A. GR...................................................................................................................................................................4 B. MODERN YNETM VE RGT TEORS ........................................................................................................5 Genel Sistem Teorisi ve Tarihesi ............................................................................................................................................5 Sistemin Tanm .........................................................................................................................................................................

6 Sistem Nedir?..............................................................................................................................................................................6 Sistem Yaklamnn Temel Kavramlar .................................................................................................................................8 i. Sistem ve Alt Sistemler..........................................................................................................................................................8 ii. Girdi, Sre, kt ve Geri Besleme ....................................................................................................................................8 iii. evre ...................................................................................................................................................................................9 iv. Sistemin Snrlar..................................................................................................................................................................9 Ak Sistem Kapal Sistem .....................................................................................................................................................9 Sistem Trleri ..........................................................................................................................................................................10 C. SSTEM MODELLER ......................................................................................................................................11 1. Fonksiyonlarna gre Modeller............................................................................................................................................11 a) Tanmsal (Descriptive) Modeller........................................................................................................................................11 ii. ngrl (Predictive) Modeller..........................................................................................................................................12 iii. Kuralsal (Normative) Modeller........................................................................................................................................12 Yaplarna gre Modeller........................................................................................................................................................12 a) Uyuum (conic) Modelleri.................................................................................................................................................12 ii. Benzeim (Analog) Modelleri.............................................................................................................................................12 iii. Sembolik (Symbolic) veya Matematik Modeller...............................................................................................................12 Temsil ekillerine gre Modeller............................................................................................................................................12 a) Szl (Verbal) Modeller.....................................................................................................................................................12 ii. ematik (Schematic) Modeller...........................................................................................................................................12 Zaman Esasna gre Modeller................................................................................................................................................12 a) Statik (Static) Modeller.......................................................................................................................................................13 ii. Dinamik (Dynamic) Modeller.............................................................................................................................................13 Edinilen Bilgi Miktarna gre Modeller.................................................................................................................................14 a) Belirlilik Halinde (Deterministic) Modeller.......................................................................................................................14 ii. Olaslk Tayan (Probabilistic, Under Risk) Modeller......................................................................................................14 iii. Belirsizlik Halinde (Under Uncertainty) Modeller............................................................................................................14 D. SSTEM YAKLAIMI AAMALARI .................................................................................................................15 1. Sistem Analizi........................................................................................................................................................................15 a) Problemin Tanmlanmas ve Formlasyonu.......................................................................................................................15 ii. Sistem Projesinin Organizasyonu.......................................................................................................................................15 iii. Sistemin Tanm.................................................................................................................................................................15 iv. ncelenen Sistemin Bir Paras Olduu Daha Geni st Sistemin Tanm........................................................................16 v. Daha Geni Sistemin Hedeflerinin Tanm.........................................................................................................................16 vi. Sistemin Hedeflerinin Tanm............................................................................................................................................16 vii. Tm Ekonomik ltlerin Tanm....................................................................................................................................17 viii. Bilgi ve Veri Toplama.....................................................................................................................................................17

-1-

Sistem Tasarm........................................................................................................................................................................17 a) Tahmin................................................................................................................................................................................17 ii. Model Kurma ve Simulasyon.............................................................................................................................................17 iii. Optimizasyon.....................................................................................................................................................................17 iv. Denetim .............................................................................................................................................................................18 v. Gvenilirlik.........................................................................................................................................................................18 Sistem Hazrlama.....................................................................................................................................................................18 a) Belgeleme............................................................................................................................................................................18 ii. Kurma.................................................................................................................................................................................18 Sistem lemesi..........................................................................................................................................................................18 a) Balang lemi..................................................................................................................................................................18 ii. Projenin Deerlemesi..........................................................................................................................................................19 iii. yiletirilmi lem.............................................................................................................................................................19 E. SSTEM OLARAK ORGANZASYON...............................................................................................................19 1. Modelin Dayand Varsaymlar ........................................................................................................................................20 Organizasyonun evresi .........................................................................................................................................................20 Organizasyonun Giri ve klar ........................................................................................................................................21 Organizasyonun Alt Sistemleri ..............................................................................................................................................21 a) Fonksiyonel Alt Sistem ......................................................................................................................................................21 ii. Sosyal Alt Sistem ...............................................................................................................................................................22 iii. Bilgi Alt Sistemi ...............................................................................................................................................................22 iv. Politik Alt Sistem ..............................................................................................................................................................23 v. Kltrel Alt Sistem ............................................................................................................................................................23 Yap ve Prosesler .....................................................................................................................................................................24 a) Problem zme ve Karar Verme........................................................................................................................................24 ii. letiim................................................................................................................................................................................24 iii. Dntrme........................................................................................................................................................................24 ve D Balantlar ...............................................................................................................................................................24 Gelien Davranlar ve Planlanmam Sonular ..................................................................................................................25 a) Hedeflerin Snrlayc Fonksiyonu......................................................................................................................................25 ii. Alt Sistemler Aras Etkileim.............................................................................................................................................25 F. SSTEM YAKLAIMININ YNETM FONKSYONLARI AISINDAN NEM..................................................26 1. Ynetim bilimi ve sistem yaklam ....................................................................................................................................26 Ynetim fonksiyonlar ve sistem kavram..............................................................................................................................27 a) Planlama Fonksiyonu ve Sistem kavram...........................................................................................................................28 ii. rgtleme Fonksiyonu ve Sistem Kavram.......................................................................................................................28 iii. Yneltme Fonksiyonu ve Sistem Kavram.....................................................................................................................28 iv. Koordinasyon fonksiyonu ve Sistem Kavram................................................................................................................29 v. Kontrol Fonksiyonu ve Sistem Kavram............................................................................................................................29 G. SSTEM YAKLAIMININ DER DSPLNLERLE LKS ...........................................................................31 1. Ynetim bilimi ve sistem yaklam.....................................................................................................................................31 Yneylem aratrmas ve sistem yaklam ...........................................................................................................................31

-2-

Endstri mhendislii ve sistem mhendislii .....................................................................................................................31 Sibernetik ve sistem yaklam ...............................................................................................................................................31 ekil G.1 : Sistem Biliminin Dier Bilimlerle Olan likisi..................................................................................................32 H. SSTEM YAKLAIMINA GETRLEN ELETRLER ......................................................................................33 I. SONU ..............................................................................................................................................................34 KAYNAKA..........................................................................................................................................................35

-3-

A. Giri

Klasik ynetim anlay ve Neo-klasik ynetim anlayndan sonra ortaya km olan modern ynetim anlay esas olarak iki balk altnda toplanabilir. Bunlar Sistem Yaklam ile Durumsallk Yaklamdr. Bu aratrma devinde sistem yaklamn ana hatlaryla ele alnp aada aklanm olan ana balklar dahilinde ele alnmtr. lk blmde modern rgt teorisine bir giri yaplp genel sistem teorisinin tarihsel geliim sreci ele alnm ve sisteme ait temel kavramlardan bahsedilmitir.kinci blmde sistem dncesinin problemleri zmede ve gerek durumlar somut olarak benzetimde kulland model eitleri ele alnm ve iletmede karlalan, sezilen problemlerin zmnde izlenen aamalar aklanmtr. Daha sonra Organizasyon Olarak Sistem bal altnda sistem modeline gre organizasyon yaps incelenmi, alt sistemleri ve dier bileenleri modellenmitir. Bunu izleyen blmlerde ynetim ilevi ve fonksiyonlar sistem yakalam asndan incelenmi ve disiplinler aras ilikilerin zerinde durulumutur. Sonu olarak sistem yaklamna getirilen eletiriler ile konu noktalanmtr. Bu aratrmada tek bana yeni bir bilimsel disiplin olmaktan ok, belirli olaylarn, durumlarn ve gelimelerin incelenmesinde kullanlan bir dnce tarz, bir metod, bir yaklam olan sistem teorisi ve sistem yaklam, temel kavram ve esaslar dahilinde ele alnm, ynetim ve organizasyon bilimi erevesinde deerlendirilmitir.

-4-

B. Modern Ynetim ve rgt Teorisi

Modern ynetim ve rgt teorisi, klasik ve neoklasik ynetim ve rgt teorilerinden sonra ortaya kmtr. Bunlarn eksiklerini gidermek, olumlu yanlarndan yararlanmak modern teorinin temelidir. Klasik Ynetim anlaynn hakim olduu yllarda, rgtlerin tek ihtiyac retimin artrlmasyd. Bu anlayta, i ve pozisyonlar ile bunlarn arasndaki ilikiler n planda deerlendirilirken, insan unsuru veri olarak kabul edilir ve psiko-sosyal karakteri ile psikolojik ve sosyal alma koullar gz nne alnmaz. Yani, neyin, nasl, ne zaman ve ne karl olarak yaplacann ak ve kesin bir ekilde tayin edilmesi gerektiini ve bu i, kural, yntem ve disiplinine sk bir biimde uymayan cretini kesme, iten atma gibi kesin cezalandrma nlemleriyle yola getirme zorunluluu ne srer. Bu sebeplerden dolay, klasik yaklam, dar, snrl, mekanik ve brokratik olmakla eletirilir.1 Klasik gre kar eletiriler II.Dnya Sava ncesi balam ve yaplan aratrmalarda iletmelerin verimliliinde insann nemli rol oynad ortaya kmtr.2 rgtn sosyal ve beeri ynn ele alan Neoklasik grn nderleri, eserlerinde zamanmzn en nemli sorununun bireyler ve rgtler arasnda ibirlii ruhunun ve anlaynn gelitirilmesi olduunu ileri srerek klasik organizasyonu bir bakma eletirip bir bakma da tamamlamlardr. Ancak neoklasik teoride motivasyon konusuna gereinden fazla nem vermitir ve tm dikkatini insan ve davranlar zerine younlatrd iin eletirilmitir. Buraya kadar olan ksmdan da anlalaca gibi klasik ve neo-klasik teori ortak olarak rgt kapal bir sistem olarak tasarlamtr. evrenin rgt zerindeki etkisini gznnde bulundurmamlardr. Birisi sadece i, dieri ise sadece insan faktr zerine younlamlardr. Modern teoride ise rgt, tm unsurlar ve eitli ynleriyle ele alnr. Modern teoriye gre rgt uyum gsterebilen, yani yaamn srdrebilmek iin evresindeki deiikliklere uymak zorunda olan bir sistem olarak ele alnmaldr.3 Modern teorinin temelini iki yaklam etkiler. Bunlar sistem yaklam ve durumsallk yaklamdr.4 Genel Sistem Teorisi ve Tarihesi Sistem yaklam, 19.yy.n yzyln balarnda ekillenmeye balamtr. Bu konudaki en eski ve temel nitelikli baz kavramlar Alman filozofu Georg Wilhem Friedrich Hegel (17701831) tarafndan ileri srlmtr. Bu temel kavramlar unlardr: 1) 2)
1 2

Fonksiyonu yerine getiren bir btn, daima bileenlerinin toplamnn oluturduu deerden daha byk bir deere sahiptir. Btn, bileenlerin doasn belirler.
ATAMAN, Gksel, letme Ynetimi, Trkmen Kitabevi, 2001, s.124. A.g.e, s.125. 3 A.g.e, s.126. 4 A.g.e, s.126.

