T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM ANABLM DALI SYASET BLM VE KAMU YNETM BLM DALI

KORPORATZM VE TRKYEDE TEK PART YNETM (1930 - 1945)

Doktora Tezi

Demirhan F. ERDEM

Tez Danman Prof. Dr. Mehmet Ali AAOULLARI

Ankara - 2007

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM ANABLM DALI SYASET BLM VE KAMU YNETM BLM DALI

KORPORATZM VE TRKYEDE TEK PART YNETM (1930 - 1945)

Doktora Tezi

Tez Danman:

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad

.................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... ....................................................................

mzas
........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

II

TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim.(//200)

Tezi Hazrlayan rencinin Ad ve Soyad

mzas

NDEKLER GR1 BRNC BLM I. KORPORATZM: KAVRAMSAL, TARHSEL VE KURAMSAL EREVE .. 8 A. KORPORATZM KAVRAMI VE KORPORATST UYGULAMALAR ..... 8 1. KORPORATZM KAVRAMI..................................................................... 9 2. KORPORATST UYGULAMALARIN VARLIK KOULLARI, AMALARI VE MEKANZMALARI............................................................. 15 B. TARHSEL GELM SREC ERSNDE KORPORATZM............... 18 1. KAPTALZM NCES KORPORATZM .............................................. 18 a) Loncalarn Ykselii .............................................................................. 20 b) Lonca Sistemi......................................................................................... 23 c) Loncalarn D ................................................................................. 34 2. KAPTALST KORPORATZM............................................................... 37 a) Klasik Korporatizm................................................................................ 37 1- Korporatist Dnce .......................................................................... 38 2- Korporatist Dnrler ...................................................................... 42 a- Emile Durkheim ............................................................................. 43 b- Lon Duguit ................................................................................... 48 3- Korporatizmin Ykselii: Ekonomik ve Siyasal Nedenler ................ 52 4- Korporatizm, Diktatrlk ve Demokrasi............................................ 58 b) Yeni Korporatizm (Neo-Korporatizm) .................................................. 61 C. KURAMSAL BALAMDA KORPORATZM ........................................... 68 1. TOPLUMSAL YAAMIN ETL ALANLARINDA KORPORATF UNSURLAR VE KORPORATST SSTEMLER ........... 68 a) Dnsel, Ekonomik ve Siyasal Alanlarda Korporatizm....................... 68 b) Korporatif Uygulamalar ve Korporatist Sistemler.......................... 71 2. KORPORATZM SINIFLANDIRMA ABALARI VE KORPORATZM TRLER ............................................................................. 73 a) Korporatizm ve eitli Snflandrma Giriimleri ................................. 74 b) Toplumsal Korporatizm - Devlet Korporatizmi Ayrm ........................ 82 D. KLASK KORPORATZM ......................................................................... 104 1. BR TEPK OLARAK KLASK KORPORATZM ............................ 105 a) Liberalizme Tepki Olarak Klasik Korporatizm................................ 105 b) Sosyalizme Tepki Olarak Klasik Korporatizm................................. 109 2. KORPORATST ZM: KLASK KORPORATZM ........................ 111 a) Dnsel Alanda Klasik Korporatizm.............................................. 120 1- Birey, zrlk, Eitlik ve Demokrasi .............................................. 120 2- Snf .................................................................................................. 131 3- Devlet ve Toplum............................................................................. 135 4- Parti .................................................................................................. 140 5- ef .................................................................................................... 141 b) Klasik Korporatizmin Ekonomik Alandaki Uygulamalar............... 143 1- Faist Sendikalizm ........................................................................... 144

II

2c)

Korporatizm ..................................................................................... 147 Klasik Korporatizmin Siyasal Alandaki Uygulamalar .................... 151 KNC BLM

II.

TRKYEDE TEK PART YNETM VE KORPORATZM ................... 158 A. TARHSEL TEMELLER: KORPORATZMN OSMANLI-TRK TOPLUMUNA GR VE ETKLER .............................................................. 158 1. MPARATORLUK DNEMNDEN CUMHURYETN LK YILLARINA KORPORATST DNCE ................................................... 163 a) Halklk ve Meslekilik ...................................................................... 163 b) Ziya Gkalp.......................................................................................... 166 2. MPARATORLUK DNEMNDEN CUMHURYETN LK YILLARINA KORPORATF UYGULAMALAR ......................................... 175 a) ttihat ve Terakki ve Esnaf Cemiyetleri ............................................... 177 b) Kr Ali hsan Bey ve Mesleki Temsil Program.................................. 180 c) zmir ktisat Kongresi .......................................................................... 184 B. 1930-1945 DNEMNDE TRKYEDE TEK PART YNETM VE KORPORATZM................................................................................................. 193 1. TRKYEDE TEK PART DNEM VE DNSEL ALANDA KORPORATZM............................................................................................. 194 a) C.H.Pnin Temel lkeleri ve Korporatizm............................................ 194 1- Halklk........................................................................................... 195 2- Milliyetilik...................................................................................... 224 3- Devletilik ........................................................................................ 232 b) Trk Siyasal Dnnde Korporatist zler........................................... 246 1- Liberalizme Ynelik Tepki ve Eletiriler......................................... 247 2- Sosyalizme Ynelik Tepki ve Eletiriler.......................................... 254 3- Snf atmas Olgusuna Ynelik Tepki ve Eletiriler ................... 258 4- Mesleki Temsil Dncesinin Savunulmas .................................... 265 c) Kadro Hareketi ..................................................................................... 270 1- Kadrocularn Grleri..................................................................... 272 2- Kadrocularn nc Yol Kuram ve Korporatizm ..................... 278 2. TRKYEDE TEK PART DNEM VE EKONOMK ALANDA KORPORATZM............................................................................................. 284 a) Devleti Ekonomi Politikalar ve Korporatizm.................................... 285 1- Devleti Ekonomi Politikalarn Korporatizmle likilendiren Grler ...285 2- Devleti Ekonomi Politikalarn Korporatizmle likilendiren Grlerin Eletirisi ................................................................................. 290 b) Trkiyede Tek Parti Dneminin Ekonomik Yaps ve Korporatizm.. 294 1- Tek Parti Dnemi Trkiyesinin Sanayileme Dzeyi..................... 294 2- Tek Parti Dnemi Trkiyesinde Burjuvazi..................................... 299 3- Tek Parti Dnemi Trkiyesinde i Snf ..................................... 305 c) Ekonomik Alanda Korporatizm Tartmalarna Kaynaklk Eden Giriimler ..................................................................................................... 315 1- Ticaret ve Sanayi Odalar................................................................. 315 2- l ktisat Meclisi............................................................................. 319

III

3- zmir i ve Esnaf Kurumlar Birlii .............................................. 327 4- Basn Birlii ..................................................................................... 330 5- Kooperatifilik Hareketi .................................................................. 334 3. TRKYEDE TEK PART DNEM VE SYASAL ALANDA KORPORATZM............................................................................................. 344 a) Tek Parti Ynetiminin Yerlemesi....................................................... 344 1- Tek Parti Ynetiminin Yerlemesinde ve D Etkenlerin Rol ... 345 2- Tek Parti Ynetimi ve Totaliter Rejimler: likiler ve Etkilenmeler 356 3- Tek Parti Ynetimi ve Faizm.......................................................... 362 4- Vesayeti Tek Parti Sistemi ............................................................. 371 b) Tek Parti Ynetimi ve Korporatizm..................................................... 378 1- Korporatizm Balamnda Trkiyede Tek Parti Ynetimine Farkl Yaklamlar .............................................................................................. 378 2- Tek Parti Ynetimi ve Klasik Korporatizm ..................................... 388 a- Birey, zgrlk, Eitlik ve Demokrasi ........................................ 394 b- Snf .............................................................................................. 396 c- Devlet ve Toplum......................................................................... 397 d- Parti .............................................................................................. 398 e- ef ................................................................................................ 399 f- Korporatist Temsil ....................................................................... 405 c) Siyasal Alanda Korporatizmle likilendirilen Dzenlemeler ............. 409 1- Kanunu ......................................................................................... 409 2- Cemiyetler Kanunu .......................................................................... 419 SONU.425 KAYNAKA434 ZET454 ABSTRACT..456

IV

KISALTMALAR

A.B.D. : Amerika Birleik Devletleri B.M.M. : Byk Millet Meclisi C.H.F. C.H.P. S.C.F. : Cumhuriyet Halk Frkas : Cumhuriyet Halk Partisi : Serbest Cumhuriyet Frkas

S.S.C.B. : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii T.B.M.M.: Trkiye Byk Millet Meclisi

GR

Korporatizm ve Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930 - 1945) konulu bu almada, genellikle birbirleriyle ilikilendirilen korporatizm ile Trkiyede tek parti ynetimi olgularnn zmlenmesi, her iki olgunun birbiriyle etkileiminin ortaya konulmas amalanmaktadr. almann Trkiyeye ynelik tarihsel kapsamnn 1930 - 1945 dnemi ile snrlanmasnn altnda, Trkiyede 1930dan itibaren devleti ekonomi politikalarnn gndeme gelmesine kout olarak, tek parti ynetiminin yerlemeye balamas ve korporatizm tartmalarnda, zellikle bu dnemdeki eitli uygulama ve dzenlemelerin korporatizmle ilikilendirilmesi yatmaktadr. Temelde bir dnce sistemi, rgtlenme ve iliki biimi olarak ele alnabilecek olan korporatizmin tarihsel kkleri, kapitalist retim biiminin hkim olmasndan ok daha ncelere kadar uzanmaktadr. Kapitalizm ncesinin korporatizmi, korporatizm terimiyle adlandrlmamasna ve kuramsal olarak ilenmemesine karn, rgtlenme ve iliki biimi olarak toplumun ekonomik ve siyasal yaamnn ayrlmaz bir paras olmutur. Ancak kapitalist retim biiminin baat hale gelmesi ve bu sre ierisinde sanayi devriminin gereklemesi gibi gelimeler, kapitalizm ncesi korporatizmin ortadan kalkmasna neden olmutur. Zamanla kapitalist retim biiminin ve onun felsefesi olan liberalizmin hkim olduu toplumlarda bir takm atmalara ve bunalmlara yol at grlm, dolaysyla bu atma ve bunalmlara kar eitli dnce akmlar ortaya kmtr. Sz konusu dnce akmlarndan biri de, muhafazakr dncenin bir kolu olan korporatizmdir. Korporatizm 19. yzylda kuramsal bir dnce haline getirilmeye balanm,

kapitalizmin rettii atma ve bunalmlara kar, an gereklerine uygun biimde uyarlanabilecei savunulan korporatist rgtlenme ve iliki biimi nerilmitir. Kapitalist dnemde korporatist dncenin ngrd korporatist sistem, ilk kez 20. yzylda talyada faizmin iktidara gelmesiyle, belirgin ve sistematik biimde somutlamtr. Kapitalist dnemde korporatizmin ilk kez faist bir sistemde somutlamas olgusu, dar anlamda korporatizm ile faizm, geni anlamda da korporatizm ile totaliter/otoriter rejimler arasnda dorudan bir balant, hatta zdelik kurulmasna yol amtr. Bu eilim gnmzde de varln

srdrmektedir. II. Dnya Savann sonunda faizm ve Nazizm yenilgiye uram, sava sonrasnda kapitalist dnyada Amerika Birleik Devletleri (A.B.D.) nderliinde yeni bir dzene geilmeye balanmtr. Ekonomik ve siyasal alanda korporatizmi uygulayan faizm, II. Dnya Sava sonunda talyada yklm, spanya ve Portekizde bir sre daha varln srdrse de, zaman ierisinde ortadan kalkmtr. ki dnya sava aras dnemde korporatist sistemle zdeletirilen faizm, sava sonras dnemde gzden dse de, sanayilemi Bat lkelerinde korporatist uygulamalarn olduu gzlenmitir. Bu yeni dnemdeki korporatif uygulamalar, iki dnya sava aras dnemdeki faizmin uygulad korporatizmden farkldr. II. Dnya Sava sonrasnda devletin ekonomiye mdahalesi gibi nedenlerle, birer kar rgt olan ii ve iveren rgtlerinde eitli deiiklikler olmutur. te bu deiiklie urayan ii ve iveren rgtleri hem birbirleriyle, hem de devletle aralarnda sistematik korporatist ilikiler kurmulardr. eitli kuramclar tarafndan II. Dnya Sava sonras dnemde kurulan bu ilikileri aklamak iin, piyasa modeline dayanan oulcu modelin yeterince aklayc olmad dnlm ve

1970li yllardan itibaren daha aklayc olduu dnlen yeni korporatist (neokorporatist) model gelitirilmeye allmtr. Tarihsel geliim sreci, gerek korporatif dncenin, gerekse korporatif rgtlenme ve iliki biiminin, kapitalist retim biiminin hkim olduu dnemle snrlanamayacan gstermektedir. Tarihsel kkleri kapitalist retim biiminin baat hale gelmesinden ok nceki dnemlere kadar uzanan korporatif dnce ve uygulamalar, kapitalist retim biiminin baat olmasndan sonra da, kapitalizmin farkl birikim rejimlerine uyum salayarak varln srdrebilmitir. Bu grece sreklilik, korporatif dnce ve uygulamalarn, toplumsal yaamn ayrlmaz bir unsuru olmasndan kaynaklanyor olmaldr. Korporatif rgtlenme ve iliki biimleri toplumsal yaama ikin olduuna gre, bunun toplumsal yaam ierisindeki pek ok alanda yansmasnn olmas da kanlmazdr. Korporatizmle ilgili yaznda, kavramn tanmlanmasnda olduu gibi, korporatizm trlerinin belirlenmesinde de farkl yaklamlarn bulunduu gze arpmaktadr. Bu, korporatif rgtlenme ve iliki biiminin toplumsal yaamn eitli alanlarnda kendini gsteren ok ynl bir kavram olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu dorultuda, korporatif izler tayan pek ok olgu, korporatist olarak nitelendirilebilmektedir. Oysa byle bir yaklam, korporatizmi znden

uzaklatracak biimde geniletmek anlamna gelmektedir. Trkiyede tek parti ynetiminin ve tek parti ynetiminin eitli otoriter uygulama ve dzenlemelerinin korporatizmle ilikilendirilmesi de, bahsedilen bu yaklamn rndr. Dolaysyla korporatif izler tayan olgularn, daha zelde ise uygulama ve dzenlemelerin, korporatist olarak nitelendirilip nitelendirilemeyeceinin ortaya konulmas byk nem tamaktadr. Bu almada korporatist olarak nitelenebilecek olgularn,

sistemlerin, uygulama ve dzenlemelerin belirlenmesi ve bu balamda Trkiyede tek parti ynetiminin ve bu dnemin uygulama ve dzenlemelerinin zmlenmesi amalanmaktadr. zmlenmesi gereken bir dier nemli nokta da, otoritarizm ile korporatizm arasnda dorudan bir iliki, daha zelde de zdelik kurulup kurulamayacadr. Gnmzde de eitli yazarlar etkisi altna alan otoritarizmle korporatizmi zdeletirme eiliminin altnda, iki dnya sava aras dnemde korporatizmin otoriter/totaliter rejimlerde uygulanm olmas yatmaktadr. Sz konusu rejimler, kapitalizme ve onun rettii atma ve bunalmlara tepki duyan, ancak kapitalizm karsnda sosyalist bir rotaya da ynelmeyen, kapitalizm ve sosyalizm dnda nc bir yol izlediklerini ne sren, snf atmalarn reddeden iktidarlarn baa geldii rejimlerdir. Bu iktidarlar, toplumlarn yaanlan ekonomik ve siyasal bunalmlardan kurtarmak iin, otoriter ya da totaliter rejimler araclyla korporatist bir zme ynelmilerdir. Korporatizmin otoritarizmle zdeletirilmesi eilimi, Trkiyede tek parti ynetiminin kimi uygulama ve dzenlemelerinin deerlendirilmesi giriimlerinde de kendisini gstermektedir. Trkiyede tek parti ynetiminin dnsel erevesi ierisinde; kapitalizmin felsefi retisi olan liberalizme tepki duyulmu, buna karn sosyalist bir rotaya ynelmekten iddetle kanlm, liberalizm ve sosyalizmden farkl, kendine zg bir nc yol seildii savunulmu, snf atmalar aka olumsuzlanmtr. Tek parti ynetiminin korporatist dnceden esinlenmi grnen dnsel erevesine kout olarak, ekonomik ve siyasal alanlarda da korporatizmle ilikilendirilen ya da aka yle olduu ileri srlen otoriter bir takm uygulama ve dzenlemeleri olmutur. Ancak sz konusu uygulama ve dzenlemelerin, gerekte

korporatist saylp saylamayacann ortaya konulmas, tek parti ynetiminin niteliinin anlalmas bakmndan nem tamaktadr. Bu almada kuramsal balamda, herhangi bir lkenin ekonomik veya siyasal sisteminde grlen korporatif unsurlarn, belli zellikleri, bir baka deyile korporatizmi tanmlayc nitelikleri tamakszn, o lkenin ekonomik veya siyasal sistemini korporatist olarak nitelendirmeye yetmeyecei ileri srlmektedir. Bunun yan sra korporatizmin farkl lkelerde farkl biimler aldndan hareketle, bir lkede uygulanan korporatizm trnn, o lkenin gelimilik

dzeyine, dnya kapitalizmi ierisindeki konumuna, snflar aras g ilikilerine gre oluan ekonomik yapsna ve buna kout olarak siyasal toplumsal ve kltrel etkenlere bal olarak ekillenecei savunulmaktadr. Kuramsal balamdaki ilk iki savdan hareketle, Trkiye zeline ynelik olarak, kimilerince korporatist olarak nitelenen tek parti dnemi Trkiyesinde, korporatif nitelikli eitli izler tayan baz uygulamalarn varlk kazanmasna karn, korporatizmin oluumunu salayacak ekonomik ve siyasal n koullarn bulunmad ileri srlmektedir. Dolaysyla Trkiyede tek parti dneminde korporatizm tartmalarna konu edilen baz uygulama ve dzenlemelerin, kimi korporatif izler tamasna ramen, korporatist bir sistemin paras olarak deerlendirilemeyecei, bu anlamda korporatist uygulama ve dzenleme saylamayaca, sadece otoriter saylabilecekleri savunulmaktadr. Yukarda belirtilen savlarn tartld bu alma, iki ana blmden olumaktadr. lk ana blm korporatizmin kavramsal, tarihsel ve kuramsal erevesinin izildii blmdr. Bu blmdeki ilk alt balkta, korporatizmin ne

olduu, neden ve nasl uyguland ortaya konulacak; sonraki alt balkta, korporatizmin tarihsel geliim sreci ierisinde ald biimler ve geirdii aamalar belirtilerek, bu konuda dnemsel bir ayrma gidilecek; ardndan gelen alt balkta kuramsal adan korporatizmin toplumsal yaamn hangi alanlarnda izlerinin srlebilecei belirtildikten sonra, korporatizm trleri zmlenmeye allacaktr. Yine bu blmdeki son alt balkta ise, dnemsel adan snflandrlan korporatizmlerden, kapitalizm ve sosyalizme tepki olarak ortaya karak iki dnya sava aras dnemde uygulamaya konulan ve zellikle talyan Faizmi ile zdeletirilen korporatizm zerine odaklanlacak; sz konusu dnemin

korporatizmi, dnsel, ekonomik ve siyasal olmak zere temel alan balamnda incelenecektir. talyan Faizminin uygulamaya koyduu korporatist sisteme odaklanlmasnn altnda, bu korporatist sistemin, hem Trkiyedeki tek parti sisteminin ada olmas, hem de 20. yzylda somutlaan belirgin ilk korporatist sistem olarak, Trkiyedeki tek parti ynetimini etkileme olaslnn bulunmas yatmaktadr. almann ikinci ana blmnde ise, korporatif dnce ve uygulamalar balamnda Trkiyede tek parti ynetimi zmlenecektedir. Bu blm kendi ierisinde ikiye ayrlmaktadr. lk ksmda, 1930 ncesinde, Osmanl-Trk toplumuna korporatist dncenin girii ve korporatizm ile ilikilendirilen eitli uygulamalara deinilmektedir. kinci ksmda ise, 1930 - 1945 dneminde Trkiyede tek parti ynetiminin korporatizmle ilikisi, nceki ana blmde talyadaki korporatist sistemin incelendii temel alana kout biimde, dnsel, ekonomik ve siyasal alanlarda zmlenecektir. Tek parti ynetiminin korporatizmle ilikisi dnsel alanda

zmlenirken; Cumhuriyet Halk Partisinin temel ilkelerinden korporatizmle ilikilendirilen zerinde durulacak, tek parti ynetimine hkim olan dncede korporatizmin izleri srlecek ve tek parti dneminde ilk ve byk dnce hareketi olan Kadro Hareketi, korporatizm balamnda deerlendirilecektir. Tek parti ynetiminin korporatizmle ilikisi ekonomik alanda zmlenirken; 1930larn balarnda uygulamaya konulan devleti ekonomi politikalar korporatizm asndan deerlendirilecek, sz konusu dnemde Trkiyenin sosyo-ekonomik yapsnn korporatist bir zme ynelmeyi gerektirip gerektirmedii zmlenecek ve korporatizm tartmalarna kaynaklk eden bir takm giriimler incelenecektir. Tek parti ynetiminin korporatizmle ilikisi siyasal alanda zmlenirken de; Trkiyedeki tek parti ynetiminin nitelii ortaya konularak, bunun korporatizm asndan zmlenmesi yaplacak ve tek parti dneminde siyasal alanda korporatizmle ilikilendirilen eitli dzenlemeler ele alnacaktr. almada konular tarihselci bir yaklam ierisinde, baat elikiler ortaya konularak ele alnmaya allacaktr. Bu dorultuda Trkiyede tek parti ynetiminin yerleiklik kazand 1930 - 1945 dnemi, Batda iki dnya sava aras dnemde n plana kan korporatizmle karlatrlarak zmlenecektir. Bu tarihselci yaklam ierisinde, Batda korporatizme yol aan baat elikilerin yan sra tek parti dnemi Trkiyesinde baat konumda bulunan elikilerin zmlenmesine allacaktr.

