriyle. Yumurtadaki Yusuf da byledir, tek iir kitabyla vazgemitir iirden. Yusuf lemesinin ikinci filmi St. Yumurtaya gre plan geileri ok daha iyi ve yine Yumurta gibi tek plan sahnelerle ekilmi. Yusufun evden ayrln anlatan bu film, aslnda evle birlikte kendine ait dnyadan, eskiden, bydn evreden kopuu anlatan bir film. Yumurtadaki yabanclamann, aidiyetsizliin, tekilemenin dier yarsyla kesitii film St. Kopu anna bak. yleyse Bal, dier yary anlatmal. Evi anlatmal, ocukluu, ait olmay, bir olmay anlatmal. Ama bir ekilde, Yusufu farkllatran bak da gstermeli, babann kaybn.
Fikir Platformu
44
Yumurta / Semih Kaplanolu (2007) (Suzan Nur Baarslan)
Gndz ve gece olur, gn akar her ey gibi, gelenler ve gidenler olur, birileri akp gider ve gidenin peinden gemie dneriz bazen, bizden paraya, bizden eski bir paraya, bizden deien bir paraya, eksik braktmz paraya Hayatmzn iki ucu, arada yollarn ve dalarn, yaanmlklarn ve yaanmayanlarn, yitenlerin ve kalanlarn, elimizdeyken yerini koca bir boluun doldurduu bizden olmayan ama bir paramz kabul ettiimiz eylerle doludur, eyler: insanlar, yerler, anlar, baarlar, baarszlklar, gnler, gnleri dolduran hayatlar, gelenekler, sevgiler, nefretler, yarm kalan aklar, yarm kalan Kap gittiimiz ve dnme vakti gelince tepkimizi sona attmz. Sonda, yalnz kalnca, sana kimse kalmaynca, bir bana, bir sszlkta yaadmz an verdiimiz tepki: Alamak. Bazen, evet bazen, alglayamayz neyi kaybettiimizi bata. Kaybettiimizi biliriz ama alglayamayz kaybettiimizle bizden nelerin yitip gittiini, neleri terk ettiimizi ve nelerden yoksun kaldmz. Fark etmek iin, bazen, nce kaybettiklerimizi grmemiz gerekir, yeniden ve yeniden grmemiz. Neden sonra, grdklerimizin daha nce sevdiklerimizle grebileceimiz ama tercihlerimiz yznden grlemeyenler olduunu anladmzda sadece alarz. Alarz. Alarz. Yusuf, iine dt kuyudan kamayan air, artk yazamayan, iki hayatnn arafnda ikisine de tutunamayan Annesinin lmyle dnd eskide, ona uzaktan bakan, iine giremeyen, kat eylere yeniden bakarken onlar hep bir mesafeyle izleyen. nanmadn, bir bor kabul edip yaparken, neden yaptn bilmedii eyi gene de yapan. Eskiye sayg, sevgiye hrmet, yaplmas gerekene riayet? Yllar gese de, baz alkanlklarmz devam eder, hep oradadr bildiimiz, paramzdr, unutmayz onu, tpk her gn yumurtlayan tavuun yumurtasn brakt yeri bildiimiz ve onu bulduumuz gibi. Bir gn oradadr, bir gn deildir, ama biliriz ki, yine orada olacaktr. Eskinin gnlk yaamna ait bir parasnn ve bizi biz yapan kk bir ayrntnn iimize bylesi ilediini, onu iselletirdiimizi fark
45
Fikir Platformu
nsansz Sinema Olur mu? etmeyiz bile. Bizi biz klan kk ayrntlar. Kasak da ondan, onun yerini hep biliriz. Aramamz gerektiinde, aradmz yerde bulmamzdr gzellii eskiye dair kk hayatmzn alkanlklarn. Bildik olmalardr gvencemiz, bizi bir yere ait klan, bize bizi anlatan, deisek de zaman iinde, dtmz kuyudan kamasak da, eski sarar bazen bizi emniyetiyle, huzuruyla, bildikliiyle Ama unutulmamaldr, dnse de Yusuf evine, bir paras hep uzanda kalacaktr dnd yere. inde olmad yerdir brakt, vakti gelince oradan kat yerdir; farkl paralarn, anlarn brakt yer olsa da, deimitir her bir para. Semih Kaplanolunun Yumurta, St, Bal lemesinin ilk filmi Yumurta. inde dier paralara ait gndermelerle dolu. St, Bal, eskiye ait nesneler, hikayelerle Sadeliin elik ettii bir film bu. Tek plan sahnelerle, acelesi olmayan, doaya ait seslerle, mziini grntye elik eden seslerden alan, yabanclamay anlatrken yabanclatna yaklamaya alan bir film. Ama onun iinde midir, hayr. Yusuf, dnse de geriye, brakt eski yer deildir. Kendisi de eski Yusuf deildir. zledii hayatlar, aktard, onun iinde olmad, artk inanmad bir dnyaya aittir. Eski bir tandna selam gnderirken, daha birka gn nce selam gnderdiinin yan banda olduunu fark edemeyecek kadar yabancdr artk bu hayata. Kuyunun iindedir Yusuf. Kaybolmutur. Kendisini bulana dein de, yolculuu devam edecektir, eskiden gnne, gnnden eskiye, ina ettii ve edecei yeni paralaryla o kuyudan kana dein. Kuyu metaforunun ryayla karmza kt filmde, bu sahnenin birka sahne daha kullanlmas gerekirdi. Tek sahneyle yetinilmeseydi, izleyici, rya rya Yusufun kuyudaki strabn, abasn, tutunma telan izlerken onun i dnyasn daha iyi gzlemleyebilirdi. Filmdeki en gzel sahneyse benim iin-, ilk sahneydi. Annenin yolculuunun tek plan ekimle verildii sahne. Tek bana yryen, kimsenin olmad bir yola dnen ve yrmeye devam eden anne. Sessizce uzaklamak hayattan, kimsesiz, kendince her gn gittii yolu yryormu gibi. lk film, sonu anlatsa da, aslnda balangtr izleyici iin. Eksik paralar vardr tamamlanmas gereken. Ve bu paralar, film film tamamlanacaktr. yleyse izleyiciye den, srasyla bu paralar tamamlamaktr. Yumurta, St ve Bal.
Fikir Platformu
46
Bab Aziz / Nacer Khemir (Suzan Nur Baarslan) Bu filmi izlememe vesile olan Bilale ithaftr, eletirileriyle hatalarm gsteren Sevgili Dosta
Bir ryann iine girdim, baka bir ryada nefes alyorken. l seslenirken gizini aramaya, ney sesi flyor ayrlk acsn ruhuma. Kays llerde arayan Leylaym, Leylay gremeyen/tanyamayan Mecnunum imdi. Bir hikayenin iinde dinleyen, bir mesnevinin iinde gzleyen, bir masaln iinde ocuum imdi. Kaplar alsn ve Bab Aziz anlatlmaya balansn imdi. Allaha ulamak iin yaratlmlar adedince yollar vardr. Frtna diner, tar dedesinin yzndeki kumlar temizler, sonra tutar dedesinin ellerinden, -onun gren gzdr- onu buluaca yere gtrrken yol arkada olur. Aslnda tersidir, dedesi tutar tarn ellerinden- onun gren kalp gzdr- onu buluaca yere gtren yol arkada olur. Bu yolda tarn renecei ok ey vardr ve bu yol, uzundur. Masumiyet ve hikmet el eledir, balang ve son, hayat ve lm. Yalnz bana gidemez misin?, der ocuk. Yolumu bulurum, der yal. Ama ya kaybolursan!, der gz. man sahibi asla kaybolmaz benim kk meleim, der irfan. Mutmain bir nefs asla yolunu kaybetmez. Peki toplant nerede, der masumiyet. Bilmiyorum, der hikmet. Dierlerinin de bilmediidir bu. Sadece yrmek gerekir, yrmek. nsan yeterince yrrse, sonunda bir yere ular nk.
Fikir Platformu
47
nsansz Sinema Olur mu? Kumlar temizleme sahnesi, ynetmenin bu filmi yapmasnn amacn gsteren bir metafordur: Yz kumlanan, gzleri grmedii iin yolunu bulamayaca dnlen yolcunun hakikatini, bunu anlayamayanlara anlatmak. tarn bak, bu yzden ynetmenin bakdr. Onu anlamak kadar sadece gzleriyle grmek deil-, yreinin gzleriyle grmek, grebildiini de aktarmak ister. Ama bir yere kadar yollar ayndr. Biri anlayandr, dieri aktaran. tarn yolculuu da bir noktadan sonra ayrlr Bab Azizden. Aradklar farkldr, grdkleri farkl, hissettikleri farkl. tar dedesinin anlatt hikayeleri seven, sorular soran ve anlamaya alan merakl, kk bir ocuktur. Bu yzden film, hikayelere, masala ve kelimelere dayanr. Alt hikaye vardr filmin iinde. Evvel zaman iinde, zamanmzdan aylar aylar nce Ve balar hikayeler szmaya filmin iine. Tasavvuf, hikayeler ardndan sunulmaya balanr. Mesnevi okuyor gibi olursunuz. Bilmiyorsanz metaforlara yklenen anlam, iine giremeyeceiniz bir dnyada yryorsunuzdur artk, sadece grntlere takldnz. lde, gece, ii stan en gzel scaklk, kelimelerdir. Bu yzden film, sessizlikle yol almaz, kelimelerle var olur. Amac ii stmaktr dolaysyla da anlatacak ok yks vardr. tarn iinin snmas iin dinlemesi gerekir, merak etmesi, yolculuun sonuna kadar devam etmesi. Film bylece, bu hikayelere ykledii anlam da aklam olur. lk hikaye: Prens Bir prens bir atn peine der; gzleri deer ceylann, prensin ceylan kadar gzel gzlerine ve balar yolculuk gizin peine. Kaybolur Prens ln gizeminde. ehir, klarla der kaybolan aramaya. Aranan bulunur ama bulunan kaybolan deildir. Zahiren odur da batinen o deildir. Bir suyun kenarnda kendi suretini izlemektedir Narkisoss gibi. Sence suyun dibindeki tezahrn m seyrediyor, der Prensin mabeyncisi. Belki de grd tezahr deildir. Yalnzca k olmayan kendi tezahrn grr orada, der dervi. yleyse ne gryor? der mabeynci. Cevap gelir derviten, Prensin bakmn stlenerek onu yalnz brakmayan tek insandan: O imdi kendi cann seyretmede. Sonra terk eder herkes Prensi -yal dervi hari-, uyandnda derviten geride sadece hrkas ve asas kalmtr. Manevi dnya iin maddi dnyadan vazgeen Prens, derviin kyafetlerini giyerek kaybettiini aramaya balar. Prens aslnda Bab Azizin genliidir, bir ceylan -brahim Ethem gibi gzleri bambaka aleme amann simgesidir- takiple balayan, maddi aleme kapanrken manevi aleme alan gzlerin sahibi bir yolcudur o. tara biz birbirimizi uzundur tanyoruz, derken aslnda Prens hikayesinin kendi hikayesi olduunu aklar Bab Aziz izleyene. kinci Hikaye: Osman Baba meslei olan kum taycl yapan Osman, babasnn lmnden sonra bu ii brakp kumsuz bir lkeye gitmek iin para biriktirir. Ayrlmadan nce, en iyi mterisi Katipin mektubunu gtrmesi gerekir. Yasak akn uladr, gzlerinde ehvet vardr mektubun ulat kadnn yanndayken. Kadnn kocasnn gelmesiyle kaarken kuyuya der ve farkl bir aleme geer. Bir saraydadr ve ak olduu Zehray grr orada. Zehra onu lde yanan atee bakmaya gnderdiinde orada sadece yanan bir
48
nsansz Sinema Olur mu? palmiye grr, baka hibir ey gremez. Arar durur ama bir de bakar ki ne Zehra kalmtr, ne saray. Bir damla suyun peindedir, Bab Aziz onu nehre davet eder. Ancak filmin sonunda Osmann hikayesine deinilmez ve biz onun bir damla suda m kaldn yoksa nehre mi vardn bilemeyiz. nc Hikaye: Zeyd-Nur Uluslararas ilahi syleme yarmasna katlan Zeyd, birinci olur ve yarmaclar tarafndan muhabbet meclisine davet edilir. Meclisin banda bir gen kz/Nur vardr okunan iirleri dinleyen. Nurla o geceyi birlikte geirirler, nk okuduu iir, Nurun kaybettii babasnn iiridir. Bunu babasndan iaret olarak alglayan Nur, sabah kestii salar ve geride brakt kedisiyle Zeydi terk eder, babasn bulmak iin. Zeyd de onu bulmak iin yollara der. Zeydin ak, bir insana duyulan aktr, Bab Aziz bunu, herkesin yerine getirmesi gereken bir grev vardr, diye aklar. nk herkesin payna den ak, ilahi ak deildir. Herkes dnya lnde kaybettiini arar, ama herkesin kaybettii farkl farkldr. Pervane olmak herkesin payna dmez. Drdnc hikaye: Hseyin- Hasan Camiden kmayan Hseyinin, meyhaneden kmayan ikizi Hasan. Hseyin, lmeden evvel lmeyi tercih edenlerdendir, Kzl sal derviin yardmyla. Neden lmeyi tercih ettiini anlamak iin, grnt kadar arka planda alan mzii ve iinde geen dizeleri de dinlemelidir izleyici: Zaman neelidir / Biz ikimiz vuslata erince / Sen ve ben / ki ayr suretiz / Fakat tek bir can / Sen ve ben / Sen ve benden kaytsz / Ayn neenin sevinci. Sonra Hasan llere der, kardeini ldren Kzl sal dervii aramak iin, kendinden gemi ve rlplak kalmken lde, derdin, kederin, intikam ateinin iinde kaybolmuken, hayatndan vazgemiken, intikam almak istedii dervi tarafndan kurtarlr ve kardeinin lmnn kardeinin tercihi olduunu renir. Aslnda burada, Hasan ve Hseyin, ruh ve nefis gibidir. Ruhun yokluunda, nefsin payna denin lm korkusu ve aresizlik olduunu; nefsin, dnya lnde yapayalnz ve kaybolmu bir ekilde amasz dolatn hissederiz; biri olmadan dierinin needen yoksun kaldn ve kaybettiini bulamadan o neeye bir daha asla sahip olamayacan. Sonuta ruh ve nefis, tek bir can deil midir? Beinci Hikaye: Kzl Sal Dervi Filmin banda sema ederken kendinden geen, kendini mecnun gibi aka adayan, Cannla spr canannn eiini, ancak o zaman gerek ak olursun. diyerek canndan, canan iin vazgeen bir dervitir. Pervanedir, aktan yanan. Filmin iinde ama dndadr/filmden bamszdr ayn zamanda. Her yerdedir ama hibir yerdedir. Varl, bir hikayeye dayanmaz dier kahramanlar gibi. Bir hlin aktarmdr o. Aknl temsil eder. Altnc Hikaye: Bab Aziz-tar Tm bu hikayelerin merkezinde duran, onlarla yollar kesise de, farkl bir yoldan yoluna devam ederek kendi yolculuunu yapan kr dervi Bab Aziz. Torunu tarla dervilerin toplantsna katlmak iin yolculuk yaparken aslnda o, hayatnn en nemli anna yolculuk etmektedir: Dnne, doumuna, kavumaya. Yeni bir hayata domak iin, dolma vaktini bekleyen kabrini aramaya kan dervitir o. Kaybettiini bulma andr lm. Tam bu ana geldiinde Hasan arr yanna, henz hamdr Hasan, lmden korkan, hayata anlam verememi. Bab Azizin hikayesinin bitimiyle Hasann
49
nsansz Sinema Olur mu? hikayesi balar filmde. Hasan onun kyafetlerini giyerek ve asasn eline alarak, kaybettiini aramaya yollara der. Dervilik bir elden dierine geer. Bu dnyann insanlar Bir mumun alevi nndeki pervane gibidir lk olan yaklat ve : Ben ak biliyorum dedi. Bu, Osmandr. kinci olan kanatlaryla azck aleve dokundu ve : Ben ak ateinin nasl yaktn biliyorum. dedi. Bu, Zeyddir. nc olan kendisini alevin kalbine att ve alev tarafndan tketildi. Hakiki akn ne olduunu sadece o bildi Bu, Kzl Sal Dervi ve Bab Aziz/Prenstir. Filmde grntler kadar mzikler, kostmler, iirler, hikayeler de nemlidir. Bir btn oluturduklarnda anlattklar ekillenir izleyicide. Aslnda o kadar zor bir konuyu anlatmaya almtr ki film, bunu anlatabilmek iin de, Dounun mesnevisinden, ezgisinden, iirinden, kelimesinden, geleneinden, sanatndan, kltrnden yararlanmaya almtr. Sadelikten uzaktr bu yzden. Dervilerin toplantsna ulamak iin, herkes kendi yolunu, kendi amacn, kendi armaann kullanr, llerden geer, farkl rotalar izler, zaman zaman kesise de yollar, herkes kendi yolundan gitmelidir ve filmin ilk cmlesini hatrlarz burada: Allaha ulamak iin yaratlmlar adedince yollar vardr. Tunuslu ynetmen Nacer Khemirin ektii 2005 yl yapm bir film Bab Aziz. Tasavvufu masals anlatmla aktaran Nacer Khemir, hikayeleri azaltp, oklu hikaye etme teknii deil de ana bir hikayeye odaklansayd, -belki bu kadar ok eyi tek filme sdrmaya almasayd-, gerekten ok daha baarl bir yapma imza atard. Grnt, farkl alardan kamera ekimleri, mzik, kostm ve metaforlar atnzda- anlatlan dnya ise, filmin baarl ynleri. Benim en beendiim sahneyse, semazene elik eden mthi sesli o gzelliin ancak bir ocuun masumiyetine almas oldu. Bir ocuun merak ve masumiyetinin ulaabildii gzellik, herkese almayan ve evet, bu da bir metaforsa, sylemek istedii, gizli olann rtsnn -ok az bir ksmnn- kaldrld bu filmin; ancak onun gzyle bakldnda/izlendiinde gzeli grebileceidir.