-5-

3) 4)

Bileenler btnden soyutlanarak incelendiklerinde yeterince anlalamazlar. Bileenler, dinamik olarak birbirleri ile ilikili veya bamldr.5 Hegelin ileri srd bu kavramlar o dnemde yeterli ilgi grmemitir. Bununla birlikte Genel sistem teorisinin Enerji Mhendisliinin gelimeye balad dnemlerde nem kazanmaya balad sylenebilir. 20.yy. balarnda Khler, konuyu fizik alannda incelemitir. Lotka ise 1925 ylnda sistem kavramn genel olarak ele alm ve temel formller gelitirmitir.6 Bu dnemlerde sistemleri aklamaya ynelik iki gr mevcuttu. Bunlardan birincisi olan Mekanistik Gr; her oluumun esasnn, fiziksel ve kimyasal etkenlere bal olduunu ileri srmekteydi. te bu gre tepki olarak 19.yy.n sonlarnda taraftar toplayan ikinci gr ise Vitalistik Gr ise canlln metafizik kurallara bal olduunu ileri srmekteydi.7 Genel Sistem Teorisi, uygulama alanndaki en geni hali ile ele alndnda konunun ana balk altnda uyguland grlecektir:

1) 2) 3)

Sistem Mhendislii (System Engineering) Yneylem Aratrmas (Operations Research) Beeri Mhendislik (Human Engineering)8 Genel Sistem Teorisi almalarnda iki yntemden sz edilir. Birincisi, Ludwig Von Bertalanffynn gelitirdii, temelde deneysel olan bir yntemdir. Buna gre sistemler alglandklar biimde gzlenip incelenir ve daha sonra bu gzlem sonular ifadelendirilir. kinci olarak ise, Ashleyin dnebilen btn sistemleri gznne alarak bunlar, zerinde ilem yaplabilecek ve yarglara varlabilecek en uygun boyuta indirgedii yntem yer almaktadr. Kenneth E. Boulding ise genel sistem teorisini Genel sistem teorisinin amac, ilgili disipline ilikin teorilerden ve saf matematikten yararlanarak yeni bir model inasdr olarak tanmlar.9 Sistemin Tanm Gnmzde, sistem szc hemen her alanda kullanlmaktadr. yle ki sistem szcne her yerde ve her zaman rastlayabiliriz. Gerek gnlk konumalarda, gerekse st dzey toplantlarda sistem szcyle kar karya geliriz. yleyse nedir sistem? Bu kadar geni anlamlar ieren bir kavramn, tek bir tanmn snrlar iine sdrlmas elbette ki ok gtr ve dolaysyla sistem hakknda birden ok tanm ortaya kmtr. Sistem Nedir? Sistem, birbiriyle etkileim halinde olan bileenler kmesidir.
5 6

ESEN, ner, letme Ynetiminde Sistem Yaklam, 3. Bask, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 1998, s.4. ATAMAN, a.g.e, s.127. 7 ESEN, a.g.e, s.5. 8 A.g.e, s.6. 9 ATAMAN, a.g.e, s.128.

-6-

Sistem, srekli olarak birbirini etkileyen ve birbirlerine baml olan olaylarn oluturduu bir btndr. Sistem, bir amac gerekletirmek iin tasarlanm, entegre bir btn oluturan, karlkl olarak birbirlerini etkileyen birim ya da elemanlar topluluudur.10 Plana uygun bir amac gerekletirmek zere tasarlanm eitli bileenlerin oluturduu btndr.11.Sistem, fiziksel veya fiziksel olmayan, kendi aralarnda ilikili ve etkileen bir veya daha ok amaca ynelmi eler kmesidir. Bu tanmlar listesi daha da uzatlabilir, ancak dikkat edilirse yaplan tanmlarda temel nokta vardr; 1) Sistem elerden olumutur. 2) eler aras ilikiler vardr. 3) Sistem belli bir amaca ynelmitir. Buna gre, genel bir sistem tanmn u ekilde verebiliriz: Sistem, aralarnda bir ilikiler kmesi sergileyen, karlkl etkileim iinde belli bir amaca doru ynelmi olan eler kmesidir.12

ELEMAN

LK

GRD

IKTI

GER AKI

SINIR

EVRE

ekil B.1: Sistem modeli

10 11

Y.T., Sistem Analizi Ders Notlar, Yldz Teknik niversitesi Endstri Mhendislii Blm. ESEN, a.g.e, s.9. 12 Y.T., Sistem Analizi Ders Notlar, Yldz Teknik niversitesi Endstri Mhendislii Blm.

-7-

EVRE

GER BESLEME (FEEDBACK)

(ENVIROMENT)

GRD

SRE
(PROCESS)

(INPUT)

IKTI

(OUTPUT)

SINIR

(BOUNDARIES)

Snr Kapsam: nsan Kaynaklar, Malzeme Kaynaklar, Finansal Kaynaklar, Bilgi

Ynetim (Karar verme, planlama, kontrol, yaplandrma), retim, BakmDestek ve Adaptasyon

Snr Kapsam: (kt ilemleri): Sat ktlar, Reklam ve Halkla likiler

ekil B.2: Sistemin unsurlar ve ynetimdeki fonksiyonlar Sistem Yaklamnn Temel Kavramlar

i. Sistem ve Alt Sistemler Tanm gerei, bir sistem eitli paralardan olumaktadr. Bu paralar altsistem olarak adlandrlr. Mekanik, biyolojik, sosyal btn sistemlerin eitli alt sistemleri vardr. rnein organizasyonda Personel Ynetimi bir alt sistem olarak ele alnrsa, eleman seme, yerletirme, terfi, maa ve cret ynetimi vs. ile ilgili personel ynetimi faaliyetleri birer alt sistem olacaktr.13 Sistem yaklamnn temeli, asl nemli olann btn olduu ve paralarn bu btn etkiledii oranda nemli olduu grne dayanr.14 ii. Girdi, Sre, kt ve Geri Besleme Girdi, sistemin belirli bir dzeyde faaliyet gsterebilmesi iin evresinden ald her eydir. Bu girdiler belirli bir teknolojik dzeyde dnme urayarak kt haline gelirler.15 Her dnmn sonunda oluan bilginin tekrar sistemin girdisine veri olarak gnderilmesiyle geri besleme oluur. Eer bu yeni veri, dnm ncekilerle ayn ynde etkiliyorsa ya da dnme pozitif ivme kazandryorsa bu pozitif bir geri beslemedir. Eer veri nceki sonularn tersi ynde bir etkide bulunuyorsa, bu negatif bir geri beslemedir.
13 14

KOEL, Tamer, letme Yneticilii, 7. Bask, Beta Yaynlar, 1999, s.188. ATAMAN, a.g.e, s.131. 15 KOEL, a.g.e, s.184.

-8-

Geri beslemelerde her art baka bir artya yol aar; etkisi vardr. Nfus patlamas, zincirleme reaksiyon, endstriyel genileme gibi. Bir eksi baka bir eksiye yol atnda ise olaylar tamamen durur. flas gibi.16 iii. evre Btn sistemler belirli bir ortamda faaliyet gsterirler. Sistemin snrlar dnda kalan her ey evreyi oluturur. evrenin nemi, sistemi ve ileyiini etkileyecek potansiyeli tamasndan ileri gelmektedir. Bir sistemin baarl olabilmesi iin evresi ve evresini oluturan faktrler hakknda bilgi sahibi olmas gerekir. evre ile ilgili olarak pek ok faktr saylabilir. Bu faktrlerin hepsi, belli bir sistemi ayn ekilde etkileyemez. Bu evresel faktrlerin bazlarnn sistemin ileyii zerindeki etkilerinin ok kritik olmalarna karn, bazlar hemen hemen hi etkin deildir.17 iv. Sistemin Snrlar Sistemin evresi ile yakndan ilgili bir dier zellik, sistemin snrlar (boundaries) konusudur. Snr, sistemin i bnyesine ilikin deerleri, sistemin evresine ilikin faktrlerden ayrr. Snr, sistemin nerede balayp nerede bittiini gsterir ve her sistemin bir snr vardr.18 Ak Sistem Kapal Sistem Ak sistemlerin kendileri dndaki sistemlerle etkileim iinde olmalar, bu tr sistemlerin en byk zeliidir. Bu etkileimin iki yolu vardr: Girdi ve kt. Girdi, sisteme dardan gelen her ey, kt ise sistemden evreye gitmek iin ayrlan her ey olarak tanmlanabilir.19 Ak Sistem, evresinden veya baka sistemlerden enerji, bilgi, materyal alr, bunlar iler ve eitli formlarda (mal, hizmet) tekrar evresine veya baka sistemlere gnderir.20 Eer bir organizasyon incelenirse, sadece bu organizasyonun yap ve fonksiyonlarndan sz ediliyor, fakat d evreden sz edilmiyorsa organizasyon kapal bir sistem olarak alnyor demektir.21 Kapal Sistemler kendi balarna sreklidirler ve dardan enerji ve kaynak almazlar. evreleriyle iliki iine girme ihtiyalar yoktur. Enerji ihtiyalar olmadndan entropi adndaki kme durumunu yaarlar. Organizasyonlarla ilgili en byk ilerleme, onlarn kapal bir sistem olmadklarnn anlalmasdr. Ak sistemler entropiden kanabilirler ve fiziksel, insan ve finans kaynaklar eklinde enerji girii salayarak negatif entropi adnda bir durum yaratabilirler.22

16 17

ATAMAN, a.g.e, s.131. KOEL, a.g.e, s.192. 18 A.g.e, s.192. 19 ATAMAN, a.g.e, s.133. 20 KOEL, a.g.e, s.190. 21 A.g.e, s.191. 22 ATAMAN, a.g.e, s.133.