BRNC BLM

I.

KORPORATZM: KAVRAMSAL, TARHSEL VE EREVE

KURAMSAL

A. KORPORATZM KAVRAMI VE KORPORATST UYGULAMALAR Korporatizm teriminin kkeni, vcut anlamna gelen corpus (ya da corps) terimine dayanmaktadr. Organizmac toplum anlayn benimseyen korporatist dncede, toplumun, bir beden ierisinde birleen farkl unsurlardan olutuu kabul edilmektedir. Organizmac toplum anlay dorultusunda sz konusu farkl unsurlar, yani bileenler, birletirilmitir; nk onlar karlkl olarak birbirlerine

bamldrlar, her biri dierlerini gerektiren grevlerini yerine getirmektedir ve bamsz olarak varlklarn srdrmeleri olanakszdr. Bu nedenle toplum pek ok karn atmasyla deil, ortak varoluta karlarn paylamyla

nitelendirilmektedir. Bu toplum tasarm dorultusunda karlarn doal da vurumu, bireysel avantaj iin atma deil, ortak yarar iin dierleriyle ibirliidir. birlii yaamn en temel sreci olarak grlmektedir.1 Organizmac toplum anlayna gre, toplumun temelinde ve kaynanda bireyler deil, eitli ihtiyalar karlamak ve eitli karlar korumak zere bireyler tarafndan oluturulan toplumsal kurulular yeralmaktadr. Yani toplum, aynen insan vcuduna benzemektedir. nsan vcudunda organlarn zellii, ilevi ve aralarndaki ilikiler neyse, toplusal kurulularn da toplum hayatndaki zellii, ilevi ve aralarndaki ilikiler de odur. Bireyler bu organlar ierisinde, organik birer hcre gibidirler. Ksaca toplum bir vcut, bir btn, toplumsal kurulular bu biyolojik
1

J. T. Winkler, Corporatism, European Journal of Sociology, Vol. XVII, No. 1, (1976), 105-106.

btnn eitli ilevlerini yerine getiren organlar, bireyler de bu organlar iinde bu btne karm, bu btn iinde erimi atomlardr.2 Anlalaca zere, hem etimolojik kkeni, hem de dayand organizmac toplum anlay dolaysyla korporatizm, kavramsal olarak uyumlu bir btnle vurguda bulunmaktadr.

1. KORPORATZM KAVRAMI Korporatizm kavram, bir dnce sistemini, ekonomik, siyasal ve toplumsal adan bir rgtlenme biimini ve hem snflarn birbirleriyle hem de devlet ile aralarndaki iliki tarzn ifade etmektedir. Bu kavram ilk olarak 1920ler de faist talyann ekonomi ve politikasn nitelemekte kullanlmaya balamtr. Korporatizm kavram ile kastedilen rgtlenme ve iliki biimi, phesiz ki ok daha nceki dnemlerde, rnein kapitalizm ncesi dnemde de, o dnemin koullarna uygun biimde bulunmaktayd. Ancak kapitalizm ncesi dnemde korporatizm kavram yerine bu rgtlenme ve iliki biimini anlatmada daha baka kavramlar kullanlmaktayd. Sonrasnda kapitalist retim biiminin hkim olduu 20. yzyln balarnda korporatizm kavramnn kullanlmasyla beraber, daha nceki dnemlerin ayn nitelikli rgtlenme ve iliki biimi de korporatizm kavramyla nitelenmeye balanmtr. Temelde meslek esasna dayal rgtlenme ve altranlarla alanlar arasndaki ilikiyi ifade eden korporatizmin tanmlanmasnda, iinde bulunulan dnemin zellikleri dorultusunda biimlenen mesleki rgtlenme ve iliki biimleri n plana kmtr. Bu dorultuda, korporatizmin farkl dnemlerde alm olduu farkl biimlere gre tanmlanmaya alld belirtilebilir. rnein iki dnya sava

A. Gze, Korporatif Devlet, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1968, 8.

10

arasndaki dnemde korporatif uygulamalar otoriter/totaliter, faizan rejimlerle zdeletirilmitir.3 Bu dnemde korporatizmin, totaliter rejimlere meruiyet salayabilen ve devleti baat konuma getiren dnsel ynne, rgtlenme biimine ve siyasal alanda korporatist temsil ynne vurgu yapan tanmlama giriimleri n plana kmtr. Totaliter rejimlerin ve rejim araylarnn gzden dmeye balad II. Dnya Sava sonras dnemde ise, daha ok kapitalist ekonomik dzenin istikrarn salamada ve kamu politikalar oluturmada kar rgtlerinin birbirleriyle ve devletle olan ilikilerine vurgu yapan tanmlama giriimleri gndeme gelmitir. Korporatizm bir dnce sistemi, uygulamalar btn ve kurumlar, yaplar olarak zmlenmeye allm, korporatizmin liberalizm kart ve otoriter ynne vurguda bulunulmutur. Parlaya gre anti-Marksist ve anti-sosyalist olan ve kapitalizme anti-liberal bir teorik-moral rasyonel salamaya alan korporatizm, tanm gerei sa bir ideoloji ve dnya grdr.4 Bu dorultuda korporatizm, zel mlkiyet ve giriimi temel alan kapitalist retim biiminin egemen olduu bir toplumdan hareketle bir dnce sistemine ve bir dizi kuruma iaret eder. Parla, tanm gerei korporatizmin, Marksizm ve sosyalizm kart ve ayn zamanda felsefesi, siyaset ve ekonomi anlay bakmndan da liberalizm kart olduunu, ancak kapitalizm kart olmadn belirtmektedir. Dolaysyla da korporatizmin, sol ya da liberal gibi sfatlarla kullanlmasnn yanltc olaca ileri srlmektedir. Ayrca korporatist kuramclarn ileri srdkleri gibi, korporatizm, sosyalizm ve kapitalizm arasnda, onlardan farkl bir nc yol da deildir.
Korporatizmin otoriter rejimlerle zdeletirilmesi olduka sk grlen bir durumdur. Korporatizmotoritarizm ilikisinin kurulmasnn altnda eitli nedenler bulunmaktadr. rnein siyasal yaamn sadece korporatif karlarn bir ifadesi biiminde rgtlendirilmesinin mantksal ve pratik adan g olmas ya da korporatif zmlerin uyguland belli tarihsel ve sosyal ortamda izlenen sosyal ve siyasal amalar bu zdeliin kurulmasna yol amaktadr. J. J. Linz, Totaliter ve Otoriter Rejimler, ev. E. zbudun, Ankara, Siyasi limler Trk Dernei Yaynlar, 1975, 191. 4 T. Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, Yay. Haz. F. stel - S. Ycesoy, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, 7.
3

11

Korporatizm tekelci kapitalizmin yeni rasyoneli olarak, liberalizmin yerine sahneye karlan kapitalizmin bir trdr.5 ki dnya sava aras dnemde korporatizm zerine alan Pirou da, 1937 yl itibariyle korporatizmin tanmn yapmaya girimektedir. Pirou, bir sistemi korporatist olarak deerlendirmek iin, belli bir meslee sahip bireylerin bir grup halinde toplanmas ve bu grubun ynetsel organlarnn tm meslek adna konuma ve dzenleme yapma hakkna sahip olmas gerektiini belirtmekte ve bu zellikleri bir sistemi korporatist saymak iin yeterli bulmaktadr. Pirouya gre korporatist sistemi hem liberalizmden, hem de devletilikten ayran temel zellik, dzenlenmi meslek faaliyetlerine tannan kamu hukuku zelliidir.6 Bu tanmlama giriimiyle Pirou, tekelci biimde meslek esasna dayal rgtlenme olarak ele ald korporatizmin liberalizmden farkl olduunu belirtmekte ve kamu hukuku ierisinde yer almalar balamnda meslek rgtlerini devlete bal organlar olarak deerlendirmektedir. Sosyal, siyasal ve dnsel alanlarda kendini gsteren korporatizmi, temelde bir ekonomik sistem olarak deerlendiren bir baka yaklamda, korporatizmin geni ve dar anlamlarda tanmlar yaplmaktadr. Buna gre geni anlamda korporatizm; kapitalist ekonomi sistemi iinde bu sistemin aksayan yanlarn dzeltmek, kapitalist sistemin yol at olumsuz sonular ortadan kaldrmak amac ile, alanlar ve altranlar arasnda ibirliini organize eden ekonomik bir sistemdir. Dar anlamda ise, korporatizm korporasyonlara dayanan bir ekonomi sistemi olarak

T. Parla, a.g.e., 90. G. Pirou, 1937 Ylnda Korporatizm, ev. C. Sadk, Siyasi limler (Mlkiye), C. VII, S. 83., (ubat 1938), 640. Gze de, ekonomik adan korporatif olarak adlandrlan devletlerde, korporasyonlarn kamu hukuku kurumlar olduklarn ya da bir devlet organ olarak kurulduklarn belirtmektedir. Bylece korporasyonlar, yani meslek rgtleri devletin ekonomiye mdahalesini salayan ve kolaylatran aralar olmaktadrlar. A. Gze, a.g.e., 26.
6

12

tanmlanmtr.7 Bu yaklamda, korporatizmin meslek esasna dayal rgtlenme ynne vurguda bulunmaktadr. Bir baka tanma greyse korporatizm, devletin birlik, dzen, ulusalclk ve baar gibi drt esasa uygun biimde zel mlkiyete dayal ekonomik etkinlikleri ynettii ve denetledii bir ekonomik sistemdir.8 II. Dnya Sava sonras dnem, iki dnya sava aras dnemden siyasal ve ekonomik koullar asndan daha farkl yapdadr. Ayrntlarna ilerleyen blmlerde deinilecek olan II. Dnya Sava sonrasnn bu yeni koullar ierisinde, gndemden den korporatizm tartmalar 1970li yllarda yeniden canlanm ve korporatizmi yeniden tanmlama ve kuramsallatrma abalarna giriilmitir.9 Sz konusu yeni korporatizm tartmalarn yrtenlerin, korporatizmi tanmlarken farkl olgulara vurguda bulunduklar gzlenmektedir.10 rnein 1970li yllarda yeni korporatizm tartmalarnn nde gelen yazarlardan Schmitter, korporatizmi genel anlamyla bir kar temsili sistemi olarak ele almtr. Bu dorultuda Schmitter korporatizmin, bir kar veya davran temsili sistemi, devletin karar organlaryla sivil toplumun rgtl karlarn birletiren belli bir model ya da kurumsal dzenleme ideal tipi olarak dnmenin yararl olacan dile getirmektedir.11 Korporatizm olarak adlandrlan bu kar temsili sistemi, eer devlet tarafndan yaratlmadysa, devlete tannan ve izin
A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1977, 110. 8 J. T. Winkler, a.g.m., 103. 9 1970li yllarda korporatizmin neden yeniden tanmlanmaya ve kuramsallatrlmaya alldna ileride, Yeni Korporatizm blmnde daha ayrntl olarak deinilecektir. 10 Gerekten de korporatizm tartmalarnda, korporatist kuramn hangi konulara younlamas gerektii konusunda farkl yaklamlar ortaya kmtr. Bu farkl yaklamlar korporatizm tanmlamalarna da yansmaktadr. Kimilerine gre korporatizm kapitalizm ve sosyalizmden farkl bir ekonomik ve siyasal sistemdir, kimilerine gre ilevsel temsile yer veren bir devlet sistemidir, kimilerince de kar aracl sistemidir. Baknz: A. Cawson, Korporatizm, Blackwellin Siyasal Dnce Ansiklopedisi II, Yay. Haz.: D. Miller - J. Coleman - W. Cannolly - A. Ryan, ev. B. Peker N. Kra, Ankara, mit Yaynclk, 1995, 41. 11 P. C. Schmitter, Still The Century Of Corporatizm?, Trends Toward Corporatist Intermediation, Ed. P. C. Schmitter - G. Lehmbruch, Beverly Hills, SAGE Publications, 1979, 9.
7

13

verilen, liderlerinin seiminde ve istek ve desteklerin ifade edilmesinde belli denetimlere uymalar karlnda kendilerine ait alanlarda tekelci temsil hakk tannan birimlerden olumaktadr. Bu birimler snrl sayda, zorunlu, rekabeti olmayan, hiyerarik olarak dzenlenmi ve ilevsel adan farkllam birimlerdir.12 Yeni korporatizm tartmalarndaki bir dier nemli yazar olan Lehmbruch ise, korporatizmin karlarn ifade edilmesinden daha fazla bir ey olduunu dile getirmektedir. Bu dorultuda korporatizm, sadece karlarn ifade edilmesinde deil, deerlerin bir otoriteye bal olarak datmnda ve bu tarz siyasetlerin oluturulmasnda, byk kar rgtlerinin dier kar rgtleriyle ve kamu otoriteriyle ibirlii yapt kurumsallam bir siyaset oluturma biimidir.13 Anlalaca zere, Lehmbruch korporatizmin siyaset oluturma biimi olduuna vurgu yapmaktadr. Kimi yazarlar ise korporatizmin gelimi kapitalist lkelerde var olan bir siyasal yap olduunu vurgulamaktadrlar. Bu siyasal yap ierisinde bir araya gelen retici gruplaryla, liderlik dzeyinde karlarn temsiline ve ibirliine

ynelinmekte, kitlesel dzeyde ise sosyal hareketlilik ve kontrol salanmaktadr. Panitche gre korporatist paradigma bu biimde ele alnrsa pek ok batl liberal demokrasiyi kavramak olanakl olabilir.14

12 13

P. C. Schmitter, Still The Century Of Corporatizm?, a.g.m., 13. G. Lehmbruch, Liberal Corporatism And Party Government, Comparative Political Studies, Vol. 10, No. 1, (1977, April), 94. ve G. Lehmbruch, Liberal Corporatism And Party Government, Trends Toward Corporatist Intermediation, Ed. P. C. Schmitter - G. Lehmbruch, Beverly Hills, SAGE Publications, 1979, 150. 14 L. Panitch, The Development Of Corporatism In Liberal Democracies, Comparative Political Studies, Vol. 10, No. 1, (1977, April), 66 ve L. Panitch, The Development Of Corporatism In Liberal Democracies, Trends Toward Corporatist Intermediation, Ed. P. C. Schmitter - G. Lehmbruch, Beverly Hills, SAGE Publications, 1979, 123.

14

Bir baka yaklam asndan korporatizm, kapitalist devletin bir bileenidir ve hem temsil, hem de mdahale biimi olarak ele alnmaktadr. Bu dorultuda Jessop, temsilin ve mdahalenin korporatist biimlerinden bahsetmektedir.15 Korporatizmin ada bir tanm da udur: Korporatizm, ilevsel karlar temsil eden snrl sayda tekelci rgtn kamu siyaseti ktlar iin devlet kurulularyla grmelerde yer ald zel bir sosyopolitik sretir. stenen siyasetler karlnda, kar rgtlerinin nderleri yelerinin ibirliini salayarak siyasetin uygulanmasna yardmc olmay kabul ederler.16 Bu tanmlamada ise korporatizmin sosyo-politik bir sre olduu dile getirilmitir. 1970li yllardan itibaren, tartlmaya baland biimiyle korporatizmde, daha yaygn kullanmyla yeni korporatizm (neo-korporatizm)de, kavramsal adan birbirinden farkl vurgular ieren, ancak birbirleriyle yakndan ilikili anlam ortaya kmaktadr. lk olarak korporatizm kavram, ulusal lekte rgtlenmi, belirli bir alanda uzmanlam, hiyerarik bir rgtsel yapya ve yeleri zerinde tekelci bir gce sahip kar gruplarnn varl anlamn iermektedir. Burada korporatizmin, bir rgtlenme biimi olduuna, yapsal ynne vurgu yaplmaktadr. kinci olarak, farkl kar gruplarnn bu tr zellikler tayan rgtleri arasnda kurulan ilikileri ierir. Burada da korporatizmin, bir iliki biimi olduuna deinilmektedir. Son olarak da, bu kar gruplarnn, demokratik-oulcu bir siyasal yap ierisinde, devletle ilikileri gz nne alnarak siyaset oluumuna dahil edilmeleri anlamn ta(maktadr).17 Yani kar gruplarnn demokratik sistemle

B. Jessop, Corporatism, Parliamentarism and Social Democracy, Trends Toward Corporatist Intermediation, Ed. P. C. Schmitter - G. Lehmbruch, Beverly Hills, SAGE Publications, 1979, 210211. 16 A. Cawson, Korporatizm, a.g.m., 40-41. 17 A. Makal, Korporatizm, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Ortak Yayn, 1998, 289.

15

15

eklemlenme biimi vurgulanr ki bu son nokta, iki dnya sava aras dnemdeki korporatizm tanmlamalarnda deinilmeyen bir noktadr. Yukarda korporatizmin farkl dnemlerde, farkl ynlerine vurgu yapan eitli tanmlar serimlenmitir. Bu tanmlarn her biri vurguladklar noktalar balamnda korporatizm olgusunu aydnlatmaktadr. Ancak, korporatizmin

soyutlama dzeyinde bir tanmn yapmamz yerinde olacaktr. Bu dorultuda korporatizm; ierisinde bulunulan retim biiminin varln, dzenini ve istikrarn salamak amacyla; karlar birbirleriyle elien emek ve sermaye sahiplerinin, meslek dallar esasnda, dayanmac ve tekelci bir anlayla bir araya getirilmesini savunan bir dnce sistemi ve bu amac gerekletirmeyi salayan, ekonomik, sosyal ve siyasal alanlarda somutlaan bir iliki ve rgtlenme biimidir.