Fikir Platformu
50
El Secreto de Sus Ojos / The Secret in Their Eyes (Suzan Nur Baarslan) Juan Jos Campanellann ynettii 2009 yapm Arjantin spanyol yapm 2010 yl EN Y YABANCI FLM dalnda Oscar kazanm bir film. Hakl bir dln sahibi. Konusu, 1999 ylnda Buenes Aireste 1974te yaanan tecavz ve cinayet vakasn aratran Benjamin Espositonun gemite yaad bu olay roman olarak yazmasdr. Hznl, gzel gzl bir kadn, bir tren gar ve elinde bavulu olan bir erkee veda. Silik ve i ie geen gemie dair grntler Kimin hikayesi bu? Karalanan gemi kimin hikayesi, geride braklan kimin gzleri? 21 Haziran 1974. Ricardo Moralesin kars Liliana Colotta ile son kahvalts, son anlar, yaanrken bilinmeyen. Planlar, hayata dair kk endieler, her zamanki iler Kim yaarken bunun son an olduunu bilebilir ki? Birden bozuluveren byl anlar, yle hzl gei ki acnn yzne, arp kalmak olduunuz yerde. artc ve actc anlar. Kimi zaman hayatnzn bir anna takl kalrsnz ve o an, yer yer silinmi izlenimi verse de aslnda hi uzaklamaz belleinizden. Hatralarn harika grntlerini birden o an takip eder ve mutluluunuz mutsuzlua evrilir. Aamazsnz. Korkarsnz. Anlar, yazdnz defterden yrtarak unutabilir misiniz ya da nasl daha farkl anlatabilirsiniz yaananlar? Temo/Korkuyorum.
51
Fikir Platformu
nsansz Sinema Olur mu? Bir any anlatmaya nereden balamal hele de onu roman halinde bakalarnn gzlerine sunacaksanz: En iyi hatrladn yerden. Ya hatrlanan birden ok balang varsa, hangisini anlatmaya balamaldr insan? O zaman en bandan balanmaldr. Ve gemi balar kendini anlattrmaya. Ama unutulmamaldr, anlatan gemi deildir, anlatlan odur. Biri gemie dieri gelecee bakmakla yazgl iki sevgili, sevginin asla dile gelmedii ama gzlerde aikar olan, ama o gzlerden birinin bir zamanlar bekleyip de gremedii ey bu. Irenenin bekledii ama Benjaminin bakalarnn gznde grd akn peine dt iin ge kald, kendi gzlerindekini kard. Hibir gcn eskitip andramad ak, bir olayn peinde izlerken, kendisine bakan gzlerdeki ak gremeyen gzler, grse de hibir ey yapmayan gzler Neden bir ey yapmadm Baka bir hayatta deildi. Bu hayattayd Zamanla silinen ve byle miydi acaba dediimiz gemi? Sizi anlarn varlndan pheye dren bulanklk. Bir erkek her eyini deitirebilir, yzn, karsn, ailesini, dinini, Tanrsn ama bir eyini deitiremez. Tutkusunu. Hayata dair bir detayla Solares yakalanr ama hapiste devlet iin casusluk yapt iin serbest braklr. Brokrasinin irkin arklar iler burada. Tecavzc bir katilin zel hayat ilgilendirmez brokrasiyi. Keke herkes onun gibi ie yarasa der, tam bir irkinlik ve umarszlkla. Irene ve Benjaminin sosyal stat farkllklar vurulur acmaszlkla yzlerine. plak irkinlik. reti adalet. Acmasz faydaclk. Toplumsal fayda ngrlerek yine imenler ezilir. Ezilenin varl nemli deildir. Adaletin ileyii nemli deildir. nsan nemli deildir. Birileri bir sistem ina ederken, ina ettikleri sistem, insan adna da olsa, ezilenlerin insan olmas nemli deildir. Burada izleyicinin aklna Dostoyevskynin Su ve Cezasndaki Raskalnikofun sorgulamas gelir. Napolyonun izinden gidilen yol! Akla ilk gnah gelir. Aslnda her ey elmay srmakla balar, onu srmann akla dmesiyle deil. Bir kez srdktan sonra elmann btnl ve ona dokunulmamas gerektiinin nemi kalmaz. Bir kez adaleti yanl uygulamak/adaleti uygulamamak aslnda tm adalet sistemini ykmaktr, btnl bozmaktr, rmenin balangcdr ve bunun doru bir bahanesi yoktur Benjamin gitmek zorunda kalr, her eyi ardnda brakmak. lk sahnenin yaand ana gelinir. En iyi hatrlanan ana. Sevgiyi geride hznl gzlerle brakmak zorunda kalnan ana. Son kez, kavuulamamken henz, dokunabilmek bir daha dokunamayacak olmann strabyla. inde bin bir duyguyla ve en ok da hznle. Veda szcnn vaktidir: av Sevgi, biriyle kaldn m, ayr kaldn m? Yannda yaadn m, bir ana hapsettiin mi? Kalan m, yolculadn m? Anndaki mi, belleindeki mi? Hep zordur gitmeler ve bitmeler. Gitmek mi zordur, kalmak m? Eer giden sevdiinse kalmak zordur, eer kalan sevdiinse gitmek zordur. Hep zordur gitmeler ve bitmeler. Koarsn ardndan/bakarsn ardndan Hznldr vedalar ve engellenemez. Oysa sevdiini de yannda gtrmen yeter. Bu ksm sevgiye dair edilgenliimize ynelik harika bir sorgulamadr. Ve Irene Benjamine bakarak yle der:
52
Fikir Platformu
nsansz Sinema Olur mu? Budala. Ricardo Moralesle son sylei, yapbozun tamamlanan paralar. Moralesin anlattklaryla verdii t: Bu benim hayatm, senin deil. Unut bunlar. Gemiin dallanr budaklanr, gelecein de kalmaz. Unut bunlar. Bitmeyen, unutulamayan sorgu ve ardna dldnde tamamlanan gemi. Solarese verilen en byk ceza. Adalet yanl ilediinde, yanl tek bana dzeltmek yetmediinde, bazen dzenin dna klr. Adalet bir ekilde yolunu bulur bylece. Etkileyici, ou yerde artc, sradan gibi grnen ama sra d, kamerann hayattan hayata geiiyle anlk, kimi yerde rperten ekimleri. Nefis diyalog ve sorgulamalaryla kesinlikle karmamanz gereken bir film. smine yakr bir film. Gzlerin ok ey anlatt ve onlara bakarak kelimeler kadar ok ey anlayabildiiniz bir film. Gzlerin filmi bu, konuan, hznl, aresiz, ak gzlerin. Filmin iinde roman ad altnda anlara yaplan ve gemi kadar sizi gne de odaklayan bir film. Temodan teamoya Korkuyorumdan seni seviyoruma. Kapy kapa, szc hi bu kadar gzel gelmemiti daha nce. zlemeden anlayamayacanz anlamlar ykl bu cmle, hele de Irenenin gzel, glmseyen gzleriyle sylendiinde ok daha ltl. Kesinlikle hayatnzda izlemeniz gereken filmlerden biri. Sizi kandrmayan, gereksiz hayale srklemeyen ama midi de yannda tayan.
Fikir Platformu
53
Ate Bcei Mezarl (Suzan Nur Baarslan) Akiyuki Nosakann ayn adl romanndan Isao Takahatann ynettii, mzikleri Michio Mamiya tarafndan bestelenen, Stdyo Ghibli yapm esiz, etkiliyeci, hznl bir animasyon. Bir animasyona dram hi yakmyor ama bir dram da bir animasyonda ancak bu kadar gzel ve etkileyici bir biimde anlatlabilirdi
21 Eyll 1945. ldm geceydi. Seitann ldkten sonra meyve ekeri kutusunun almas sonucu bo kutunun iinden dar kan atebcekleriyle balangc yaplan hikayesi, kendisi tarafndan anlatlan. Kzkardei Setsukonun ellerinden tutarak gemiine yapt yolculuk. Yaayan birinin deil, lm birinin hikayesi, kimsenin anlatmasna imkan olmayan ve bu yzden kendi hikayesini kendisi anlatan Seita.
Fikir Platformu
54
Yolculuk yaparken trenle, gzmze arpan grntler -nsan ister istemez Miyazaki ile karlatryor.- detaya inmeyen, daha kaba izimler, donuk/mat renkler. Sava ortamnn kasveti, renkleri etkileyebilir elbette ve farkl bir alemden bak temsil ettii iin grnt bizim greceimiz deil, Seitann grd ekilde de verilmi olabilir Animasyonun yapm yln da dnnce aslnda ok da nemli olmayan bir detay, yine de dillendirilmesi gereken
lm yadran uaklarn yakp kavurduu yuva. Karanlk geceyi aydnlatan atebcekleri gibi. Krmz ayakkablarndan birini kaybeden -kaybetmeye baladklarnn ilkidir ayakkabsnn teki-, henz sava bilmeyen ve snaktan nefret eden kk Setsuko.
Annesi snakta yaraland iin annesini gremeyen Setsukonun alay, naif, aresiz. Bu alamaya elik eden dingin ama hznl mzik geceye ve atebceklerine de
Fikir Platformu
55
nsansz Sinema Olur mu? Annenin lmyle bir yaknlarnn yannda hayata devam edi. Atebcekleri Atebceini ilk kez tutan Setsuko. Bir ocuun tebessm, mutluluu. Tm olumsuzluklar iinde birka gzel andan biri. Mutluluk ve sevgi ve meyve ekeri
Byk bir banyo kveti.
Setsukonun ocuk dnyasndan denize verdii isim. Flashbacklerle gemiteki gzel anlara dnler. Geri dnlen gereklik, bir ekilde mutlu olmay baararak hem de, ayakta kalmaya alarak, tutunarak birbirlerine Tandklarnn bu iki evsiz, annesiz ocuktan yava yava yz evirmeye, ikayet etmeye balamas. Tahammlszl. Her hareketlerinin gze arpmaya balamas. nsan doasnn irkin ama gerek yz. tane kalan meyve ekeri. Setsukonun ellerinden teneke kutuya geri konan, hazine gibi kymet verilerek saklanan Kyamaz ya hani ocuklar ok sevdikleri bir eye, saklarlar, hemen yemek istemezler, ite yle. Snakta yaamaya balamalar, hayata smsk tutunmaya alarak, yokluklarn elenceye evirerek Lambanz atebceiyse, sevdiiniz yannzdaysa, gvenebileceiniz tek kii, karanlk geicidir; hatta byl masal lkesidir iinden gemilerin getii, havayifieklerin patlad. Oysa bu, savan gsterilmeye allan boyal yzdr, bir ocuun bilemeyecei. Gerek, Setsuko ile Seitann iinde bulunduklar andr, annesiz, babasz, yuvasz, a Annesinin lmn duyan Setsukonun len atebceklerini kendi elleriyle at mezara gmmesi ve bu fark edii abisine kendi cmleleri ile aktarmas. lk defa alayan Seita. lk defa.
Neden atebcekleri bu kadar erken lmek zorunda?
Fikir Platformu
56
nsansz Sinema Olur mu? lmn ne olduunu kendince kavrayan ama zamann anlayamayan drt yandaki bir ocuun sorusu. Hayatta kalmaya alrken kzkardei iin hrszlk dahil her eyi yapan, asla kardeini krmayan, onu koruyan, onu mutlu etmeye alan -sadece on iki yandaki- Seita.
Abi, abi, abi Onichan/Onichan/Onichan
Hrszlk yaparken yakalanan, hrpalanan abisinin ardndan hasta Setsukonun seslenii, krk, hznl, aresiz Dramatikleen anlar, hznl, gzyal anlar
Neren acyor? Doktor araym m?
Setsukonun karakolun nnde abisini bekledikten sonra onu gzleri yal ve hrpalanm grdnde ocuksu masumiyetle zm aray
Meyve ekeri kutusu ve atebcei mezar. Setsuko. Kck, hasta beden yemek yemeye ihtiyac olan.
Gitme. Benimle kal. Beni yalnz brakma. Seitann kardeine verdii ve tuttuu sz: Seni yalnz brakmayacam.
Kaybedilen sava. Baba?! Yaad veya ld belli olmayan ama yaamaktan ok, lme yakn duran. Eski bir fotorafta, Seitann aresizlik ve alk iinde yaad byk ac. Bir kayp daha, tutunacak dallarndan birinin daha ellerinden kay
Fikir Platformu
57
Abi, teekkr ederim.
Elinde karpuzu, uyuyakalan ve bir daha uyanmayan Setsukonun son szleri. Eski bir plaktan alan mzik. Tyleri diken diken eden an. Setsukodan geriye braklan tek ey: Meyve ekeri kutusu. Kller kllere Teneke kutusuna konan kller ve Seitann yannda tad kutu. Tm her eyi ellerinden alnm Seitann hayatndan geriye kalan son varl
lmyle kardeine kavuan Seitann onunla bir bankta, yaayan ehre bakarken biten hikayesi. Seitann, ayn koruyucu, sevgi dolu tavryla kardeine sarl ve onu nemsemesi. Verdii sz yerine getirmesi.
Seni hi yalnz brakmayacam
Fikir Platformu
58
nsansz Sinema Olur mu? Savan irkin ynnn, insanlarn bencil doalarnn, sistemin iki yzl tarafnn eletirisi. Bu eletirinin, iki gzel ocuun, her eye ramen mutlu kalmaya alan ve birbirlerine sevgiyle sarlarak amaya altklar ama aamadklar zorluk dolu dnyalarndan/hayatlarndan onlarn gzyle verilii. zledikten sonra ise bize den son cmle: Seita, teekkr ederimteekkr ederim teekkr ederim
Fikir Platformu
59
Dead Man (Jim Jarmusch) (Suzan Nur Baarslan) Pencereden dar bak! Bu sana sandalda olduun zaman hatrlatmyor mu? Ve sonra o gece ge vakitte uzanp tavana bakyordun ve kafandaki su evrendeki manzaradan pek farkl deilken, kendi kendine yle demitin: Sandal yerinde durduu halde, nasl oluyor da manzara akp gidiyor? Gzlerini her ata deien yzler. Uzun bir yolculuk. Olmas gereken kadar. Kamak eskinin etkisinden ki, bu cehenneme gelebilecek kadar, gemiinden kamaya almak. Yabanc her surete bakarken, dnemin insan profilinin tek tek karnza kmas. Eski bir zaman bu. Cafcafl renklere gerek yok. Conconlu kelimelere de. Her ey olmas gereken kadar. Siyah beyaz bu yzden film. Siyah ve beyaz. Naif, rkek, ekingen, kendine gvensiz ve korkuyla adm atmak yeniye. Gzlerde grnen tek ey, yeni admlarla, bilinmezlik. Hayatn ne sunacan bilmeden adm atmak/bakmak. William Blake, muhasebeci olarak geldii bu yerde isiz kalr, yerine oktan biri alnmtr. Tekin olmayan dnyada tek banadr artk. Sonra birden deiir her ey, beklenmeyen bir biimde. Anlamsz bir ekilde hatta, kattan gller yerlere/amurlar iine savrulur, gkten bir yldz kayar, bir at uzaklara koar Hayat artk eskisi gibi deildir, tek gecede yeniden yazlr sayfalar kaderinizin.
Fikir Platformu
60
nsansz Sinema Olur mu? uraya, kalbinin hemen yanna, beyaz adamn metal paras girmi. Kesip kartmaya altm ama ok derinde. Bak onun yerine kalbine saplanabilirdi. O zaman da ruhun iinden uup giderdi. Allahn cezas aptal beyaz adam! Ve ilk dramatik dm atlr filmin. Beyaz adamn metal paras yrektedir ve ruhun uuu gerekletiinde ancak oradan kacaktr. William Blakein peine katil gnderilir, hatas birini ldrmek deil, blgenin para babasnn olunu ldrmektir, kendisini korumaya alrken. Bir anda film teatral bir komediye dnr bu ksmlarda. Abartl/teatral jest ve mimiklere elik eden dramatik ve absrd diyaloglarla. Ve evet, dnem filmi deildir, sonradan baktr bir dneme. Bu yzden bu teknik onu dnem filminden ayran ince bir izgidir. Don Kiotvari bir hava sezersiniz alttan alta. Seni ldren beyaz adam ldrdn m? Ben l deilim ki. Kendisine yardm eden Kzlderiliye cevab budur. Hele de kendisine ressam ve ozan olduunu syledii ksmla(William Blake, ngiliz ozan, ressam/1757-1827) aslnda cevap iki kere verilmi olur: William Blake l bir adamdr ve kurgunun iindeki William Blake de aslnda yazgsnda lm olan bir adamdr. Burada Kzlderili, tpk Antik Yunandaki her eyi bilen ve seyirciye aktaran anlatc (hypokrites) gibidir. Ki filmdeki ilk anlatc, Blakein trende karlat ve durgun sandalda akp giden manzaray seyrettiini syledii blmde izleyicinin karsna kar ve Blakein yazgsndan bahseder. zleyici bunun gerekliinden ancak ikinci anlatcnn kmasndan sonra emin olur. Siz tm bunlar fark etseniz de kurgunun iindeki William Blake bunlara anlam veremez. nk o kendi hayatn/imdiyi yayordur ve henz geleceini yaamamtr, tpk tiyatrodaki koro gibidir izleyici, olaylar bilen ama edilgen. Her Gece ve her Sabah Doar bazlar Acya. Her Sabah ve her Gece Doar bazlar tatl Hazza, derken Kzlderili, William Blakein dizeleri szar filme, Masumluk Kehanetlerinden: Her Gece ve her Sabah Doar bazlar Acya. Her Sabah ve her Gece Doar bazlar tatl Hazza. Doar bazlar tatl Hazza, Doar bazlar Sonsuz Geceye. Ynlediriliriz bir Yalana inanmaya Gzn iinden grmediimizde, Ki bir Gece domutur, can vermek iin bir Gecede, Ruh uyurken Ik Huzmelerinde. Tanr belirir ve Iktr Tanr Gecenin iinde barnan o zavall Ruhlara; Ama bir nsan Biimini sergiler.