-9-

Sistem Trleri

1) Statik yap dzeyindeki sistemler 2) Baz belirli hareketlere sahip basit dinamik sistem dzeyi 3) Kontrol mekanizmal sistem veya sibernetik sistem 4) Kendi kendini koruyucu ve evre ile etkileimi olan ak sistem 5) Jenetik-toplumsal dzey sistemi 6) Hayvan sistemi 7) nsan sistemi 8) nsan rgt sistemleri veya sosyal sistemler 9) Fizik tesi sistemler.23

23

EREN, Erol, Ynetim ve Organizasyon, 4. Bask, Beta Yaynlar, stanbul, 1998, s.43.

-10-

C. SSTEM MODELLER 24
1950 ve 60'larda sistem dncesinin, sibernetik de dahil olmak zere, sistem kavramlarnn pratik hayattaki problemleri zmlemek iin uygulad mhendislik ve iletmecilik bilimlerine ok gl etkisi olmutur. Bu uygulamalar, sistem mhendislii, sistem analizi ve sistemsel ynetim gibi bir ok yeni disiplinin domasna yol at.25 Sistem kavramnn kullanlnn temel nedeni istenilen sonuca ulamak zere sistemi incelemek, ilkelerini belirlemek ve mmknse onu amalar dorultusunda dzeltmek olarak yaygnlamtr. Ancak gerek sistemi yeterince incelemek ve ilkelerini belirlemek her zaman mmkn olmayabilir. Bu nedenle gerek sistemi amalarmz iin nem tayan tm zellikleri ile temsil edecek bir aracya ihtiyac vardr. Gerek bir sistemi anlama amacyla sistemin bir temsiline model denir. ou alma iin, sistemin tm detaylarnn ele alnmasna gerek yoktur, bu yzden model sistemin yerine geer ve sistemin basitletirilmi bir halini gsterir. Dier taraftan, gerek sistemle ilgili doru yarglara varabilmek iin modelin yeterince detayl olmas da gerekmektedir. Farkl aratrma amalar iin ayn sistemin farkl modellerine de ihtiya duyulabilir.26 Bir model kurmann aamalarn ksaca aadaki ekilden izlememiz mmkndr:
Gereklerin Gzlenmesi

Modelin Formle Edilmesi

Modelin Gzden Geirilmesi

Modelin Testi

Modelin Uygulanmas

ok geni kullanm alan olan modelleri eitli zelliklerine gre aadaki gibi snflamak mmkndr. 1. Fonksiyonlarna gre Modeller a) Tanmsal (Descriptive) Modeller Gerek durumu tanmlamaya ynelik olup hi bir tahmin, yorum ve tavsiye sz konusu deildir. rnek: organizasyon emalar, fabrika layout diyagramlar, bilano.
24 25

ESEN, a.g.e, s. 18 - 24 CAPRA, Fritjof, The Web of Life, Anchor Books, USA, 1997, s. 75 26 BANKS, Jerry, CARSON, John S., Discrete-Event System Simulation, Prentice-Hall, Inc., USA, 1984, s. 9

-11-

ii. ngrl (Predictive) Modeller Gereklemesi muhtemel olaydan sonra hangi olayn gereklemesi gerekeceini belirlemeye yneliktir. rnek: gelecekteki gelir ve harcamalar dengelemeye alan bir bte. iii. Kuralsal (Normative) Modeller Karlalan soruna ilikin en iyi cevab bulan modellerdir. rnek: satlar arttrma konusunda bir are olarak, reklam btesi modeli veya ekonomik retim miktar modeli. Yaplarna gre Modeller

a) Uyuum (conic) Modelleri Temsil ettikleri durumun baz fiziksel zelliklerini ihtiva ederler. rnek: fabrika layoutuna ilikin olarak yaplm boyutlu maket, bir ev plan, bir araba modelinin prototipi. ii. Benzeim (Analog) Modelleri Modeli kurulacak sistem veya srele bir paralellik kuracak ekilde gerek duruma ilikin bileenlerin yerine geebilecek (onlarn fonksiyonlarn ifa edecek) elemanlar desteinde kurulan modellerdir. rnek: borulardan oluan bir su ebekesinde suyun ak, elektrik telleriyle oluan bir ebekedeki elektrik akmyla temsil edilebilir. iii. Sembolik (Symbolic) veya Matematik Modeller Bir sistemi temsil etmek iin sembollerden ve matematiksel denklemlerden yararlanan modellerdir.27 Yneylem aratrmas, ynetim bilimi gibi, kurulan modellerin analizi ve zm gereken bilim dallarnda en ok yararlanlan model trdr. rnek: Kar = Gelir Maliyet. Temsil ekillerine gre Modeller

a) Szl (Verbal) Modeller Gerek durum veya sistem szle anlatlr. rnek: Dnya gnein etrafnda eliptik bir yrngede dnmektedir ifadesi. ii. ematik (Schematic) Modeller Gerek durum veya sre resim veya sembollerle temsil edilir. rnek:
2 1 3 4 5

Zaman Esasna gre Modeller

27

A.g.e., s. 10

-12-

a) Statik (Static) Modeller Statik model, sistemi zaman ierisindeki belirli bir noktada temsil eder.28 rnek: organizasyon emalar, zamana gre deiimleri iermeyen miktar, maliyet, kalite, yetki ve sorumluklar ieren tm modeller. ii. Dinamik (Dynamic) Modeller Dinamik modeller, zaman iinde deien sistemleri temsil ederler. Bir bankann sabah 9:00'dan leden sonra 16:00'ya kadar almasnn simlasyonu dinamik modele bir rnektir. Dinamik sistemlere ilikin temel diyagram aadaki ekilde verilmitir:
DENETLEYC (KONTROL BRM)

GRDLER

DNTRC (LEM)

IKTILAR

GER BESLEME (FEEDBACK)

Bir dinamik sistem zaman boyutu boyunca sisteme olan girdileri dntrerek (ileyerek) ktlar retir. Girdi ve ktlarn says bir olabilecei gibi binlerce de olabilir. rnein bir petrol rafinerisinde girdi bir tek ham petrol olmak birlikte yzlerce kt olabilmektedir. Denetleyicinin ilevi, dzgn nitelik ve nicelikteki ngrlebilir ktnn salanmas iin tm sistemin ilemek zorunda olduu koullardaki kurallarn belirlenmesidir. Geri bildirim, girdi aknn sistemin kt ak tarafndan dorudan denetleyici mdahalesi olmadan deitirilmesi srecidir.29 Geri besleme eylemlerin nasl birbirini glendirebileceini veya birinin brnn etkisini yok edeceini (dengeleyeceini) gsteren basit bir kavramdr. Sistem dncesinde her etkinin ayn zamanda hem sebep hem sonu olaca bir aksiyon olarak kabul edilir.30 ki ayr tip geri besleme sreci vardr: Pekitirici ve Dengeleyici. Pekitirici geri besleme sreleri bymenin motorudur. rnek: Eer rn iyi bir rnse, daha ok sat, daha ok memnun mteri anlamna gelir. Bu da rn hakknda daha ok olumlu szn azdan aza dolamas demektir. Bu daha ok sata yol aacak, bunun sonucu rn hakkndaki olumlu szler daha ok azdan aza yaylacaktr, ve byle srp gidecektir. Dengeleyici geri besleme ortada amaca ynelik bir davran olduunda ilev yapar. nsan bedeni gibi karmak organizmalarda vcut ss ve dengesini koruyan, yaralarmz iyiletiren, grmz k miktarna gre ayarlayan ve tehdide kar bizi uyaran binlerce dengeleyici geri besleme sreci bulunur.31

28 29

A.g.e., s. 10 ERKUT, Haluk, Sistem Analizi, Ky Yaynlar, stanbul, 1989, s. 29 30 SENGE, Peter, Beinci Disiplin, ev. Ayegl ldeniz - Ahmet Doukan, 8. bask, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001, s.84, 86 31 A.g.e, s.91, 94, 96

-13-

Edinilen Bilgi Miktarna gre Modeller

a) Belirlilik Halinde (Deterministic) Modeller Modele ilikin tm deiken, parametre ve ilikileri belli olan modellerdir. Bu tip modellere rnek olarak daha ok statik modeller verilebilir. rnek: Kar = Gelir-Maliyet. ii. Olaslk Tayan (Probabilistic, Under Risk) Modeller Bu tip modellerde girdi deerleri veya sre, olaslk dalmlar ile temsil edilmektedir. rnek: yan bir fonksiyonu olarak lmleri veren tablolar. iii. Belirsizlik Halinde (Under Uncertainty) Modeller Bu tip modeller gerek modeli oluturan bileenler ve gerekse aralarndaki ilikiler konusunda kesin veya olaslksal hemen hi bir bilgiye sahip olunamayan durumlarda optimum zmler gelitirmenin yollarn arar. rnek: oyun teorisi.

-14-

D. SSTEM YAKLAIMI AAMALARI 32

Bu blmde bir sorunun sistem yaklam ile nasl ele alnaca incelenecek, sistem yaklamnn admlar verilecektir. Sistem yaklamnda drt temel adm vardr: 1) 2) 3) 4) Sistem Analizi Sistem Tasarm Sistem Hazrlama Sistem lemesi 1. Sistem Analizi a) Problemin Tanmlanmas ve Formlasyonu letmedeki problemleri ortaya karmak iin ilgili kiilerin u sorular yantlamas gerekir: 1) Sorun nasl ortaya kt? 2) Bir sorun olduuna inananlar kimlerdir? 3) Eer sorun, daha st dzeyde alnan bir karar ile ilgili ise, karar verme noktasna gtren delil zinciri hangisidir? 4) Sonu neden nemlidir? Ne kadar para tasarruf ettirebilir? 5) Bu, her durumda, doru sorun mudur? Daha baka, daha derin bir baka sorunun grnts olamaz m? Sonuta, problemin boyutlar ve problemin zmnn getirecei muhtemel yararlarn miktar da ekillenmeye balayacaktr. ii. Sistem Projesinin Organizasyonu Sorunun boyutlar ve nitelikleri tanmlandktan sonra sorunun nasl ele alnaca bir ekip faaliyetidir. deal durumda bu ekibin baz elemanlar iletmenin kk merkezi sistem blmlerinden alnmaldr. Buna ek olarak, bu sistem elemanlarn, iletmenin deiik birimlerinden gelen ve zel bilgileriyle problemin zmlenmesini kolaylatracak olan elemanlarla btnletirmek iyi olacaktr. Sistem ekibi problemlerin nem srasna gre incelenmesini salayacak proje izelgesini de hazrlamaldr. iii. Sistemin Tanm Bu aamada, sistem en nemli a1t sistemlerine ve bu alt sistemler arasndaki etkileimlere paralanr. Sistem mhendisinin daha sonraki abas sentezdir. Yani tekil alt sistemlerin, btn
32