2. KORPORATST

UYGULAMALARIN

VARLIK

KOULLARI,

AMALARI VE MEKANZMALARI Korporatist uygulamalarn varlk kazanmas belli koullarn gereklemi olmasn gerektirmektedir. Korporatizmin tanmnda da vurguland gibi,

korporatizmin varlk kazanmas iin temel unsur, meslek esasna dayal rgtlenmenin gerekletirilmesidir. Kapitalist retim biimi ncesi dnemde korporatist rgtlenme lonca olarak adlandrlan meslek rgtleri araclyla gerekletirilirken, kapitalist retim biiminin baat olduu dnemde korporatist rgtlenme ii ve iveren sendikalar ve eitli meslek birlikleri araclyla gerekletirilmektedir. zellikle kapitalist korporatizmin var olu koullar hakknda unlar sylenebilir: lkedeki cretlilerin byk blmn temsil eden, merkezileme

16

derecesi yksek bir sendikal rgtlenme, korporatizmin olmazsa olmaz koulunu oluturmaktadr. Bu merkezilemi yapnn en zerinde; hiyerarik olarak alt sendikal rgtler zerinde sz sahibi olan, tekelci gce sahip, konfederasyon dzeyinde bir st rgtn varl, bu koulu salamlatrmaktadr. Tekelci temsil hakkna sahip bu sendikal kurulularn, yelerine ilikin olarak ekonomik ve sosyal politikalarn oluumunda rol oynayan komite, kurul v.b. oluumlarn toplantlarna ve karar alma srelerine dahil edilmeleri de gerekli olmaktadr. veren kesiminde de benzeri oluumlarn ortaya kmas durumunda, ii-iveren-kamu kurulular arasndaki ibirlii korporati(st) bir nitelik kazanmaktadr.18 Yukarda bahsedilen koullar zerine ina edilen korporatist uygulamalar ile ne amalanmaktadr? Bu sorulara genel izgileriyle, korporatizmin kapitalist retim biimini ve kapitalist birikim rejimini korumak ve srdrmek amacyla uyguland yantn vermek olasdr. Ancak ayrntya girildiinde bunun da iki boyutu olduu grlmektedir. Bunlar, toplumsal amalar ile ekonomik amalardr. Makaln da belirttii gibi, korporatist uygulamalarla, toplumsal alanda toplumsal uyumun salanmas amalanmaktadr. Korporatist uygulamalar, toplumsal uyumun salanmasna katkda bulunmaktadr. Buna kout olarak, toplumsal uyumun salanmasna katkda bulunacak aralar, byk oranda ekonomik yaama ilikindir. Ekonomik alanda korporatist uygulamalarla amalananlarsa, eitli makro ekonomik hedeflere ulamaktr. rnein, ekonomik bymenin salanmas, isizlik ve enflasyon dzeyinin drlmesi amacyla korporatist uygulamalara giriilmektedir.19 G. ve M. stn de, benzer bir biimde, toplumsal alanda

A. Makal, Trkiyede Tek Parti Dnemi ve Korporatizm Tartmalar, Toplum ve Bilim, S. 93, (Yaz 2002), 175. 19 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, Ankara, mge Kitabevi, 1999, , 130. Crepaz da korporatizmle ilgili yaznda, korporatist dzenlemeler araclyla iki nemli

18

17

korporatizmin, faizmde olduu gibi toplumsal birlik, armoni ve uyum sylemlerini devreye sokarak bozulan toplumsal istikrar ve uyumu yeniden salamay amaladn belirtmektedirler. Bylece alma ilikilerinin atmac nitelii trplenebilmekte, grev gibi atmac yntemlerin n kesilmeye allmaktadr. Ekonomik alanda ise, korporatist uygulamalarla ulusal ekonominin krizden kurtarlmas ve lkenin uluslararas rekabette daha avantajl bir duruma gelmesi amalanmaktadr.20 Korporatist uygulamalarla gerekletirilmek istenen toplumsal ve ekonomik amalar ise belli mekanizmalar arclyla yrrle konulmaktadr. Bu

mekanizmalar, ... genellikle, yksek lde temsil gcne sahip, merkezilemi ii ve iveren konfederasyonlar arasnda, ou zaman devletinde katld toplumsal anlamalar imzalanmas biiminde ilemektedir.21 Var olu koullarnn, uygulanma amalarnn ve uygulama mekanizmalarnn bir araya gelmesiyle ilerlik kazanabilen korporatist uygulamalarn baar orann ykselten bir takm etkenlere deinmek de yerinde olacaktr. ki dnya sava aras dnemdeki otoriter rejimlerin uygulad korporatizm bir yana braklacak olursa; oulcu-parlamenter rejimlerdeki korporatist uygulamalarn baar derecesini artran unsurlar arasnda, bu lkelerdeki iktidarn sosyal demokrat nitelikli partilerin elinde bulunmas saylabilir. nk sosyal demokrat partiler, ii snfnn karlarn
sonucun gerekletirildiinin ileri srldn belirtmektedir. Bunlardan ilki, istenilen makro ekonomik sonularn, ikincisi de toplumsal uyumun salanmasdr. Bylece, iyi bir makro ekonomik performans, korporatizmin, en nemli siyasal amac olan toplumsal uyumu salamann arac olarak grlebilmektedir. M. M. L. Crepaz, Corporatism in Decline? An Empirical Analysis of the Impact of Corporatism on Macroeconomic Performance and Industrial Disputes in 18 Industrialized Democracies Comparative Political Studies, Vol. 25, No. 2, (July 1992), 143. 20 Aslnda tm bunlarla ulalmak istenen ama kr oranlarndaki art garantiye almaktr. G. ve M. stne gre korportif uygulamalarn en belirgin zellii cret artlarna kar oranlarndaki art garantilemek iin bir st snr konulmasdr. Yani cret art isteklerinin basklanmas amalanmaktadr. G. stn - M. stn, Korporatizm Bir Alternatif Olabilir mi?, Mlkiye, C. XXIV, S. 224, (2000), 165. 21 A. Makal, Korporatizm, a.g.m. , 290.

18

kapitalist

sistemle

uzlatrmak

asndan

etkili

olabileceinden,

uygulanan

korporatist politikalarn baar derecesi artabilecektir. Bunun dnda, korporatist uygulamalarn baar derecesinin artmas asndan, lkenin boyutlarnn da nem tad savunulmaktadr. Bu dorultudaki grlere gre, merkezilemi bir sendikal yapnn olumasn destekledii ve snfsal farkllklar azaltc ynde katks olduu iin, lke boyutunun klmesinin, korporatist uygulamalarn baar derecesinin artaca ileri srlmektedir. Sz konusu duruma rnek olarak da, korporatist uygulamalarn kurumsallam, istikrarl ve youn olduu skandinav lkeleri gsterilmektedir.22

B. TARHSEL GELM SREC ERSNDE KORPORATZM 1. KAPTALZM NCES KORPORATZM23 Kapitalist retim biimi ncesi mesleki rgtlenme, lonca olarak adlandrlan ve zellikle Batda Ortaan ikinci yarsnda belirginlik ve yaygnlk
A. Makal, Korporatizm, a.g.m., 289. Korporatif uygulamalarn baar derecesini artran unsurlar arasnda, iktidarda sosyal demokrat partilerin bulunmasnn ya da o lkelerde gl bir sosyal demokrat gelenein yerlemi olmasnn, lkenin byklne oranla daha etkili bir unsur olduu sylenebilir. skandinav lkeleri rneinde de sosyal demokrat unsurun daha belirgin olduu vurgulanmaldr. skandinav lkelerinin yz lm bakmndan ok da kk saylamayacak lkeler olduu dnlebilir. Ancak lkenin boyutlarndan kast, sadece yz lm deildir. Yz lmyle beraber nfus dikkate alnrsa, doa ve corafi koullar nedeniyle topraklarnn nemli bir ksmn verimli bir biimde kullanamayan ve dk nfusa sahip skandinav lkelerinde boyut, sosyal demokrat unsurun yan sra korporatif uygulamalar kolaylatran bir unsur saylmaldr. 23 Yapsal adan korporatizm, meslekler esasnda rgtlenmeye dayal, bata ekonomik olmak zere, siyasal ve sosyal bir rgtlenme sistemidir. Korporatif bir sistem ierisinde rgtlenmi her bir meslek dal bir korporasyonu oluturmaktadr. Korporasyon ( Corporation ) kavram ngilizceden alnm bir kavramdr ve aslnda bu kavram 18. yzyln sonlarna doru kullanlmaya balanmtr. Yani 18. yzyl ncesinde mesleki rgtlenmeyi anlatmak iin korporasyon kavram kullanlmamaktayd. Bu kavram yerine esnaf rgtlerini anlatmak iin, Franszcada mtier veya jourande, ngilizcede craftgild veya mistery ve Almancada da amt, nnung, zunft veya handwerk kavramlar kullanlyordu. Tccar rgtlerini anlatmak iin ise, Anglo-sakson ve Germen corafyalarnda, guilde veya hanse kavramlar kullanlmaktayd. . L. Barkan, ktisat Tarihi, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1957, 141 (dipnot) ve 171. Kapitalizm ncesi meslek rgtlenmesinin anlatld bu blmde, kapitalizmin baat olduu modern alardaki mesleki rgtlenmeyi anlatmakta kullanlan korporatizm ya da korporasyon kavramlar yerine mesleki rgtlenme ya da lonca kavramlar kullanlacaktr. Bylece kapitalizm ncesi dnemin mesleki rgtlenmesi ile kapitalist dnemin mesleki rgtlenmesi arasndaki ayrm da belirtilmi olacaktr.
22

19

kazanan meslek rgtleri araclyla gerekletirilmitir. Loncalar, hem mallarn retilmesi aamasnda esnaf rgtlenmesini, hem de mallarn dolam ya da datm aamasnda tccar rgtlenmesini kapsamtr. Ortaa loncalar zerine youn aratrmalar yaplmasna ramen, bu loncalarn nasl ortaya kt, yaylma alanlar, gleri ve etkinlikleri konusunda yeterli ve kesin bilgilere ulalamamtr.24 Gerek esnaf loncalarnn, gerekse de tccar loncalarnn kkenleri aratrlrken, her biri belli bir gereklik pay iermesine ramen, btnyle ve kesinlikle loncalarn kkenini aklamaktan uzak olan eitli tezler ileri srlmtr. Yaygn ve belirgin biimde Ortaada varlklar gzlenebilen loncalarn kklerini, daha nceki dnemlerde, yani lkadaki eitli rgtlenme biimlerinde arayan tezlerin yan sra, bu loncalarn Ortaaa zg ekonomik koullar dorultusunda olutuunu ileri sren bir tez de bulunmaktadr.25 Bu balamda belirtilmelidir ki, lkadaki bir takm rgtlenmelerden Ortaa loncalarna gei olduunu ileri sren tezlerin kesinlii ispat edilemese de, kesin olan nokta lkada da mesleki rgtlenmenin var olduudur.

H. Heaton, Avrupa ktisat Tarihi, C. 1, ev. M. A. Klbay - O. Aydou, Ankara, Teori Yaynlar, 1985, 192-193. 25 Ortaa loncalarnn kklerini lkada arayan tezlerden ilki, Eski Germen toplumlarnda kurulan dini ve yar askeri dostluk ve kardelik rgtlerinin, Ortaa loncalarnn kkenindeki rgtler olduunu ileri srmektedir. kinci tez, Roma mparatorluundaki eitli meslek kurulularnn Ortaa loncalarnn kkenindeki rgtler olduunu ileri srmektedir. Gerekten de, Romada eskiden beri siyasi rgtlenmeler ve dini tarikatlar tr rgtlenmelerin yan sra, hukuki varlklar resmen tannm esnaf rgtleri de bulunmaktayd. nc tez ise, Ortaa loncalarnn temelinde yer alan ruh ve rgtlenmenin temelini Hristiyanlk geleneklerine dayandrmaktadr. Sz konusu loncalarn kklerini lkada arayan tezlerin dnda, lonca rgtlenmesinin ortaya kn Ortaaa zg ekonomik koullarda bulan ve Malikne Hukuku olarak adlandrlan tez de bulunmaktadr. Bu teze gre, Avrupann ekonomik bakmdan kapanma dneminde derebeyi malikneleri kendi ihtiyalarna yetecek biimde rgtlendiklerinden, zel atlyelerde denetim altnda altrlan serf zanaatkrlardan olumu ekipler bulunmaktayd. te, o dnemde ehrin olumas srasnda bu zanaatkrlar, ayn yap ierisinde ve ayn ortak disiplini koruyarak halk iin alma iznini elde etmiler ve birtakm hr iilerin de kendilerine katlmasyla, sz konusu esnaf rgtlerini oluturmulardr. Sz konusu tezler, zerine tarihsel bir inceleme yaplabilecek kadar genitir. Ancak burada ayrntl olarak ele alnmayacaktr. Bu tezlerin daha ayrntl serimlemesi ve eletirileri iin baknz, . L. Barkan, a.g.e., 141-146.

24

20

lkadaki kkleri eitli Germen dostluk ve kardelik rgtlerine, Roma mparatorluundaki eitli meslek rgtlerine ya da Hristiyanlk adetlerine balanan loncalarn, sadece Avrupaya zg bir rgtlenme biimi olduunu dnmek yanltc olacaktr. Loncalar Dou Roma olarak adlandrlan Bizansta ve Anadoludan spanyaya kadar uzanan geni slam corafyasnda da var olmutur.26 Ancak Avrupada Roma mparatorluunun yklmasyla beraber, var olan biimiyle lonca rgtlenmesinin de silinmeye balad gzlenmitir. Roma mparatorluunun knn ardndan Ortaa olarak adlandrlan bir aa ve Avrupada da Feodalizm olarak adlandrlan bir retim biimine geilmitir. Feodalizmin hkim olduu Ortaa Avrupasnda, siyasal bakmdan byk bir merkezi otorite boluu ortaya km, ekonomik bakmdan ticaret, piyasa ilikileri, para ekonomisi durgunlaarak kendi kendine yeterli bir kapal ekonomi hkim olmu ve bu ekonomik koullara bal olarak kent yaam kmtr.27 te bu yapnn baat olduu Ortaan ilk yars boyunca loncalar snk kalmtr. T ki, 12. yzylda Bat Avrupada ticaret yaamnn ve buna kout olarak kent yaamnn yeniden canlanmasna kadar.

a) Loncalarn Ykselii Bat Avrupa, 12. yzylda yava ama belirgin biimde dnme uramaya balamtr. Bu dnemde ticaret ve sanayi, tarmn yan sra gelimeye balam, hatta bu durum tarm da etkilemitir. Tarmsal rnler artk sadece toprak sahiplerinin ya da topra ileyenlerin tketimini karlamakla kalmam, dei toku iin ya da hammadde olarak kullanlmtr. Bu gelimelere bal olarak toplumsal
. L. Barkan, a.g.e., 144. M. A. Aaoullar - L. Kker, mparatorluktan Tanr Devletine, Ankara, mge Kitabevi, 1991, 163165.
27 26

21

dzen esnemeye, daha etkin ve yeni bir biim almaya balamtr. Kentlere yeni insanlar yerleirken, beraberinde kent yaamnn canland grlmtr. Ticaretle uraanlar askeri kalelerin evresinde toplanm, deniz kylarna, akarsu kavaklarna, doal iletiim yollarnn kesime noktalarna yerlemilerdir. Bu blgeler birer pazar haline gelmitir.28 Bu pazaryerlerinin evresine yerleerek, sonrasnda kent halkn oluturanlar, tamamen tccarlar ve esnaflardr. Bylece Bat Avrupada 12. yzylda ortaya kan ehirler balangtan itibaren ticari ve sna ura merkezleri olmulardr. Burjuvazi olarak adlandrlan kent halkyla, Roma mparatorluunun yklnn ardndan snkleen lonca rgtlenmesinin yeniden canlandn sylemek mmkndr. Bylece lonca rgtlenmesi, Avrupa

burjuvazisinin ilk rgt olmu29 ve 12. yzyldan itibaren Avrupann her tarafnda ortaya kmaya ve gelimeye balayarak30 yaygnlk kazanmtr. Kapitalizm ncesi meslek rgtlenmesinin temel biimi olan loncalarn incelenmesine gemeden nce, sz konusu mekanizmann ierisinde yer ald ekonomik koullardan bahsetmek gerekmektedir. Ortaada sanayi olarak adlandrlabilecek retim, bir iiyi ya da istisnai olarak birden ok iiyi kapsayan

H. Pirenne, Ortaa Kentleri, ev. . Karadeniz, stanbul, letiim Yaynlar, 1994, 82. Aaoullar ve Kker, belirtilen dnmleri 11. yzyldan itibaren balatmaktadrlar. Yazarlar bu dorultuda, Avrupada gzlemlenen dnmlerin altndaki itkinin, feodal toplum rgtlenmesinin istikrar kazand 11.yzyldan itibaren, bir taraftan kyllerin piyasaya mal aktarabilecek kadar retim yapma olanana kavumalarna, dier taraftan da derebeylerinin piyasada satlan mallara ynelik taleplerinin artmasna balamaktadr. Bylece Ortaan feodal toplumsal rgtlenmesi deiime uramaya balam, ticaret ve kent yaam canlanmtr. M. A. Aaoullar - L. Kker, a.g.e., 165. Ayrca Ortaa kentlerinin ortaya klar konusunda farkl savlar ileri srlmektedir. Burada ayrntlarna girilmeyecek olan bu farkl grlerin ayrntlar iin baknz, M. Dobb, Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler, ev. F. Akar, stanbul, Belge Yaynlar, 1992, 66-71. 29 E. Durkheim, Meslek Ahlak, ev. M. Karasan, Ankara, Milli Eitim Basmevi, 1949, 60-61. Tarihiler, 10. yzyldan nceki Bat Avrupa loncalar hakknda olduka az bilgiye sahip olduklarn, ancak 11. yzyldan itibaren kentlere ait bilgilerin daha ok elde edilebildiini ve bu dorultuda tccar ve zanaatkr loncalarndan eitli belgelerde bahsedildiini belirtmektedirler. Belgelerde 11. yzyldan itibaren varlklar izlenebilen, 12. yzyldan itibaren yaygnlk kazanan ve 14. yzyldan itibaren de ou Bat ve Orta Avrupa kentlerinde bulunan esnaf ve tccar loncalarnn eitli rnekleri iin baknz, H. Heaton, a.g.e., 194-195. 30 . L. Barkan, a.g.e., 144.