Fikir Platformu
61
nsansz Sinema Olur mu? Ve ilgintir, iirle paraleldir filmin anlatt ve film, bu yzden tiyatroya daha yakndr sinemadan. Anlatcnn ad Hikimsedir/Nobody/ Exaybachay. Yksek Sesle Konuup Hibir ey Sylemeyen. Ait olamamann, teki olann, hikimsenin yksn anlatr ksa ve z cmlelerle. Hi kimse de olsa bir yks vardr Exaybachayn. Hikimsenin peine dtnzde, yazgsn sizinle paylatnda, yolu beraber yrdnzde bilebileceiniz bir ykdr bu, uzaktan o, sadece hi kimsedir. Ve doarken Sonsuz Geceye hi kimseyle yolculuk yaparsnz: Kimle yolculuk ediyorsun? Hi kimseyle. Ne tarafa gidiyorsun? Bilmiyorum. Sonra anlamsz agzlln absrd finali yaanr. Benim, benim, benim Sonu: Hikimsenin. Tpk dnya gibi. Traji-komik. Ve Hikimsenin grd ey: gerek olan m, imaj m? Filmdeki ikinci dramatik rg buradadr, nk film bata Henri Michauxun u szyle balar: Tercihen l bir adamla yolculuk etmemelidir. Blake kendini halsiz hissetmektedir ve a, Hikimse ona u cevab verir: Mistik dlerin peinde komak ulvi bir ltuftur Mr. Blake. Bunu becerebilmek iin insan a ve susuz yol almaldr. Ve izleyici, filmin bandan beri yolculuk yapan Blakein yolculuunun farkllatn anlar. Aslnda peindeki insanlardan kamyordur, henz bilmedii bir yere yolculuk yapyordur. Btn kutsal ruhlar, oru tutanlar takdir eder. Yolculua bu ekilde hazrlanmak gayet iyidir. Artk farkl bir bakla bakma vaktidir dnyaya ve onsuz yapamam zannettiklerinden vazgeme vaktidir. nk oru sadece a-susuz kalmak demek deildir, dnyaya ait varlnzdan/paralarnzdan vazgeebilme yetisini kazanmak demektir, gerekten grmek, gerekten hissetmek, gerekten yaamak, gerekten yolculua kabilmek, gerekten dnebilmek iin. Hi kimseyle yolculuk eden elbette bir noktadan sonra yalnz kalacan anlamaldr ve Blake bakar ki yannda Hikimse/ hi kimse kalmam. Ve adm ba llerle dolmaya balar film ve ucuz et pazar gibi her yan kan ve kemikle dolar, kendisinin vurduundan fazlas da yollarda karsna kar. Tertemiz bir varlkla karlar sonra, lm bir ceylan yavrusuyla. Hikimsenin anlatt hikayedeki gibi. Kardei olarak grmt Hikimse gelip nne yatan geyii, ve bir adm daha farkllar yolculuu. Masum ceylann yanna uzanr, bir kurban gibi. tirazsz yatar, uzanr topraa. lk defa, gerekten grmeye balar. Hikimseyle yeniden karlatnda artk hazrdr ruhunun ait olduu yere geri dnmeye. Ormann iinden geerken Blake ve Hikimse, grlen byleyici bir kutsiyetin l l szmasyken kameradan gzlere, ayn yerden geen bir bakasnn gzlerinden, ayn mekann korkulu,
62
Fikir Platformu
nsansz Sinema Olur mu? bilinmez bir tehdide dnt grlr. Oysa ayndr geilen yer, sadece gren kiiler farkldr. Herkes ayn eye farkl bakar ve orada farkl bir ey grr aslnda; ve yolculuklarmz -ayn yerlerden gese bile- farkl farkldr. Nereye yolculuk ettiimize ve ne istediimize gre deiir bakldnda grlen ey. Tm bu yolculuk esnasnda insan doas, onun agzll, hrs, ikircikli tutumu, sahtekarl, tamahkarl tek tek gzler nne serilir. Evet, irkin bir dnyadr buras ve Blakein naif, rkek, ekingen, kendine gvensiz ve korku dolu gzlerini deitirecek kadar etkilidir ktle evrilme konusunda. Dnyaya ait son paralardan birini de geride brakr Blake: Benekli at. Ondan ayrlnda ilgin bir hzn vardr, at ardndan gelmek istese de o, kyda braklmak zorundadr. Hikimse, beni bu bot mu su aynasndan teye geirecek? Hayr, bu bot gerektii kadar salam deil William Blake. Bot sanki bedendir, parmaklardan nehre kan dklrken, salam olmayan eyin bot deil, beden olduunu dnrsnz. Onu da brakmanz gerekir ki, bu dnyada brakacanz son ey odur. Ykm, ykm, ykm insann dokunduu her eyde Yeniden bir geyikle gz gze gelmek. Sanki geyik, teleri simgeleyen bir metafordur burada. Acs ve strab artarken, yrmek onurlu ama acyla Kanosu gelin gibi hazrlanr, sanki kavuma andr, ayrlk deil. Sanki dndr, biti deil, sanki dntr, gidi deil Ayrlma vaktidir ama ayrlk deildir evet, geldii yere dnme vaktidir. Nobody, ben sigara imem ki Aho William Blake. Jim Jarmusch ynetmenliini yapt, 19yy.n ikinci yarsnda Amerikada geen 1995 yl bir film. Johnny Depp (William Bill Blake) , Crispin Glover (Makinist) , Gary Farmer (Nobody), John Hurt (John Scholfield) filmde yer alan oyuncular. Johnny Deep kadar Gary Farmern mthi oyunculuuyla sizi kendi gerekliine srkleyen, Western sinemas rnei gibi grnp de iinde farkl tabakalar bulunduran, kimi yerde sinemadan tiyatroya yaklaan bir yapm. Aslnda beyaz aptal adam hicveden, bunun yannda ruh- dnya- lm gibi kavramlar da dile getiren bir film. Ruhun ayrlk vadisinden geri dnn anlatan Burada dikkati eken ey bu kavramlar sorguluyor olmas deil, sorgulama yok bu filmde. Bir kabul ve o kabule giden yolun ifadesi var. Bir gn ayrlma vakti geldiinde, sandalnz hazr olmaldr yolculua. Orulu olmanz gerekir dnyadan. Ve her eyi tek tek terk etmeniz gerekir. Bunu yaptnzda geride dnya iin
63
Fikir Platformu
nsansz Sinema Olur mu? endielenecek hibir eyiniz kalmaz. Sizi sadece yeni yolculuunuz ilgilendirir. nk artk dnme vaktidir. Dnnz dn ola.
MASUMLUK KEHANETLER Grmek Bir Kum Tanesinde bir Dnya, Ve bir Cennet bir Yaban ieinde, Tutmak Sonsuzluu avucunda, Ve Ebediyeti bir saatin iinde. Kapatlm bir kzlgerdan kafese Boar Tm Cenneti fkeye. Kumru ve Gvercinlerle dolu bir kumru evi Titretir Cehennemin tm blgelerini. Bir kpek, kapsnda alktan len Efendisinin, Haber verir kn Devletin. hor kullanlan bir At yol stnde Yakarr nsan kan iin Cennete. Her feryad Yaban Tavannn, izi srlen, Bir elyaf koparr Beyinden. Bir Tarla kuu, kanadndan yaral, Susturur bir Kerubun* arksn. Kkrtlm ve kavgaya hazrlanm Dv Horozu rktr Ykselen Gnei. Her Kurtun ve Aslann uluyuu Ayaa kaldrr Cehennemden bir nsan Ruhunu. Yabani Geyik, orada burada gezerken, Uzak tutar nsan Ruhunu zntden. Hor kullanlan Kuzu Halk Kavgalarna yolaar, Ve yine de Kasabn ban balar. Kk itkuunu inciten adam Sevgi grmeyecektir nsanlardan. Kim getirirse kz gazaba Kadnlar sevmeyecektir onu asla. Sinei ldren oyunbaz olan Tadacaktr dmanln rmcein. kence eden kii Maysbceinin Perisine Bir Kameriye rer sonsuz Gecenin iinde. Trtl, Yapran stndeki, Yineler sana Annenin dertlerini. Gvenin ya da Kelebein canna kyma, nk Kyamet yaklamakta. Atn sava iin eiten kii Geemez asla Kutup Engelini. Dilencinin Kpeini ve Dulun Kedisini besle, Sen imanlarsn bylece.
64
nsansz Sinema Olur mu? Akamn sona eriiyle uup giden Yarasa Terketmitir inanmayan Beyni bunu yapmakla. Bayku gece vakti ziyarete gelen Dem vurur inanszn korkusundan. Sivrisinek, Yaz trksn syleyen, Zehir elde eder ftiracnn dilinden. Zehiri Semenderin ve Ylann Teridir Kskanln ayann. Zehiri Balarsnn Kskanldr Sanatnn. Bir Gerei kt niyetle sylemisen Daha ktdr uydurabilecein tm Yalanlardan. Neenin ve Kederin rgs ok incedir, Kutsal ruh iin rlm bir giysidir; Her kederin ve zlemin altnda pekle rlm bir Nee yatar aslnda. Ki byle olmas hakadr; nsan Nee ve Keder iin yaratlmtr; Ve bunu gereken ekilde bildiimizde, Gvenle ilerleriz Dnyann iinde. Bebek daha fazlasdr Kundak Bezlerinden; Her tarafnda bu nsanlar diyarnn Eller dodu ve yapld aralar, Dillerinden her ifti anlar. Her Gzn dkt Gzya Bir Bebee dnr Sonsuzlukta; Ve yakalanr ltl Diilerce, Ve dndrlr tekrar kendi zevkine. Melemeler, Brmeler, Kkremeler ve Havlamalar Cennetin Kumsaln dven Dalgalardrlar.Bir Bebek Sopann altnda aladnda cn yazar lmn diyarlarna. Kii Kk ocuun nancyla alay ettiinde Alay edilecektir onunla Yallkta ve lmde. Kuku duymay reten kii ocua kamayacaktr rm Mezardan asla. Kk ocuun nancna sayg duyan kii Yenecektir lm ve Cehennemi. ouun Oyuncaklar ve Saduyusu Yal Adam2n rnleridir ki Mevsimin. Soru Soran Kii, ki oturuu pek muzipedir, Yant vermesini asla bilmeyecektir. phe tayan szleri yantlayan kii Sndrr Bilginin In. Crcrbceinin l ya da bir Bilmece Uygun bir Yanttr bir pheye. Karncann ni ve Kartaln Mili Glmsetir topal Felsefeyi. Kii grdklerinden phe duyuyorsa Ne yaparsan yap, inanmayacaktr asla.
65
nsansz Sinema Olur mu? Eer Gne ve Ay pheye dselerdi O dakika snverirlerdi. Prensin Kaftanlar ve palavralar Dilencinin Zehirli Mantarlardr Keselerinde Cimrinin. Dilencinin Paavralar, kanat rparak havada, Blerler Gkyzn paralara. Daha deerlidir Yoksulun eyrek Penisi Tm Altnlardan Afrika sahillerindeki. Cimrinin topraklarn alp satar Az Bir Para, inin ellerinden zor alndnda; Ya da, eer yukardan korunuyorsa, Alp satar tm o Memleketi. Kl ve Tabancayla kuandnda Asker Yaz Gneine felli bir halde hcum eder. Biline en gl zehir Sezarn Defne Tacnndan gelmitir. arptamaz nsan rkn Zrhn demiri kadar kimse. Altn ve Mcevherler Saban sslediinde Kskanlk boyun eecektir bar Sanatlarna. Bir Tutkunun iinde olmak sana yi gelebilir. Ama Tutku senin iindeyse bu hi yi deildir. Bir Memleketin Kaderini belirler Kumarbaz ve Fahie, Devlet onlara resmi izin verdiinde. Orospunun sokaktan sokaa seslenii recektir Yal ngilterenin kefenini. Kazanann haykr, bedduas Kaybedenin Danseder Cenaze Arabasnn nnde l ngilterenin Her Gece ve her Sabah Doar bazlar Acya. Her Sabah ve her Gece Doar bazlar tatl Hazza. Doar bazlar tatl Hazza, Doar bazlar Sonsuz Geceye. Ynlediriliriz bir Yalana inanmaya Gzn iinden grmediimizde, Ki bir Gece domutur, can vermek iin bir Gecede, Ruh uyurken Ik Huzmelerinde. Tanr belirir, ve Iktr Tanr Gecenin iinde barnan o zavall Ruhlara; Ama bir nsan Biimini sergiler Gnn Diyarlarnda yaayanlara.
William Blake
Fikir Platformu
66
Ar Kovannn Ruhu / El Espiritu De La Colmena (Suzan Nur Baarslan) Bugn birdenbire karma kt, onu aramyordum, birdenbire, ylesine. Ad, sadece adyla, bana beni izle dedi. Daha nce dikkatimi ekmemiti, aslnda film izleme dneminde bile deilken -bu dnemlerde deil izlemek, tahamml bile edemem tek dakikasna filmlerin- o, kapm ald. Kitap okuma dneminde olmama ve bunun dndaki her eyi yadsma eilimi gstermeme ramen, sanrm bir haftada nc kitab bitirip drdncye balaynca farkl bir ey yapmak istedim ve o, beni buldu. Ar kovan ve ruh. Aklma insanlardan uzakta, kendini yapt ie veren ama ayn zamanda kendini yapt iten koruyan, her eyden yaltlm bir insann grnts geliyor u anda bilmiyorum imdi izleme zaman. zlerken daha ilk sahnelerde, zamanda yolculuk yaptm. Sinema izlemeye giden kasabaly grnce. Eskiden mahallelerde sinemalar olurdu ve ailecek sinemaya gidilirdi. Halen, artk sinema kalmasa da mahallemizde, sinemay ileten insanlara Sinemaclar denilmekte. Belleim izlediim filmleri hatrlamasa da, akamlar sinemaya gittiimizi hatrlyorum. Eski, kk ama deerli anlar gemiin. Ama bazen gemi, farkl izler brakr bellekte, onlar terk etmeniz de gerekir. Ar Kovannn Ruhu Vctor Ericenin ynetmenliini yapt, 1973 spanya yapm Pann Labirenti filmine esin kayna olmu bir film. Film 1940ta, spanyol Savann bitiminden hemen sonra, Kastilya Blgesinde gemekte. Ana, ky sinemasnda izledii James Whalein Frankenstein filminden etkilenerek, ablas sabelin, Frankensteinin lmediini, ruhunun yaadn ve gzlerini kaparsa Anann onu arabileceini sylemesi zerine Frankensteinin ruhunu aramaya balar.
Fikir Platformu
67
nsansz Sinema Olur mu? Sorar: Ruh, nedir? Ald cevap annesinden, ok basittir, genellikle hepimizin yapt aklamalardan biridir. Ruh, ruhtur. Ve ruhu iyilik ve ktln aklamasnda kullanr. yi olursan iyi ruhlar gelir, kt olursan kt ruhlar Filmin banda Frankensteinin ynetmeni seyirciyi film iin uyarr ve onlar filmi izlemeye baladklarnda biz de kendi filmimizi izlemeye balarz. Filmin iinde geen uyar bizedir/seyirciyedir ayn zamanda. Film ilerledike Frankenstein filminin ynetmen tarafndan metafor olarak kullanldn ve ruh, iyilik-ktlk, sonsuzluk kavramlarn sorgulamak iin kullanldn fark ederiz. Filmin iindeki film, gerekliin iindeki kurgu, bizi dten ok geree yaklatran bir ara olarak kullanlr. Dramatik rg kurulurken adm adm, hzl olmayan bir tempoda, kk ayrntlarn, ama sonular etkileyen ayrntlarn verildiini grrsnz. Mzikli kstekli saat, Frankensteinden etkilenen Anann ruhu bulmak iin bo binaya gidip gelmeleri, bir kaaa yiyecek ve giyecek gtrmesi, giyecein iinden saatin kmas, kaan ldrlmesi, saatin eve geri dn, babasnn Anay bo binada bulmas ve Anann kamassonra bulunmas. Gece suyun kenarnda kendisiyle yzleirken Ana -tek sz yoktur bu sahnede ve bu ksm filmin en etkileyici ksmlarndan biridir-, suda Frankensteini grr, sonra da karsnda. Kt bir ey yapmtr ve onun ruhu yanna gelmitir. nk annesi daha nce yle demitir. Frankenstein filmiyle harmanlanan gereklik. Bir ocuun gereklii. Doru ve yanln, ruh ve bedenin, kk ama nemli ayrntlarn hayatmzdaki etkisi. Tiranlarn zamannda tm sylenceler, dler ve gerekstne evrilir ve gerekler, metaforlarn, sembollerin, iaretlerin ardndan yol bulur geree doru. Gerek Frankensteinin surat olduunda, doru yanl kabul edildiinde, alglarda krlmalar olur, Anada olduu gibi. Kk ayrntlar, kk seimler hayata yn verir ve fark etmediiniz bir ayrnt -tpk babann kzlarna anlatt mantar bilgisi gibi- sonunuzu hazrlayabilir, sizi tamamen deitirebilir. Edilgen ve arlarla vakit harcayan bir baba, bilinmeyen birine mektuplar gnderen ve gemiteki sevgiye tutunmaya alan bir anne, akll ve haylaz bir kz karde ve ruhu aratran kk Ana. Sradan bir hayatn, dsel bir bakla yeniden ifade edilii, biim kazanmas. Travmatizme edilmeyen, yumuak geilerle geree dokunu. Daha nce gsterilen her sahnenin, kk farkllklarla yeniden karmza kmas. Hayat gibi, tekrar eden, benzer grnen ama asla ayn olmayan hayat. Kk detaylarn, atladmz seimlerin byk sonulara neden olduu hayat. Ancak unu sylemeden geemeyeceim, ar kovannn ruhu ismini duyunca, daha farkl bir film beklemitim. Anadan ok babaya ynelen ve dnemi, edilgenlii ve hayat daha ok sorgulayan, daha derin bir film. Bu noktada filmin zayf kaldn dnyorum. Peki ekimler? te onlar harika, zellikle de kamera gzn doaya evirdiinde, kendisine elik eden mzikle birlikte zlemeli misiniz, eer soru banaysa, cevap ok ak: Elbette.