ERKUT, a.g.e., s. 36 - 44

-15-

bir ama dorultusunda birlikte alacak ekilde tasarmlanmalardr. Sistem tasarm projesi yeterince esnek olmaldr. Bylece, proje sresinde yeni bilgiler geldike ve deneyimler biriktike tanm deiebilecektir. iv. ncelenen Sistemin Bir Paras Olduu Daha Geni st Sistemin Tanm Sistemin hedeflerini tanmlayabilmek iin, sistemin bir parasn oluturduu daha geni sistem iinde oynad roln ak bir ekilde sergilenmesi gereklidir. v. Daha Geni Sistemin Hedeflerinin Tanm ncelenen sistemin hedeflerinin, incelenen sistemin bir parasn oluturduu daha geni sistemin hedeflerinden ayr tutmak olanakszdr. ok basit bir rnek alrsak tekil bir kimya fabrikasnn hedefleri, iletmenin tm retim planna uygun olmaldr. Deiik zamanlarda, iletme birka hedeften birine ynelebilir. rnein: 1) letme, yapabildii kadar mamul yapar. Ancak yukardaki duruma gre ayn veya muhtemelen daha az kaliteli bir retim sz konusu olacaktr. 2) letme, ton bana en dk maliyet ile sabit miktarda bir retim yapabilir. Ancak daha ucuz, daha az saf hammadde kullanacaktr. Buna gre, proses gelitirme almasnda, tam bir hedef deil mmkn hedeflerin bir katalou olacaktr. Bu adan, herhangi bir verilmi zamanda ilgili hedef daha geni sistemin gereksinimleri tarafndan belirlenecektir. Sistemler yle tasarmlanmaldrlar ki: 1) Hiyerarideki alt dzey sistemler, hiyerarideki daha st dzey sistemlerin amalarn gerekletirmek yoluyla tasarlanm rollerini oynamaldrlar. 2) Hiyerarideki st dzey sistemler, alt dzey sistemlerin katkda bulunmalar beklenen durumlarn ak ve net bir aklamasn yapmaldr. Hiyerarideki st dzey sistemlerin hedefleri tanmlanrken, incelenen sistem, kendini deiime hzla uyarlayabilecek beceride tasarmlanmaldr. rnein, bir yan sanayi kuruluunun, bir byk iletmenin deien taleplerini karlad durumu dnelim. O zaman bu kurulu deiik kapasitelerde alrken elde edebilecei en iyi iletme koullarn dzenlemelidir. vi. Sistemin Hedeflerinin Tanm Hedeflerin Tanmnn son noktas, iletmenin hedefine ulaabilmekteki verimliliini lecek olan ltn formlasyonudur. Bu lt ou kez ekonomik bir lttr. Sistem incelemesinin balangcnda muhtemel tm hedeflerin bir listesini yapmak ve bunlar beklenen nemlerine gre sralamak gerekecektir. Eer srarl abalara ramen hedefler hala tatmin edici bir dzeyde deil iseler umutsuzlua kaplmak gerekmez. Bunun anlam sistem iin daha ok bilgi toplanmas gerektiidir. Mmkn olduunca, hedefler basit ve dorudan ak olmaldr. Eer basit nicel hedefler mmkn deilse, basit nitel hedefler seilmelidir.

-16-

vii. Tm Ekonomik ltlerin Tanm Bir sonraki adm, mmkn olduunca ak bir ekilde, sistemin hedeflerine ulamadaki etkinliini lecek olan lt tanmlamaktr. Ekonomik lt aadaki nitelikleri tamaldr: 1) Hedeflerle ilikili olmaldr. 2) Basit ve ak olmaldr. 3) Nitel bile olsa, zerinde ak bir ekilde anlama salanm olmaldr. Ekonomik lt formle edebilmek iin sistemin elien hedefleri arasnda bir uzlama salanmaldr. viii. Bilgi ve Veri Toplama Sistem analizinde en son ve en youn aama, bilgi ve veri toplama aamasdr. Bu bilgiler ile sistemin gelecekteki modeli kurulacaktr. Etkin bir bilgi ve veri toplama iin ey gereklidir: 1) Soruna ilikin ak dnme, 2) liki kurmada beceri, 3) statistik tekniklerden yararlanma. Sistem Tasarm Sorun tanmlandktan ve hedefler belirlendikten sonra sistem tasarm aamasna geilebilir. a) Tahmin Herhangi bir sistemin tasarmnda ilk nemli adm tahmindir. rnein bir retim planlama sistemi kurarken tahmini gerekmektedir. ii. Model Kurma ve Simulasyon Deiik yollar ile iletmenin maliyetini bulabilmek iin deiik iletme koullarnda sistemin performansn ngrmek gerekmektedir. Bunun iin de sistemin modelini kurmaya gerek vardr. Model kurulduktan sonra, sra sistemin davrann incelemeye gelmitir. Bunun iin de simlasyon yaplr. Simulasyon sistem veya srecin zaman ierisindeki davrannn bir benzetimidir. Simulasyon sistemin yapay bir gemiinin oluturulmasn ve bunun incelenerek gerek sistemin operasyonel karakteristikleriyle ilgili karmlarda bulunulmasn ierir.33 iii. Optimizasyon Simlasyondan bir sonraki adm sistemin optimize edilmesidir. Ekonomik ltn en uygun deerinde oluan sistemin seilmesi, optimizasyondan istenen eydir. te bu noktada hedeflerin tanmlanmasnn nemi belirginlemeye balamaktadr. Eer sistem ve hedefleri ok kk lekli olursa, bu dar sistem iin en yararl iletme durumu daha geni bir sistemin en uygun koullar ile eliecektir. Bu alt-optimizasyon olarak tanmlanr. Sistem mhendisinin en nemli
33

BANKS; CARSON, a.g.e., s. 2

-17-

ilevinden biri de, alt optimizasyonunun bulunmadn gstermek ve bulunmamasn salamak ve her alt sistemin bamsz olarak optimizasyonunun, sistemin optimum deerinin elde edilmesi sonucunu vermeyeceini nemle vurgulamaktr. iv. Denetim Denetim gereklidir. Zira, beklenmeyen bozucu etkiler sisteme girerek onun mevcut performansnn ngrlen performansndan sapmasna neden olurlar. rnein, bir iletmenin retim plannn denetlenmesi iin bir ynetim kontrol sistemine gerek vardr. Yani, iletmenin retim plan yapldnda, bunun gerisinde bir muhasebe sistemi kurularak, plann hedef yn ve snrlar zerinde kalp kalmadn anlayabilmek iin st ynetime gerekli bilginin verilmesi salanmaldr. Bylelikle ynetim, plandan yaplan sapmalar karlamak zere dzeltici nlemleri alabilecektir. v. Gvenilirlik yi bir denetim sistemi, sistemin iyi bir gvenilirliinin olmasn da salayacaktr. Ancak, sistem gvenilirlii yalnzca denetim ile ilgili deildir. Sistemin tasarm zerinde, belirsizliin etkisi de sistemin gvenilirlii ile dorudan ilgilidir. Sistem Hazrlama Hi bir sistem eer pozitif bir eylem dourmam ise kullanlabilir deildir. Bu adan hazrlama aamas byk nem tamaktadr. Hazrlama aamasnn iki nemli adm vardr: a) Belgeleme Sistem mhendislii incelemesinin son rn raporlardr. Raporlar eylem iin neriler retmektedir. Rapor basit, net ve mantki olmaldr. Bunun iin paral bir rapor nerilebilir: 1) Sorunun ksa bir durum aklamas, incelemenin balca sonularnn ve yararlarnn zeti, tasarruf ve maliyetleri ierecek biimde nerilerin zeti. 2) nerilerin ve yararlarn ana hatlarnn kantlarla akland bir orta blm. 3) ncelemenin teknik ayrntlarn veren bir son blm. ii. Kurma Baz projelerde hazrlamaya geilmeden nce zel donanm ve yazlmlarn kurulmas gerekecektir. rnein bir iletmeye yeni bir bilgisayar sistemi alnacak ise deiik donanm ve denetim aygtlarnn ve bilgisayarn sipari edilmesi, teslim alnmas ve yerletirilmesi gerekir. Sistem lemesi Sistem tasarmlandktan, kurulduktan ve yerletirildikten sonra sra sistemin ilemesine gelmitir. a) Balang lemi Eer sistem incelemesinden tam yarar bekleniyorsa sistem grubu ile sistem kullanclar arasnda etkili bir ba kurmak esastr. Yeterli belgeleme ve eitim almalar nceden

-18-

yrtlmelidir. Sistemin kullanclarndan biri sistem grubuna bir ye olarak katlmaldr. Bylelikle en azndan bir kullancnn tasarm felsefesiyle yourulmas salanacaktr. Sistem grubu ve kullanclar arasndaki yeterli bilgi alverii ve haberleme salanmaldr. Bylelikle yanl anlamalar ge olmadan giderilebilecektir. ii. Projenin Deerlemesi Yeni sistem yeterince uzun bir sre iletildikten sonra sistem grubu sistem kullanclar ile biraraya gelerek sistem performansn deerlendirmelidir. Eer sistem planlara uygun bir ekilde iliyor ise, balangtaki sistem dncesi uygulama gerekleri ile uyuuyor demektir. te taraftan, sistem performans beklenen dzeyde deil ise o zaman yeni abalarn gerekeceini unutmamaldr. Bu durumda, yeniden bir optimizasyon abas kanlmazdr. iii. yiletirilmi lem ki durumda kendini gsterir: eer sistemin deerlemesi mevcut performansn planda belirtilenin altna dtn gsteriyor ise, ve belli durumda belli parametrelerin yalnzca ilemsel deneyim kazanldktan sonra optimize edilmeleri nedeniyle. Bu durumlarda sistemin evresine "ayarlanmas" gerekir.