28

22

iletmeler halindedir ve bunlarn says da snrldr. O dnem iin burjuvalar byk sanayi iletmeleri ya da atlyeler yapabilecek kadar zengin deillerdir. retim patron ile saylar en ok bee kabilen iilerce, ortaklaa yaadklar kk tezghlarda gerekletirilmekteydi.31 Ortaada kol kuvvetiyle azar azar retim yaplmaktayd. Ulam ve kredi aralar yetersizdi. evre blgelerle yaplacak ticaret, rgtlenme eksiklii ve gvenlik sorunlar nedeniyle snrl kalmaktayd. Bu yapya bal olarak esnaf, snrl bir alan iin32 ve snrl ihtiyalara ynelik olarak, snrl ve hemen her yerde ayn olan teknik yntemlerle, eit artlar altnda ve hep ayn tempo ile rekabet endiesi ve fazla kazan drts olmakszn retim yapmaktayd. Bylesine basit bir teknik ve dzene dayanan ekonomik yap, geleneklere bal, ihtirassz bir i hayatn idealize eden ahlaki yaptrmlarla ilemekteydi. Bu dnemde henz dini ve ahlaki ilkelerden tam anlamyla bamszlam ekonomik mantk ilkesi olumamt. zellikle retim temposunun dkl, ara ve rgtlenme eksiklii ve gvenlik sorunlar dolaysyla her an ortaya kabilecek ktlk krizleri yznden, Ortaa insan sk bir dayanma ve kontrol rejiminin salayaca olanaklardan faydalanma eilimi ierisinde olmutur.33

L. Andr, Ekonomik Tarih, ev. Z. Karamursal, stanbul, Devlet Basmevi, 1938, 62. Ortaa iin genel ekonomik yap yukarda belirtildii gibi olmakla beraber, ayrks durumlarn bulunabilecei de belirtilmelidir. Snrl bir alan iin retim yapan esnaf iletmelerinin yan sra, zellikle baz byk sanayi kentlerinde gelimekte olan ve retilen rnlerinin tketimi baka lkelerde gerekletirilebilen, uhaclk, camclk ve baz madeni eya retimi gibi zellik arz eden alanlarla, gemi inaat gibi byk sermaye yatrmlar gerektiren i kollar da bulunmaktadr. Sz konusu retim, yine kk atlyelerde ve dnemin ilkel teknikleriyle yaplmaktadr. . L. Barkan, a.g.e.,167-168. Gerek yerel, gerek d pazarlar iin gsterilen ekonomik etkinlik, sz konusu pazarlar iin alan loncalarn rgtlenmesini etkilemektedir. Ortaada yaygn biimde grld gibi, etkinlik alan kendi kentleri olan loncalarn dnda, yerel pazarlarn tesi iin faaliyet gsteren loncalar da bulunmaktadr ve bu loncalarn rgtlenmesi daha farkl hale gelmekte ve karmaklamaktadr. Terziler, inaatlar, berberler, ayakkabclar ve dkkn sahipleri yerel ihtiyalar karlarlarken, tccarlar, kuma reticileri ve madeni eya reticileri hem yerel, hem de d pazarlar iin almaktadrlar. H. Heaton, a.g.e., 195-196. 33 . L. Barkan, a.g.e., 140. Yukarda deinilen 12. yzylda oluan deiimleri, yani toplumsal yapnn deimesini, ticaretin canlanmasn ve kentlerin yeniden ekim merkezi halini almasn, daha sonrasnda yani 15 ve 16. yzyllarda oluacak olan kapitalist retim biiminin beraberinde getirecei ok daha kkl toplumsal ve ekonomik deiimlerle karlatrmak mmkn deildir. 12. yzyldaki
32

31

23

b) Lonca Sistemi Ekonomik rekabetin olmad Ortaa loncalarnda, gerek tccar loncalar, gerek esnaf loncalar asndan dayanma ve birlik olma n plana kmaktadr. rnein ticaret alannda, bu dayanmac mesleki rgtlenmenin izlerini, belgelerle 10. yzyldan itibaren takip edilebilen Bat Avrupadaki tccar birliklerinde bulmak olasdr. Bu birlikler, bir ballk andyla birbirlerine balanm kardeler den olu(maktayd ve) sk bir dayanma ruhu tm grubu canlandr(maktayd).34 Ortaa ekonomisinde, sanayide olduu gibi ticaretin de, tekel ve ortaklk araclyla yaad, tccarlarn nceleri derebeyliin olumsuz etkilerinden kendilerini korumak iin, sonrasnda da zenginlemek iin loncalar halinde birletikleri35 dile getirilmektedir. Yine bu dorultuda Pirenne, Ortaada ster deniz, ister kara ticareti olsun, ancak bir loncann yelerinde uyandrd karlkl gven, onlara kabul ettirdii disiplin, boyun edirdii kurallarla olanakl klnabiliyordu onlar iin gvenlik, ancak kuvvetle gvence altna alnrsa salanabiliyordu; kuvvet ise kolektiflemenin bir niteliiydi36 derken, sz konusu dayanmaya atfta bulunmaktadr. rnekleri tccar loncalarndan verilen

dayanmac yapnn, esnaf loncalar asndan da aynen geerli olduu belirtilmelidir. Esnaf loncalarnda da, ayn etkinlik dalnda alanlar, ayn sokak zerinde veya ayn mahallede almalarn srdrmekte, yaamakta ya da sat yapmakta, ayn meyhanede imekte ya da ayn kilisede ibadet etmekte, bylece sk

toplumsal deiimler, Ortaan ilk yarsndaki duruma oranla grece bir deiimdir. Niteliksel bir deiim henz sz konusu deildir. Ekonomik yap, ileride kapitalizmin getirecei rekabeti yapdan uzak, kar gdsnn baat olmad, retimin kstl tutulduu, ekonomik ilikilerin ahlaki, dinsel, geleneksel kurallarla ekillendirildii bir biimdeydi. 34 H. Pirenne, a.g.e., 95. 35 L. Andr, a.g.e., 65. 36 H. Pirenne, a.g.e., 94.

24

temellerle dayal bir dayanmac yap, birlik olma duygusu srekli olarak beslenmektedir.37 Dayanmac bir anlay vurgulayan loncalarn rgtlenme biimleri iki ayr dzlemde incelenmektedir: Dikey dzlem ve yatay dzlem. Hiyerarik bir sistem uyarnca, ayn meslee sahip kimselerin ierisinde yer aldklar loncalar, ayn ehir ierisindeki ayakkabc, terzi, kuyumcu, derici, marangoz, duvarc, bakrc, tccar v.b. gibi meslek kollarnda dikey olarak rgtlenmilerdir.38 Sz konusu dikey rgtlenme kentlerde gereklemitir. Kk kasaba ve kylerde esnaflk serbesttir.39 Ayn meslek dalnda ve ayn kentte, hiyerarik bir sistem uyarnca dikey olarak rgtlenen loncalar, yatay rgtlenmede ayn baary gsterememilerdir. Loncalarn bulunduklar ehrin dier mesleklerdeki loncalaryla veya dier kent ve lkelerin ayn meslekteki veya ayr meslekteki loncalaryla ilikileri her zaman zayf kalmtr. Bu nedenle de loncalar, ne meslekler aras ne de kentler, blgeler veya lkeler aras yatay rgtlenmeyi gerekletirememitir.40 Ortaan ikinci yarsnda yaygnlk kazanmaya balayan loncalar, Roma mparatorluu dnemindeki lka loncalarndan ok daha farkl bir konumda ortaya

H. Heaton, a.g.e., 197. Tccar ve esnaf loncalarndaki ortak dayanmac yapya karn, farkllk sz konusu loncalarn bileiminde grlmektedir. Tccar loncas, farkl tccarlarn ierisinde yer ald yamal bir boha grnmndedir. Oysa esnaf loncalar daha homojen bir yapdadr. Esnaf loncasnda yelik, ayn meslei yapanlar, ayn rn retenler ya da satanlar esasnda geeklemektedir. H. Heaton, a.g.e., 197. 38 K. Turan, Milletleraras Sendikal Hareketler, Ankara, Kalite Matbaas, 1979, 16. 39 J - Bartlemy, Corporatisme, Fikir Hareketleri, S. 157, (24 Ekim 1936), 8. 12. yzylda, Avrupada ticaretin ve dolaysyla da kentlerin canlanmasyla beraber, kentler toplumsal yaamn vazgeilmez unsuru haline gelmilerdir. Kentlerle krsal blgeler arasnda karlkl hizmet alveriine dayanan ve artk vazgeilemez olan bir iblm balamtr. Krsal blgeler kentlerin gda ihtiyacn karlarken, kentler de krsal blgelere ticari mallar ve retilmi eya salyordu. H. Pirenne, a.g.e., 82. Ancak krsal alanlarn kentlerle olan ilikisi, ky ve kasabalarda esnaf ve tccar loncalarnn kurulmasn beraberinde getirmemitir. nk krsal alanlar tarmsal retimin baat olduu yerlerdir. Ortaada bir burjuva rgtlenmesi olan esnaf ve tccar loncalar, ancak retim ve ticaret etkinliklerinin younlat blgelerde, yani kent merkezlerinde var olabilirlerdi. 40 K. Turan, a.g.e., 18. Bartlemy de, o dnemler iin btn bir lkeyi kapsayan bir lonca rgtlenmesi olmadn, loncalarn bir kent snrlaryla snrl kaldklarn belirtmektedir. J. Bartlemy, a.g.m., 8.

37

25

kmlardr. Artk ilkadaki gibi devletin kontrol altnda zerkliini yitirmi loncalar deil41, ynetim mekanizmasn etkileyebilen, yerine getirdii ilevler bakmndan sosyal, siyasal ve ekonomik yaamn vazgeilemez unsurlar haline gelmi olan loncalar sz konusudur. Ortaa loncalar barndan ktklar toplumda, sosyal, siyasal ve ekonomik alanlarda olduka nemli ilevlere sahip olmulardr. Sosyal alanda loncalar, hem bir yardm rgt gibi almlar, hem de dini-ahlaki ilevleri yerine getirmilerdir. rnein esnaf loncalarnn, yelerinin ortaklk hisselerinden elde edilen paralardan oluturulan bir sand bulunmaktayd. Lonca bu sandkta toplanan paralarla, yelerinden birinin bann yasalarla derde girmesi ya da hastalanmas, ekmeini kazanmaya gc yetmeyecek derecede yalanmas veya lmesi durumunda, alan iin cenaze treni yapmakta ve geride kalanlarnn geimiyle ilgilenmekteydi. Gerekten de salgn hastalklarn Avrupada kol gezdii dnemlerde hastalk ve lm yardmlar nem kazanmt.42 Anlalan odur ki, loncalar Ortaan toplumsal

Gerekten de Roma mparatorluu dneminde, ilk zamanlarda devlet rgtlenmesinin dnda grlen loncalarn, zamanla nitelik deitirerek kamu hayatnn gerek organlar haline geldii grlmtr. Loncalar ynetimin izniyle olumaya ve resmi grevler almaya balamlardr. Roma mparatorluu dneminde devlet mekanizmasnn bir paras haline gelen loncalarn, eski bamszlklarn kaybederek, iyiden devletin denetimi altna girdii gzlenmitir. E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 32-33. Ancak Romada sz konusu olan loncalar, Ortaa loncalarndan farkl nitelikler tamaktayd. Roma loncalar, Ortaa loncalarndan daha ok dini ve daha az mesleki zellikler gstermekteydi. Lonca rgt Roma nn ilk devirlerinden beri vard. Ancak siyasi rgtlenme ierisinde yer almyordu. Loncalar daha ok, istee bal rgtlenmelerden, resmi olmayan sosyal gruplardan oluuyordu. Sonraki dnemlerde loncalarn bu konumu deimi, loncalar ynetim mekanizmasnda yer almaya ve devletin bir paras haline gelmeye balamlarsa da, bu durum loncalar iin nemli bir zaferden ok, bir boyunduruk nitelii tamtr. Roma dnemi loncalarn, devlet mekanizmas ierisinde yer almalar, bu loncalarn yerine getirdikleri ilevlerin kendilerine verecei mevki ve haklardan yararlanmalar iin deil, ynetim tarafndan sk bir biimde kontrol altnda tutulmalar amacyla gerekletirilmitir. E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 57-59. Roma mparatorluunun yklmasyla beraber, mevcut durumuyla lonca rgtlenmesi snmtr. E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 33. 42 L. Andr, a.g.e., 62-63. ve H. Heaton, a.g.e., 203. Yukardaki rnek esnaf loncasndan verilmitir. Ancak lonca yesinin hastalanmas, lmesi ve lm olaynn ardndan lonca yesinin geride brakt dul ve kszlere yardm edilmesi gibi yardm ilevleri tccar loncas iin de aynen geerlidir. Baknz: H. Heaton, a.g.e., 197.

41

26

dzeni ierisinde, yeleri iin bir tr sosyal sigorta kurumu ilevini yerine getirmektedir. Loncalar, sosyal alanda yardm ilevlerinin yan sra, dinsel ve ahlaki topluluklar olmalar dolaysyla da, yeleri arasnda srekli olarak dayanma ruhunu uyank tutmaktaydlar. Gerekten de, Avrupann kimi yerlerinde loncalar meknsal olarak da kiliseyle i ie olmulardr.43 Ayrca Ortaan toplumsal tutunum ideolojisinin Hristiyanlk olduu gz nnde bulundurularak belirtilebilir ki, loncalarn kiliselerle meknsal yaknlklarnn yan sra, lonca yaamnda simgesel dzeyde de Hristiyanlk motifleri n plana kmaktadr.44 Hristiyanlktan ilham alarak dayanmac bir ahlak anlayyla da pekitirilen lonca ruhunu benimseyen ve Kardeler olarak anlan lonca yeleri, birbirlerine kibar ve arkadaa davranmak, birbirlerini sevmek zorundaydlar. Bu dorultuda, birbirleriyle kavga etmemeli, iftiradan ve yalandan kanmalydlar.45 Ortaa loncalarnn siyasal ve ynetsel alanda da nemli ilevleri olmutur. 12. yzyldan itibaren yaygnlk kazanan loncalar, ynetim kadrolarnda nemli rol oynamaya aday grnen bir snfn, yani burjuvazinin siyasi kadrosu gibi davranmlardr. lk zamanlar soylulara bal olan kentler, zaman ierisinde zerk yerel ynetim hakk ve mekanizmas bulunan kentlere, yani komnlere dnerek bu ballktan kurtulmulardr. te bu kentlerin soylulara ballktan kurtulmas hareketi ncesinde var olan loncalar belediye rgtlenmesinin temelini oluturmulardr. Seim sz konusu olduunda, meslek gruplar yani loncalar esasnda oy verilmekte,
rnein Venedikteki ilk loncalar bir manastrn kilisesinde toplanmakta, yemekhanesinde yemek yemekte, arivlerini ve fonlarn burada muhafaza etmekte, mihraplar burada bulunmakta ve barahibe yllk bir bedel demekteydiler. H. Heaton, a.g.e., 197. 44 Her loncann korumasna snd bir Aziz bulunmaktayd. Her loncann bayranda korumasna snd azizin figr yer alr, lonca masraflarn kendisi karlamak zere kilisede bu koruyucu iin ayr bir daire bulundururdu. L. Andr, a.g.e., 63. 45 H. Heaton, a.g.e., 203.
43

27

lonca ve komn efleri ayn zamanda seilmekteydi.46 Bu dnemlerde ehir meclisi yelerinin seimlerinde genellikle mesleki temsil esas geerli olduundan, loncalar bu seim ileri iin kadro ve rgt ilevini yerine getirmitir. Ayrca devlet rgtlenmesinin yeterince gelimemi olduu Ortaada, loncalar kamu hizmetlerini yerine getiren ynetim organlar olmulardr. rnein ehirden vergi toplanmas konusunda, paylarna den miktar kendi aralarnda datarak kolayca toplayan loncalar ok ie yaramlar ve modern devlet maliyesinin oluumuna katkda bulunmulardr. Bunlara ek olarak loncalarn kadrolar ve rgtlenmeleri kentin savunulmas ilerinde de, askeri birlikler olarak byk hizmetler grmlerdir.47 Ortaa loncalarnn ekonomik alandaki ilevleri ise, dnemlerinin rekabeti olmayan retim tarz ierisinde, gerek retim srecini, gerek dolam yani ticaret srecini mesleki karlar esasnda dzenlemek ve korumak, bylece de ekonomik duraanl salamak olmutur. Loncalarn bu ilevi, ekonomik rgt olduu burjuvazinin, mevcut retim biiminin snrlarn zorlayarak sonrasnda getirecei kapitalist retim tarznn zaferini ilan edene kadar srecektir. Ancak burjuvazi glenip de retim tarzn deitirene kadar, lonca rgtlenmesi bu snfn varln korumu, dolaysyla da Ortaan duraan ekonomisinin ve retim biiminin istikrarn salamtr. Loncalarn belirgin zelliklerini incelemek, ekonomik alandaki ilevlerini daha iyi kavramay salayabilecektir. Ortaa loncalarnn temel zellii bulunmaktadr: 1- Ortaa loncalar serbest rekabete kar olan zorunlu ve tekelci meslek rgtleridir,
46 47

E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 60-61. Hatta krallar loncalarn bu askeri hizmetlerinden yararlanmak iin onlar desteklemi, kimi zamanda bu ynde zorlamtr. . L. Barkan, a.g.e.,159.

28

2- Ortaa loncalar serbest rekabete kar dzenleme ve kontrol yetkileri olan meslek rgtleridir, 3- Ortaa loncalar hiyerarik meslek rgtleridir. retim ve datm aralarnn kstl olduu, sk sk tekrarlanan ktlklarn nemli zararlara yol at, bu nedenlerle de retim alanlarnn kendi ilerine kapanp, kendi kendine yeterli olmak zorunda olduu Ortaa ekonomisinde; arz ve talep arasndaki ilikiyi basit bir fiyat mekanizmas ile kendiliinden, dzenli ve otomatik biimde dzenlemek henz mmkn deildi. Dolaysyla, ktlk krizlerini engellemek iin bir takm nlemlere ve mdahalelere ihtiya duyulmaktayd. Bu nlemlerin banda da, kent halknn her trl snrsz kazan hrsndan vazgeerek, karlkl koruma ve dayanma esasnda anlamas gerekmekteydi. Ortaa Hristiyanlk inancnn da etkisiyle her alanda kendisini hissettirmi olan krizsiz, ihtirassz, ll ve duraan bir hayat ideali, kentin ekonomik yaamnda dayanmac bir ekonominin kurallarn ve meslek rgtlenmesini beraberinde getirmitir.48 Sz konusu edilen ekonomi kurallarnn balcas serbest rekabet e izin verilmemesidir. Gerekten de serbest rekabet tehlikeli, bozguncu bir kavram olarak, var olan dzenin dman olarak grlyordu.49 te serbest rekabeti engelleyerek arzulanan ekonomik duraanl salamak amacyla, loncalar zorunlu ve tekelci mesleki rgtler olarak dzenlenmilerdir. Her zanaat ustas, kendi etkinlik gsterdii zanaatn loncasna girmek zorunda kalmtr50 ve ayrca her lonca da, her biri kendi alannda tekel konumunda olan meslek rgtleri olarak dzenlenmitir.

48 49

. L. Barkan, a.g.e.,138-139. H. Heaton, a.g.e., 202. 50 L. Andr, a.g.e., 62.