Fikir Platformu
68
THE FALL / Tarsem Singh (Suzan Nur Baarslan) Dsel gereklik. Fotorafik grntler. Evrensel bir len LOS ANGELES / Once Upon A Time Masala, hayale, gerek stne alan kap. Bir hastanede, iki insann dnyalarnn kesimesiyle be yandaki Alexandriann Royla paylat masallar, hikayeler, hayaller Alexandriann Hemire Eyline yazd mektup, ilk mesajdr Roya; onun henz gremedii. Roy, ilk yksnde skenderi anlatr Alexandriaya ve skenderin arad mesaj, skenderin tm hrs ve susuzluuyla. Ve o mthi soru gelir Alexandriadan: Mesaj bulmu mu peki? Roy aslnda Alexandriann mektubunda mesaj bulmutur ama henz farknda deildir. yk yk, hayal hayal ilerlerken ilikileri, bu cevap sonda anlalacaktr; henz Royun bilmedii ve bizim gremediimiz. lk ykde ikisinin arasndaki fark ortaya kar: bir yanda gerek dier yanda umut; bir yanda gerein acmaszl, dier yanda umudun masumiyeti/paylam. Hayal dnyasnn be karakteri: kardeini Oidusa alrken kaybeden, Eski Kle Otta; kimsenin gremedii, dnyann en gzel kadnyla evli olan ve kars Oidus tarafndan karlan ve buna dayanamayan kadnn kendini ldrmesiyle ondan gzel baka bir kadna bakmayacana yemin eden, Hintli; Vali Oidus tarafndan dlanan, toplum tarafndan yok saylan patlayc uzman Luici; yaayan her eyi seven, Americano Exotica adl ok gzel bir kelebei diyar diyar ararken, bu
69
Fikir Platformu
nsansz Sinema Olur mu? kelebein Oidus tarafndan ellerine lm olarak gnderildii Charles Darwin ve kk maymunu Wallece; ve ikiz kardeinden Oidus yznden ayrlmak zorunda kalan Maskeli Haydut. Royun benliinin ayr ayr paralar. Hikayeler anlatlrken Alexandriann kk, beyaz yalanlar ve hrszlklar; umutsuzluun umuda, aresizliin sevgiyle areye dnmesi iin Alexandriay intiharna giden yolda hayaller ve masallarla kullanan, sevdii kadn kendisinden alan adama duyduu intikam duygusuyla lm tek gereklik olarak kabul eden Roy Tm bu hayal dnyasnda dnyann her kesinden renkler, izlenimler, mzikler, kyafetler; i ie gemi farkl dnyalar ve tm bu dnyalarn anlatmnda gerek ile hayalin; lm ile hayatn; umutsuzluk ile sevginin mcadelesi. -Hikayeyi anlat. -Malesef bende mutlu son yok. -Yine de istiyorum. Acmaszca bitirilen hikaye: Wallece, Charles Darwin, Luici, Mistik, Otta, Hintli teker teker len hikaye kahramanlar, teker teker kabul ettirilen gerekler / umutsuzluk, aslnda teker teker benliinin paralarn yoklua mahkum eden Roy. Bu benim hikayem. diyen Roya, Alexandriann yant: Benim de hikayem. Hikayenizi paylatnzda o sadece sizin hikayeniz deildir artk. Sevgi sadece hikaye deildir paylald andan itibaren ve kararlar tek banza alamazsnz bu yzden, tek banza mutsuz bir sona mahkum edemezsiniz hikayenizi/sevginizi paylatnz insan. ster bir ocua sunun ister bir bakasna; ister bir ocuktan -ellerinize/yreinize- sunulsun, ister bir bakasndan. Ona hikaye anlatmaya baladnz andan itibaren -hayatnzn hikayesini-, onu da alm olursunuz ayn hikayenin iine nk. Ve filmin son replii, Alexandriadan; tatl, hikaye dkn, sevgisini gsterebilmek iin elinden gelen her eyi yapan : MUA, MUA, TEEKKR EDERM. TEEKKR EDERM. TEEKKR EDERM.
Fikir Platformu
70
Yamurdan nce / Before The Rain (Suzan Nur Baarslan) Kular lk atarak siyah gkyznde kayor, insanlar sessiz, beklemek kanma ac veriyor. (Mesa Selimovi) 1995 ylnda, Venedik Film Festivalinden aralarnda Altn Aslan, FIPRESCI ve OCIC dllerinin de bulunduu 5 dlle dnen ve toplam 12 dl alm bir film. Film ayr paradan oluuyor ve aslnda ayr para, tek bir emberi btnleyen paralar: Kelimeler, Yzler ve Fotoraflar. Zaman asla durmaz. ember yuvarlak deildir. Ben de az kalsn sessizlik yemini edecektim. Bu ilahi gzellik her trl kelimeyi hak ediyor. Kiril ve pederin konumasyla balayan emberin, ayn konumayla sona ermesi(circle text). Oysa baladnz anla biten ann arasnda asla ayn olmayan yaam/ember. emberin ilk halkas, aslnda son halka: Words. Anadolu kokan grnt ve ezgiler eliinde bambaka bir corafyada, tm ilahi gzelliin, sessizliin, deimezliin, dinginliin ortasnda, balayacak yamurdan nce yaananlardan habersiz olduumuz ve hikayeye aslnda sondan baladmz balang. Arnavut kz Zamirann Makedon bir oban ldrdne inanld iin peine dlmesi ve onun Makedonlardan kaarak sessizlik yemini etmi kei Kirilin odasna sn. Kirilin onu korumak iin keilikten ve sessizlik yemininden vazgemesi. Birlikte fazla yol alamadan Zamirann bykbabas ve abisinin de olduu bir gruba denk gelmeleri ve Zamirann Kirilin peinden koarken abisi tarafndan ldrlmesi. Makedonlardan kaarken abisinin kurunlaryla topraa d Kirili ilk grdnde yapt iaretle, sus
Fikir Platformu
71
nsansz Sinema Olur mu? emberin ikinci halkas, Yzler: Anne, Alex ve Nick arasnda bir ak geni gibi dururken, aslnda baka bir lkede, hayat son hzla devam ederken, hayatn arka plannda kalan mlteciler ve sava. Haberlerde birka dakika yer verilen, ardndan hava durumuna geilen, telefon grmelerinin, i grmelerinin arasnda herhangi bir haber anonsu olarak dikkat ekmeyen. Pulitzer dll Alexin Bosnada brakt vicdan, Annein kocas ve Alex arasndaki kararszl, ama vahetin ve ldrmenin sradanlyla Nickin lm. Serseri bir kurunun Nickin yzn darmadan etmesi. Bu blmde dikkati ekense, Alexin gitmeden nce Annee verdii fotoraflar. Annein fotoraflara bakarken devam eden hayatnda bizim de fark ettiimiz yzler: Kirilin ve Zamirann yzleri. Yaananlarn donuklamas. Gerekliin fotoraftaki sradan yzlere dn. Hikaye oluu. Hikaye olan gerekliin, hikaye olduktan sonra, gerekliinin kurguya dn, gereklikten uzaklamas. Hayatn iinde, konumalarmz arasnda, herhangi bir yerde, nemsiz bir ayrnt olmas, detaya indirgenmesi, haber oluu, havadis oluu, rivayet oluu, mie dn Oysa, az nce, yaanrken o kadar gerekken, len gerekten lrken ve aresizlik, gerekten aresizlikken Bir yerde ateten bir ember iinde yanmaya mahkum bir kaplumbaa iken, dier yerde akvaryumun iinde ss olmak Sradan, bildik ama dnnce can yakan gereklik, dnnce deil, hayr; yaaynca, iinde olunca, bakasnn hikayesi deil, gerekliin paralarndan biri olunca, emberi tamamlayan bir ana tekabl edince emberin nc halkas, Fotoraflar: Coca Cola reklam ve UN tanklar. Srp giden hayat. Alexin on alt yl sonra dnd hayat. Zaman geldii iin dnd. Tatan evler, atei yanan ocaklar, eski, ykk ahap ev, tavannda sslemeleri, duvarlarnda fotoraflar ve ceylan resimli halsyla/duvarrtsyle, kpekler, eekler, inekler, koyunlar, horozlar, oynaan ocuklar, sigara tttren kyller, doum yaptrlan koyun ve iki kuzusu, cenaze treni ve dn, alnan davul, mezar ziyareti ve misafir arlama, araf dantelli yatak, tahta yer sofras, manastr ve cami Her zamanki ky, hi deimeyen Tek fark, ellerde silahlar, silahlara aina ocuklar, silahlarla oynayan ocuklar Birbirine dman olmu ve herhangi bir sebebin kmasn bekleyen kyller, birbirini ldrmek iin, sava iin, taraf olmak iin bekleyen Eskiden sevdii Hanann kzn -Zamira- kendi kyllerinden kurtarmak iin, onlar tarafndan srtndan vurularak ldrlen Alex. Kameras birinin lmne sebep olduu iin, savata taraf olduu iin, taraf olmaktan kaan ama olmak zorunda kalan, taraf olmazsa -bu sefer dorudan taraf olmazsa-, kendisiyle yaayamayacak olan Alex. Yaamasna izin verilmeyen Alex. Gkyzne bak. Gkyzne. Bak. Yamur yaacak! Sonra yamur, yamurun altnda kanlar iinde yatan Alex. Kiril ve pederinse henz slanmad yamur, baka yerde yaan, henz balamayan yamur Sonra pederin cmlesi, ilk ve son cmle. Tamamlanan ember. Balangc ve sonu ayn olmayan. Bir ember yuvarlak deildir. Baladnz ve bitirdiiniz nokta ayn deildir. Bir yerde, bir an, bir ekilde taraf olmanz gerekir. Sessizlii bozmanz, ilahi gzelliin ardnda, insann o gzellii bozan yzn ifa etmeniz, vicdannzn
72
nsansz Sinema Olur mu? sesini dinlemeniz, insan tarafnz n plana almanz, konumanz gerekir, karnzdaki sizin dilinizi anlamasa bile. Yzlemeniz gerekir yanlla, hatayla, insanla, onun vahi tarafyla Karnzdaki yzlere kendi yznz sunabilmeniz gerekir. Kendi yznze bakabilmeniz iin, bazen yznz sunmanz gerekir medeniyetin iddet dolu, sebepsiz iddetle kendisini, tekini paralayan yzne; ve gstermeniz gerekir fotorafn btnn insanlara. Sadece Zamiray deil, Kirili, kendinizi, tekini ve tekileen tarafnz, Annei ve Nicki Birbiriyle ilgisizmi gibi dururken, aslnda birbirini btnleyen tm herkesi emberin bir paras olduunu tm insanla gstermeniz gerekir Bir yerde yamur yaarken, baka yere de ayn yamurun yaacan hatrlatmanz gerekir; vakti gelince, yamur yaar nk Kelimeler, yzler ve fotoraflar Nefis kamera ekimleriyle, doann grnt ve sesinin yerel mzikle btnletii atmosferde, detaya/ayrntya odaklanarak btnn sunulduu bir film Yamurdan nce. Kamerann nnden geen hayatn; yerel olann, evrensele dntrlerek gzlerimize sunulmas. Ve kamerann gerekten taraf olmas ve size de taraf olmann ne demek olduunu sorgulatmas, hatrlatmas. Filmin tm zelliini -biim, ierik- veren, en etkileyici kareyse, obann vurulduktan sonra, evde kadnlarn alatklar an, gzlerimize sunulan grnt: arafn ucundaki beyaz dantelden yere damlayan kpkrmz kan
Fikir Platformu
73
SOLARS / Solyaris / 1972 / Andrei Tarkovsky (Suzan Nur Baarslan) nsanlk kurtuluunu utancnda bulacak! nsann insana ihtiyac var. Andrei Tarkovsky sinemasyla yllar nce Cnbc-enin Ustalara Sayg kuanda izlediim Ayna ve Kurban filmleriyle karlamtm. Henz internetin evlere girmedii Ally Mcbealli dnemdi bu, ya da yle diyeyim, henz 24 dizisindeki Jack Bauern tr erez olduu dnemler. Cnbc-e jenerasyonu ne dediimi hemen anlayacaktr. O dnemlerde farkl ve kaliteli filmlere alan kapyd Cnbc-e. imdilerde internet ve bilgisayarn kolaylyla insan istedii filmlere ulama ansna sahip ama o zaman bu ansa sahip deildik. Tarkovsky de bu kanal sayesinde tandmz ynetmenlerden biriydi. Tarkovsky filmlerinde dikkatimi eken ey, kamera hareketlerindeki yavalk, btnlk ve az hareketle, izledii dnyay tpk bir gz gibi takip etmesiydi. Kamera deil, hayatn iindeki hareketlilik filme hareket katyordu. Gz bak. Hareket eden nesneler, eyler, insanlardr, gz sadece onlar takip eder. Onun filmlerinde de kamera tpk bu gz bakn yanstyordu ve bu bak, ok etkileyiciydi. Yine dikkatimi eken ikinci ey, tabiatn insanla i ie oluuydu, sanki onun bir paras gibi. Kiiyi btnleyen bu tabiat olmazsa, sanki bir eylerin eksik kalacan hissediyordunuz izlerken. Tablovari bu grntler, siz filmi, konuyu unutsanz da -ki daha nce izlediim Tarkovsky filmlerinden hafzamda ancak kareler kald, konularn unuttum- grntler aklnzda kalyor.
Fikir Platformu
74
nsansz Sinema Olur mu? Polonyal bilim kurgu yazar Stanislaw Lemin 1961de yazd romandan uyarlama olan Solaris, Solaris gezegeninin yrngesindeki bir uzay istasyonunda yaanan doast olaylarn ve insanlarn hayalleri ve vicdan muhasebeleri zerine bir bilim-kurgu. Balangta, mziksiz, yaln, byl bir evrenin iinde izlenimi veren grntler Anszn sahneye giren at, az sonra geip giden, anlk. Anszn balayan yamur, hayatn beklenmedik ama bildik grntleri, sonra geip giden, dinginlik. Sonra bu dinginliin tam zddnda grntler ve bir konu: Solaris gezegeninde gizli bir sr vardr. Daha nce hibir yerde grlmeyen bir sis ekilden ekile, renkten renge giren sis Bu srrn zlmesi iin neler yaplmas gerektiini tartr bilim adamlar. nsanolu gizleri mutlaka zmeli ve buna mutlaka ama mutlaka akl nedenler bulmaldr. Film izleyen insanlarn -bizim-, izledikleri filmdeki insanlarn film izlemelerini izlemeleri. Film iinde film iinde film. Bizim gzlerimizden. ok ilgin bir sahne. ki ayr gereklii/kurgunun gereklii nc gz olarak izlemek. Solaris okyanusunun Burtonun bilinaltn etkileyen biyomanyetik akmlardan kaynaklanan grntlere neden olmas aklamas. Sr bu mu? Yoksa fazlas da m var? Gerekten orada ne oldu? Sanrlar? Gerek? Gzle grlen mi, grld dnlen mi? Bu srr zmek iin Solarise gnderilen psikolog Kris Kelvin. Sonra uzun bir araba yolculuu, yollar, yollar, kprler, tneller Detayc kamera. Grntlerin geip gitmesine izin vermeyen, sizi darya bakmaya zorlayan Hayatn iindeki ayrntlara odaklayan. Solariste mmkn olan doast olay: gemiin maddilemesi. nsann kurtulamad gemi. Yok edemedii. Bellekte gizli olann defalarca ve defalarca gn yzne kmas, her kann yeni bir gereklik olmas ve onunla yzleilmesi. Krisin gemii, yzlemesi gerektii. Ama gemile bugn yzlemeniz gerektiinde, karnza kan gemi gerek deildir. Tamamen ona benzeyen, ya da benzediini dndnz ama ondan ayr bir eydir. Bugnnze ait bir eydir artk. Kris iin Hari gibi. Kafanzdaki grnt gemie ait grntlerden olumaktadr ama onun iindeki gereklii, siz, bugn, tek tarafl ina ettiiniz iin asla gemiteki gereklikle karlaamazsnz. Harinin kim olduunu bilmemesi gibi. Gemiinizi sevebilirsiniz, ona yeni anlamlar ykleyebilirsiniz ama bazen ondan kurtulmanz da gerekir. Bu yzden Kris, Hariden kurtulmaya alr ve her seferinde biz Hariden bir objenin/al geride kaldn grrz. Aslnda grdmz Krisin grddr. Krisin bilinalt onu tamamen gndermeden ve gemiinden bir iz/obje/ey geride kalmadan hayata baktnda/imdiye dndnde ancak gemiinden/Hariden/ona kar iindeki vicdan azabndan kurtulabilecektir. Hariyi her yolculaynda/yok etmeye almasnda aslnda biz Krisin gemiinden kurtulmaya hazr olmadn fark ederiz. Filmde de dendii gibi: Gemii yok sayarak onun hakknda konuamazsnz. Harinin/Gemiin varln yok sayarak asla gemiten konumak mmkn deildir. Hari, Krise ok nemli bir soru sorar: -Kim olduunu biliyor musun? Krisin cevabysa aslnda sylediinin farknda olmadnn ifadesidir. -Evet, btn insanlar bilir.
75