E. Sistem Olarak Organizasyon

-19-

Sistem yaklam temel olarak organizasyon ve organizasyonun bileenleri arasndaki ilikiler ile ilgili bir dnce yapsdr. Ynetimde sistem yaklamnn organizasyonun i ve d ilikilerini tanmlama, bu ilikilerin yapsn grme ve bu ilikilerin ana amacn aa karma olarak sayabileceimiz amac vardr.34 Ynetimde sistem yaklamnn savunucularnn nerileri dorultusunda organizasyonlar ak sistemler olarak incelemek faydal olacaktr. Ak sitem dncesi bir organizasyon ile evresi arasndaki ilikiye daha gereki bir bak as gelitirmeye izin verir. Fayolun sre yaklam gibi geleneksel kapal sistem nitelikli yaklamlar evresel etkileri grmezden gelmilerdir.35 Sistem yaklam asndan bakldnda organizasyonlar, evresinden eitli kaynaklar alan (giri), bu kaynaklar ileyerek mal veya hizmet haline getiren (sre) ve mal ve hizmetleri ileride yeniden kaynak salamak zere evresine veren (k) birimler olarak grnr. Yani organizasyon bir ak sistemdir.36 Ak bir sistem olarak organizasyonun iindeki dinamiklik derecesi endstri ya da hizmet kolu, rekabet ortam ve sistemi etkileyen d faktrlerin deikenlii ve nemine gre deiir.37 1. Modelin Dayand Varsaymlar 38 Organizasyonun sistem modeli organizasyon karakteri ile ilgili drt nemli varsayma dayanr. 1) Organizasyon ak sistem zellikleri tayan karmak bir sistem olarak kabul edilir. Organizasyonal sistemin snrlar belirli bir anda sabittir fakat zaman iinde deiir, yani organizasyon, karal yaps bozulmadan deiim gsterir. 2) Bir organizasyonun birden fazla giri ve k olduu ve ak sistem yapsn kazandran srekli bir evre etkileimine sahip olduu kabul edilir. 3) Organizasyonal sistem be alt sisteme blnmtr. Bu alt sistemler bamsz deildirler ve belirli bir derecede rtmektedirler birbirlerinden

4) Organizasyon ve evre arasndaki balantlara ek olarak alt sistemler arasnda da balantlar vardr. Bunun sonucu olarak alt sistemler arasnda yksek derecede bamllk vardr. Organizasyonun evresi 39 Her organizasyon bir evre iine yerlemitir. Organizasyonun faaliyet alanna bal olarak evre bir kasaba, eyalet, lke ya da dnya olabilir. rnein byk bir ulusal organizasyonun evresi tm lke, General Electric ya da Birlemi Milletler gibi uluslararas bir organizasyonun evresi ise tm dnyadr.

34

MEGGINSON, Leon C.; MOSLEY Donald C.; PIETRI, Poul H., Management: Concepts and Applications, 4.Bask, Harper Collins Publishers, USA, 1992, s.67 35 KREITNER, Robert, Management, 4.Bask, Houghton Mifflin Company, USA, 1989, s.282-283 36 KOEL, a.g.e., s.168 37 MEGGINSON; MOSLEY; PIETRI, a.g.e., s.80 38 NARAYANAN, V.K.; NATH, Raghu, Organization Theory: A Strategic Approach, Irwin, USA, 1993, s.69-70 39 A.g.e., s.70

-20-

 Organizasyonun Giri ve klar 40 Organizasyonun giri ve k trleri organizasyonun faaliyet alan yannda organizasyonun yapsna gre de deiir. Baz tipik giri ve klar alanlar, finansman, hammadde, hizmetler ve bilgi olarak saylabilir. Organizasyonlar ana giri ve klarna gre eitlilik gsterirler. Bir endstri kuruluu iin ana giri hammadde, niversiteler iin renciler, hastaneler iin ise hastalardr. Benzer ekilde bir endstri kuruluu iin ana k retimi yaplan rn, niversiteler iin eitilmi renciler, hastaneler ise tedavi edilmi hastalardr. Organizasyonun Alt Sistemleri Bilindii gibi sistem yaklamna gre bir organizasyon birbirleriyle etkileim iinde olan alt sistemlerden olumaktadr. Bir organizasyonun alt sistemlerini eitli ekillerde belirleyip tanmlamak mmkndr. Organizasyonun departmanlarn birer alt sistem olarak kabul edip alt sistemler arasndaki ilikileri departmanlar aras etkileim ve bamllklar olarak tanmlamak bu yntemlerden birisidir. Burada organizasyonun alt sistemleri, organizasyon yapsna ok fazla bal kalmadan daha kavramsal ve her tr organizasyona uyarlanabilecek bir model olarak incelenmitir. Daha nce de belirtildii gibi organizasyonal sistem ksmen rten be alt sistemden oluur.

ekil E-1: Organizasyonal Sistemin Alt Sistemleri a) Fonksiyonel Alt Sistem 41 Bu alt sistem ilerin yapsal tanmlarndan, bu ilerin birbirleriyle ilikilerinden, organizasyonun resmi veya yasal yetki yapsndan, yazl politika, prosedr ve kurallardan, dl ve tevik sistemimden ve uzmanlama ve koordinasyondan oluur. Bu bilgilere dayanarak bu alt sistemin ynetim ve organizasyonun teorisinin geleneksel bak asndan olutuunu syleyebiliriz. Bu alt sistemdeki nemli noktalar i tanm ve uzmanlama, koordinasyon ve

40 41

A.g.e., s.70 A.g.e., s.71-72

-21-

kontrol, yetki yapsnn yani hiyerarinin yaplandrlmas ve bu yapy idare edecek kural ve politikalardr. Alt sistem iindeki aktiviteler grev bazl, roller ise teknik zelliklidir. Bu alt sistemin bileenleri ya da deikenleri otorite, durum, rtbe, kontrol aral, grev ve i tanm, hiyerarik yap ve kar gibi ekonomik deikenlerdir. Dayand temel varlklara ise insan, para, ekipman, hammadde gibi varlklar rnek verilebilir. ii. Sosyal Alt Sistem 42 Bu alt sistem, organizasyon iindeki insanlarn sosyal etkileimlerinden doar. Fonksiyonel alt sistem, organizasyondaki bireylerin fonksiyonel rollerini tanmlar. Bu rollerin yerine getirilmesi srasnda insanlar arasnda etkileim sonucu birbirlerine kar sevme, sevmeme, sayg veya ekim gibi hisler oluur. Sosyal ilikiler zelleir, sosyal yap karmaklar, bu yapy srdrmek iin sosyal normlar geliir, yapsal olmayan bir haberleme a geliir ve bireylerin kendi grevleri dnda kendi sosyal rollerini de oynamalar gerekir. Bu alt sistemin deikenleri tanml grevler dndaki sosyal aktiviteler, hisler, duygular, ihtiyalar, davranlar, sosyal yap, yapsal olamayan haberleme kanallar, arkadalk ilikileri, sayg ve benzeri olgulardr. Bu alt sistemin temel varl ise insandr. iii. Bilgi Alt Sistemi 43 Bu alt sistemdeki ana aktivite bilginin yapsal ve yapsal olmayan kanallardan aktarmdr. Yapsal iletiim sreci bilginin toplanmas, ilenmesi ve organizasyon iinde bir noktadan bir dierine aktarmn ierir. rnein giderlere ait veriler organizasyonun deiik birimlerinde alnr ve birletirilerek raporlar halinde sunulur ya da tketici davranlar, rakipler ve ekonomik koullar ile ilgili bilgiler toplanr ve bu bilgiler kullanlarak sat tahminleri yaplr. Yapsal olmayan kanallar dedikodu, ikayetler, ve genel olarak yapsal olarak tanmlanmam tm kanallar ierir. Bu bilgiler nda bu alt sistemin temel olarak fonksiyonel alt sistem ihtiyalarna, bunun yannda bir derecede sosyal, kltrel ve politik alt sistem ihtiyalarna hizmet eder diyebiliriz. Fonksiyonel alt sistemin ierdii grev ve i aktivitelerinin koordinasyon ve kontrol ve bu yapnn idaresi iin bu ilemler ile ilgili bilgilere ihtiya vardr ve bunlar bilgi alt sistemi ile salanr. Bilgi alt siteminin fonksiyonel alt sitemin bir paras olmas gerektii dnlebilir, fakat bilgisayar ve biliim sektrndeki gelimeler sonucunda bu alan fonksiyonel alt sistemin benzeri aktivitelerinden olduka farkllamtr ve bu nedenle burada ayr bir alt sistem olarak ele alnmtr. Bununla beraber bu iki alt sistem arasnda ciddi bir rtme vardr ve bu rtmenin yok olmas sz konusu deildir. Bilgi alt sistemi temel olarak organizasyonun bilgi ihtiyacnn karlanmas iini stlenir. Bu alt sistem iindeki nemli noktalar arsnda bilgi ileme srecindeki gecikmeler, bilginin kalite ve doruluu, bilgiyi toplama ve iletme kanallarnn dizayn, bilgiyi iletim ortam ve ynteminin seimi saylabilir. Daha nce de belirtildii gibi bu alan teknolojideki gelimelerin maksimum etkisi altndadr.
42 43

A.g.e., s.72 A.g.e., s.72-73

-22-

Bu alt sistemin deikenleri yazl dokmanlar, iletim ve saklamada kullanlan ortam, iletim kanallarnn says, bilginin nicelik ve kalitesi, parazit ve filtre gibi iletiim a zellikleri olarak saylabilir. Varlklar ise insan ve hesaplama ekipmanlar gibi teknik ekipmanlardr. iv. Politik Alt Sistem 44 Bu alt sistem katlmclar arasndaki g ilikileri, koalisyonlar ve ittifaklar ile ilgilenir. Sosyal alt sistem iinde gruplar aras koalisyonlar ve ittifaklar vardr fakat bunlar grup yelerinin sosyal ihtiyalarnn karlanmas iin oluturulurlar. Dier bir taraftan insanlar g ihtiyalarn yani kontrol, prestij, kabul grme gibi ihtiyalarn karlamak iin politik koalisyon ve ittifaklar kurarlar. Ayn zamanda fonksiyonel alt sistem iinde de departman komitesi, koordinasyon komitesi, icra komitesi gibi otorite ilikilerine dayal ittifaklar vardr. Fakat otorite g kavramnn sadece bir tarafdr. G, genel olarak, bakalarn planlanm bir sonuca yneltme yetenei ya da durumu olarak tanmlanabilir. Gcn kaynan oluturan unsurlar arsnda bulunulan pozisyon veya sahip olunan rtbe, yaplan iin nemi, yer, uzmanlk, ilgi, sahip olma, koalisyon yelii, itibar, daryla olan ilikiler ve hatta kiisel zellikler saylabilir. Bu zelliklere sahip olanlar, gce sahip olmada ve kullanmada baarl olur ve organizasyondaki gce dayal yap detaylanr, kurulan deiik derecelerde g sahibi koalisyon ve ittifaklar bu sayede daha kalc ve kararl yapda olurlar. Bu birliktelikler pazarlk ve uzlama ve zerkliklerine kar olan tehditlerle megul olurlar, ayn zamanda organizasyonun amalarnn belirlenmesinde ve deiiminde rol oynamaya balarlar. Bu alt sistemin bileenleri g kaynaklar, pazarlk becerisi, atma, az bulunur kaynaklar, amalar, kontrol ihtiyac olarak saylabilir. Varlklar ise temel olarak insandr. v. Kltrel Alt Sistem 45 Bu alt sistem, organizasyonun varsaymlara, normlara, deerlere, inanlara sk bal olan, daha dayankl ve devaml olan, organizasyonun katlmclar arasnda paylalan yn ile ilgilenir. Organizasyonun yeleri gnlk ileriyle uratka gereklere ortak bir bak as gelitirirler. Bunlarn arasnda anahtar yelerin evre ile olan ilikilerlerle olan bak alar, neyin gerek olduunu tanmlayan dil ve davran kurallar, insanlarn birbirleriyle olan etkileimlerinde doru yolun bileenleri, organizasyon ve yeleri iin yaplmas gereken doru eyler saylabilir. Zaman getike, gelitirilen bu ortak bak alar ve davran biimleri sosyalizasyon srecinde organizasyonun yeni yelerine de aktarlr. yeler kltr varolan bir olgu olarak kabul ederler ve kltrel deikenler inceleme ve mdahaleye kapal hale gelir. Bunun sonucu olarak bir anlamda kltrel alt sistem organizasyonun ifade edilmeyen ve ak olarak grnr olmayan tarafn temsil eder ve bir eit organizasyonal bilinmeyen olarak dier alt sistemleri bir arada tutar, organizasyona bir kimlik kazandrr. Bu alt sistemin bileenleri insana zg olgular, inanlar, deerler ve paylalan varsaymlardr. Temel varl ise insandr.