29

Tekelci nitelie sahip loncalar temsil ettikleri meslek kolunu, nizamname ya da tzk ad verilen kurallara bal biimde dzenlemilerdir. Lonca tz, lonca yelerinin dier yelerle, ye olmayanlarla, baka loncalarn yeleriyle, olas yelerle, baml iilerle ve tketicilerle olan ilikilerini dzenlemekteydi. Lonca tzne hkim olan ruh korumaclkt.51 Loncalarn tekelci rgtlenmeleri ve kabul ettikleri tzkler, lonca yesi zanaatkrlar hem d, hem de i rekabetten korumak iindir. Gerekten de, lonca yesi zanaatkrlar, grup dndan olanlarn rekabet ve saldrlarna, yani yalnz d rekabete kar deil, ayn ehirde oturan dier esnaf ve hatta kendi arkadalarnn ykc, allmam ve hileli rekabetine kar da korunmaktadrlar. Geerli olan bu tzkler uyarnca kent pazar lonca yelerinin tekeline verildii gibi, lonca yesi olan ayn zanaat sahibi ustalardan hibirinin bir dierinin zararna zenginlemesine izin verilmemektedir. Loncalarn kabul ettikleri tzklerle, herkesin eit artlar altnda retim yapmas amalanmtr.52 Eit artlar altnda retim yaplmasn amalayan lonca tz uyarnca, kstlayc nlemler alnabilmekte, rnein ayn blgedeki emein bir iten baka bir ie serbeste dolam nlendii gibi, yine ayn ekilde ayn ite bile olsa, emein bir blgeden baka bir blgeye dolam da engellenebilmektedir. Lonca tznn emein dolamna getirdii kstlama, edimsel olarak mal mevcudunun dolamna da getirilmitir.53

H. Heaton, a.g.e.,198. . L. Barkan, a.g.e.,146.ve H. Heaton, a.g.e.,198 53 A. Smith, Uluslarn Zenginlii, ev. A. Yunus - M. Bakrc, stanbul, Alan Yaynclk, 1997, 118119. Lonca tz uyarnca herkesin eit artlar altnda retim yapmas ve lonca yelerinden birinin, bir dieri zararna zenginlememesi salandna gre, kent yaam ierisinde loncalar halinde rgtlenmi tccar ve esnaflar nasl kazan salamaktadrlar? Bu sorunun yantn Smith loncalarn kabul etmi olduklar kurallara balamaktadr. Bir kentteki eitli i sahiplerinin birbirleriyle, kendi aralarnda yaptklar alverite, kabul edilen kurallar nedeniyle, hi kimse zararl kmamaktadr. Ancak kylerle yaplan alverilerde, herkes byk kazanlar elde etmektedir. Kentleri kalkndrp, zenginletiren de kylerle yaplan bu ticarettir. A. Smith, a.g.e., 109.
52

51

30

Tarihilerin elde ettikleri veriler ve izlenimler dorultusunda denilebilir ki; gerek Ortaan balarnda, gerek sonunda tekelci ayrcalklar peinde olmak ve bunlar korumaya almak belirgin bir lonca stratejisidir. Ancak, tekelci ayrcalklar koruma stratejisi her zaman kolaylkla uygulanamad gibi, zaman ierisinde bu ayrcalklar korumaya verilen nem de deimeler gstermitir.54 Loncalarn ikinci nemli zellii, yetkili olduklar i kolu ierisinde etkin bir dzenleme ve kontrol yetkilerinin olmasdr. Loncalarn bu ikinci zellii belirgin biimde, belli bir meslek dalnda alanlar zerinde, retilen rnlerin retim sreci ve retim yntemleri zerinde ve son olarak rnlerin kalitesi ve lonca kurallarna uyulmas alanlarnda dzenleme ve kontrol yetkileri olarak karmza kmaktadr. Yukarda da deinilen lonca kurallar uyarnca, belli bir meslek dalnda alacaklarn, o meslee girileri, geirecekleri aamalar ve bunlarn sresi, ykselme ltleri v.s. belirlenmi durumdadr. rnein loncalarn, kabul yetkileri bulunmaktayd. Bir zanaatkr ya da tccar bir loncaya ye olmak isterse ya da onun izniyle alacaksa, loncaya giri serbest ya da kolay deildir. Meslei yapacak olan kii gerekli beceri ve karaktere sahip olduunu ispatlamal, kendisine bir kefil bulmal ve loncaya giri cretini demelidir. Loncalarn alanlar zerindeki dzenleme ve kontrol yetkileri, sadece loncaya girilerine izin vermekle snrl deildir. alanlarn geirecekleri tm aamalar da loncalarn kurallar

dorultusunda dzenlemitir ve kontrol edilmektedir. Mesleki yaamdaki ilk aama

54

H. Heaton, a.g.e.,198-199. Loncalarn tekelci ayrcalklarn kimi zaman koruyamadklarna dair rnekler bulunmaktadr. Ayrntlarna burada yer vermemekle beraber belirtilebilir ki, hammadde, donanm ve igcnn kolaylkla salanabildii sanayi dallarlnda, pazarn geniledii ve tccarlarn rgt ierisinde kendi yollarn izebildikleri yerlerde lonca tekelini krabilmek daha kolay olmaktayd. Ayrca loncalarn tekelci ayrcalklarn koruma ynndeki azimleri de duruma gre deiiklik gstermitir. leri yolunda gittii srece loncalar tekel konumlarn elde etmek ya da korumakla daha az ilgilenmiler, ancak kriz ya da tehlike belirdiinde, grubun refahn herkese ve her eye kar korumak ve yelerinden herhangi birinin daha fazla i almasn engellemek iin her eyi yapmlardr. H. Heaton, a.g.e.,198-199.

31

raklktr ve raklk szlemesiyle bu sre balamaktadr. Loncalar mesleki yaamn bu ilk aamasndan itibaren, dzenleme yetkilerini kullanmaktadr. Loncalar kent ynetimiyle beraber rak saysn, rakla balang yan, raklk eitiminin uzunluunu, eitimin niteliini, eitim sonras kariyerlerini, raklk dentilerini dzenlemilerdir.55 Mesleki ykselme srecinin sonunda ulalan ustalk stats de loncalarn kurallar uyarnca dzenlenmitir. Bir kentte, belli bir meslekte bulunacak usta says o meslein loncasnca belirlenirdi. raklk ve kalfalk aamalarnn ardndan, usta adaylarnn yeterliliklerini ispat edecek bir aheser yaratmalar gerekmekteydi.56 Becerisi snavdan geirilen, iyeri tefti edilen ve mteri mallarna verebilecei zararlar tazmin edebilecek yeterlilikte sermayesi olup olmad aratrlan zanaatkrn57, usta olup olmamas loncalarn dzenledii ve kontrol ettii kurallar erevesinde gereklemekteydi. Loncalar retim sreci ve yntemlerini de sk kurallara balamlard. Loncalarn retim srecini ve yntemlerini sk skya belirledii kurallar, hileleri nlemek ve zanaatn hretini korumak amacna ynelikti. Sz konusu kurallar, en kk bir ayrntya kadar iniyor, rnlerin tart ve llerini belirliyor, hammaddenin eidini ve kullanma tarzn dahi gsteriyordu.58 rnein loncalar alma zamanlarn ve gnlk alma sresini dzenlemekteydiler.59 Ayrca loncalar
H. Heaton, a.g.e., 200. Lonca tz, bir ustann yetitirebilecei rak saysn ve her ran ka yl hizmet etmek zorunda olduunu belirlemitir. Bu sayede, belli bir ie girenlerin says, o ie girmek isteyeceklere oranla snrlanarak, rekabet ortadan kaldrlmaktadr. A. Smith, a.g.e., 105. 56 J. Bartlemy, a.g.m., 8. 57 H. Heaton, a.g.e., 200-201. 58 L. Andr, a.g.e., 64. 59 Buna gre, pazar gnleri ve kutsal gnlerde almak yasaklanmt. nk dindar olmayann dindar olana gre daha fazla para kazanmas nlenmek istenmitir. Gece almas yasaktr, nk mum iyi i yaplmas iin yeterli olmamaktadr ve ayrca uyuyanlarn rahatsz edilmemeleri gerekmektedir. H. Heaton, a.g.e., 201. Gece aydnlatma olanaklarnn kstll dolaysyla, gn ndan olduunca fazla yararlanmak gerekmekteydi. Dolaysyla esnaflar, genellikle almaya gnein domasyla balamakta, gn batmyla paydos etmekteydiler. ilerin alma saatleri arasnda bir saat kadar sren yemek molalar bulunmaktayd. Lonca tzklerinin zellikle zerinde durduu, bu gnlk alma sreleri idi. . L. Barkan, a.g.e., 159-160.
55

32

alma sresinin yan sra alma biimi ve mekn da dzenlemekteydi.60 Loncalarn alma sreleri ve meknlarn dzenleme yetkilerine, retim yntemleri ve tekniklerini dzenleme yetkilerini de eklemek gerekmektedir. Ortaa loncalar standardize edilmi mal retimini dzenlemekteydiler. retilecek olan her rnn hangi hammaddelerle, hangi teknikle ve ne biimde retilecei aka

belirlenmitir.61 Loncalarn yukarda bahsedilen dzenleme ve kontrol yetkileri cezalandrma yetkileriyle desteklenmitir. Lonca khyalar, gerekli incelemeleri yaparlar, kurallara uymayanlara para cezas keserler, kurallara uygun yaplmayan rnleri tehir eder, sonra da onu yok ederlerdi. Eer hilekr zanaat sabkal ise, o da tehir edilirdi. Verilen cezalar, hatal rnlere el konulmasndan, zanaatkrn tehizatnn yok edilmesine ya da meslekten atlmasna, ehirden kovulmasna ve hatta suu ar olanlara meydan daya atlmasna kadar uzanan bir yelpazede yer alabilirdi.62 Loncalarn nc nemli zellii ise, hiyerarik olarak rgtlenmi meslek kurulular olmalaryd. Lonca yeleri, i hayatnda igal ettikleri konumlarnn nemi bakmndan birbirlerinden farkl ayr guruba ayrlmlard: Ustalar, kalfalar ve raklar.63 nceki sayfalarda raklk ve ustalk konumlarna, loncalarn

Kurallar gereince i, yatak odalarnda, kilerlerde ya da arka odalarda deil de, halkn grebilecei biimde caddeye bakan salon ve dkknlarda yaplmalyd. Bu sayede lonca yneticileri yaplan ii her zaman denetleyebilirlerdi. H. Heaton, a.g.e., 201. 61 ou zanaat dallarnda, retilebilecek olan eya tiplerine ait rnekler lonca binas iinde veya belediye dairesinde bulundurulur ve gerektiinde bu rnekler yaplacak olan kontrollerde esas alnrd. Bu dorultuda, geleneksel rn biimlerini alt st edecek yeni moda rnler retmek, bir rnn retilmesi iin belirlenmi hammadde ya da l dnda hammadde ya da l kullanmak yasaklanmt. Loncalar rnlerin yapln, ustalardan grld ekilde, srekli ayn ara ve hammaddeleri kullanarak ve srekli ayn ekilde yaplmas dorultusunda dzenlemilerdir. . L. Barkan, a.g.e., 160-161. 62 L. Andr, a.g.e., 64., H. Heaton, a.g.e., 201. ve . L. Barkan, a.g.e., 164. 63 Bu gruplar ksaca tanmlayacak olursak; ustalarn, retim iinde kullanlan aralarn, hammaddelerin sahibi olduu, atlyenin efi ve kk bir giriimci olarak tm sanayi retiminde en nemli konumda bulunan grup olduu sylenebilir. Bu konumlar dolaysyla ustalar, retilen eya ile eyann satndan elde edilen karn sahibiydiler ve ekonomik olarak kendilerine bal bulunan kalfalar ve raklarn emeklerinin karl olan cretleri derlerdi. Kalfalar, raklk aamasn

60

33

alanlarnn

zerindeki

dzenleme

ve

kontrol

yetkisi

bahsinde

ksmen

deinildiinden, burada ayrntlara girilmeyecektir.64 Konumuz asndan, loncalarn hiyerarik yapdaki rgtlenmelerinin nemi, bir i kolundaki usta ya da rak saysnn snrl tutulmas politikasnn da gsterdii gibi, rekabeti nleyerek, ekonomik duraanl salamas, belli bir meslekte alanlarn saysn kstlayarak mesleki karlar ve loncann tekelci ayrcalklarn korumasdr. nceki sayfalarda ilevleri, zellikleri ve yetkileri belirtilen loncalar, var olduklar dnemin kent yaamnda mal sahibi olabilen, vakf kurabilen ve yneten, dava aabilen, szleme yapabilen, meslee ait bir takm cezalar verebilen, eitli hak ve resimleri tahsil etmek yetkisiyle belli bir bteye, arma, bayrak ve mhr gibi ynetsel yargsal zerklik gstergelerine sahip olabilen hukuki kiilikleri kabul edilmi olan rgtlerdi. Hukuki kiilikleri zerk kent idaresi, derebeyi ya da kral tarafndan resmen kabul edilmi olan loncalar kendi kendini ynetmek ve da kar temsil edilebilmek amacyla, yeleri arasndan bir idare heyeti ve eitli memur ve temsilciler seerdi. dare heyetine seilenler, belediye reisinin ya da derebeyinin temsilcisi nnde trenle yemin ederek, sresi zamana ve meslee gre deimekle beraber genellikle bir yllna greve balarlard. Bu grevlere getirilme seim yoluyla olduu gibi, kimi meslek dallarnda kura ile ya da derebeyinin ya da lonca yelerinin atamas ile de gereklemekteydi.65 Loncalarn idare heyetleri, geen sayfalarda ksmen deinildii zere, kentin ynetimiyle ilgili bir takm ynetsel ilere bakt gibi, esasen mesleki alana ynelik olarak raklk szlemeleri, ustala
geirmi kimselerdi, ancak kendi balarna bamsz bir iyeri aarak usta olmak olanan elde edememi cretli iilerdi. raklar ise meslein en alt basamanda yer alan, ustalarn yannda o ii renmekle megul olan alanlard. . L. Barkan, a.g.e.,147. 64 Ustalk, kalfalk ve raklk konumlar, bunlarn zellikleri, raklk ve kalfalk sreci, ustala ykselme kstaslar v.s. hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, L. Andr, a.g.e., 63-64., H. Heaton, a.g.e., 200-201., . L. Barkan, a.g.e., 147-156., E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 41. ve Smith, a.g.e., 105. 65 . L. Barkan, a.g.e., 157-158.

34

gei, rnlerin retim sreci ve kurallara uyulmas gibi konularda dzenleme, denetim ve cezalandrma ilerini yerine getirmekteydi. Mesleki karlar korumaya ve ortak ileri yrtmeye ynelik bu ynetsel yaplanma, hem esnaf loncalarnda, hem de tccar birlikleri veya loncalarnda benzer biimde grlmektedir.

c) Loncalarn D zellikle Ortaan ikinci yarsndan itibaren yaygnlk kazandn belirttiimiz loncalar, varlklarn ve etkilerini Ortaan sonlarnda ve hatta Ortaa sonras yzyllarda da srdrmlerdir. Kent ynetimindeki etkinlikleri, devletten aldklar destek ve eitli ekonomik faktrler, loncalarn ayakta kalmalarna yardmc olmutur. Ekonomik adan, Ortaa bittikten sonra da uzun zaman boyunca birok retici ve tccar iin yerel kentsel pazar ulalabilen tek olanak olarak kalmaya devam etmitir. Yani retim ve datm srecinde iletmenin karakter ve rgt deimedii srece, loncalar uzun yzyllar boyunca duruma hkim olmular ve ayrcalklarn korumulardr.66 Ancak bu durum kapitalist retim ilikilerinin baat olmad kapitalizm ncesi dnemler iin geerli olmutur. Kapitalist ekonomi kurallar ortaya karak, yava yava kendini dayattnda ve toplumu dntrmeye baladnda, loncalar da giderek yklmaya yz tutmulardr. Burjuvazinin giderek glenmesi beraberinde ekonomik alandaki deiimleri de getirmitir. Ykselen burjuvazi retim biimini deitirmeye balamtr. Tccarlar giderek daha da zenginlemeye, bu zenginlikleri de kk burjuva kentlerin snrlarn zorlamaya balamtr. Artk tccarlara dar sokaklardaki eski ticarethaneler yetmemektedir. Tccarlar kendilerini layk olduklar ekilde temsil

66

H. Heaton, a.g.e.,203-204.

35

edecek daha gzel ticarethaneler yapmak, eskilerini ykp yeni ticari saraylar kurmak istiyorlard. Avrupal tccarlar giderek daha youn biimde deniz ar blgelere girmeye balam, deniz yolu sistemine ek olarak daha uygun tama olanaklar iin gittike iyileen yol alar yaplm, retim sreci yava yava fabrikalamaya balamtr. Fabrikasyon nce tekstil sanayinde kendini gstermi, sonrasnda eski saat sanayii zerinden makine retimi nem kazanmtr. Buhar gc kefedilmi ve 18. yzyln sonunda fabrikasyon iin teknik olarak kullanlabilir hale getirilmitir.67 Buhar makinelerinin sanayi alannda kullanlmaya balamasyla beraber alm olan yatrm alannn kapsam ve zenginlii, daha ncekilere oranla karlatrlamayacak lde genilemitir. Bu ekonomik alandaki gelimenin toplumsal alandaki deiimlere de etkisi byk olmutur. Bylece zanaatkrlarn kk retimine dayal eski retim biimi, varln srdrme konusunda dirense de, yok olmaya ya da en azndan zayflamaya mahkm olmutur. Sanayi devrimine kadar geim kaynaklar kk apl retim olan kk reticiler, fabrika proletaryas saflarna katlmak zorunda kalarak, bu snfn saflarn kabartmlardr. Artk bir retim birimini kurmak iin gereken ilk sermayenin byklnden dolay alt snflardan st snflara gei zorlam, altran snflarla alan snflar, mlk sahibi snflarla mlkszler arasndaki uurum iyiden almaz hale gelmitir.68 Snrlar, bir kentin snrlar ile kstl olan loncalar, byk lekli sanayi arln koyduktan sonra etkinliini yitirmeye balamtr. nk byk sanayi yaps itibariyle, kent ynetiminin snrlarn amaktadr. Byk sanayide, merkezin
U. I. Hof, Avrupada Aydnlanma, ev. . Sunar, stanbul, Afa Yaynclk, 1995, 60-62. M. Dobb, a.g.e., 246. Saylar giderek kabaran ii snf, kendi haklarn savunmak amacyla kendi rgtlenmesini gerekletirmeye girimitir. rnein ngilterede ii sendikas, bazen sistematik olmasa da etkili olan dnemsel ayaklanma yoluyla toplu pazarlk biiminde, bazen de o i kolunda i aramak iin bo bo dolaan isiz yelerine yardm yaplmas iin kurduu gevek lke ii balantlaryla, 18. yzylda vard. E. J. Hobsbawm, Sanayi ve mparatorluk, ev. A. Ersoy, Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, 2003, 82-83.
68 67

36

kentte bulunmas zorunlu deildir. Sanayi lkenin herhangi bir yerinde, krda ya da ehirde, kalabalk nfusun dnda, hammaddeyi en ucuz biimde salayabilecei ve en uzak noktalara kadar kolaylkla geliebilecei bir yerde kurulabilir.69 Ayrca sanayi sektr, her yerden mteri bulabilir ve etkinlik alan da belli bir alan ile snrl deildir. Ksacas loncalar sk skya yerleim birimlerine bal iken, byk sanayi buralardan bamsz olarak faaliyet gstermektedir ve bu nedenle loncalarn byk sanayiye dzen vermesi olanakszdr.70 Doal olarak eski retim biimini temsil eden loncalar ile yeni kapitalist retim biimini temsil eden byk sanayi arasnda atmann olmas kanlmazdr. 18. yzyla gelindiinde, lonca dzeninin kurallar faydal olmaktan ok, kstlayc bir hal almtr. 18. yzylla birlikte, loncalarn kente egemen olduu ve ilerici kurumlar olduu dnemler artk gerilerde kalmtr. Loncalar 18. yzylda hl varlklarn korumaktaydlar, ancak genellikle sadece zanaatlarn eski ayrcalklarnn rkeke korunmasn amalamaktaydlar. Artk loncalar, taraya kar kentlerin konumunu korumaya ve kylerde bamsz zanaatlarn gelimesini engellemeye almaktaydlar.71 Loncalarn giriim serbestliini ve rekabeti engelleyici yaplar ve yaklamlar, burjuvazinin artk bu ilkelere dayal kapitalist ekonomi modeliyle uyumamaktayd. Burjuvazinin kendi istedii ve dayatt yeni retim biimi ierisinde loncalar ve loncalara dayal ekonomik sistem, modas gemi eski dneme ait kurumlar olarak grlmekteydi. Loncalarn eski dneme ait kurumlar olduu dncesinin yan sra, onlar gzden dren bir dier faktr de, lonca sistemiyle

Andr Fransada 19. yzylda madeni eya sanayinin geliimini anlatrken, bu sanayin maden kaynaklarnn bulunduu alanlarda toplanmaya baladn, bylece aslnda kk birer kasaba olan yerlerin sonrasnda byk sanayi kentine dntne deinmektedir. Andr, a.g.e., 151. 70 E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 63-64. 71 U. I. Hof, a.g.e., 62.