nsansz Sinema Olur mu? Oysa btn insanlar kim olduunu bilemezler ve bu soru da bir evet ya da hayr gibi kapal ulu bir soru deildir. Nereden geldiini bilememek, bildiini sanmak temel sorular sorar burada bize film: Kimim? Nereden geldim? Cevap aslnda yoktur, sadece nereden geldiini bildiini sanmak vardr ama kesinlik yoktur filmde. Krisin itiraf, gemiindeki Hariyi bugnk Hariye anlat, yarm kalanlarn yava yava akla kavumas, bulmacann adm adm tamamlanmas: Son zamanlarda ok kavga eder olmutuk. Eyalarm topladm ve onu terk ettim. Anlamam salad yle ok kelimeyle sylemedi. Birisiyle yeterince uzun yaadnda kelimeler gereksizleir. O kadar ciddi olduunu dnmedim ama sonra laboratuar ilalarn ona etkilerini aklayarak buzdolabnda braktm hatrladm. Korktum ve ona gitmek istedim, ama o zaman da sylediklerini ciddiye aldm anlayacan dndm. nc gn her eye ramen ona gittim. lmt. Kolunda bir enjektr izi vard. Sevdiimizi/sevgimizi gururumuz yznden geri plana atp, ona ge kaldmzda, bazen, tamamen ellerimizden yitiverir. Ge kalyoruz sevgiye, kendimiz ve bahanelerimiz, hakllmza inancmz yznden. Sevdiimiz hep yanmzda olacak sanyoruz, ama her defasnda yanlyoruz. Filmin iinde Cervantes, Dostoyevsky, Tolstoy, Faust: Yani insan, insanlk, lmszlk, evren, bilgi ve ironi. Harinin insana dnmesi, hissetmeye balamas, ak olmas: Belki de Ama ben ben bir insan oluyorum. Sizin kadar derinden hissedebiliyorum. nann bana. Onsuz da yapabiliyorum artk. Onu seviyorum. Ben insanm! nsanla insan olmayan bir varln/rprodiksiyonun, insan oluunun aamalarn vererek insanln ne demek olduunun hatrlatlmas. roni. Ve Snautun ifadeleriyle bu tespitin netlemesi: Snaut: Bilim mi? Bo laf. inde bulunduumuz durumda, sradanlk ve deha ayn derecede yararsz. Evreni fethetmekle ilgilenmiyoruz. Dnyay evrenin snrlarna kadar geniletmek istiyoruz. br dnyalarla ne yapacamz bilmiyoruz. Baka dnyalara ihtiyacmz yok. Bir aynaya ihtiyacmz var. Balant iin abalyoruz, ama onu asla bulamayacaz. Korktuu ve ihtiya duymad bir ama uruna gayret sarf eden o ahmaka insanlk durumundayz. nsann insana ihtiyac var. Dncelerinde kaybolarak Hariyi kaybeden Kris. Geri gelen Hari. Yzlerce kez geri gelebilecek olan Hari ve aslnda asla geri dnemeyecek olan Hari. Gemiinden kurtulamayan Kris, onu yeniden, yeniden canlandran. Gemiinin girdabnda, sisinde gn/hayat kaybeden Kris, belleinin derinliklerinde mahkum kalan. Sanrl bir hayat gereklie tercih eden ve deliliinin farknda olan Kris yani delilii tercih eden. Filmin sonunda sorulan asl sorular, tpk filmin sonunda, insan bu sorular hayatnn sonunda sormal, dedii gibi; filmin sonunda Kris, Snaut, Hari ve lmszlk arayndaki Sartoriusun diyaloglaryla karmza kar: Kris: Neden byle ikence ekiyoruz? Snaut: Bence kozmik duyularmz kaybettik. Antik alarda yaayanlar o duyguyu mkemmel anlyordu. Neden veya amac ne diye hi sormad onlar.
76
nsansz Sinema Olur mu? Snaut: Byk sorular seviyorsun. Sanrm yaknda bana hayatn anlamn soracaksn. Kris: Dur biraz. Alayc olma. Snaut: O soru ok banaldir. nsan mutluyken hayatn anlam ve dier ebedi meselelerle nadiren ilgilenir. Bu sorular insan bir aya ukurdayken sormal. Kris: yi ama, ne zaman leceimizi bilemeyiz. Bu yzden tela iindeyiz. Snaut: Acele etme. En mutlu insanlar bu lanetli sorularla ilgilenmeyenlerdir. Kris: Sorularmz bilme arzumuzdan kaynaklanyor. Buna ramen en yaln insan gerekliinin korunmas gizemi gerektiriyor. Mutluluun, lmn ve hayatn gizemleri Snaut: Hayatn anlam? nsan mutluyken hayatn anlam, sonsuzluk hakkndaki dier nadiren ilgilenir/ilgilidir. nsan bu sorular hayatnn sonunda sormal. Ecelimiz ne zaman bilmiyoruz, bu yzden de acele ediyoruz. En mutlu insanlar, bu lanetli sorularla cann hi skmayanlar. Biz hayat, onu anlamlandrmak iin sorguluyoruz. Henz/hala basit insani dorular korumak iin gizeme ihtiya duyuyoruz. Mutluluun, lmn, akn gizemi. Haklsn ama bunu dnmemeye al. Bunu dnmek eceli bilmek gibi bir ey. Zamann bilmek bizi lmsz yapmaz. Ryalardaki anne, gemiteki Hari, gemiin sisinde mahkum kalan Kris. Sonra asl dnmesi gereken yere dnen: eve. Ait olduu yere, ama asla evinden ayrld zamanki Kris olarak deil. Her ey yava yava normale dnyor. Yeni ilgi alanlar yeni tanlar bile bulurum. Ama kendimi onlara tam olarak veremem. Asla. Irkmn on yllardr anlamaya alt bu Okyanusla, hayali de olsa bir iliki kurma olasln geri evirmeye hakkm var m? Burada kalmal mym? kimizin de dokunduu bu nesnelerin arasnda? Nefesimizin hatrasn tayan bu yerde? Ne iin? Onun dnecei umudu mu? Ama bu umuda snamam. Bana kalan tek ey; beklemek. Neyi beklemek, bilmiyorum Yeni bir mucize? Ac ekmek hayat gri ve gvenilmez gsterir, der film ve bu yzden Solaris gri sislerin ardndaki ekillerdir, Ayrk olgular dadr Solaris gerek ve rya alemi, teler, bilinaltdr. Ve Solariste vicdan: Ziyaretiler/ Maddileen gemitir. Ben kimim? Nereden geldim? Neden buradaym? Ve bu sorular sormak iin, bavurulan giz/sis/gizem ya da Solaris. nsan, insanlk anlatmak iin, onun sormas gereken sorular sormas iin, ya da bu sorular hatrlatmas iin bilimkurgunun kapsnn aralanmas. Btn bilimkurgularn tersine, iinde insan barndran ve hibir uzaylnn iinde olmad bir bilimkurgu ile sadece ve sadece insan anlatan, varoluu sorgulayan bir film.
Fikir Platformu
77
Avatar kmaz(Cemile Bayraktar) yle renkli bir dnyayd ki ; yerli,aynada teninin siyahn,yabanc aksinin beyazn seemiyordu.Grilerin ve renklerin hkmdarlnda kle ile kul sadece renkleerek dnyordu.Her ey bitmi,nc boyuta geilmiti. CB arkllarn arasna daha giede ilk hareket ile teslim olunuyor.Soyulmaya balyoruz,nce madden , tutar belirten gie grevlisi faturayla birlikte aklama yapyor,ksaca ; -Film boyutlu,normal filmlere gre X lira daha pahal,X lirada boyutlu filmi izlemek iin gerekli gzln kiras iin. ( daha girite boyut oluyorsunuz zaten ) Hayatlarmz birbiriyle balantl arklarn birbirini oluturmaktan fazlas deil aslnda.Bunu ancak maratona dndrdmz hayatlarmz anlk dahi olsa dondurarak,olayn dna ykselebilmeyi ve oradan hayatlarmz bir an dahi olsa dardan gzlemleyebilmeyi baarrsak fark edebiliyoruz.Lakin bu yle bir maraton ki,tur atlama saplants ierisinde kendimiz duramadmz gibi,duranlar da fark edemiyoruz.arklar ainalktan kaynakl duyulmayan sesleri ile ritimlerine katyor bizleri.Her bir arkn kendi tonunda,kendi renginde,kendi renklerimizin ne olduunu hi bilemeden dnp durmaya,kendimizi bilmeden,bir bilinmeyen ile hilie abalyoruz. Bilim-kurgu,fantastik dediimiz eyler aslnda hi var olmam ve muhtemelen var olmayacak kurgulardan baka birey deildir.Var olmayan-var olmayacak eyler iin hem altmz zamann
78
Fikir Platformu
nsansz Sinema Olur mu? gelirini,hem de kendimize ayracamz zamann huzurunu heba ediyoruz,o gienin nnde ark grevimizi tamamladmzda. AVATAR,benim grdm kadar ile bilim-kurgu,fantastik bir film. boyutlu oluu,tarzn pekitirme amac ile olmas gerektii gibi ilenmi.Zaten boyutlu grnt demek,yardmc aletler ile hi iinde olmadnz bir dnyada kendimizin varmz gibi salamas deil mi?Ekrandan zerinize frlayan nesnenin grnt etkisinde eilip,bklmenizin temelinde sadece sanmak ve sonucunda yanlmak kandrlmalar yatyor.zetle hi var olmayan bir dnyann paras olduunu zannerderken aslnda kandrlyorsunuz. Film kabaca, maddecilik eksenli insan tr ile manevi kaynaklardan beslenen yerli tr arasnda geen,maddi ve manevi olann savan hikaye ediniyor,manevi kaynaklarn temsilcilerinin baarsn sonu olarak oturtarak,noktalyor yksn.Tm bu ykleme srasnda grselledii her sahnenin ar renkliliinde,yanlglar aleminde kaybediyorsunuz kendinizi.Aslnda vermek istedii mesaj, tketen,modern beyaz adamn caniliine,doymak bilmeyen taraflarnn zalimliine ramen modern olmayan yerlilerin temiz imaj,korunmas gereken deerler.zellikle doaya ve mistie baskn bir dokunu var,maddeciliin kirliliinden,manevi olann temizliine ka, iyi olan vurgulayarak anlatyor.Buraya kadar film asndan ierikle ilgili olumsuz bir etkiye rastlamyorsunuz.Peki verdii mesaj,grsele aktarrken?te yapmak istedii eyi,vermek istedii mesaj verirken film bal gibi eletirdii maddeci tarafn argmanlarndan besleniyor,fazlasyla.nk o kadar renkli ki,yle alacal ki,tek bir renge ( tek renk kendini ortaya koyandr,kayp ya da alacalkta eksik deildir )ait bir duru yakalayamyorsunuz,bir yk var ama ayn zamanda o yknn temasn yakalayamayacanz her trl grsellikte mevcut.Sonra zellikle takldm boyutlu ( aslnda var olmayan var sayma,san,yanlg ) oluu,normal filmlerden ortalama bir saat daha uzun oluu ve olay ierisinde kendinizi kaybetmenizi salamak istemesi gibi bilinli uygulamalarn hepsi kendini aklama imaj ierisinde,iyiye,gzele zlemi anlatp,onu deerlerken ayn zamanda ondan uzaklatrmay da dev edinmi kendine.zetle modern zihin kendini ancak bu kadar temizleyebiliyormu,diye mrldanmadan edemeyeceiniz bir dzenekte gerekleiyor tm bunlar.Siz ne ark sesini,ne de ar renkliliinin uyukanln hissetmeden baladnz gibi bitiriyorsunuz filmi.nk deiime zlemi vurgulayp,bundan nemalanan kurgucu,deiimi gerekletirmeden sadece -m gibi yaparak tamamlyor grevini,baaryla ! nsan modernletike laikleti,modernletike seklerleti.Laiklik,seklerlik ve modernitenin oluaca zemini hazrlayan Kilisedir.Onun kurumsalnda ekillenen din ( aslnda semavi anlamda bir din deildir ) basks ok anlalabilir bir sonu olarak dourmutur,moderniteyi.nsan dnem itibariyle modernletike kendi olabildiini kefetmi,bu kefin hazznda uzun zaman geirmitir.Ta ki bu eilimin sonucunda insann manevi olana muhta bir varlk olduunu,manevi olandan koparak uzun sre yrtemeyeceini anlayana kadar.Tam bu gerek ile burun buruna geldiinde devreye insann temel ihtiyac olan dini de bir ekilde fazla grlt koparmadan dahil etme gereinin farkna varr ve devreye tm hayat kapsayacak bir din modelini sokmaktan itina ile kanarak,dinin yerini tutabilecek,anlk iyiletirmeler salayabilecek, boyutlu grntye( gerekte var olmayan ) sahip, mistik denilen argmanlar yerletirir. Mistik,bir anlamda,insann temel arnma,inanama,gvenme gibi ihtiyalarna ilkel zamanlardan modern zamanlara kadar hizmet etmi,kendi eitli balklar altnda ekillenmitir.Dnyaya dadanma,dnyay ekillendirme,belirli kalplar ile yol alma,ruha hitabnn yanna bedensel faaliyetleri ekleme gibi bir iddias olmayan,olsa dahi bunu olmazsa olmaz kalplar,kurallar btnne evirmemi,daha ok yeri ve sras geldiinde,bir nevi ihtiya duyulduunda bavurulan,keyfe hizmet olarak adlandrlabilecek kadar yeri geldiinde kartlan,yeri geldiinde rafa kaldrlan bir sistemin
79
nsansz Sinema Olur mu? addr.Bu anlamda mistik bireyin hizmetinde,ona tabi olan,sz sahibi olann kutsal olmad,sz sahibi olann birey olduu tersine hizmet eden bir inan eklidir.Ayn zamanda kabaca ifade edecek olursam sosyal yaama alabildiine mdahale etmeyen,gereinde yerinde kullanlan,gereinde ayak altndan kaldrlabilen,bir nevi laik diyebileceimiz sistemin addr.Laiktir nk,inan sistemini,inan bal altndan baka bir alana dahil etmez. slam,ise bunun tam tersi,kural koyucunun hkmranlnda,bireyin hizmet ettii,patronun birey olmad,hayatn her alanna sirayet etmi,yalnz kaltan,kalabala kartmz ana kadar tm yaama mdahale eden,bir anlamda anti-laik,kurallar belli,ihtiya duyulduunda bavurulan deil tmyle hayatn her annda ruhani ve ekli emirleri ile bireyi ekillendiren sistemin addr. Avatar kmaz,giri tespitlerimin yan sra bu tanmlar ile yorumlandnda ; insan modernitenin,maddeciliin etkisinde zalim olmaktan koruyabilme grselliinde insan maddi soygundan geirerek, manevi soygun unu da gerekletirmektedir.Birinci soygun,arkn devamlln madden salarken,ikinci ve daha etkili soygun boyutlu (var olmayan ) din anlayyla aslnda var olmayan ile ruhu doyurmay,yanltmay salar.arkn devamll iin en kuvvetli renkler gzmz boyarken,mistiin etkisi gnllerimizi uyuturur,bu afyonlar ile yine arkn sesini duymaz,hareketini hissetmez,aslnda var olmayan boyutlu bir yaam srmeye devam ederiz. Modern zamanlar ile birlikte,din gibi siyah ve beyaz ( net kurallar ) olan bir gereklik ierisinde,siyahn kendine bakamad,beyazn kendini gremedii bir dzenekte,grilerinde olduu tezini savunurken ve savururken aslnda bu ara rengin ( gri ) insani bir esneklik gibi grnp,aslnda bir esneklik deil,tamamen bir yanlsama olduunu, boyutlu bir grntye inanmaya baladmz ve kandrldmz ancak saatlik zaman diliminde,karanlkta,renkli sahneye konsantre olmaya programlanmken,gzlerimizden sahte bir dnya grnts oluturan boyutlu gzl kartp,an durdurup,ierisinden syrlabildiimiz bir hle geii salayabilir,oradan hayatlarmz,gerek hayatlarmz izlemeye,sorgulamaya baladmzda fark ederiz ancak.
Fikir Platformu
80
Ktln irkin ama gerek yzne (Suzan Nur Baarslan) Su dnyas Eskiden bu ehrin sulular baz eylere inanrlard, onur, sayg Kendine bir bak! Sen neye inanyorsun? Ben seni ldrmeyen eyin, seni basite bir yabanc kldna inanyorum. Maskesini karan Jokerin yznde ikinci bir maske vardr. Maskenin altndaki maskenin altndaki yz. lk klieyi burada aar film. Siz, sizi gl klar, eklinde cmlenin devamn beklerken, film size karlatnz glklerden kendinize daha da yabanclaarak kacanz syler. Maskenizi karmanzn anlam da yoktur nk altnda baka bir maske vardr. nsann kendi gereine gittike yabanclamas anlatlr kck bir sahnede. Sonra sahte Batmanler devreye girer ve Batmane birilerinin imdiye dek sormas gereken soruyu sorarlar: Seninle bizim aramzdaki fark ne? Sana bu hakk kim veriyor? Batman, sahte Batmanlere bakarak: Ben hokey vatkalar takmyorum, der; gce gnderme yaparak. Onu gl klan, fiziksel gtr ve bu yzden yardma ihtiyac olmadna inanr. Kahramanla izafe edilen ilk adm g olarak karmza kar ayrca burada postmodernizmin hzl retimi olan kitsche de gnderme yaplr. Asl taklit eden sahte grntye, sahteliiyle asla gerei olamayan/olamayacak, gereine benzese de bir ekilde ereti duracak olana. ki maskeli ktlk, sahteleriyle ortalklarda gezinen iyilik Batmanin hibir limiti yokken, Bruce Waynein vardr ve Batman resmi olarak grld ilk yerde tutuklanmaldr. ki yzllk vardr burada. Toplumun sistemle btnlenerek iine geldiinde yceltip iine gelmediinde ycelttiini tc arklarnda harcamaya ekinmedii yaps karmza kar. Harvey, hrsl bir savcdr. Kendini gstermekten ekinmeyen, idealist numaralarla gsterisini ssleyen biridir. Ak valyedir. Yemekte, kahramanlk zerine ilgin bir diyalog yaanr: Su arttnda resmi olmayan yollardan ortaya kan kahramanlardan herkes sorumludur, der Rachel. Harveyse: Dmanlar ne zaman kapya dayansa Romallar demokrasiyi bir kenara atp, ehirlerini koruyacak bir kiiyi seerler. Bu onur