44 45

A.g.e., s.74 A.g.e., s.73-74

-23-

Yukarda anlatlan be alt sistemle oluturulan organizasyon ile ilgili iki gzlem u ekilde aklanabilir. 1) Belirlediimiz yap hem teknik hem de sosyal bileenleri organizasyon yapsnda barndrr. Fonksiyonel ve bilgi alt istemleri yapnn teknik bileenlerini, sosyal, politik ve kltrel alt sistemler ise sosyal yani insani bileenleri temsil eder. Bu yzden fonksiyonel ve bilgi alt sistemleri organizasyonun mantksal, politik, sosyal ve kltrel alt sistemler ise karmak ve mantksal olmayan blmlerini temsil eder. 2) Farkl alt sistemler sadece organizasyonun farkl elemanlaryla ilgilenmezler, farkl ve bazen birbirine zt varsaymlar zerinde alrlar. rnein sosyal alt sistem uyumu vurgularken politik alt sistem g oyunlar zerinde durur. Yap ve Prosesler 46 Sistem olarak organizasyonun be alt sistemi aklanrken fonksiyonel alt sistem iinde i ve grev yapsndan, sosyal alt sistem iinde yapsal olmayan iletiim ve sosyal yapdan, bilgi alt sisteminde iletiim yapsndan, politik alt sistemde koalisyon yapsndan, kltrel alt sistemde ise varsaymlar, deerler ve inanlardan oluan yapdan bahsedildi. Bu yaplar karal ve sabit yaplardr. Organizasyonal sistemin dinamiinin byk blm seyrek ve beklenmeyen olaylar dndaki sistemin kendi sreleri tarafndan oluturulur. Organizasyonal sistemin en az ana sreci olduu sylenebilir. Bunlar: a) Problem zme ve Karar Verme Muhtemelen srelerin en nemlisi olan problem zme ve karar verme, amalarn tespiti, planlama, uygulama, kontrol ve deerlendirme ilemlerini ierir. ii. letiim lk srele dorudan balantl olan iletiim sreci bilgini toplanmas, ilenmesi ve iletimi ilemlerini ierir. Ayn zamanda kararlarn iletiminde de rol oynar. iii. Dntrme Dntrme sreci giriin ilenerek ka dntrlmesi srecidir. ve D Balantlar 47 Daha nce de belirtildii gibi hem bahsi geen be alt sistem arasnda hem de evre ile organizasyonal sistem arasnda birok balant vardr. evre ile olan balantlar d balant, alt sistemler arasnda olanlar ise i balant olarak adlandrlr. evre ile etkileim daha nce giri ve k biiminde anlatld. nsan gibi baz giriler tm alt sistemler ile balantl iken bazlar sadece bir veya iki alt sistem ile balantldr. rnein kltrel deerler ve sosyal normlar temel olarak kltrel alt sistem ile balantl iken bunu yannda politik ve sosyal alt sistemler ile de balantldr, biliim teknolojisi ise temel olarak bilgi alt sistemi ile balantldr.
46 47

A.g.e., s.74-76 A.g.e., s.76

-24-

Alt sistemler bamsz olduklar ve ayn zamanda nemli miktarda rttkleri iin aralarnda nemli balantlar vardr. rnein ihtiya duyulan bilgini nitelii fonksiyonel alt sistemden bilgi alt sistemine gnderilir, bunun karlnda bilgi alt sisteminden fonksiyonel alt sisteme ilgili bilgiler gider. Alt sistemler arasndaki balantlar organizasyonun btnsel yani sistemsel yapsn ortaya karr. Buradan yola karak bir alt sistemde yaplacak bir deiikliin baka alt sistemlerde de yanklar olaca aktr. Bu deiiklikler birbirlerini dinamik olarak tetikleyerek sistemi aslnda hedeflenmeyen bir duruma getirebilir. Bu durum bir sonraki blmde incelenmitir. Gelien Davranlar ve Planlanmam Sonular 48 Organizasyonda karar veren ve seim yapan kiiler genelde sitem hedeflerini takip ederken organizasyonda belirli davran biimleri tanmlarlar ve bunlar genelde fonksiyonel alt sistemin ieriindedirler. Bunlara i tanmlar ve standart davran biimleri ve ilemler gibi rnekler verilebilir. Bununla beraber bilindii gibi fonksiyonel alt sistem dier alt sistemleri etkiler ve onlardan etkilenir. Bu etkileim sonucunda bir etkinin yol at deiimler tanmlanm olandan farl bir davran ve dnce yaps gelimesine neden olursa bu yeni davran yapsna gelien davranlar ad verilir. Gelien davranlar, organizasyon iindeki eitli gruplarn karlkl bamll yani beraber almadan organizasyon hedeflerine ulaamayacaklar gereinin sonucu olarak varlan uzlamann yansmasdr. Gelien davranlarn batan ngrlmemi sonular olur ve bunlar planlanmam sonular olarak adlandrlr. Planlanmam sonularn kaynaklarn iki balk altnda toplayabiliriz: a) Hedeflerin Snrlayc Fonksiyonu Bir aktivitenin amac muhtemel sonu ve durumlar arasndan hedef olarak seilene ulamaktr. Seilen hedefe ulamaya konsantre olunmas durumu, hedef dndaki ortaya kmas muhtemel sonularn gzden karlmasna neden olur. ii. Alt Sistemler Aras Etkileim Daha nce belirtildii gibi alt sistemler aras etkileim ve bamlln varl, bir alt sistemdeki etki ya da deiikliin dier alt sistemlerin de bundan etkilenip deimesine ve sonuta yeni gelien organizasyonal davranlara ve planlanmam sonulara neden olabilir. Bu durum deiikliin sistem iinde yeni bir uzlama ve uyumun yakalanmas ile oluur.

48

A.g.e., s.77-80

-25-

F. Sistem Yaklamnn Ynetim Fonksiyonlar Asndan nemi

1. Ynetim bilimi ve sistem yaklam Ynetim bilimi, organizasyonun amalarn ve kaynaklarn dikkate alarak, bilimsel problem zme teknikleriyle, organizasyonun uzun, orta ve ksa dnemli politika ve kararlarn belirlemektedir.49 letmede grev yapan tm elemanlarn belirlenen amalar dorultusunda uyumlu, planl ve dzenli almasnn salanmas ynetim ilevini oluturur ve bu grevi de yneticiler yapar. Birden ok eleman altran her iletmede ynetim ilevi vardr.Yneticinin grevi iletmeyi alanlar aracl ile en etkin ve en ksa zamanda amalarna ulatrmaktr.50 Sistem btnn birbiri ile ilikili birer paras olarak ortak bir amac baarmak, gerekletirmek zere biraraya gelmesi ile oluan birlikteliktir. Sistem fonksiyonlar; d evreden girdilerin alnmas, belirli yntemler ile dntrlmesi ve bir rn olarak tekrar d evreye verilmesini salarlar. letme organizasyonlarnn bir sistem olarak ele alnmasnda karmza be bileen kar. Bunlar; girdi, dnm sreci, kt,geri besleme ve evredir. Girdi; insan, fiziki varlklar, bilgi kaynaklar gibi retim ve hizmet iin kullanlan materyallerden oluur. Dnm sreci, retim teknolojisinin girdiyi ktya dntrmesi;kt rgtn rn veya hizmet; geri besleme ise sonu bilginin bir daha ki dngde kullanlmasdr.son olarak evre ise;rgtn etrafnda yer alan sosyal, politik ve ekonomik kuvvetlerdir. Bilindii zere sistem teorisi ile ilgili baz fikirler ynetim dncesi zerinde nemli etkiler yaratm olup bunlar; ak kapal sistemler,entropi,sinerji ve alt sistem ayrmlar ile rneklendirilebilir.51 Ynetimde sistem yaklam denildii zaman, ynetim olaylarn ve bu olaylarn cereyan ettii birimleri birbirleri ile ilikili bir biimde ele alan yaklam anlalmaktadr. Baka bir deyi ile sistem yaklam organizasyonu eitli paralar,sreler ve amalardan oluan bir btn olarak ele alr.52 Bu tanmlamann ardndan ynetimde sistem yaklamnn kullanlmas ve organizasyonlarn birer sistem olarak ele alnmalarnn nedenlerini incelemek gereklilii domaktadr. Bir defa byle bir yaklam Klasik (Geleneksel) Ynetim Teorisinin katl ve kapallndan kurtulmak iin gerekli olmutur. Byle bir yaklam organizasyonlara esneklik salam ve organizasyonlar daha kapsaml bir ekilde incelemek mmkn olmutur. Ayrca byle bir yaklam, Neo-Klasik (Davransal) Ynetim Teorisinin Bulgularn daha etkin bir ekilde uygulamaya olanak salamtr. Bunlara ek olarak ynetimde sistem yaklam yneticilere u yararlar salamtr. 1) Ynetici grevini dar bir ekilde, sadece kendi fonksiyonu asndan yorumlamaktan kurtularak, kendi siteminin bal olduu dier alt sistemleri ve evre koullarn da dikkate almak zorunda kalmtr. 2) Ynetici kendi sisteminin amalarn daha geni bir sistemin amalar ile ilikilendirme frsat bulmutur.
49 50