69

37

birlikte dnlen iktisadi faaliyeti dzen altna almak fikrinin umumiyetle dourduu antipati72idi. 1789 Fransz htilali ile birlikte burjuvazi, ekonomik alandaki zaferini siyasi zaferle talandrmtr. Artk burjuvazi, teknik ilerleme ve serbest giriim zihniyetiyle, sosyal ve ekonomik ilerlemeyi engelleyecek engelleri ortadan kaldrarak, bireye tm imknlarn kullanabilecei bir ortam hazrlamay

amalamtr. Bu dorultuda bireyin i ve retim alanlarndaki faaliyetlerini kstlayan korporasyon sistemine, yani lonca rgtlenmesine son verilmesi gerekmekteydi. Bu amala Mart 1791de, Fransz Milli Meclisi ticaret ve almann serbest olduunu ilan etmi ve bylece alma hayatn ve ticareti loncalarn tekelinden kurtarmtr. Bylece her birey istedii meslek, zanaat ve hizmeti serbeste yapabilme hakkn elde etmitir. Bylece burjuvazinin zaferini ilan etmi olduu 1789 htilalinin ardndan, Fransada korporatif yapnn ykld

gzlenmektedir. Artk bireyci bir grten hareket eden, eitlik ve zgrlk ilkeleri zerine kurulan bir toplum dzeninde bireylerin sosyal durumlar ve meslekleri gz nnde tutularak yaplacak ayrmlara yer verilmemitir.73

2. KAPTALST KORPORATZM a) Klasik Korporatizm Kapitalizmin baat retim biimi haline gelmesi ve hkim olduu toplumlar belirgin biimde dntrmesiyle; Mooreun zellikle ngiltere rneinde belirttii gibi, bireylerin zenginliklerini artrmalar iin zel mlkiyeti hibir kstlamaya bal
72 73

E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 50. A. Gze, Korporatif Devlet, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1968, 18 ve 37.sayfa dipnotlar.

38

olmakszn kullanmalar ve pazar mekanizmas araclyla, srekli olarak tm toplumun zenginliinin ve mutluluunun artmasnn salanabilecei ynndeki gr yaygnlamtr. Ekonomik ve toplumsal yapnn kapitalist retim biimine, siyasal alann ise parlamenter demokrasi ilkesine gre ekillenmesi; kendinden nceki retim biiminin ekonomik alandaki kiisel kar salama amacndan ok kullanma amacna ynelik retim yaplmas ilkesini ve siyasal alanda da tanr tarafndan desteklenen otorite ilkesini yenilgiye uratmtr.74 19. yzyla gelindiinde, sanayinin ve toplumsal ilikilerin yaps, retimin hacmi ve ticari ilikilerin kapsam ve eitlilii gibi parametrelerde ekonominin deiim temposu nceki yzyllarla karlatrldnda gerekten olaanst olmutur.75 rettii tm kkl deimlerle beraber kapitalist retim biimi yeni bir takm toplumsal sorunlarn ortaya kmasna yol am, bu dorultuda kapitalizmin siyasi-ahlaki toplumsal felsefesi olan liberalizme ynelik eitli tepkiler belirmitir.

1- Korporatist Dnce 19. yzylda liberal dnya grne kar tepkiler ana gr etrafnda toplanmt. Bunlar Marksizm, kar devrimcilik ve muhafazakrlkt (ki Kansunun belirtmi olduu bu ana gre anarizmin de eklenmesi gerekmektedir). Var olan dzene en kkl, tutarl ve bilimsel eletirinin Marksizm tarafndan getirildii belirtilmelidir. Marksizm, kapitalist retim biiminin beraberinde getirdii kapitalist toplumsal ilikilerin dntrlmesi ve almas ynndeki iddiasyla mevcut dzene
B. Moore, Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri, ev. . Tekeli - A. enel, Ankara, mge Kitabevi, 2003, 48. 75 Sz konusu dnmler insanlarn toplum konusundaki dncelerini, kuaktan kuaa insanlarn doutan kendilerine tahsis olunmu olan toplumsal konumda kalmaya mahkum olduu ve geleneklerden sapmann doaya aykr olduu yolundaki olduka duraan bir anlaytan ilerlemenin bir yaam yasas haline geldii ve srekli gelimenin salkl bir toplumun olaan durumu olduu yolundaki anlaya, radikal bir biimde deitirdi. M. Dobb, a.g.e., 232.
74

39

alternatif en ciddi muhalefet oda olarak kitleleri etrafnda toplayabilmitir. 19. yzyln balarnda kar devrimci dnce olarak adlandrlan dnce akm ise, yzyln sonuna doru hem etkinliini, hem de inanlrln kaybetmeye balamtr. Kar devrimci dncenin inanlrln kaybetmesinin altnda, liberalizmin dntrm olduu yeni dnyay kavrayamamas yatmaktadr. rnein var olan dzeni zmleyerek, liberal dnya grn ve bunun elikilerini, liberalizmi dntrerek amaya alan Marksizm karsnda yer alan kar devrimci dnce, artk dnm olan yeni dzeni kavramay reddettii iin etkinliini yitirmitir. nc muhalif akm olan muhafazakrlk ise, liberalizmden olduka etkilenmitir ve artk gemie dn deil, zaten dnm olann daha fazla deimesine izin vermeksizin var olan dzeni korumay savunmutur. Bylece kapitalist olarak adlandrdmz korporatizm Avrupada 19. yzyln ortalarndan itibaren, var olan dzene kkl bir eletiri getirme olasl ortadan kalkan muhafazakr dncenin bir kolu olarak gelimi ve I. Dnya Sava sonrasnda kayda deer bir siyasi etkinlie ulamtr.76 Korporarist dncenin ierisinde yeerdii muhafazakr dncenin, baat kapitalist retim biimi ve liberal dnceye ynelttii eletiriler nelerdi? ncelikle muhafazakrlar kapitalist sistemle beraber ortaya kan bireyselleme olgusuna tepki duymaktaydlar. Bireyselleme olgusu nedeniyle, artk insanlar bir bakasna kar sorumluluk hissetmiyor, herkes kendi karn n planda tutuyor, bireysel kar dorultusunda eskiden olmad kadar hareketli bir yaam topluma hkim oluyordu. Bireyselleme olgusuna paralel olarak 19. yzyl Avrupasnda toplumsal sorun olarak adlandrlan, kitlesel bir ii snfnn ortaya k da muhafazakrlar tedirgin
A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. 2, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, 253.
76

40

etmekteydi.

Gerekten de feodal ykmllklerin gevemesi ya da ortadan

kalkmasyla, insanlar zgrlemiler ve krsal ekonomide geimlerini salayamayan kitleler, fabrikalarn bulunduu sanayi blgelerine g etmeye balamlard. Ucuz i gc ile beslenmekte olan fabrikalarn saylar da, lekleri de sre ierisinde her geen gn daha da bymekte, bylece ii snf olarak adlandrlan yeni bir snf ortaya kmaktayd. Ortaya kan bu yeni snf muhafazakrlar rahatsz etmekteydi; nk ii snf, kyllerden farkl olarak, patronlarna sadece bir i szlemesi ile bal olduklarndan, patronlar tarafndan kolayca denetlenememekteydi. Ayrca, kapitalistleme sreci ile birlikte, muhafazakrlar rahatsz eden bir baka geliim de, mlkl ve mlksz snflar arasndaki uurumun giderek derinlemesiydi.77 Kapitalizmin beraberinde getirdii kkl toplumsal dnmler karsnda rahatsz olan ve kapitalist sisteme kar eletirilerini ynelten muhafazakrlar, alternatif olarak hangi zm nermekteydiler? Kapitalist sistemdeki bireyselleme ve bireyler aras gelir dengesinin ar bozulmas, muhafazakr dnceye gre toplumsal dokuyu olaanst bozmaktayd. Muhafazakrlarn ar bir kolu asndan mlkl ve mlksz snflar arasndaki uurumun derinlemesi, kapitalizmin lanetlenmesi ve terk edilmesini gerektiriyordu. Eer yok edilemiyorsa en azndan denetlemesi, kutuplamay derinletiren gelimelerin nnn tkanmas gerekiyordu. Kapitalist toplumsal dzenin tersine, insanlarn bireysellemesine olanak verilmeyen, toplumun ok daha sk biimde denetim altnda tutulduu, toplumun deiik snflar arasndaki ilikilerin ekonomik alan dndaki alanlar da dzenledii bir toplumsal dzen olan eski dzen, cemaat eklinde rgtlenmiti. Geleneksel otoriter ilikilerin hkim olduu eski dzenin toplumsal yapsnda, sosyal hareketlilik

77

A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 255.

41

olduka kstl olduundan, muhafazakrlarn nemini vurguladklar istikrar salanmaktayd. Bylece, muhafazakrlar asndan snflar arasndaki hiyerarik yapnn korunmas anlamna gelen istikrar ortamnda, alt snflarn st snflara duyacaklar sayg zedelenmiyor, toplumdaki dini kurallarn belirledii ahlak anlay sorgulanmyordu. Dolaysyla muhafazakrlara gre toplumsal istikrarn salanmas iin cemaat yapsnn tercih edilmesi gerekmekteydi. stenilen cemaat yapsnn salanmas iin ise, kapitalist toplumsal yap ncesinin lonca tr rgtlenmesi geerli klnmalyd. Eski dzenin ihyas olarak adlandrlabilecek bu zmde, loncalarn ekonomik olarak glendirilmesinin ve loncalara siyasal sistemde nemli roller yklenmesinin savunulmas en belirgin zellikti. Kapitalist retim biimi ncesinin kurumlar olan loncalar, duraan bir ekonominin ve kontroll bir retimin temel mekanizmalaryd. Kapitalist retim tekniklerine ters bir yntemle alan loncalar, ustalk-raklk ilikilerini ve hiyerarik dzeni, istihdam, retimi, iilik cretlerini ve sat fiyatn denetim altnda tutarak, muhafazakrlarn istedikleri duraanl salyorlard.78 Kapitalist retim tarznn baat olmasyla ve burjuvazinin iktidara geerek zaferini ilan etmesiyle tarih sahnesinden karlan loncalar; zamanla kapitalist retim tarznn toplumsal yaamda rettii alkantlar karsnda, bireysellemeye, kontrol edilemeyen yeni bir snfn ortaya kna ve snflar aras gelir uurumunun iyiden almasna tepki duyan muhafazakrlarca, bu sorunlarn kontrol altna alnmas iin yeniden tarih sahnesine davet ediliyordu. Aslnda, toplumun organik ve korporatist yapsna vurgu yapan dnrlere ilkalardan itibaren rastlamak olasyd; ancak 19 ve 20. yzyllarn zellii, korporatizmin ilk defa bir devlet kuram olarak ilenmeye balamasyd. nceki

78

A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 254- 255.

42

blmde deinildii gibi, yaygn olarak Ortaadan Fransz htilaline kadar geen zaman dilimi boyunca, uygulamada ou Avrupa lkesinin sosyal yapsnda mesleki rgtlenme, ya da korporatist bir dzen anlay baat olmutu. Bu dnemler boyunca korporatist rgtlenme biiminin siyasal sonular olmusa da, kuramsal adan toplumun sosyal dokusunun, korporatist yn ve sz konusu yapnn siyasal dzene etkisi zerinde durulmam, siyaset zerine zmlemeler yapan dnrler uygulamada var olan bu durumun kuramn yapmaya gerek duymamlardr.79 Ancak 19. yzyldan itibaren kapitalist sistemin toplum ierisinde rettii elikilerin iyiden arlk kazanmasyla, eski dzene ait rgtlenme biimi olan mesleki rgtlenme ve buna bal olarak mesleki temsil dncesine, sistemin istikrarnn korunmas amacyla gerek duyulmu, bylece yeni artlara uyarlanm bir korporatist rgtlenme ve siyasal temsil dncesi ilenmeye balanmtr.

2- Korporatist Dnrler Kapitalizmin younlat bir takm Avrupa lkelerinde; snf atmalarna kar toplumun tm kesimlerinin dayanmasn, liberalizmin bireysel kar stn tutan anlayna kar meslek ahlakn ve siyasal alanda da mesleki temsili savunan dnrler korporatist kuram ilemeye balamlardr. Bu almada tm bu dnrleri ele almak yerine80, aralarnda en ok bilinen ikisine, Emile Durkheim ve Lon Duguitnin grlerine ksaca deinilecektir.

A. Gze, a.g.e., 36-37. Almanya, Belika, Fransa, ngiltere, svire, talyada, zellikle korporatizmin siyasal yn olan mesleki temsil ile ilgili grler ileri sren dnrler ve dnceleri hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, A. Gze, a.g.e., 48-70.
80

79

43

a- Emile Durkheim nl sosyolog Durkheim, merkezilemi bir brokrasiyle ilikili ok byk, karmak ve yaygn ekonomik yaam gz nnde bulundurarak, sanayi devrimi sonrasnn uygarlnda mesleki rgtlenmeyi aratrmtr. Durkheim, ortadoks iktisatlarn yapt gibi etkili bir toplumsal dzenleme dncesinden tamamen vazgemek yerine, toplumsal dayanmay salayacak yeni bir oluum olarak mesleki rgtlenmelerin ilevine gvenmeyi tercih etmitir.81Bu dorultuda Durkheim korporatizmi tm tarm sonras toplumlar iin zorunlu btnletirici bir unsur olarak deerlendirmi ve demokratik nitelikli korporatizmin modern, karmak toplumlara uygun bir toplumsal dzen ilkesi olduunu gstermeye almtr.82 Durkheima gre, eski dzene ait olan loncalar, sanayileme sreciyle beraber, toplumsal deiime ayak uyduramayarak, hayatn dna itilmilerdir. Birer disiplin, dzenleme ve kontrol rgt olan loncalarn, sanayilemeye uyum salayamayarak etkinliklerini yitirmeleri, ekonomide her trl disiplinin ve kontroln gereksiz olduu anlamna gelmemektedir. Loncalarn etkinliini ve kontroln yitirdii bir ortamda, ilk zamanlar iin byk sanayi kontrol ve kayt altnda tutulabilmitir. Eskiden ehirlerde zanaat ustalar iin loncalarn oynad rol, byk sanayin kurulma dnemlerinde dorudan doruya devlet oynamaya balamtr. Ancak devletin bu alan zerindeki kontrol, fabrikalarn saysnn az olduu ve ok gelimemi olduu dnemler iin geerli olmutur. Sonrasnda karmak etkinliklerden oluan ekonomik yaamn yararl bir ekilde ilemesinin devlet tarafndan tek bana dzenlenemeyecei ve kontrol edilemeyecei ortaya

81

J. E. S. Hayward, Solidarist Syndicalism: Durkheim and Duguit I , The Sociological Review, Vol. 8, No. 1, (July 1960), 32. 82 F. Hearn, Durkheims Political Sociology: Corporatism, State Autonomy, and Democracy Social Research, Vol. 52, No. 1, (Spring 1985), 164.

44

kmtr.

Durkheim karmaklam ve kontrolden km ekonomik yaamn

dzenlenmesi ve kontrol altna alnmas iin yeniden lonca sisteminin getirilmesini nermektedir. Ama eskisinden farkl bir biimde Mademki sanayileme yerel dzeyden karak kendisine milli bir karakter vermitir, yleyse loncalarn da ayn biimde deimesi ve yerel bir kurum olmaktan karak milli bir kurum haline gelmesi gerekmektedir. Ksaca loncalar nitelik deitirmeli, yutulmakszn devlete yaklamal, grece dar ve ikincil bir konumda kalarak millilemelidirler.83 Anlalaca zere Durkheim, kapitalizm ncesi loncalardan daha farkl yapda, deimi ve an artlarna uyum salayabilen loncalar nermektedir. Byk sanayiye uygun olan milli loncalar, Ortaan deiime direnen loncalarndan farkl olarak genilikleri ve karmak yaplar dolaysyla, duraanlk ierisinde kalma tehlikesinden korunacaktrlar. Milli loncalarn yapsna ok eitli unsurlar gireceinden, byk ve geni gruplarda srekli ve sonsuz deiiklikler olacandan loncalar asla duraanlk iinde olmayacaklardr.84 Durkheim oluturulmasn nerdii milli loncalarn nasl rgtlenmesi gerektiini de belirtmektedir. Toplumsal i blmnde her bir temel meslek bir milli lonca, yani korporasyon oluturabilir ve sz konusu meslekle uraan herkes bu milli loncann, korporasyonun yesi olur.85 Ona gre, lkenin her tarafndaki eitli sanayi kollar, birbirlerine benzeyi ya da yaknlklarna gre belli ve ak kategoriler halinde toplanabilirler. Bylece oluan gruplarn bana seilerek getirilmi kk parlamentoya benzeyen bir ynetim meclisi gelebilir. Bu meclis, belli bir yetki ile meslei ilgilendiren konular, rnein iverenler ile iiler arasndaki ilikileri, alma artlarn, cretleri, rakipler arasndaki ilikileri v.b. dzenlemek ve kontrol
83 84

E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 64-66. E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 69-70. 85 F. Hearn, a.g.e., 166.

45

etmek yetkisine sahip olabilir. Bylece o meslein genel ynetimi iin oluturulan meclisin kurulmasyla, dier ikincil ve yerel organlarn kendi kontrol ve ynetimleri ortadan kalkm olmayacaktr. Belirlenecek genel kurallar, yerel zellik gsteren sanayi odalar araclyla lkenin eitli yerlerindeki eitli ihtiyalara

uydurulabilecektir. Bylece ekonomik yaam eitliliinden bir ey kaybetmeksizin, bir vcudun paralar gibi dzene girecektir.86 Durkheim iin nemli olan nokta, ulusal apta mesleki rgtlenmenin, yani milli loncalarn kurulmasdr. Kurulacak olan milli loncalarn bir takm zellikleri ikincil plandadr. kincil nemde olmasna ramen, Durkheim milli loncalarn bu zelliklerine ksmen de olsa deinmitir. Buna gre milli loncalarn balca zellii bulunmaktadr. Milli loncalar 1- Zorunlu, 2- ii ve iverenin ierisinde bir arada bulunaca, 3- devlete bal rgtler olacaktr. Durkheima gre, bir kolektif g kurulduunda yalnz kalanlar kendisine eker ve grup dndakiler yaayamaz olurlar. Dolaysyla lonca dzeni kurulduunda yalnz ve ayr kalmak bireyler iin bir zaaf oluturacandan, bireyler hi zorlanmadan lonca tekilatna balanacaktr. Dolaysyla Durkheima gre, loncaya giriin zorunlu hale getirilmesinden endie duyulmas anlalr bir ey deildir. Ayrca Durkheim, ii ve iverenlerin her ikisinin de loncann genel ynetimine bakacak mecliste temsil edilmelerinin bir zorunluluk olduunu aka dile getirmektedir. Ancak karlar birbirlerine zt olan bu iki snfn, temsilcilerini ayr ayr seip semeyecei, temsilciler meclisinin ayr iki grup halinde oluup olumayaca tartma konusudur. Son olarak da, Durkheim

E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 66-67. Durkheim siyasal alanda temsil sz konusu olduunda, korporatist temsilin eitli avantajlara sahip olduunu savunmaktadr. Milli loncalar ya da korporasyonlara dayanan mesleki rgtleri birey ve devlet arasnda arac kurumlar olarak deerlendiren Durkheim, korporatif temsil ile bireyin devletin basksndan, devletin de bireyin bilgisizlik ve bencilliinden korunabileceini dnmektedir. J. E. S. Hayward, Solidarist Syndicalism: Durkheim and Duguit I , a.g.m., 32.