81
nsansz Sinema Olur mu? meselesi olmaz, halk koruyacak kiiyi seerler, der. Tam da bam telidir buras demokrasi ve gvenlik mi sorusunda, Rachel de bunu vurgular: Halklarn korumak iin en son baa geirdikleri adamn ad Sezard ve gcnden asla dn vermedi. Harvey kendi sonunu hazrlayan cmleyi syler bunun zerine: Ya kahraman olarak lrsn ya da ktye dnmeni seyredecek kadar uzun yaarsn. Ve Batmanin tahtna aday olduunu aklar. Gentir, hrsldr, ktlerle mcadelede isteklidir, Ak valyedir ve hepsinden nemlisi gcn yasal sahibidir. Yeni Sezardr aslnda, sadece kendisi farknda deildir. Joker; kt takm elbise giyen, koyu makyajl bir yzn altnda grnts gizli, dmanlarnca sorun kabul edilmeyen ve hibir ey kabul edilen bir su dahisidir. Ve ite tam da bu yzden tehlikelidir. Yz yoktur, sorun kabul edilmez ve hibir eydir. Eer ktle bir yz verememi ve onu sorun olarak kabul etmiyor hatta onu kmsyorsa, hala nasl bir hata yaptn gremiyordur insanolu. Kaybedecek hibir eyi olmayan bir varlk, kaybedecek ok eyi olanlar iin asl tehdittir aslnda. Joker, en iyi kt Joker, kt adam glyle ktlerin dnyasna pervaszca dalar, ldrmeye tereddt etmez, suratndaki tm makyaja ramen umursamazl mimiklerinden gzlerine yansr. Batmani ldrmek iin bile bir karlk bekler. yle der: Bir ite iyiysen asla karlksz yapma. Bir pazarlamacdr ayn zamanda, kartn tm su dnyasnn tm sinirleri zpladnda gvenle masaya brakr. O, zamanmzn pazarlamac, makyaj altnda gerekliini bilmediimiz ve her eyden karlk bekleyen ktldr, iimizdedir, herhangi biridir, herkestir ve belki de sistemin gizli/grnmeyen yzdr. Bruce Wayne iki nemli eye sahiptir; para ve kendisine her iki imajnda da/dnyasnda da yardmc olan iki yardmcya: Mr. Fox (Morgan Freeman) ve Alfred (Michael Caine). Biri Waynei dnyaya umursamaz ve havai bir i adam olarak sunar; dieri Batmani hzl ve teknolojik olarak en gelimi sistemlerle donatan olarak. Modern ada sadece kahraman olmanz yetmez, imaj da nemlidir. Ktln pazarlamas varsa iyiliin de bir imaj olmaldr ak ya da rtk.
Jokerin yzndeki yara. Babas m yapt, kars yznden kendisi mi? Hikayesini her anlattnda yzndeki yarann sebebini de deitirir Joker ve bize sua giden yolda eskinin, gemiimizin ok da nemli olmadn, illa da bir sebebe ihtiyacmz olmadn hatrlatr kt olmak iin. Katil misiniz, illa da babanz tarafndan dvlmenize gerek yoktur, ya da sevilmediiniz iin deildir. Bunlarn hepsi de olabilir sebep, hibiri de. Gemi, her zaman kt olmanza mazeret deildir. kinci klieyi de burada aar film. Tm Hollywood filmlerinde kt karakterin ktlnn sebebi gemiindeki bir travmadr ve seyirci bu yzden ktye sempati duyar. Joker bununla da alay eder. Kimsenin sempatisine ihtiyac yoktur, o sadece ktdr. Sulularn da bir snr vardr ancak siz onlar bir keye sktrmadnz srece. Ellerinde olan aldnzda, beklenmedik tepkilere/karla da ak olmak zorunda kalrsnz. Bazen de suun hibir mant yoktur, sadece ilemek iin yaplr ve siz buna mantk bulmak isteseniz de, suluyu anlayamazsnz. Karnzdaki saf ktlktr nk. Alfred bunun cevabn yle verir: nk
82
Fikir Platformu
nsansz Sinema Olur mu? baz adamlar manta dair eyler aramazlar, para gibi. Onlar satn alamazsnz, korkutamazsnz, yarglayamazsnz veya pazarlk yapamazsnz. Baz adamlar sadece dnyann kl olmasn seyretmeyi severler. Bahsedilen Joker suretinde bir sirettir aslnda, ktln tipolojisidir ortaya konan. yi, ktnn mantn anlayamaz; nk kt, sadece ktlk iin kt olmay tercih eder. Film nc klieyi de burada aar. Joker, ktlk yapmak iin ktlk yapar ama bunu da bedava yapmaz. Para kazanmak iin ktlk yapmaz -sebebi dnya hrs deildir- ama ktlk yapmak iin para kazanr. En iyi yapt eydir bu ve bunun da karln alr insanlardan. Onlar ister demek istesinler ister de istemesinler. O, alr. Joker, Batman adalete teslim olana kadar her gne bir adam ldreceini duyurarak, Batmanin tahtn sallar. Sulularn yakalaycs yznden susuzlar ldrlecektir. Paradaoks. Batman, susuzlar korumak iin kendini feda edebilecek kadar kahraman mdr; yoksa kendini korumak iin susuzlar feda edecek kadar bencil midir? Batmanin kurallar vardr, Jokerinse hibir kural yoktur. yilii savunurken ktnn kurallarna uyarsanz, iyi olmaktan karsnz nk. yi, iyi olmak zorundadr ve kt, bunu bilir. Sizi, kendine benzetmeye alr ya da siz, eliniz kolunuz bal, vicdan azabyla iki arada bir derede kalrsnz. Kimin kurallaryla oynayacaksnz? Kendinizi mi feda edeceksiniz? Her halkrda kazanan Jokerdir. ki k da onun istedii eydir nk. Film burada da klieyi aar. Wayne ikinci yolu tercih edecektir, Batman olduunu aklayacaktr. Kendisi yznden insanlar ldrlmektedir ve o da bir suludur artk insanlarn nazarnda. Artk bir sulu, kanun kaa, yasal yetkisi olmayan bir zanldr. Ktln istedii olur tam da burada ve terrizm, susuzu sulu olarak ifa eder. Toplumu sululardan temizlerken vatanda mutludur, nk sorumluluk almaz ve birileri kendi adna onun iini yapmaktadr; oysa i tersine dndnde, ktlk kendisine zarar vermeye baladnda, ilk ii bu suu kendisini koruyana atmak olur. Ancak Wayne tam da aklama yapacakken, Ak valye, Harvey kendisini ortaya atar. Batmanse susar. Kahraman olann, suu stlenmesi beklenirken aslnda sula birlikte kahramanla da bir bakasnn sahip kmasna ses karamaz. Aslnda plan iyidir, Harvey sahte Batmanlik yaparak Joker iin oltadaki yem olmay kabul etmitir. Burada ilerin klasik Hollywood aksiyon-macera filmlerinde olduu gibi zmlenecei beklentisine gireriz -burada da klieyi aar film- ancak yle olmaz. Joker ok mutludur. nk sevdii ii yapyordur ve amac Batmanin kendisini vurmasdr ama yz yze geldiklerinde Batman Jokeri vuramaz. Joker yakalandnda Gordon ailesini korumak iin kendisini l gsterir ve gizli plan yolunda gider bir sre. Harvey Dentse evine dnemez. Joker yakalanrken be kii lmtr ve iler iyiliin deil ktln istedii ekilde ilerliyordur. Ve aslnda joker ve Batman yani ktlk ve iyilik birbirine bamldrlar. Joker, Batmane glerek unlar syler: Seni ldrmek istemedim. Sensiz ne yapardm ki ben? Sen Sen, beni tamamlyorsun Onlara gre sen sadece bir kaksn. Benim gibi. Sana imdi ihtiyalar var ama ihtiyalar olmadklarnda seni saf d edecekler. Drstlkler, senin kurallarn Bunlar kt birer aka. Belann ilk nda pes ettin. Onlar, dnyann izin verdiince iyiler. Sana gstereyim, tm kozlar bittiinde bu uygar insanlar, birbirlerini yerler. Grdn m, ben bir canavar deilim. Ben o virajn ok ilerisindeyim. Sonra Batmani bir karara zorlar: Dent mi, Rachel mi? diye sorar, ldrmek karar vermektir dedikten sonra. Sonra bak hikayesine yeniden dner Joker. Silahlar ok hzldr ve kk duygularn tadna varamamaktadr onlarla. Bu yzden ba tercih eder.
Fikir Platformu
83
nsansz Sinema Olur mu? Hikayesi gene deimitir. Her ey alt st olur. Harvey yaralanr, Rachel lr, Joker hapisten kaar. Anlalr ki Joker yakalanmay planlamtr. Film burada da klieyi aar, filmlerde kahraman her zaman sevdii kadn kurtarrken, burada onu yitirmekle kalmaz, kendisi de yaralanr. Pembe tek nokta yoktur imdi. Rachel karakteri de farkl bir izgidedir zaten. Filmlerde kahramandan, yapmak zorunda olduu eyler yznden kaan kadn imaj yoktur onda. O da bu dnyann iindedir ve o da ktyle savan iinde yer almaktadr. Ve lmden Batmanin uzak olduundan uzak deildir. Zaten ondan nce de lr. Harveyse acyla beslenmeye balamtr artk. Kahraman olarak lememitir ve geriye ktye dnmesini seyredecek kadar uzun bir yaam srmek kalmtr. Film ilerledike Jokerin gerekletirmek istedii her ey tek tek olmaya balar. Hayat, kaosa srklenmektedir. nsanlar tek bir adamn peine srkler, herkesi birbirine krdrr, ama o sadece planlar yapandr, teklifler sunar insanlara, gerisine asla karmaz, hatta insanlar denek olarak kullanr. ki vapura da bomba yerletirir ve insanlara bir teklif sunar. Dmeye basn ve dier gemiyi patlatn ki hayatta kalabilesiniz. nsanlarn tepkileri, bencillikleri, tartmalar sonunda bir ekilde birinin o dmeye basacan beklersiniz ama film burada da artr. lgin ekilde iki taraf da dmeye basmaz. Aslnda unu syler Joker, ben tercihler sunuyorum size ama nc bir yol mutlaka var. Oysa insanlar ktln fsltsna ou zaman kar koyamazlar ve baka seenekleri olmadn dnerek su ilerler ve baka yapabileceim bir ey yoktu diyerek kendilerini kandrrlar, evet vardr aslnda, her zaman bir yol vardr. Joker ve Batman birbirlerini ldremezler, biri elence olsun diye, dieri drstlnden. Biri baka bir Joker yaratmtr, dierinin de umudu vardr. yilik akp gidecektir, tpk ktln de baka bir mecradan akp gidecei gibi. Her ey yoluna girecek. Hayr! Girmeyecek. Bu film bu klieyi de alt st etmitir. Gerekletiremeyecein bir sz, sonucu sana bal olmayan bir hayatta, seni sen olmaktan kartabilir nk. Filmlerdeki her ey yoluna girecek kliesine de harika bir cevaptr bu film. Ne olacan asla bilemezsin nk. ans: Tarafsz, adil, yargszdr. Harvey; Ak valye lr ve bu tarafnn lmyle geriye bir enkaz kalr. nsanlar, Harveyin intikam peinde insanlar ldrdn bilmemelidir. yiliin, ktle evrildii/eildiini grerek umutlarn kaybetmesinler diye. Ve her ey koca bir yalan zerine ina edilir. Gotham ehrinin gerek bir kahramana ihtiyac vardr, Harveyin yznn yanmayan, gzel tarafna. Batmanse artk bir suludur, gereklerden fazlas lazmdr nk mit etmeye ve insanlarn gvenlerini yeniden kazanmalarna. Artk bir kahraman deildir, nk insanlarn ona u an ihtiyac yoktur. O, sessiz bir gardiyan, tetikteki koruyucu, bir Kara valyedir ama kahraman deildir. Bruce Wayne/Batmani Christian Bale, blge savcs Harvey Denti Aaron Eckhart, asistan Rachel Dawesi Maggie Gyllenhaal ve Jokeri Heath Ledgern oynad, Christopher Nolann ynettii; iyilik ve ktlk zerine, sistem ve onun ileyii zerine, gerek ve kitsch zerine, filmler ve onlardaki klieler zerine ok sz olan ve ikinci kez izlenmeyi hak eden 2008 yl yapm nefis bir film.
Fikir Platformu
84
Uzak ihtimal Yeniden(enler Yldz) Uzak htimal, A..F. lahiyat mezunu Musann, Beypazarndan stanbul Topkapda kk bir camiye mezzin olarak gelmesi ve Galata civarnda bir lojmana yerlemesi ile balar. Musann kap komusu, rahibe aday Claradr. lmek zere yal bir rahibeye bakan kimsesiz gen bir kadn olan Clara ile Musann karlamalar, gen mezzinin ona ilgi duymasna sebep olur. Bu arada Musann kilisede tant Sahaf Yakupunda Clara ile ilgili bir srr vardr. Her iki adamn, Claraya syleyemedikleri zerine ekillenen filmde genel olarak Musann, ak tanma sreci ilenir. ocuk adam olarak Musa ya da masumiyetin ocuksulua tahvili Musa; korunakl bir hayatn yetikinlie geememi, Mslman mahallenin bile teki olan. Musa imam-hatipli, ak retimli, (yani yaygn eitimli) haliyle kar cinsle arkadalk kuracak kadar vakit geirme olasl iin permtasyon bilmeye gerek yok. Musa stne bol gelen takm elbisenin iinde; erkenden ya alm, gen olmadan orta kuaa uzun atlamayla geenlerden. O, yolculuk yapt Mustafa Abisine eker ikram edenlerden. Musa yalnzln ilk defa tadan, ilk defa bir bana kalm, evde yolluunu yiyen bir ocuk adam. Eve yerleme aamasnda, ocan n yapm olmas onu sevindirir. I birka kez ap kapar. Sigortalar atmasa, tornavida istemek durumunda kalmasa, asansrde mahzur kalmasa Musa Hoca, cami ev arasnda mekik dokur ve imam efendinin ya da hanmannesinin mnasip bulduu biriyle ba
85
Fikir Platformu
nsansz Sinema Olur mu? gz edilir. Senaristler ta batan Musada her anlamda tamamlanmamlk hissini vermek ister. Hafz deildir mesela, son sureleri iyi olsa da. lahiyat Fakltesini n lisans olarak okumutur. Hafzla devam eder mi ya da lisansa gei yapmak iin bir abas olur mu? Musay tandka hi zannetmez seyirci; nk onun daha fazlasn talep etmesi kendi iradesi ile deil iradeyi zorlayacaklara baldr. Musa, genel geer karizmatik her tavrdan yoksun. Hani beerle mnasebeti gelimemitir de mesela kitapla ilikisi nispeten daha iyi olan insanlar vardr ya, bu durum adamn alnnn ortasna akl durur, ite Musa o adamlardan da deildir. Menakibl Arifini bilir. Neticede imam hatiplidir; ama o kadar. Bavulundan kitaplar karpta yatann kenarn dizdiini grmez seyirci.(Mustafa Kutlunun Mavi Kuu dnda) Sahaf Yakupa bile ok kitap birikmi, bunlar kim alyor der. Meraklsnn varln yadrgar gibidir. Yakupun Musaya ilgi duyma nedeni Clarann komusu olmas deilse nedir? Sahafta zcaciyeye girmi bir fil yavrusu andrr tavrlar. Antika kitabn srtn koparr, lambay krar. ylesine arayp bulmu, yani tercih ettii bir kitap deildir ki Bukowskinin Kadnlar. Ama Sahaf kadnlar, dikkatli olmak gerekir dediinde nar tutmu gibi hemen yerine brakr kitab. Her eyin ortalamasdr Musa, bir tek ay be ekerle ier o kadar. ocuk adam Musa, Claray mutfann penceresinden grdnden beridir artk mutfakta yaar, gz hep kar pencerededir. Tabaklar defalarca ykar, elmasndan srn orada alr. Claray ke balarnda orta mektep talebeleri gibi bekler; nk bundan kendini alkoyamaz. Onu yle derin dnceler iinde grmeyiz. Boaza kar burnunu eke eke simit kemirir Musa. Musann HLli arkada Ulan Ayhan da Mslman mahallenin dier teki olandr. Musa, Ayhann kendisini brakp gitmesinin ardndan bile ocuksu bir jestle gel tamam m yapandr. Musa dnmez sadece yaar. Clara ile bir gelecek kurma fikri bile dzenbaz Ayhann yi ya Mslman yaparsn hatunu sevaptr. demesi zerine olumu olabilir. Nitekim o sahneden sonra Sultan Ahmetde msr yiyen Musann gz orada bir kadn (bartl) ile adama - bir ifte- taklr. Musa edilgendir. Karakola gtrldnde tokat yediinde edilgenlii daha bir belirginleir. Musa ocuk adamdr. Clara, Yakupu hastane ziyaretinden ayrlrken Musaya ilk defa adn sylediinde yle mutlu olur ki Musa, Yakupa glmseyerek Clara der. Clara ka zaman sonra ismini bahetmitir ya da sylemeyi akletmitir. Musa, kahveyi byynce iecektir. Ya alm ama damak tadn alamamtr. Bu ac eye, bundan sonrada ie ie alacaktr. Bir ocuk adamdr Musa. Clarann akam yemeine gelecek olmas, onu limonlarla oynamaya hatta Yakup Beyin kafasna arptrmaya kadar gtrr. ilede Clarann yannda klktan kla girer ve o meum fotoraftada ocuksu bir safiyetle gznn takl kald yerde durur. Musa, stanbula bir ocukla kafa kafaya geldii gibi, ileye de arka koltukta gider, oradan arka koltukta dner. Hayatn arka koltuk mdavimidir o. Musann, Clarann talyaya rahibe olmaya gittiini rendiinde ki tavr bile ocuksu bir ierlemilikten ibarettir. yle ki Claraya ksm gibidir, iyi akamlar bile diyemez. Musa, zntsn nasl yaayacan da bilemez, sigarasn balkonda ocan akmayla g bela yakarda tellendirmeyi beceremez.