ATAMAN, a.g.e., s.128 SABUNCUOLU, Zeyyat ; TOKOL Tuncer, letme I-II, Sekin Yaynevi, Bursa, 1997, s.71 51 DAFT,Richard, Management,The Dryden Press,New York, 1988, s.53 52 KOEL, a.g.e., s.187

-26-

3) Ynetici organizasyon yapsn alt-sistemlerin amalar ile uyumlu bir ekilde kurma olanana kavumutur. 4) Ynetici, alt sistemleri deerlerken bu sistemlerin esas sisteme yaptklar katky belirleme olanana kavumutur.53

Sistem yaklam, ynetimin en nemli zelliklerinden birini vurgulamaktadr: Organizasyonun yaamas ve gelimesi ve dinamik dengelerin salanmas iin, yneticinin organizasyonla ilgili btn faktrleri (kontrol ii ve d) bilmesi anlamas ve deerlemesi gerekmektedir. te sistem yaklam yneticiye bu olana salar. Ynetici sistem ii ve d evreye ilikin Faktrleri (parametreleri ve deikenleri) deerleyerek organizasyonun bunlara uymasn salayacaktr.54 Yukarda belirtilen esaslara ek olarak sistem teorisinin organizasyonu dinamik, organik, btncl bir yap olarak deerlendirii yneticilere kolaylk salam ve onlarn bir tek ey iin farkl problemlerin zmleyicileri olmadklarn gzler nne serilmi olup buna karn bileenler ve prosesler aras iliki konusuna mdahale edebilen bir konumda olmalarnn gerei vurgulanmaktadr.55 Ynetim fonksiyonlar ve sistem kavram letme ierisinde ynetim bir alt sistem olarak dnldnde; organizasyonun tm ile evresi arasnda balant kurarak amalarn belirlenmesinden, stratejik, operasyonal, kapsaml planlarn dizayn ve inasna buradan da kontrol srelerine kadar uzana bir yap sergilemektedir56 Yneticilerin temel amac organize olmam insan, hammadde, makine, tehizat ve para gibi eitli kaynaklar organize ederek yararl bir kt retmek ve teebbsn nceden belirledii amalara ulamasn salamaktr. Gerekte ynetim, nceden belirlenmi amalar gerekletirmek iin birbiri ile ilikisiz eitli kaynaklar bir sistem ierisinde btnletiren bir sretir. Bir iletmenin sistem kavram nda kurulmas planlama, organizasyon, kontrol ve haberleme gibi temel fonksiyonlara olan ihtiyac ortadan kaldrmaz. Bununla birlikte bu fonksiyonlarn birbirinden bamsz eylemler eklinde ele alnmalar yerine, sistemi amalarna ulatrmak zere, birbirleri ile srekli ilikili ve etkileimli bir biimde ele alnmalar gerekmektedir. Bir baka ifade ile her ey sistem ve onun amalarn yerine getirecek biimde oluturulmaldr. Bu grn altnda temel ynetim fonksiyonlarn incelemek yararl olacaktr. 57

53 54

A.g.e, s.188 A.g.e, s.188 55 HAMPTON, David, Management, Third Edition, , Mc Graw Hill Book Company, Singapore, 1986, s.66 56 KAST,Fremont;ROSENZWEIG, James,Organization and Management,Fourth Edition, Mc Graw Hill Book Company, Washington, 1985, s.114 57 ESEN, a.g.e., s.60,61

-27-

a) Planlama Fonksiyonu ve Sistem kavram Planlama varlmas tasarlanan hedeflerin belirlenmesi ve bu hedeflere giden yol,yntem ve aralarn nceden seilmesi olarak tanmlanabilir.58 Planlama aamada gerekleen bir sretir. Birinci aama tepe ynetimi tarafndan gerekletirilir. Bu aamada, politikalar, amalar, iletmenin rettii mal veya hizmete ilikin kararlar verilir. kinci aamada planlar orta kademe yneticiler tarafndan yaplr. Bu aamada nceden geni bir ekilde verilmi olan kararlar sonucunda bu planlara kaynak tahsisi yaplr. nc aamada bu kaynak ve insangc tahsisinin nasl yaplaca sorusu cevaplandrlmaya allr. Bu dzeyde bir planlama srasnda programlanm karar verme, yneylem aratrmas ve bilgisayar olanaklarndan yararlanmak mmkndr. 59 Birinci planlama aamasn, evreden ve rekabet alanndan gelen d bilgiler ve iletmeden gelen geri besleme mesaj gibi eitligirdileri olan bir sistem eklinde ele almak mmkndr. Bundan sonraki her planlama aamasn benzer ekilde ele almak mmkndr. nk her planlama aamasnda bir nceki aamadan ulaan bilgiler sonucunda gerekletirilen bir ilem ve kt szkonusudur.60 Planlama fonksiyonu, bir sistem olarak iletmenin bir amaca ynelik olarak faaliyetlerini srdrmesinin tek kaynadr. Bu nedenle planlama fonksiyonunun nemi ok byktr.61 ii. rgtleme Fonksiyonu ve Sistem Kavram62 Planlama nda incelediimizde planlanan amalar gerekletirmek zere iletmenin bir btn olarak faaliyetlerini srdrmesi aamas incelendiinde amalarn, onlara ulamak iin izlenecek yolun, yaralanlacak olanaklarn bu uurda sarfedilecek abann yani neyin kimler tarafndan, nerede, nasl ve ne zaman yaplaca sorularnn cevaplandrlm olduu grlecektir.Ancak tm bunlar kat zerindedir. rgtleme fonksiyonu ise plana uygun bir biimde gerekletirilecek ileri blmek, gruplamak, ksmlara ayrmak ve ibirimleri haline sokmak ve bu ileri yapacak kimselerin niteliklerini tayin ve kontrol ederek ilere gerekli atamalarn yaplmasn salamaktr. Bir baka ifade ile planlama aamasnda amac, ura alan ve dier zellikleri belirlenen iletmeyi, iler hale getirmek organizasyon fonksiyonu ile baarlr. Bir iletme organizasyonunu sistem yaklam kavram organizasyon fonksiyonunun baarlmas ile gerekleir. iii. Yneltme Fonksiyonu ve Sistem Kavram Yneltme ilevinin temel nitelii rgte dinamizm getirmesidir.kurulu ve ileyi planlar, amalar ve rgtsel dzeni hazrlanm bir iletmede sra rgtn harekete geirilmesine gelir. Burada ynetici kesin yetki ve otorite gcn kullanarak astlarna i yaptrmak zere buyruklar vermeye balar ve rgt canllk kazanr.63
58 59

SABUNCUOLU; TOKOL, a.g.e, s.155 ESEN, a.g.e,s. 62 60 A.g.e, s.62 61 A.g.e., s. 63 62 A.g.e., s. 64 63 SABUNCUOLU; TOKOL, a.g.e, s.161

-28-

Bu fonksiyon yneticinin astlarnn faaliyetlerini etkilemesi, bu faaliyetlere bir yn vermesi ile ilgilidir. Emir komuta fonksiyonu ynetimin en karmak Fonksiyonlarndan biridir. nk emir komuta dorudan insan ile ilgilidir. rgt iinde bireyin her zaman rasyonel hareket etmedii, insanlarn birbirinden farkl olduu Gibi gerekler emir komuta fonksiyonunu olduka karmak klmaktadr. Hatrlanaca zere insan ilikileri yaklam ve bu yaklamn etkisi ile ortaya kan neo klasik ynetim dncesi arlkl olarak bu konuya deinmektedir.64 Bir yneticinin astlarn ynlendirme ekli iinde bulunulan koullara baldr.deiik koullar deiik ynetim tarzlar gerektirebilir.65 Kara vermek, iletmek ve eyleme gemek yrtme ilevinin evreleri olarak ortaya kmaktadr.Daha nce hazrlanan planlar dahilinde gnlk rutin dahilinde baz karalarn alnmas gerekmektedir. Alnan bu kararlarn ikinci evrede igrenlere iletilmesi gerekmektedir. Alnan kararn igrenler iletilmesi ile ilerin etkin ve verimli bir ekilde gerekletirilmesi hedeflenmektedir. iv. Koordinasyon fonksiyonu ve Sistem Kavram Koordinasyon Fonksiyonu almay kolaylatrmak ve baary salamak iin btn alanlarn uyumlulatrlmasdr.66 koordinasyon tm ynetim fonksiyonlarnn znde yeralan bir faaliyettir. Ynetim srecinin hazrlk aamasnda planlama ve rgtleme arasnda temel ama iletmede denge kurulmasdr. Bu ekilde fiziksel faktrlerle insan faktr ve eitli kademeler ve blmler arasnda denge kurulmaya allmaktadr. Dncelerin eyleme, eylemlerin renmeye, renmenin karar vermeye dnm, koordinasyon sayesinde baarlr. letme dndan gelen bilgilerle birlikte iletme iinde oluturulan iyi bir koordinasyon tm fonksiyonlarn (planlama, organizasyon, yneltme, kontrol ve koordinasyon) yeterince yerine getirilmelerinin ilk ve en nemli gereidir.67 v. Kontrol Fonksiyonu ve Sistem Kavram68 Genel olarak kontrol fonksiyonunun amac, mevcut durumun olmas gereken biimde olup olmadn aratrmaktr. Dier ynetim fonksiyonlar desteinde yle bir tanm yapmak mmkndr. Kontrol fonksiyonu organizasyon fonksiyonunun yerine getirilmesi sonucunda mal veya hizmet reten iletmenin bu faaliyetlerinin plana uygun olup olmadn aratrmak ve dzeltici tedbirler almaktr. O halde bir kontrol fonksiyonunda temel e vardr; 1) Arzulanan performans temsil edecek standartlarn oluturulmas( Planlama aamasnda plan yapma) 2) Gerekleen performansn llmesi 3) Belirlenen standartlardan sapmalarn belirlenmesi ve dzeltici tedbirlerin alnmas.
64 65

ATAMAN, a.g.e., s.412 A.g.e., s.412 66 MUCUK,smet, Modern letmecilik,12.Basm, Trkmen Kitabevi, stanbul, 2000, s.140 67 ESEN, a.g.e., s.65 68 A.g.e., s. 64

-29-

Grld zere kontrol sadece bir karlatrma ilemi deildir. Sapmalarn dzeltilmesi faaliyetini de iermektedir. Gerekte kontrol fonksiyonunun asl amac bu sapmalar dzeltmek ve toleranslar iinde tutmak olduundan dier ynetim fonksiyonlar ile iiedir. Kontrol fonksiyonu dinamik bir sistem olarak iletmenin planlanan amalarn gerekletirip gerekletiremedii hakknda, bir geri besleme fonksiyonu grevini ifa eder. Bylece planlama, organizasyon , kontrol ve aradaki iletiimi salayan koordinasyon fonksiyonu ile bir iletme, sistemler hiyerarisinin en st dzeylerinde yer alan karmak dinamik yapl ak bir sistemdir.