86

46

btn lonca rgtnn merkezi ynetime, yani devlete ak biimde balanmas gerektiinden bahsetmektedir.87 Ayrca Durkheim, kurulmasn nerdii milli loncalarn zelliinin yan sra, gelecekte onlara yklenebilecek olan ilevler zerinde de durmaktadr.88 Durkheim, sadece ekonomik yaamn milli loncalar tarafndan

dzenlenmesini deil, ayn zamanda meslek ahlak olarak adlandrd ahlaki kurallarca da dzenlenmesi gerektiini nemle vurgulamaktadr. Meslek ahlaknn, liberal dncenin temel unsurlarndan olan bireysel karlarn gerekletirilmesi ve rekabetin salanmasnn sonucu olan anarik ve atmac bir ekonomik sisteme kar ileri srld ortadadr. Durkheim, toplum hayatnn btnn etkileyen, sanayiye dayal sosyoekonomik yapnn kendine zg bir ahlaktan bamsz olamayacan belirtmektedir. Aksi takdirde ortaya anari kar. Anarik bir ortamda var olan ekonomik glerin nerede duracaklar belli deildir. Bu kuvvetler, birbirlerinin alanlarna saldrabilir, birbirlerini yok etmek iin arpabilirler. Bylece kuvvetliler zayflar ezebilir ya da boyunduruk altna alabilirler, ancak bu durum da istikrarsz bir durumdur. Ekonomideki bu anarik rekabeti, kendisine balanlmas gereken bir ideal gibi gstermek, hatta bu durumu mevcut halinden daha iyi gerekletirmeyi nermek, salksz bir durumu olmas gerekenmi gibi gstermek demektir.89 Aslnda Durkheimn betimledii kapitalist ekonomi ve onun liberal anlay belli bir ahlak anlayndan bamsz deildir. Ancak bireysel karlarn peinden koulmasn
E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 70-71. Bunlardan ilki alma yaamna ynelik ilevlerdir: i szlemeleri, cret datm, iyerlerinin sal, ocuklar ve kadnlarn almasna ilikin her trl iler, v.b. o dnem iin devletin dorudan el atmayaca btn bu konularn ynetsel ksmlaryla ilgilenmek. kincisi sosyal gvenlik ve yardma ynelik ilevlerdir: emekli sandklar, yardm sandklar v.b. sosyal yardm ileriyle ilgilenmek. ncs de, i yaamnn hukuki boyutuna ynelik ilevleridir: yani i anlamazlklarnn zmlenmesi, kurallarn konulmas. E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 72-73. 89 E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 20-21.
88 87

47

meru kabul eden ve rekabetin sonuta yarar salayacan varsayan liberalizmin ahlak anlay, muhafazakrlarn sorun ettii anarik ekonomik yapnn yol aaca ykmlar, atmalar engellemekte yetersiz kalmaktadr. Durkheima gre yrrlkteki meslek ahlaknn vicdan zerindeki etkisi olduka kstldr ve zaten bu ahlak anlay da olduka az eyi kapsadndan, varl ile yokluu arasnda pek bir fark bulunmamaktadr. eitli mesleklerin ahlak adna ierdikleri kurallar, rnein, ii ve hizmetlilerin iverenlerine kar ballk duymalar, iverenin ekonomik hkimiyetini lml ve insafl bir ekilde kullanmas, hileli ve ahlaka aykr rekabetin olumsuzlanmas gibi genel dncelerden olumaktadr.90 Bu genel ahlak anlay da, yaptrmlar da olan grev anlaynn ya da Durkheimn vurgulad trde bir meslek ahlaknn yerini tutmamaktadr. Durkheim, ekonomik karlarn babo, her trl badan kopmu olmasnn genel ahlak zayflattn belirtmektedir. Gerek iverenler, gerekse de alanlar mesleklerini yaparlarken, kendilerinin zerinde, egoizmlerini dizginleyecek, hibir kuvvet tanmamakta, hibir ahlak disiplinine bal olmamaktadrlar. Var olan anlay erevesinde, iinde bulunulan meslekte, bireyler kendi karlarndan baka karlar nemsememekte, kar gtmeksizin kendisini unutmann, fedakrln zevkini

tadamamaktadrlar. yleyse ekonomik yaamn dzenlenmesi, ahlaki bir biime sokulmas, atma ve anarinin sona ermesi, bylece de bireylerin bir ahlak boluu iinde yaamaktan kurtulmas nem tamaktadr. Bu nedenle, alanlarn her birine haklarn ve grevlerini genel ve belirsiz bir biimde deil, zel ve belirli bir biimde ortaya koyan kurallarn varlk kazanmas gerekmektedir. Ancak bu kurallar da kendiliinden varlk kazanamazlar. Sz konusu ahlak kurallar, onu uygulayacak

90

E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 18-19.

48

olan grubun eseridir.91 te bu noktada Durkheim, ekonomik yaam dzenlemek iin nerdii loncalar yeniden devreye sokmaktadr. Ona gre lonca sistemi sadece ekonomik nedenlerden dolay deil, ahlaki zorunluluklardan dolay da vazgeilmez olmaktadr. nk ekonomik hayata, ancak lonca sistemi sayesinde ahlaki bir nitelik verilebilir.92

b- Lon Duguit 19. yzyln sonlarna doru, korporatif zmler neren bir baka dnr de, Fransz kamu hukukusu Lon Duguitdir. Snf savamlarn iddetle reddeden Lon Duguit, siyasal alanda mesleki temsil sistemini savunmu, sosyal alanda toplumsal dayanmann gerekletirilmesi gerektiini belirtmi ve hukuki alanda da bireysel zgrlkleri temel alan liberal anlayn sbjektif hukuk yaklamna kar grev anlayn n plana karmtr. Duguit, Fransz htilalinin eski sosyal gruplar ortadan kaldrarak ve millet egemenlii ve bireylerin eitliini ilan ederek sosyal datma denebilecek bir durum yarattn sylemektedir. Bylece tm bireyler eit, ancak birbirinden ayrlm olarak gl devlet iktidaryla kar karya braklarak, bireyler arasnda karlarna ve eilimlerine gre gruplama olana ortadan kaldrlmtr. Bu nedenle 19. yzyl boyunca bireyler, eilim, ihtiya ve mesleklerindeki benzerlie gre dernekleme abas ierisinde olmulardr. 20. yzylda meslekleri, karlar ayn olan bireyler birbirlerine yaklaarak dernekler ve korporasyonlar kurmulardr. Bu yeni ortamda, eitli snflarn rgtlenmi mesleki organlar, siyasi bir g oda
E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 23-24. E. Durkheim, Meslek Ahlak, a.g.e., 52-53. Durkheim, farkl mesleklerde bir meslek ahlak ve kanun oluturulmas iin, belirlenmi ve dzenlenmi bir grup olarak, kamu kuruluu niteliinde korporasyonlarn, yani milli loncalarn oluturulmas gerektiini savunmaktadr. E. Durkheim, The Division of Labor in Society, Trans. G. Simpson, New York, The Free Pres, 1966, 7.
92 91

49

olarak ortaya karak, ounluun kuvveti karsnda varlk gsterebileceklerdir.93 Gerekten de Duguit 20. yzyln balarnda, gelecekte devlet rgtne mesleki rgtlerin, zellikle de sendikalarn hkim olacan belirterek, meclislerde meslek rgtlerinin ve meslek karlarnn temsil edilmesi gerektiini savunmutur.94 Duguitnin zihninde canlandrd siyasal kurumlardaki temel deiiklik, tm toplumsal snflarn mesleki temsilidir. Duguitye gre genel oy hakk ile seilen meclisin yannda, ikinci bir meclis, toplumsal dayanmay salayan organik toplumsal gruplar temsil edebilirdi.95 Anlalaca zere Duguitin mesleki temsil ynndeki grleri, siyasal temsili, yani partilerin temsil edildii meclisleri ortadan kaldrmamaktadr. Duguit partilerin temsil edildii meclislerin yannda, meslek rgtlerinin, zellikle de sendikalarn temsil edilecekleri ikinci bir meclisin kurulmas gerektiini ileri srmektedir.96 Bylece Duguitye gre iki farkl esasa gre oluturulan meclislerin her biri, farkl biimde dayanmay salayabilirdi. Siyasal temsilin gerekletirildii Milletvekilleri Meclisi, genel oy hakkna ve tm insanlarn temelde eit olmasna dayanmakta ve bu dorultuda benzerlik araclyla dayanmay salamaktadr. Korporatif temsilin gerekletii Mesleki Senato ise, temelde tm insanlarn farkl olmasndan hareketle, sanayiye bal seim blgeleri ve birden fazla oylamaya dayanmakta ve bu dorultuda uzmanlama ya da ilevsel farkllama araclyla dayanmay salamaktadr.97

93

L. Duguit, Kamu Hukuku Dersleri, ev. S. Derbil, Ankara, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1954, 74. 94 A. Gze, a.g.e., 64., L. Duguit, a.g.e., 74. 95 J. E. S. Hayward, Solidarist Syndicalism: Durkheim and Duguit II , The Sociological Review, Vol. 8, No. 2, (December 1960), 196. 96 A. Gze, a.g.e., 64., L. Duguit, a.g.e., 74. 97 J. E. S. Hayward, Solidarist Syndicalism: Durkheim and Duguit II , a.g.m., 196-197.

50

Siyasal alanda mesleki temsili savunan Duguit, sosyal alanda toplumsal dayanma fikrini vurgulamaktadr. Duguitin toplumsal dayanma dncesinde, dayanmann salanmas iin devlete, toplumdaki snflara ve bireylere grevler yklenmektedir. Duguite gre, toplumsal dayanma gerekletirilip,

gelitirilmedike bir millet yaayamaz ve geliemez. Bu nedenle, devlet yneticilerinden en gnlsz vatandaa kadar, bir milletin btn yeleri iin toplumsal dayanmay salamak zorunludur. Yani bu bir grevdir. Toplumsal dayanma ise kamu hizmetlerinin yerine getirilmesiyle gerekletirilir. Dolaysyla da herkes durumuna ve yeteneine gre hizmet sunmaldr. rnein, kyl toplumuna kar el emeini sunmakla ykmldr, ynetici ise elinde bulundurduu kuvveti genel karlarn gerektirdii btn faaliyetlerin hi sekteye uramakszn yerine getirilmesi iin kullanmak zorundadr.98 Duguit toplumsal dayanmann salanmas iin kamu hizmetlerinin gerekletirilmesi grevini, devlet ve bireylerin yan sra toplumsal snflara da yklemektedir. Bu balamda Duguit, kamu hizmeti yapan insanlarn grev hakkn tanmamakta, kamu hizmetlerini baltalayacak ve toplumsal dayanmay sarsacak olan snf savamlarn iddetle reddetmektedir.99 Duguitnin hukuki alandaki grleri de liberalizmin bireyciliine ters den, kolektivizme vurgu yapan grlerdir. Duguit asndan bir yasann geerlilii, onun kaynana deil hizmet ettii amaca baldr. Duguit bir yasann geerli saylabilmesinin temel koulunun toplumsal dayanmaya hizmet etmesi olduunu savunmaktadr. Toplumsal dayanmay, ister yasama organnn kard kararlarla, ister yarg kararlaryla, isterse de ynetsel kararlarla ineyen devlet hukuka aykr

98

L. Duguit, a.g.e., 74. ve H. J. Laski, Duguitnin Devlet Nazariyesi ev. H. kr, Siyasi limler Mecmuas, C. IV, S. 44, (1934), 30. 99 H. J. Laski, Duguitnin Devlet Nazariyesi , a.g.m., 31.

51

iler yapmaktadr.100 Yasann geerliliini toplumsal dayanma amacna hizmet etmesine balayan Duguit, yine toplumun yaamas iin gerekli grd otoritenin de, sbjektif hukuk zerine kurulamayacan, bu otoritenin sadece toplum halinde yaayan insanlara den grev zerine kurulabileceini sylemitir. Duguit asndan grev konusu, ya da bir baka deyile Durkheimn da zerinde nemle durduu ahlak konusu dnyadaki en nemli eydir. Gerek ynetenler, gerekse de ynetilenler asndan, sosyal, siyasal, lke ii veya uluslararas tm sorunlar ahlak konusuyla ilgisi bulunan konulardr ve eer herkes grevini yerine getirirse, btn sorunlar da birden bire zmlenmi olur.101 Bireyin haklarndan ok grevlerinden bahseden Duguit, liberal anlaya ters bir yaklam ierisindedir ve bireysel haklara bir takm snrlamalar getirilmesini savunmaktadr.102 Bireyci doktrini eitli noktalardan eletiren103 Duguit, bireysel zgrlklere eitli snrlamalar getirilmesi gerektiini ileri srerken, bu haklarn hepten yadsnmas gerektiini savunmamaktadr. Ona gre bireysel zgrlk dncesi korunmaldr, ancak bu bireysel bir hak gibi tasarlanmamal, topluluun her yesince yerine getirilmesi gereken bir grev olarak ele alnmaldr. Toplumsal yaamda herkese, bireysel yetenekleri orannda yapacaklar ileri gerekletirme grevi dmektedir. Bir insan topluluunun yaamas ve gelimesi iin gerekli olan iblm dayanmas, herkesin zerine den grevi yerine getirmesiyle olasdr.
E. M. Burns, ada Siyasal Dnceler (1850 - 1950), ev. A. enel, Ankara, Birey ve Toplum Yaynlar, 1984, 122. 101 L. Duguit, a.g.e.,71 102 Gerekten de Duguit, son iki yz yldr ou kii tarafndan her trl eletirinin ve itirazn tesinde dogma olarak kabul grm olan bireyci doktrinin yetersiz olduunu ileri srmektedir. Duguit, ksaca insanlarn hukuken hr ve eit doduklarn ve yaadklarn, insan olmalar nedeniyle, bireylerin doumlar annda, dokunulamaz doal haklara sahip olduklarn ileri sren bireyci doktrine bir takm snrlamalar getirilmesi gerektiini belirtir. nk bireysel zgrlklere bir takm snrlamalar getirilmeden bir topluluk yaayamaz. L. Duguit, a.g.e.,131-132. 103 Birey haklarnn toplum ncesinde olmad, bireyci doktrinin bireye grev yklemedii, bireyci doktrinin devlete de sosyal grevler yklemedii ynndeki bireyci doktrine ynelik eletiriler iin baknz, L. Duguit, a.g.e.,133-134.
100

52

Herkesin zerine den grevi yerine getirmesine engel oluturabilecek bireysel zgrlkler, toplumsal dayanmaya, dolaysyla da topluma zarar verebileceinden devlet tarafndan kstlanabilir.104 Duguitnin tasarlad devlet, sadece gerektiinde bireysel haklar kstlayacak olan grece pasif bir devlet deil, herkesin grevini yerine getirmesiyle oluacak toplumsal dayanmay salamak iin gerekli tm koullar gerekletirmekle grevli aktif bir devlettir. Yani liberalizmin benimsedii gece bekisi devlet yerine, dzenleyici ve denetleyici, mdahaleci bir devlet tasarm ileri srlmektedir.

3- Korporatizmin Ykselii: Ekonomik ve Siyasal Nedenler Kapitalizmin toplumsal yaam ierisinde rettii elikilere ve bu elikileri yumuatma ya da bastrma konusunda yeterli olamayan liberal anlaya kar ileri srlen korporatif zm nerileri iki dnya sava aras dnemde uygulanma olana bulmutur. Aslnda, kapitalist retim biimini baat olduu dnemlerde korporatif bir takm uygulamalarn kkleri Birinci Dnya Savandan daha ncelere de uzanmaktadr.105 Ancak iki dnya sava aras dnemde, bir baka deyile Klasik Korporatizm dnemi olarak adlandrdmz dnemde, genellikle faist sistemlerle zdeletirilen, uygulamada devletin baskn olduu ve derecesine gre otoriter ya da totaliter nitelikler tayan korporatizm baat konumda olmutur. Sz konusu dnemde elbette ki, devletin baat olmad ve otoriter ya da totaliter nitelikler tamayan, ok daha lml korporatif uygulamalar bulunmutur. Ancak bu

L. Duguit, a.g.e.,134-135. Makal, bizlerin toplumsal ya da liberal tr ierisinde grd, ii ve iveren kurulular arasndaki korporatif nitelikli uygulamalarn tarihinin 19. yzyln sonlarna kadar uzandn belirtmektedir. Buna gre kapitalist korporatizm 19. yzyl sonundan (1899) balayarak, 1970li yllarn sonlarna doru giderek zayflayan biimde uygulanma olana bulmutur. A. Makal, Korporatizm a.g.m., 290.
105

104

53

uygulamalar korporatizm olarak adlandrlabilecek kadar belirginlik ve istikrar kazanmadndan, iki dnya sava aras dnemde faizm ile zdeletirilen, otoriter devlet korporatizmi dneme damgasn vurmutur. Klasik korporatizm dneminde, korporatif zmlerin uygulamaya

konulmasnn altnda ekonomik ve siyasal bir takm nedenler yatmaktadr. Ekonomik nedenlerin banda, nceki satrlarda da deinildii gibi kapitalist retim biiminin, liberal ilkelere dayal ekonomilerde rettii ekonomik ve sosyal sorunlarn zmlenmesi aray gelmektedir. Liberal ekonominin baat olduu 19. yzyldan itibaren yaanan ekonomik sorunlara nceki satrlarda deinilmiti. Ayn sorunlarn I.Dnya Sava sonrasnn ereti bar dnemi boyunca younlaarak devam ettii belirtilebilir. ki dnya sava aras dnemde, I.Dnya Savann getirdii ekonomik, sosyal ve siyasal ykm sz konusudur ve 1929 ylnda yaanan byk ekonomik kriz, krizlere gebe olan kapitalist ekonomiye mdahale edilmesi gerektii ynndeki fikirleri kuvvetlendirmitir.106 ki dnya sava aras dnemde kapitalizmin ekonomik ve sosyal elikileri o derece younlamtr ki, artk kapitalist sistemin varl tehlikeye dmeye balamtr. Kapitalist sistemi ciddi anlamda tehdit eden etkin bir ii snf muhalefeti kendini aka gstermektedir. Kapitalizmin ve kapitalizmi srdrme ilevini stlenen faizmin ortak zelliklerine deinen Dutt, sz konusu dnemde retim tekniinin ve snf elikilerinin artmas nedeniyle bir devrim tehlikesinin
Ekonomiye mdahalenin ne tr rejimlerle yaplaca konusunda farkl seenekler bulunmaktayd. Hobsbawmn da belirttii gibi, 1929daki byk ekonomik kriz nceki dnemin eski tarz liberalizmine dn olanaksz klmtr. Kriz sonrasnda entelektel ve politik hegemonya iin birbirleriyle yaran seenek bulunmaktayd. Bunlardan ilki Marksist Komnizmdi. kincisi, lml bir sosyal demokrasi ile btnletirilmi bir kapitalizm. Buna sosyalletirilmi kapitalizm demek de mmkndr. nc seenek ise faizmdir. Faizm dalgas 1929 krizi ile birlikte iyiden ykselmitir ve bu dnemde sadece barn, toplumsal istikrarn ve ekonominin deil, 19. yzyl liberal burjuva toplumunun siyasal kurumlarnn ve entelektel deerlerinin de kt ortaya kmtr. E. Hobsbawm, Ksa 20. Yzyl 1914 - 1991 Arlklar a, ev. Y. Alogan, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1996, 130-131.
106