Fikir Platformu
86
nsansz Sinema Olur mu? Bu baln ad neydi? UPRA Ya bu durumun ad? Musa, irtifa olarak Clarann ayak dibindedir. Asansrden kma sahnesinde olduu gibi kmaya alt yer Clarann yandr. Clarann mum tuttuu yer kadar aydnlkta evinin kapsn aabilecektir. Film boyunca Musann edilgen tavrna uymayan tek yapt ey, Clarann drd hal kolyeyi vermek iin arkasndan koturup kilise kapsndan dndkten sonra tekrar kiliseye kadar gitmesidir. Geri bu herkesin girebilecei saattedir, (bir giriimde bulunmay gerektirmez) ama bu kadar bile Musadan beklenmeyecek bir eydir. (Pekala, Claraya akam kapsndada verebilirdi. Malum kolye bu, ekimez kokmaz.) Yine Clarann ilede birlikte ektirdikleri fotoraf Musaya vermek iin (pekala Musann evine gelipte verebilirdi. Malum fotoraf bu, ekimez kokmaz.) camiye kadar gelmesi de bir nevi ayn eydir. Bylece aslnda birbirine ok benzeyen bu iki karakter kendilerinden beklenmeyen bir ey yapm ve bir dierinin mabedine gitmitir. Sahaf Yakup, Musa ile Clarann ileyi grmemi olmamalarna ok arr. Yakupun bilmedii bizim hissettiimiz ey ise ikisinin daha nce hi ak olmamasdr mesela Yakupun da Musa gibi Claraya syleyecekleri vardr. Her ikisi de syleyemezler. Her ikisi de mevcut durumlarn tam tamna ayn kelimelerle ifade ederler. Korkuyorlardr ve daha zaman gelmemitir. Ama Musa iin daha zaman var, Yakupla ayn eyi ifade etmez. Yakup iin bu zaman; her eyin olgunlamas iin, gemesi gereken sreyi gsterirken, Musa iinse; kar tarafn saati gzne drtmesi, kadran gzbebeinin iinden geirmesi, yelkovan avcuna almas, olmad e hadi demesi ile mmkndr. Ama muhatab kendisi gibiyse tm bunlara frsat dahi kalmayacaktr. Sahi Clara, bir de sen vardn deil mi Clara lm eiinde birisinin her gn erimesine an be an tanklk ettii bir hayat yaarken nasl bir yaam enerjisine sahip olabilir ki! O, sahaflardan ald kendine benzeyen fotoraflardan aile albm yapan u dnya da yalnz bir kadndr. Yapayalnz Kendisi iin yapt tek ey mutfakta kahve ve sigara imek. Sigara ierken ne dnd nemlidir Clarann. Kendine aile albm yapan bir kadnn hayalperest olmadn kim iddia edebilir ki? Claray rolnde izlediimiz ayrca filmin yazar kadrosunda da geen Grkem Yeltan, verdii tm rportajlarda; Clara evlenmeyi hi dnmeyen biridir; nk bir rahibe olarak zaten Tanr ile evlidir eklinde gr beyan eder de; filmde Clara henz rahibe deildir ve sigara ime grnts bile onun mevcut durumu asndan protez kamaktadr. Bir dier taraftan srekli aile resimlerinden albm yapan bir kadn, halihazrda bir ailenin paras olmay dilemiyorsa bunu senaristler niye yazm, ynetmen niye ekmitir. Yoksa bobinler kart da o Clara, bu Clara deil midir? Hayat bilgisi belli ki ok snrl olan bu yalnz kadn, kendisine hibe edilen be yirmilik banknotla ayakta kalamayacana gre rahibe olmaya memleketi talyaya gitmesi bir adan tercih bile deildir. Uzak htimalin yaknlklar Uzak htimal; Takva ve The mam ile birlikte kategorize edilmeye allsa da her ikisinden bir hayli farkldr. Takva; ateist bir perspektifin cemaat ahvalini anlarm gibi yapmasn, The mam ise karikatrize edilmi fazla idealist bir tavr ierirken, Uzak htimal, senarist ve ynetmenlerinin geldii sosyal evre gz nne alndnda; hem slami kesimin jargonuna hakim bir dil tutturulmas hem de davran kalplarnn yerindelikleriyle her iki rnekten daha samimi unsurlar barndrr. rnein; Musa, Clara ile ilk defa yle bakmadan etmeden konuur, mutfak penceresinde Claray ilk
87
nsansz Sinema Olur mu? grdnde bakmaya bile utanr, onunla ayn asansre binmeye bile ekinir, tokalamak iin elini ilk uzatan olmaz. Filmde Mslman mahallesinde ki adap, ana karaktere genetik bir kod gibi ilenmitir. Caminin daimi cemaatinin sabah ayn birlikte imeleri, Musay davet ederken ihtiyarlarn; Hoca gelsene simit var, peynir var, her ey var derken ki halleri, cami cemaatinin namaz sonras dalrken Musann elini muhabbetle skmalar, bir panorama gibidir. Musann imamn evinde ereti otururken hocann Cami cemaati de seni sevdi. Seni ba gz etmekte bize decek anlalan. Aday var m? yle bir yok dedin ki, evet der gibi. Hayrl iin utanmas olur mu Musa! Dindar bir kz m? Maallah ehl-i dinden kzdan zarar gelmez. Hayrls olsun. szleri; hem ince bir mizah hem de ilerin olurunu gzler nne serer inceliktedir. Musann en hali Uzak htimalin yks; Musann tpk asansrde mahzur kaldnda ne yapacan bilememenin aresizliiyle annda dilinden dklen Bismillahirrahmanirrahim ile balar. Claray asansrden kendisini kurtard iin teekkr gibi Allah raz olsun eklinde devam eder. nk artk o, mutfakta pencere nnde yaayan, sokak kelerinde yol gzleyen bir yaama sevincine tutulmutur. nk o, kalbinin baka bir ritimle atabileceini gstermitir. Bu az ey deildir ve onun nezdinde Claradan Allah raz olsundur. Film Musann, Claray, Yakupun akam yemee davet ettiini rendii an sevincinden Vallaha m derken ki hem hayreti hem iman eddeleyen akyla geliir ve Musann silindir altnda kalmasna ezilen iine karn, (kal denilemediine gre vardr bunda da bir hikmet.) hayrls neyse o olsun eklinde de biter. Senaristler, bu ocuk adamla sadece duygularmza seslenir; nk Musa batan ayaa safi duygudur. Musa sevilmeyecek bir adam da deildir hani. Caminin gedikli cemaati, bu kendi halinde mahcup adam nasl severse, seyircide sevecektir. Ona kar seyircinin, karakoldaki Sahaf Yakup gibi hissetmesi kanlmazdr artk, anlalmtr ki Musa mazur grlecek olandr. Musa karakterinde Nadir Sarbacak ise zaten muhteemdir. Umarz ki bir gn slami hassasiyetler tayan karakterlerin, bizi sadece hislendirmeleri deil, dndrmeleri de mmkn olacak. Syle Rabbin kimse ona tapaym. Uzak htimalin tantmlarnda geen ana cmle bu. Neredeyse kamyon arkas arabesk kartma gibi. Oysaki bu, filmin hibir sahnesinde renk ve doku olarak yer almam bir hissiyattr. Sz konusu ticari bir tavr dahi de olsa, Musann tespih niyetine yanllkla hal kolyeyi ekmesini yadrgayan yal amcann bak gibi tuhaf hislere gark olmamak yine de elde deildir.
Fikir Platformu
88
Skhizein: Deiik bir ksa anime (Suzan Nur Baarslan) Skhizein, kendisine meteor arpan -astroid deil- bir adamn yksn anlatan Fransz yapm 13.30 dakikalk dll bir anime. Henry, bu arpmayla kendisinden tam 91 cm uzakta kalan ve yeni dnyasn buna gre ekillendirmesi gereken yeni bir hayata balang yapar. Telefonu 91 cm uzaktan amas gerekmektedir, koltua 91 cm uzaktan oturmas gerekmektedir, hatta daktilosunun tularn 91 cm uzaktan basmas gerekmektedir nce kendisinden uzaklaan Henry, tm bu zorunluluklarla toplumdan da uzaklamaya balar. zm iin en iyi yol meteoru takip etmektir, o da meteorun peine der ve normale dneyim derken bu sefer yerden 75 cm aaya kayar ve tm normal uzamn dna derek iyice grnmez olduuna inanmaya balar. Darndan aslnda normal grnmektedir ama Henry bunu fark edemez, tek bildii insanlarn onu grmediidir ve iyice karanlkta kalr. stedii tek ey, Burada olduunun bilinmesidir. Buradaym, burada, buradaym Henry oradadr. Karanln iinde, siliklemi, klm, sessizlemi, insanlardan uzaklam. Ona baktmzda tek dndmz onun izofren olduudur. nk gerekte/normalde teleskoptan bakarken (Buras izim hatas deilse ki olmadn dnyorum) doru noktada dururken, onun 91 cm uzakta olduuna inandn grrz. Kendinden 91 cm uzaa dmek, soyut olan somutlamak, eyayla arana mesafe koymak, tam 91 cm, insanlar seni normal grrken onlar tarafndan grlmediini dnmek, bu grlmezlik/hilik olgusunu amaya alrken iyice sevdiklerinden ve tandklarndan uzaklamak, kendini karanla hapsetmek ve oradan lk atmak, ama tereddrl bir lk, kendinden emin deil, fazla da grltl deil, silik bir lk, sesleni aslnda: Buradaym, burada, buradaym lk balarda Henrynin ruhu ile bedeni arasnda bir ayrlk yaadn dnyor insan. Beden orada ama ruh ona uzaktan bakyor ve o da kendisini bedene gre deil, ruha gre ayarlamak zorunda hissediyor. Zaten, Skhizien, Greekede split (blnme, krlma, paralanma) ya da cleave. (ikiye
89
nsansz Sinema Olur mu? ayrlmak) anlamna geliyor ve schizophrenia kelimesinin ilk yarsn oluturuyor, dier yar ise, phren, yani spirit (ruh) Henry izofren ya da deil, ki obsesyonlar da var, ok titiz ve dzenli, izgisel dorulara takntl, kalabalk bir i ortamnda tekdze bir hayatn, klasiklemi sessiz kalabaln iinde kendisinden uzakta kalarak, normal bildiimiz gerekliin dna dm bir karakter ve bu kadar ksa bir animede de ortaya bir karakter konmas da bu animenin farkl olduunu gsteren baka bir zellik. Bana gelenin de 100 kiiden birinin bana geliyor olmas, normal olmayann normalletirilmesi olarak karmza kyor. Henry olarak uyanabiliriz bir gn, ya da gnden gne Henryleiyoruz ve bunun farkna varamyoruz ya da farkndaym gibi yapyoruz. rpndka daha derine ve karanla, sessizlie ve yok olua daha da yaklamamz mmkn, Henrylemek zorunda kalmak var sonunda, Henrylemeyip Henryye tuhaf/deli/deiik tanmlamalar ile bakmak da Her izleyenin farkl bir ey grecei, izlenmesi gereken bir anime. Kimi varolua uzanacak, kimi delilie, kimi 91 cm.ye taklacak -ben yleyim- kimi animedeki baz noktalarn gzden kaan bir hata m yoksa bilinli bir tercih olduuna Sahi, neden 91 cm?
Fikir Platformu
90
Yasakl Bir Filmin Anlattklar(Talha Can) Byk Adam Kk Ak Trkiye, son 40 yldr yaad terr sorunu sebebiyle toplumda tohumlar ekilmi nyarglarla bouuyor. Toplumda kamplamalara, ztlamalara ve hatta kavgalara sebep olan bu nyarglarn altnda yatan en byk neden ise karlkl anlayszlk Bu sorun ise kendini en ok Trk - Krt ayrmnda gsteriyor. Bin yldr ayn corafyada ayn deerleri paylaan Trkler ve Krtler, bugn aralarna ekilen nifak tohumlar yznden bir evde kavgal iki karde grnts veriyor. Birbirini dinlemiyor, anlamyor, anlamaya almyor belki de Devleti ve otoriter zihniyetin topluma gnden gne nfuz etmesi yaray daha da derinletiriyor. Bu konu hakknda -olmas gerektii gibi- her gn bir eyler yazlyor, iziliyor, derleniyor Ve bizler gryoruz ki karlkl anlaya sahip olmadan zihinlerimizdeki bu nyarglardan asla kurtulamayacaz ve belki de karlkl sevgimizi hep tarih sayfalarndan okuyacaz Birbirini sevmeyle sonulanan karlkl anlayn konu edildii bir film var karmzda Altn Portakala be dalda aday olmu1, tamamn kazanm ama Sinema, Video ve Mzik Eserleri Denetleme Kurulunca yasaklanm2 bir film; Byk Adam, Kk Ak. Nefretin yerini giderek aka brakt bir hikye Kahramanlar 75 yandaki bir yarg emeklisi ile yaknlarn kyne yaplan bir operasyonda kaybeden kk bir Krt kz3 Kk bir Krt kz olan Hejar bir akrabas tarafndan bir avukatn evine braklr. Ancak bu evde kalan iki militan, polisin baskn sonucu ldrlnce Hejar kar daireye, cumhuriyet ilkelerine son derece bal emekli hkim Rfat Beyin evine kaar. Trkeden taviz vermek istemeyen Rfat Bey ile Krteden baka dil bilmeyen inat Hejarn ortak yaamlar iti kak ile balasa da, birbirlerine snmaya baladktan sonra nce Trke-Krte renirler, ardndan da birbirlerini sevmeyi
Fikir Platformu
91
nsansz Sinema Olur mu? Bu hikyeyi ana hatlaryla gzmzn nne getirdiimizde varmak istediimiz mutlu sonla karlayoruz. Fakat filmi detaylaryla ele aldmzda bu mutlu sona gtren yolda daha kat etmemiz gereken mesafeler olduunu gryoruz. Bize her zaman bahaneyi arpackta deil de bir kerecik olsun bakan gz de aramamz gerektirecek mesafe Baarmamz gereken de bu herhalde. Buyurun bu yasakl filmi detaylaryla analiz edelim ve zihnimizdeki prangalar beraber kralm Filmin balang sahnesinde stanbulun ara sokaklarnda yryen iki ark gryoruz. Dounun mtevazi arln hissettiren admlarla metropol stanbulun ara sokaklarnda ilerleyen gebe arklar Mmtazer Trknenin Krt sorununa zm olarak sunduu stanbul modelini4 hatrlarsak filmin hemen banda sergilenen bu tablo ok manidar Tabi bu sahne bir o kadar da aresizlii sembolize ediyor. Krt dede Evdo, yakn akrabas kk bir kz olan Hejar, baka bir yakn akrabas olan Krt kkenli ve halinden stanbul hayatna entegre olduu anlalan avukat bir bayana brakmaya gidiyor. Bu hznl ayrln sebebi ise Evdonun btn ailesini operasyonlarda kaybeden Hejarn gelecei hakkndaki kaygs ve aresizlii Avukat ise filmin ilerleyen sahnelerinde Hejarla yollar kesiecek olan emekli yarg Rfat Beyin kar komusu. Avukatn evinde polis tarafndan aranmakta olan iki militan kalyor. Evdo, Hejar brakp gittikten sonra polis eve baskn yapyor Burada dikkatimizi eken bir sahne var; polis evin etrafn sarnca Krt avukat evinde arlad militanlara teslim olun, birka yl kar yatar, yeni bir hayat kurarsnz arsnda bulunuyor. Polisin operasyonunda da baz hatalarn olduu grlyor. Birincisi, operasyondan nce salkl bir istihbarat faaliyeti yaplmam ki evde her eyden habersiz kk Hejar varken operasyon yaplyor ve Hejar atmann iinde kalp yaralanyor. Buna ramen Hejar operasyondan sonra polisler evde arama yaparken kap komular Rfat Beyin evine geiyor. kincisi, militanlar ldrlp atma bitince yerde yaral yatan avukata silah dorultuluyor, avukatn ate etme yalvarmasna karlk bir memur -ne sebeple olduu farkl analizlerle ortaya konabilir- ate edip avukat ldryor. Tm bu olanlara ahit olan Rfat Bey, daktilosunun bana geiyor ve yeni bir yazya balyor; Polis Devleti mi, Hukuk Devleti mi?. Bu arada Rfat Beyin evinde temizliki olarak alan ve Rfat Beyin bu konudaki otoriterce hassasiyetinden tr Krt olduunu aklamayan Sakine, eve aldklar ve hala olayn okunu atlatamam Hejarla Krte konumak durumunda kalnca Rfat Beyden bir daha Krte konumamas iin uyar alyor. Rfat Bey, ertesi gn Hejarn yaad bu olaydan sonra kap zili (operasyondan nce polisin uzun uzun zile bastn hatrlyor), polise ve askeri niformaya kar byk bir tedirginlik sergilediini fark ediyor. Filmin burada verdii mesaj Gneydouda skynetim zamannda karakollarda ve hapishanelerde yre halkna yaplan muamelelerin bugnk tedirginlik ortamna zemin hazrlad eklinde yorumlayabiliriz. Rfat Bey, kk Hejara yeni kyafetler vermesine ramen Hejar eski kyafetlerine kar alakasn hi kesmiyor. Burada grdmz ise insanlarn kltrel balarnn onlarn en deerli yanlarn oluturduklar bilincinde olabilmemizdir. Filmin en gzel mesajlarndan biri de Rfat Beyin Hejarn sanda bit olduunu anlayp zm arad sahnede veriliyor. Rfat Bey byk bir telala Hejarn salarn keserek soruna kknden zm bulmak istiyor. Hejar tepki verince Rfat Bey, bit ilacyla Hejarn san ykyor ve ardndan Hejarn salarn taryor. Gnmzde terrle mcadelede toplumsal bir krize sebep olacak kkten zm gibi otoriter yaklamlarla konuya yaklaanlarn bit iin sa kesme ya da bit iin saa ila kullanma rnei zerinde bir kez daha dnmeleri gerekmekte. Rfat Bey, Hejarla olan hikyesinde bata nyarglarla ve otoriter devleti zihniyeti temsil eden bir tavrla balarken zamanla kendisi iin Krtleri temsil eden Hejara kar sevgisi artyor ve yava yava nyarglar krlmaya balyor. Bu sreci Trkiyenin hikyesi iin yorumlarsak birlikte yaam iin herhalde ihtiyacmz olan ilk ey