-30-

G. SSTEM YAKLAIMININ DER DSPLNLERLE LKS

Daha ziyade belirli bir dnce tarzn ifade eden sistem yaklam, phesiz daha nceki ynetim yaklamlarn ikame eden bir yaklam deildir. Sistem yaklam, ynetim dnce ve yaklamna yeni boyutlar ve zellikler getiren, deiik bir yaklam olarak yorumlanmaldr. Dolaysyla sistem yaklam ile yneticinin kullanabilecei kavram ve aralar sayca da artm, kalite ynnden de zenginlemi olmaktadr. Bu nedenle sistem yaklamn her trl organizasyona uygulamak mmkndr.69 eitli disiplinlerin, sistem yaklam ile ilikisi aada metin ve ekil ile gsterilmitir:70 1. Ynetim bilimi ve sistem yaklam Ynetim bilimi, organizasyon amalarn ve kaynaklarn dikkate alarak, bilimsel problem zme teknikleriyle, organizasyonun uzun, orta ve ksa dnemli politika ve kararlarn belirlemektedir. Yneylem aratrmas ve sistem yaklam Yneylem aratrmas, rgtn btnleik amalarna en iyi uyum salayacak biimde organize (insan makine) sistemlerin kontrol edilebilir problemlerinin zmnde disiplinler aras bir ekiple, bilimsel yntem uygulamasdr.Yneylem aratrmas, zm aral problemi tm evresindeki sistemle birlikte ele almakta ve ynetimin elverdii lde tm bileenleri incelemektedir. Endstri mhendislii ve sistem mhendislii Endstri mhendislii, insan makine ve dier bileenlerin oluturduu sistemleri bilimsel yaklamla ele almaktadr.Bu nedenle sistem teorisiyle yakndan ilikilidir. Sibernetik ve sistem yaklam Sibernetik szcnn yaratcs, nl matematiki Norbert Wienerdir.Sibernetik, Tm hayvanlar ve makinalarla ilgili kontrol ve haberleme teorisi anlamna gelmektedir.Norbert Wienera gre sibernetik, ikinci endstri devrimini temsil etmektedir. Bu yeni geliimin amac, sadece insan kaslarnn yerini alan makinalarn (1.endstri devrimi), yine makinalar tarafndan kontrol edilmesini (2.endstri devrimi) salamaktadr. Sibernetiin temel ura alan sadece sistem kavramdr. Sadece, sistemlerde kontrol, haberleme ve geri besleme kavramlarn derinliine incelemesi ile genel sistem teorisinden farkllk gstermektedir. Sibernetik kavramnda en nemli zellik geri beslemedir.

69 70

KOEL, a.g.e., s.200 ATAMAN,a.g.e., s.128-129

-31-

Ynetim Bilimi

Yneylem Aratrmas

Sistem Bilimi

Sibernetik

Endstri Mhendislii

ekil G.1 : Sistem Biliminin Dier Bilimlerle Olan likisi Sistem yaklamn, sistem biliminin ynetim sorunlarna uygulanmas olarak kabul edersek, sistem bilimi ilgili disiplinlerin bir eleman olarak almaktadr.Yukardaki ekil, farkl disiplinlerin birbirleriyle karlkl bamllklarnn , karlkl ilikilerinin vurgulanmasnn bir yansmasdr.

-32-

H. SSTEM YAKLAIMINA GETRLEN ELETRLER 71

1970lerin ortalarnda yaamn anlalmasna ynelik molekler yaklamn snrlar barizdi. Biyologlar ufukta yeni bir ey de gremiyorlard. Sistem teorisi eitli makalelerde entellektel bir baarszlk olarak grlmeye baland. Robert Lilinfeld, 1978de yazd The Rise of Systems Theory (Sistem Teorisinin Ykselii) adl kitabn yle bir eletiri ile bitiriyordu; Sistemsel dnrler tanmlarn, kavramlarn cazibesine kaplmlar, farkl alanlardaki analojileri deerlendiriyorlard. Ancak hibir alanda nemli bir problemin zlmesinde sistem teorisinin kullanldna dair bir kant yoktur. Son cmlenin gerek olmadna dair kantlarmz u anda var, mesela; 1) Yaayan organizmalarn enerji olarak ak, rgtsel olarak kapal sistemle olduunun anlalmas, 2) Dengenin en nemli mekanizmasnn geri bildirim olmas, 3) Sinirsel (nevral) proseslerin sibernetik modellerinin oluturulmas vbg.

Ancak Lilienfeld, Bogdarov ve Bertalanffy tarafndan hayal edilen trde bir sistem teorisinin herhangi bir alanda baaryla uygulanamamas ynnden haklyd. Bertalanffynin genel sistem teorisinin, eitli ampirik birimlere uygulanabilcek, biimsel bir matmatiksel disiplin olarak gelitirme hedefi hibir zaman tam anlamyla gerekletirilemedi. Bu baarszln ana nedeni, yaayan sistemlerin karmakln zmleyecek matematiksel tekniklerin olmamasyd. Bogdarov ve Bertalanffynin zamannda matematik, lineer denklemlerle snrlyd ki, bu denklemler yaayan sistemlerin fazlasyla lineer olmayan yapsn aklamaya uygun deildi. Sibernetik ise, daha sonralar geri bildirim dngleri ve nevral ebekeler gibi lineer olmayan fenomenlere odaklandlar. Buna karlk gelen lineer olmayan matematiin de temellerini attlar. Ancak gerek srama yllar sonra gl bilgisayarlarn gelitirilmesi ile gerekleti. Sistem yaklamna birok eletiri getirilmesine karn, ynetim bilimine nemli katklar olmutur.

71

CAPRA, a.g.e, s.78-79

-33-

I. SONU
20. Yzyln ilk yarsnda gelitirilen sistem yaklamlar biimsel bir matematiksel teoriyle sonulanmasa da, yeni bir dnce ekli, yeni bir dil ve yeni kavramlar yaratt ve bu daha sonraki yllarda gerekletirilecek nemli bilimsel gelimeler iin gerekli olan entellektel iklimi oluturdu.Biimsel bir sistem teorisinin yerine, 1980ler yaamsal fenomenleri eitli alardan aklayan bir dizi baarl sistemsel modelin geliimine tanklk etti. Sonu olarak, bu modellerden, yaayan sistemle ve gerekli matematiksel altyapyla birlikte btnsel bir teoriye doru gidilmeye balanmtr.72 Sistem yaklamnn getirdii en nemli yeniliklerden birisi organizasyonlar evreleri ile ilikili bir ak sistem olarak ele almasdr. Dolaysyla organizasyonlar, evresel faktrlerdeki deimelere uyabilmek iin bnyelerinde eitli deiiklikler yapacaklardr.(Baarsz organizasyonlar, bu tr deiiklii gerekletiremeyen organizasyonlar olarak grmek mmkndr).73 Sistem yaklam, her birimi bir sistem olarak ele alp, ynetim olaylarnn ve birimlerinin birbiriyle olan ilikilerini ve bu ilikilerin niteliini, ksaca ynetim olaylarn baka olaylarla ve d evre artyla ilikili olarak inceleyerek bu alandaki eksiklii giderilmitir.74 Sistem yaklam ile klasik ve davransal ynetim yaklamlarnn nerilerini, bulgularn ve zelliklerini daha iyi deerlemek; kuvvetli ve zayf ynlerini daha iyi anlamak; dolaysyla bunlar daha iyi kullanmak imkan domutur.75 Modern ynetim ve rgt teorisinde sistem yaklam, rgtn evresi ile etkileimi ve buradan salad geri besleme ile srekliliini devam ettirmesi, Klasik ve Neo-klasik yaklamlardaki kapal rgt sistemlerinden farkl olarak, rgt ak bir sisteme dntrmtr. Sistem teorisi, gnmzde geerliliini koruyan temel bir teoridir. ok eitli grnen olaylara sistematik bir yaklamla odaklanmaktadr. Sistem olmalar gereine dayanarak sistem davranlarn tespit etmeye alr ve sistemi anlamaya ve kontrol etmeye abalar. ok ynl bir yaklam olan sistem teorisi, dar kapsaml bir teknikten geni kapsaml bir filozofiye doru ynelen bir ilgi gelitirir.76

72 73

A.g.e., s.79 KOEL, a.g.e., s.200 74 ATAMAN, a.g.e., s.140

75 76

KOEL, a.g.e., s.200 ATAMAN, a.g.e., s.141

-34-

Kaynaka

1. 2.

ATAMAN, Gksel, letme Ynetimi, Trkmen Kitabevi, 2001 ESEN, ner, letme Ynetiminde Sistem Yaklam, 3. Bask, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 1998

3. Y.T., Sistem Analizi Ders Notlar, Yldz Teknik niversitesi Endstri Mhendislii Blm.
4. 5. 6. 7.

KOEL, Tamer, letme Yneticilii, 7. Bask, Beta Yaynlar, 1999 EREN, Erol, Ynetim ve Organizasyon, 4. Bask, Beta Yaynlar, stanbul, 1998 CAPRA, Fritjof, The Web of Life, Anchor Books, USA, 1997 BANKS, Jerry, CARSON, John S., Discrete-Event System Simulation, Prentice-Hall, Inc., USA, 1984 ERKUT, Haluk, Sistem Analizi, Ky Yaynlar, stanbul, 1989 SENGE, Peter, Beinci Disiplin, ev. Ayegl ldeniz - Ahmet Doukan, 8. bask, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001 MEGGINSON, Leon C.; MOSLEY Donald C.; PIETRI, Poul H., Management: Concepts and Applications, 4.Bask, Harper Collins Publishers, USA, 1992 KREITNER, Robert, Management, 4.Bask, Houghton Mifflin Company, USA, 1989 NARAYANAN, V.K.; NATH, Raghu, Organization Theory: A Strategic Approach, Irwin, USA, 1993 SABUNCUOLU, Zeyyat ; TOKOL Tuncer, letme I-II, Sekin Yaynevi, Bursa, 1997 DAFT,Richard, Management,The Dryden Press,New York, 1988 HAMPTON, David, Management, Third Edition, , Mc Graw Hill Book Company, Singapore, 1986 KAST,Fremont;ROSENZWEIG, James,Organization and Management,Fourth Edition, Mc Graw Hill Book Company, Washington, 1985 MUCUK,smet, Modern letmecilik,12.Basm, Trkmen Kitabevi, stanbul, 2000

8. 9.

10.

11. 12.

13. 14. 15. 16.

17.

-35-