92
nsansz Sinema Olur mu? birbirimize kar nyarglarmz krabilmemiz Aksi halde, Rfat Beyin zoraki Trke kullanmn Hejara dikta etme abasnn karsnda kk kzn ne kadar da inat durabildii, hlbuki Rfat Beyin filmin ilerleyen sahnelerinde zamannda yasak koyduu Sakineden rendii Krte kelimelerle Hejara jest yapmas zerine Hejarn Trke kelimeler rendiini filmde ahit oluyoruz. Filmde nyarglarn nasl bir hastalk olduunu gsteren bir sahneden daha bahsetmek gerek; Rfat Bey, Hejarla birlikte bir restoranda girer ve sipari verip telefon etmek iin masadan ayrlr. Bu arada garson, kk Hejara bir ikolata verir. Restorandan ktklarnda Hejar, Rfat Beye az nceki dner smarlamasna karn bir ikolata ile cevap vermek ister. Fakat hi beklemedii bir ey olur; Rfat Bey, Hejarn kendisine uzatt ikolatay grnce Nereden aldn bunu, ben bu yama geldim hrszlk yapmadm, seni Krt diye azarlar ve tekrar restoranda girip ikolatay teslim edecekken gerekleri renir, ok piman olur fakat Hejarn kalbini tekrar kazanmak gerekten zor olur. Toplumsal nyarglarn iftiraya varacak yaftalamalara uzand bu rnekle ok gzel sahnelenmi. Toplumsal uzaklmz, kendi insanmzn birbirine kar ne kadar uzak durduu ve birbiri hakknda ne kadar da az ey bildii filmde yle gsteriliyor; Rfat Bey, Hejarn eski kyafetlerinin iinden Evdonun adresini bulur. Hejarn ilk geldii gnden beri Evdo diyerek alamas zerine Evdoyu bulmak iin stanbulun meskenlerine doru yola koyulur. Rfat Bey, yllarca bu lkede yarglk yapm, insanlar arasnda hak taksimatnda bulunmu fakat ilk defa kendisine uzak grd bu insanlarla ayn dolmua binmi, yaadklar yerleri grmtr. Filmde lanse edildii ekliyle bu lkenin insanlarnn yalnzca scak evlerinde rahat bir hayat yaayan, Cumhuriyet Gazetesi elinde (filmdeki ekliyle) ayn yudumlayanlardan ibaret olmadna ahit olur. stanbulun sokak hayat ok farkldr; muhafazakar, komnisti, milliyetisi, Krd, Laz, travestisi, isizi, gmeni Rfat Bey, Evdoyu bulur Evdo, byk bir nezaketle Rfat Beyi ieri davet eder, tanrlar. Rfat Bey, evdeki ocuklarn halini grnce ve hallerini bir de Evdonun azndan dinleyince Hejardan bahsetmez. nk belki de Hejarn hayat, huzuru artk Rfat Beye baldr. Evdeki manzara toplumumuzda birbirine kar sevgi ve saygnn esasnda hep var olduu, fakat bunun birbirini dinlemek ve anlamaktan getiini bizlere gsteriyor. Evdo, evin en rahat yerini ve tek koltuu Trk misafiri Rfat Beye ayrmtr. Hele Rfat Beyin emekli yarg olduunu renince hukuka olan saygsn verdii selamla gsterir. Filmin bu sahnesinde yine ok nemli bir gerek vurgulanmaktadr. Evdo, Rfat Beye durumlarndan bahsederken yle der: Biz arada kalmz beyim, bir tarafta devlet, bir tarafta gerilla Ne yapalm? Bu cmle hem filmin hem de yllardr yaadmz sorunlarn en arpc gereklerinden biri. Kamuoyunda yaplan mlakatlarda da en ok karlatmz bu gerein aktrlerinin bir yanda terrist bir grup dier yanda ise devletin bulunmas ok ac Oysa devlet, insann aresizlie itmemeli, hele bylesine ciddi bir durumda devlet halkna yanda olmas gerekirken, izlenilen otoriter ve militer politikalarla blge insan iki arada bir derede braklmakta ve bylece sorun daha da katlanmaktadr. Rfat Beyin nyarglar krlmaya baladka nceleri kendisine ok uzak grd bu insanlara kar zamanla yaknlk duymaya balar. Evdodan habersiz, oturduu meskenin telefon borcunu der. Yllardr yannda altrd, Hejarn eve gelmesiyle Krt olduunu anlad ve o andan itibaren evde Krte konuulmasn yasaklad Sakinenin evini ziyaret eder, ondan Krte kelimeler renmeye balar ve rendii bu kelimelerin karl olan Trke kelimeleri Hejara retir. Filmin yasaklandn bata sylemitik. Esasnda toplumsal sorunlarmza bu kadar iyi eilen ve verdii mesajlarla adeta zm arayan bu filmin neden yasakland pek de anlalr deil. Fakat bu konuda alakadar olabilecek bir sahneden bahsetmek gerek; Rfat Bey, Hejarla bir akam yemei yerken rahmetli annesini ve karsn hatrlamtr. Ardndan televizyonu aar, haber saatidir Karna kan ilk haber ehit cenazelerini gsterir. Kanal deitirir. Bu sefer ldrlen terristlerin cesetleri
93
nsansz Sinema Olur mu? ekranlardadr. Tekrar kanal deitirir, bir trafik kazas, bir kamyon ve bir araba. Spikerin konumalar da manidardr: kazadan sonra polis-mafya-siyaset ilikisini tartlmaya baland sayn seyirciler Rfat Bey, iyiden iyiye hznlenmitir, Hejarla tant gnden beri edindii tecrbeler sert zihniyetinde yumuamay salamtr. Alayarak yle der: nsanlar bozuldu nsanlar bozduk, biz bozduk Dengeyi bozduk, doay bozduk, her eyi bozduk Rfat Bey, Hejarn her gn en mutlu anlarnda dahi Evdo diyerek alamasna dayanamaz ve Evdoya haber verir. Evdo gelir, Hejar bir tercih yapmak durumundadr. nsann kklerine olan sadakatini sembolize eden bir sahnedir; Hejar eski kyafetlerini giyer ve Evdoyla beraber ayrlmak iin hazrlanr. Hznl bir ayrlktr, tabi tekrar grmek iin szleirler. nk bir Trk olan Rfat Bey ile kk bir Krt kz Hejar derin bir dostluk kurmulardr. Her ikisi de hayatnn en unutulmaz derslerini birbirlerinden renmilerdir Anadolu tarih boyunca bir kltrler atlas olmutur. 21. yzyln dnyay daraltan hz kimliklere dayal farkllklar arasnda risklerin yannda frsatlar da sunmaktadr. Trkiye son yzyldr, Osmanldan sonra zerine giydii ulus gmleinin dar gelmesiyle bir boulmuluk hali yaamakta Fakat Trkiye, farkllklarn sunduu bir mozaikte her mahsul ayr diyardan-kltrden bir aure tadn bizlere frsat olarak sunabilir. Beklide tek ihtiyacmz karlkl anlay Birbirimizi dinlemeli, birbirimizi anlamal, yeri geldiinde birbirimizi yaamalyz. Karlkl sevgiye giden yol ncelikle zihinlere vurduumuz prangalar; nyarglar krmaktan geiyor. Aynen Rfat Bey ve kk Hejarn hikyesi gibi.
Fikir Platformu
94
Kymetlimiss (Suzan Nur Baarslan) nsana dair hallerin sembollerin ve metaforlarn ardna gizlendii en gzel filmlerden biridir Yzklerin Efendisi lemesi. Tm bu hayal dnyann rn gibi duran kahramanlardan en gerei Smeagoldur, tm o insanlarn, Elflerin, ccelerin, Eltlerin, hayaletlerin, hobbitlerin iinde. En gerek, en insana dair olandr. Kraln Dnnn son sahnelerinden biri, Frodoyla Smeagol arasndaki kavgadr. Aslnda aralarnda hi fark yoktur tam da bu kavga annda, nk ayn ey iin ve ayn amala savayorlardr. Smeagol, Frodonun parman srmasayd Frodo vazgeebilir miydi Kymetlisinden? Hayr. Smeagol istedii ey iin lrken, Frodo Smeagol sayesinde -isteinin sembol olan o eksik parmakla- hayatta kalr. Kaybettii tek bir parmaktr, g yzne sahip olmak istemeyenin bile o yzn etkisine girdiinde kaybedecek bir paras mutlaka vardr ve o yz hangi amala istiyorsa tam da o amac isteyen taraf eksik kalacaktr,bunun ad ister film olsun ister de gerek hayat. Bizler de byle deil miyiz? Bazen, doruya giderken yanla saparak -baka bir yanla giden sayesinde- bir bedel deyerek tekrar doruya kavumuyor muyuz? Bir yzk, ama g yz, Kymetlimiss. Bir yzk, altndan, dnyay simgeleyen yzk insann elindeyken bile, elinde olan insan gnden gne tketen yzk. Bir yzk, tek bir yzk, Kymetlimiss. Kamz hayatmz tek bir yzk yznden harcyoruz lmne ya da kamz ondan kurtulabiliyoruz? Doru soru bu olmal. Kamz ondan kurtulabiliyoruz? Frodoya bir Sam lazmd. Gce talip olmayan, sadk bir dost. Dostluktan baka bir istei olmayan. Frodo dostsuz aabilir miydi? Gl olan kim, Frodo mu, Smeagol mu, Sam mi? Sam; dostluk, sevgi, vefa, fedakrlk, azim, aba Sam, dtmzde bizi kaldran, mit veren bir el. Son yemeini veren, son damla suyunu veren, geri dnemeyeceini bilerek yola devam eden
95
nsansz Sinema Olur mu? Onun bile tereddt var oysa. Yz tamay teklif ettiinde, Frodonun cevabn Anlamak zorundasn, yzk benim ykm. anlayabildi mi peki? Anlayamadysa bile teslim oldu bu cmlenin doruluuna, hepimizin rolleri farkl farkldr nk hayatta ve herkes tayamaz g yzn, kimine de g yzn tayan tamak der. Samin yapt gibi ve bu daha zordur aslnda. Kimimize Frodo, kimimize Sam, kimimize de Smeagol olmak der hayatta. Ve Frodonun zdrab. Hibir tad hatrlamayan, rlplak kalm Frodo. Atee atlmas gerektii bilinirken atee atlamayan yzk; eliki, tereddt, kararszlk Baskn gelen benlik. Bu yzk benim. Arkada alayan Sam, aznda tek bir kelime: Hayr, Hayr! Tam da burada devreye girer Smeagol. Sava balar. Sava. Her yerde sava. nsanln sava ile insan kalmann sava. Karanlklar aydnla evrilir g yz yapld atete eridiinde, geldii kaynaa dndnde, ortadan kalktnda. Tm yaanmlklarn izi vardr bir de, unutulmas zamana braklamayacak kadar derin olan: Nasl devam edersiniz artk yreinizde geriye dn olmadn anlamaya baladnzda? Zamann merhem olamayaca yaralar vardr, hele bazs ok derindir, izi kalr.dedii gibi Frodonun. Hayatmzda derin izler brakan olaylar yaarz, birey olarak ya da toplum. Kelebek kanatlarn rpar ve dnyann teki ucunda bir kasrgaya yol aar.*1+misali, bir yerlerde bir eyler yaanr ve fark etmeden byk bir frtnann iine savruluruz. O anda, Kimileri iin yaprak bile rganmazken dalnda, Kimileri iin kasrgalar kopar bir yerlerde *2+, o kasrga da ulaana dek dibimize, kaabiliriz kaabileceimiz kadar gereklerden ama bir gn mutlaka bize de ular. Ulatnda kimi Smeagollua zenir, kimi Frodolua kimi de Samlie ki ktln kaynandan bahsetmiyorum bile, bahsettiim kasrga kapmza gelmiken bizlerin ald/alaca tutum. mraniyede bir eyler olur, Ergenekon kapmza dayanr. Kimileri zaten karanla hizmet ettikleri iin kasrgann iinden olaylara bakarlar, g yzdr dertleri, tek bir yzk ama Kymetlimissdir o, kimileri de -bizler gibi- kasrgann bu yannda, tam da nmzde cereyan eden olaylara bakarz. Kimin hangi karakter olaca ise kendi payna den ksmdr. nk Frodolua zenip gcn etkisinde kalmak da vardr, Smeagol olup kazanmak iin kaybedecek olan da, ya da Sam olup Frodoluk yapan tayarak onu dorudan ayrmamaya uraan da olacaktr bazen tereddt yaasa bile. Siyah-beyaz snrlar da yoktur tm bu karakterlerin. Ne tam iyi ne tam kt, geiler vardr i ie. nsan anlatacak olsaydnz da en iyi yntem bu olurdu zaten. Frodo salt iyi olsayd, Smeagol saf kt, geree bu denli yaklaamazd film. Smeagolun yaad tm o ikirciklik ise, bir uyardr aslnda insanoluna. Bazen kt olduu iin balamayz bir ie, fikre, olaya zamanla dnrz. Frodonun karanla yaklat her an kadar Smeagolun da aydnla yaklat anlar vardr filmde. Tpk hayat gibi. Ancak unutmamal ki, her zaman bir Same ihtiyac vardr insanolunun, bu benim dediinde hayr hatrlatacak. Yoksa Frododan Smeagole gemek an meselesidir ve o ann hangisi olduunu bilmek, insan iin zoru baarmaktr ve bu yzden, zoru baaramadmz iin ounlukla, Frodonun kopan parma gibi, bir bedel deyerek ve bir paramz eksilerek tekrar doru olana dneriz. yi-kt arasndaki sava da keke filmlerdeki gibi bitseydi ve mutluluk, aydnlk ve her ne deniyorsa o, kuatsayd evremizi. Yok byle bir ey. Ztlklarn savan, ztlklarn sentezi takip eder ve tekraktis, toplamsallk izler sreci ama tm bu srelerde dahi her zaman baa dnlr ve mutlaka bir yerlerde iyi-kt arasndaki sava devam ediyordur, yani kelebek kanat rpyordur ve bizim iimizde de devam edip giden bir sretir bu aslnda. nsanln sava ile insan kalmann sava arasnda kalan insann hikayesidir Yzklerin Efendisi ve bu film, bizim gereimize tutulmu aynadr. Aynadan grnenlerse imdilik bunlar
Fikir Platformu
96

Insansiz Sinema

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Insansiz Sinema

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

* Hasan Akbulut, Balam Yaynlar, 2005

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

Kafkadan Aronofskyye Bireyin Dnm(Alper Grkan)

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

Bal / Semih Kaplanolu (2010) (Suzan Nur Baarslan)

nsansz Sinema Olur mu?

St / Semih Kaplanolu (2008) (Suzan Nur Baarslan)

nsansz Sinema Olur mu?

Yumurta / Semih Kaplanolu (2007) (Suzan Nur Baarslan)

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

Byk bir banyo kveti.

Neden atebcekleri bu kadar erken lmek zorunda?

Abi, abi, abi Onichan/Onichan/Onichan

Neren acyor? Doktor araym m?

nsansz Sinema Olur mu?

Abi, teekkr ederim.

Seni hi yalnz brakmayacam

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

nsansz Sinema Olur mu?

You might also like