54

ortaya ktn belirtmektedir. Artk kapitalistler, bu devrime engel olunarak kapitalist sistemin devam etmesini istemektedirler. Bunun iin de devrime yol aabilecek bamsz bir ii hareketinin snrlanmas ve iilerin kontrol edilmesi iin dzenli bir korporasyon sistemi kurulmas gerektii107 zerinde durulmaktadr. Ykselen snf savamlarnn yan sra, kapitalist ekonominin krizlere gebe yaps da, liberal ekonomik yapya alternatif araylar kkrtmtr. II. Dnya Sava sonrasnda kurumsallaacak ve yaygnlaacak olan, isizlik, yallk sigortalar ve devletin sosyal creti ykseltici harcamalar gibi yeniden datm mekanizmalar iki dnya sava aras dnemde yok denecek kadar azdr. te bu hazrlayc koullar zerine, yani retkenliin ve retimin artmasna ramen, cretlerin yani tketimin artmamas sonucu patlak veren byk ekonomik kriz sonras yksek oranda isizlik, satlamayan rnler ve terk edilen fabrikalar, korporatizme ynelmeye yol aabilecek rejim araylarn tetikleyen ekonomik koullar olmutur.108 ki dnya sava arasnda liberal ekonominin geldii durum gstermitir ki, herhangi bir dzenleyici ve mdahaleci mekanizma olmakszn, serbestlik esasna dayanan bir ekonomik yap kapitalist sistemin varln tehlikeye sokabilecek sonulara davetiye

karabilmektedir. Gerekten de liberal bir ekonomik sistemde her retici, kendi retim alannda istedii biim ve lde retim yapma serbestliine sahiptir. Ancak bu durum ekonominin dzensiz gelimesine ve krizlere yol amaktadr. Dolaysyla, ekonominin dzen ve disiplin ierisinde gelimesini salayacak yollar aranmaya balanmtr. Ekonominin dzenlenmesi ve disiplin altna alnabilmesi iin, eitli retim kollarnda alan tm reticilerin belirli kurallara uyarak etkinliklerini
R. P. Dutt, Faizm Nedir? ev. R. Gran - R. Eilmez, ktisat ve Ticaret Mecmuas, C. 2, S. 18, (1935), 28. 108 . Keyder, Toplumsal Tarih almalar, Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, 1984, 336.
107

55

srdrmeleri gerektii ileri srlmtr. Belli bir retim kolunda uyulmas gereken kurallar koyacak olan kimselerin de, o retim kolu ierisinde yer alan reticilerin kendi ilerinden seecekleri, teknik bilgi sahibi ve retim-tketim olanaklarn iyi bilen kimseler olmas gerektii savunulmutur. Bu yaklam, ekonominin dzenlenmesi cephesidir. Bir de konunun mdahale yn vardr. Buna gre, 20. yzyln bandan beri devlet ekonomiye eitli nedenlerde mdahale etmektedir. Ancak devletin bu mdahalelerinin birok adan olumsuz sonular dourduu, bunun nedeninin ise, sadece siyasal sorunlar zmek iin kurulmu olan devlet rgtnn ekonomik sorunlar karsnda yetersiz kalmas olduu ileri srlmtr. Ayrca devletin bu mdahalelerinin ekonomiye dardan bir mdahale nitelii tad sylenerek, ou zaman zor kullanlarak gerekletirilen bu mdahalelerin beklenen olumlu sonular vermedii belirtilmektedir. Bylece korporasyonlarn kurulmas ile hem liberal ekonomi sisteminin, hem de dardan devlet mdahalesinin beraberinde getirdii sakncalar ortadan kaldrlacak, ekonomik sorunlar da yetenekli kiiler, dorudan iin iindeki kiiler, yani reticiler zecek ve ekonomiyi dzenleyeceklerdir.109 Klasik korporatizm dneminde, ekonomik nedenler dnda siyasal bir takm nedenler de korporatif zm araylarna yol amtr. Siyasal alanda korporatif zm araylarna yol aan nedenlerin banda, liberal ekonomik sistemlerin krize girmesine kout olarak, liberal parlamenter demokratik siyasal rejimlerin de krize srklenmesi gelmektedir.110 Gerekten de iki dnya sava aras dnemde, Bat

A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1977, 118-119. 110 Hobsbawma gre iki dnya sava aras dnemde krize giren siyasal liberalizme ve liberal kurumlara ynelik tehdit, sadece siyasal sadan gelmekteydi. Siyasal sadan gelen bu tehdide genelde faizm yaktrmas yaplsa da, bu faizm etiketi hem yetersiz kalmakta, hem de btn kapsamamaktadr. Liberal demokratik rejimleri deviren gler Hobsbawma gre trlyd. Bunlar

109

56

toplumlarnda sadece ekonomik alkantlar ve krizler deil, buna kout olarak siyasal alanda da alkantlar ve krizler yaanmtr. Sz konusu dnemde demokratik saylabilecek lkelerde dahi, demokrasiyi zedeleyebilecek bir takm tedbirler alnm, demokrasi tecrbesi olmayan bir takm lkelerin yan sra parlamenter demokratik bir ynetime sahip bir takm lkelerde de diktatrlk rejimleri kurulmutur. 1930lu yllarn bunalml atmosferi ierisinde, diktatrle yol aan nedenleri zmleyen Cambo, liberal ekonomi ve siyaseti eletirmektedir. Diktatrle yol aan nedenlerden ilki, o zamana kadar uyguland biimiyle parlamentarizmin krize girmi olmasdr. kinci neden, demokrasi krizidir ki, yazar demokrasinin bireysel haklara vurgu yapan bir ynetim biimi olduuna deinerek, demokrasinin grevlere de vurgu yapmas gerektiini dile getirmektedir.111 Cambo, btn Avrupa parlamentolarnn ileyiinin, hayatn hzna

yetiemediini dile getirmektedir. Parlamentolarda tartlmas gereken konular o kadar oktur ki, parlamentolar ya hi i gremez hale gelmi, ya da ok yava ilemeye balamtr. Parlamenter rejimlerdeki bir baka nemli sorun da, parlamento ierisindeki partilerin saysnn ar oalmasdr. Bu nedenle, bir partinin parlamento ierisinde ounluu salamas ve kendi programn uygulamaya
otoriter ynetimler, organik devleti dnce dorultusunda biimlenen ynetimler (korporatist ynetimler) ve faizmdi. Daha ayrntl bilgi iin baknz, E. Hobsbawm, Ksa 20. Yzyl, a.g.e., 135140. Bu balamda Linzde organik demokrasi olarak deerlendirdii korporatizmin, krize girdiini belirttiimiz liberal yarmac demokrasiye ciddi anlamda bir alternetif olduunu dile getirmektedir. oulculuk ile korporatizmin birbirlerini mutlak anlamda dlamadn dnen Linz Sadece idar yntemlerle ynetilemeyecek bir sosyal ve ekonomik karmaklk ve sosyal ve siyasal mobilizasyon dzeyine erimi bulunan, dolaysyla baz siyasal katlma imknlar salama ihtiyacnda olan, fakat siyasal bilinci yksek bir elit veya bir nc grup liderliinde bir ktle partisi de yaratamayan veya bunu srdremeyen toplumlardaki rejimler iin korporatizm(in), kurumsal plralizmin nemli bir unsurunu tekil et(tiini) sylemektedir. Byle bir zm, bir yandan serbest pazara dayanan kapitalist giriimcilii, bir yandan da btn retim aralarnn kamu mlkiyetinde olmasn ve merkezi plnlamay reddeden bir ekonomik sisteme de zellikle uygundur. Birok Avrupa ve Latin Amerika toplumlarnda liberal demokrasiye ve saf bir kapitalist ekonomik sisteme kar duyulan hayal krkl, zel giriimci elitler de dahil olmak zere, bir ok gruplarn korporatif zmleri benimsemeleri iin verimli bir zemin oluturmutur. J. J. Linz, a.g.e., 196. 111 F. Cambo, Diktatrlkleri douran sebeplerden Parlemantarizm buhran , Fikir Hareketleri, S. 13, (18 Knunusani 1934), 1.

57

koymas olanakszlamaktadr.112 Tm bu nedenler, Avrupada parlamenter rejimlerin gzden dmesine yol amtr. Ayrca Cambo, Durkheim ve Dugutnin de dile getirdii hak ve grev ayrmn yaparak, demokratik sistemlerin bu adan eletirisini yapmaktadr. Camboya gre demokrasi propagandalar daima bir demokrasi rejiminin vatandalara temin ettii haklar methetmilerdir. Fakat demokrasinin vatandalara yklettii vazifelerden, pek az bahsolunmutur. Bu

dorultuda Cambo, grev ieren demokrasi anlaynn, hak ieren demokrasi anlayndan zayf olduu yerlerde demokrasilerin tehlikede bulunduunu, diktatrlk rejiminin hazrlanmakta olduunu belirtmektedir.113 Youn ekonomik ve toplumsal sorunlar karsnda yeterli derecede zm retemeyen liberal siyasal yaplar, sadece eletirilmekle kalmam, kimi zaman dlanmlardr. Liberal siyasal kurumlarn ve anlayn girdii kriz nedeniyle diktatrlklere yol atn belirten Cambo, liberal kurumlarn eletirisinin ardndan, aslnda diktatrlklerin istenilebilir olduunu da savunmaktadr.114 Bu yaklam tarz, dnemin liberalizm kart otoriter-totaliter zm araylarn anlamak asndan nemlidir ki dnya sava aras dnem, yukarda deinilen grlere kout biimde, edimsel olarak da Avrupada liberal demokrasilerin yeerebilecei zeminin ortadan kalkt bir dnem olmutur. I. Dnya Sava sonrasnda, Rusya, Almanya,

F. Cambo, Diktatrlkleri douran sebeplerden Parlemantarizm buhran , a.g.m., 2. F. Cambo, Diktatrlkleri douran sebeplerden Demokrasi buhran , Fikir Hareketleri, S. 14, (25 Knunusani 1934), 1. 114 Cambo, diktatrlk rejiminin yararlarn yle sralamaktadr: bir diktatrlk hkmeti, serbeste hareket edebilmesi nedeniyle, bir parlamentodan daha iyi ve daha hzl sorun zer, verimli alr. Diktatrlkler mali ileri kolaylkla halledebilirler. Bir diktatrlk rejimi, bir demokratik rejime oranla daha kolay bir ekonomi siyaseti kurabilir. Diktatr rejimler, bayndrlkla ilgili ileri mantkl bir biimde dzenleyebilir. Bir diktatrlk rejimi, asayii bir parlamento hkmetinden daha iyi muhafaza eder. Son olarak bir diktatrlk rejimi, ynetim ilerinde olduu gibi toplumsal hayatta da disiplini salayabilir. Demokrasilerde el srlemeyecek fenalklar toplumsal hayattan skp atmay baarabilir F. Cambo, Diktatrlk rejiminin faydalar , Fikir Hareketleri, S. 19, (1 Mart 1934), 1-2.
113

112

58

Avusturya, Macaristan, Trkiye, Yunanistan, Polonya ve Portekiz gibi lkelerde cumhuriyet ynetimleri kurulmutur. Meruiyetini halka dayanmaktan aldn ileri sren cumhuriyet ynetimleri, demokratikleme asndan olumlu karlanabilirlerse de, sz konusu dnemde ve belirtilen lkelerde cumhuriyetin ald biim diktatrlk ynetimleri olmutur.115 Bu balamda, diktatrlklere yol aan nedenleri anlamak, sz konusu dnemde korporatist zm araylarna neden ynelindiini anlamak asndan yararl olabilir. Ancak hemen belirtilmelidir ki, her diktatrlk ynetimi korporatif bir ynetim biimi olmayabilir.

4- Korporatizm, Diktatrlk ve Demokrasi Demokrasi kart araylarn n plana getii, Klasik korporatizm dnemi olarak adlandrdmz bu dnemde, toplumlar sosyal ve ekonomik sorunlarn

altndan kalkabilmek iin karizmatik nderlere ynelme eilimi ierisinde olmulardr. Bu eilim diktatrlk ynetimlerini iktidara getiren sreci beslemitir. Derecesine gre otoriter veya totaliter nitelikler tayan diktatrlklerin demokrasiye kart ynetimler olduu ortadadr. Ayn ekilde klasik korporatizm dneminde, liberal demokrasiye eletirel yaklaan, hatta kimi durumlarda demokrasiyi dlayan korporatist grlerin baat olduu da bilinmektedir. Ancak bu durum, demokrasi

S. Akin, Trkiyenin nnde Model, stanbul, Telos Yaynclk, 1997, 102. Bu noktada, dncelerinde Atatrk dnemi Trkiyesinin ilericiliini ve grece demokratln istikrarl biimde savunan Akinin, iki dnya sava aras dnemde Cumhuriyet Trkiyesini diktatrlk ynetimleri arasnda saymas dikkat ekicidir. Bu konuda Akin unlar sylemektedir: Grlyor ki diktatrlk, bu dnem Avrupasnda olaan bir durumdu. Atatrkn tek-parti ynetimi de diktatrlk deil miydi? phesiz buna diktatrlk denebilir. Ama Atatrk dzeninin br diktatrlklerin oundan, belki hepsinden, daha ehven bir nitelii vard. Bir kez btncl deildi. kincisi, br diktatrlklerin bir ounda rklk, azgn bir Yahudi dmanl, azgn bir sol dmanl (SSCBde sa dmanl) vard. Trkiyede ise dzenin kesin olarak dman olduu tek ey ortaacl gericilik ve yobazlkt, ki bunlar da demokratik hareket ve tavrlar olarak nitelemek zordur. S. Akin, a.g.e., 101. Akinin dncelerinde grece demokratiklik olgusu nemli yer tutmaktadr. Dolaysyla Atatrk dnemi Trkiyesi diktatrlk olarak nitelendirilebilirse de, dneminin ou diktatrlne gre grece demokratik bile saylabilir.

115

59

karsnda yer alan diktatrlk ynetimleriyle, korporatist ynetimleri zde klmaya yetmemektedir. phesiz ki klasik korporatizm dneminde, korporatist bir ekonomik ve siyasal rgtlenmeyi benimseyen diktatrlk ynetimleri olmutur.116 rnein 1922den 1943 ylna kadar talya (Mussolininin diktatrl), 1929dan 1945 ylna kadar Avusturya, 1926dan itibaren Portekiz (1932-1968 aras Salazar diktatrl) ve 1933den sonra spanya (1936-1939 aras i sava sonrasnda 1939dan itibaren Franco diktatrl) korporatist zm yoluna ynelen diktatrlkler olmulardr.117 Ancak diktatrlk ynetimi olup da korporatist zme ynelmeyen rnekler de bulunmaktadr. rnein, Hitler dnemi Nazi Almanyas bir diktatrlk olmasna ramen, korporatist bir zm arayna ynelmemitir. Yukarda diktatrlk ynetimleriyle kesitiine deindiimiz korporatist rgtlenme iin bir baka soru daha akla gelmektedir: Her korporatist rgtlenme demokrasi kart mdr? Bu soruya olumsuz yant vermek olasdr. Kimi lkelerde toplumsal barn salanmas ve snf atmalarnn nlenmesi iin, ii ve iveren kurulular arasnda eitli toplumsal anlamalar 20. yzyln balarndan beri yaplmaktadr. Yani korporatif olarak nitelendirilebilecek iliki biimi iki dnya
Landauere gre baz diktatrlkler, rejimleri aka grlr olmasn diye, yani rejimlerini gizleme isteklerinden dolay korporatist yaplar kullanmaya, korporatist bir devleti kurmaya ynelmilerdir. Bu istein yan sra korporatist devlet yanls hareketlerin daha baka itkileri de bulunmaktadr. Bunlardan ilki, ekonomik bakmdan ayrcalkl kesimlerin, siyasal alanda genel oy hakkndan honut olmamalaryd. Genel oy hakk, binlerce iiyi altran iverenler iin doal olmayan bir durumdu. nk iverenlerin eylemleri ve ihmalleri pek ok insan derinden etkileyebilmekteydi. Dolaysyla iveren iin, iisiyle ayn siyasal etkiye sahip olmak doal deildi. verenlerin ekonomik alandaki ilevlerinden dolay, siyasal alanda ek bir etkiye sahip olmalar gerekmekteydi. yleyse korporatist bir yap sanayicileri ve ayrca genellikle onlarla ittifak yapan byk toprak sahiplerini tatmin edebilirdi. nk korporatist bir yap, bu kesimlere, ekonomik ilevlerin nemine bal olarak ek bir siyasal etki salayabilir ve bu kesime, ynetimde genel ve eit oy hakkna dayanan parlamenter bir sistemde sahip olduklarndan daha byk bir etkiyi dorudan verebilirdi. Korporatist bir devlete ynelmeye ynelik ikinci itki, bu yolla toplumun snf atmas tehlikesinden kurtarlabilecei ynndeki inant. Korporatist devleti savunanlarn nc itkisi de, sanayide kendi kendini ynetme dncesine sahip olunmasyd. C. Landauer, Contemporary Economic Systems, Philadelphia&New York, J. B. Lippincott Company, 1964, 201-203. 117 Gerekten de, faist talya bir diktatrlk kurmak anlamnda korporatist yaplar kullanmada yalnz kalmamtr. anslye Schuschnigg ynetimi altnda Avusturya ve Babakan Salazar ynetimi altnda Portekiz, talya rneini takip etmilerdir. Babakan Franconun spanyas da korporatist bir yapya brnmtr. C. Landauer, Contemporary Economic Systems, a.g.e., 201.
116

60

sava aras dnemde de bulunmaktadr. Bunun yan sra siyasal temsil alannda da, korporatif esasta seilmi bir meclis, demokratik usullere gre seilmi bir parlamentonun yannda ikinci bir meclis olarak bulunabilmekte ya da devlet tekilat ierisinde bir danma organ olarak yer alabilmektedir. Bu veriler dorultusunda bireysel hak ve zgrlklerin ortadan kaldrlmad veya kullanmnn

engellenmedii, demokratik siyasal temsilin geerli olduu, yani bireylerin siyasal partiler ierisinde veya etrafnda kendi siyasi grlerini yansttklar ve bireysel karlarnn temsili esasnda siyasete katlabildikleri sistemlerde, korporatif nitelikli ilikilerin veya siyasal temsilin olmas, en azndan ekli dzeyde demokrasiye aykr grnmemektedir. Klasik korporatizm dneminde, korporatif uygulamalarn demokratik biimi de, otoriter veya totaliter biimi de var olmutur. zellikle eitli skandinav lkelerinde grlen grece demokratik korporatist uygulamalar (toplumsal korporatizm) ile faizm olarak adlandrlan otoriter/totaliter korporatizme (devlet korporatizmi) ileriki blmlerde, klasik korporatizmin mercek altna alnaca blmde, daha ayrntl olarak deinilecektir. Bu blmn sonunda vurgulanmas gereken temel nokta, klasik korporatizm dneminde sistematik olmasa da daha demokratik biimde uygulamalar da bulunan korporatizmin, otoriter/totaliter biimiyle, yani faist diktatrlklerle zdeletirilmi olmasdr. II. Dnya Sava demokrasi cephesini temsil etme iddiasndaki lkeler karsnda, diktatrlkle ynetilen, faizan rejimlerin yenilgisiyle sonulanmtr. Bu dorultuda 1945 ylnn, sadece korporatizmin uyguland diktatrlklerde korporatist yaplarn ortadan kalkmasn deil, korporatist doktirinin de kn beraberinde getirdii sylenebilir. Ancak bu kn, faist hkmetlerin gzden

61

dmesine bal bir k olduu, siyasal anlamda korporatizmin zayf olduunun anlalmasndan kaynaklanan bir k olmad belirtilmelidir. nk korporatist yaznda olduka nemli bir yere sahip olan, korporatist yaplarn toplumsal bar salad ynndeki dnce ya da korporatizmde ekonomiyle ilgili kararlarn bir grup uzmanca alnabilecei ynndeki inan gibi konular zerinde nemli bir tartma olmamtr.118 Korporatist doktrinin ya da bir kurama dayal klasik korporatizmin uygulamalarnn gzden dmesine bal olarak, II. Dnya Sava sonrasnda edimsel olarak eitli biimlerde ortaya kan korporatist uygulamalarn dnsel alanda bir kuramsal temele dayanma eilimi ierisinde olmad, daha ok ekonomik ve siyasal alanda yrtld grlmektedir.

b) Yeni Korporatizm (Neo-Korporatizm) 19. yzylda ve 20. yzyln ilk eyreinde ii snf mcadelesinin trman karsnda sermaye ve sermaye eksenindeki devlet, sendikalara kar direnmitir. Ancak 1917 ylnda Rusyada ii snfnn iktidar ele almas ve Bolevik Devriminin gerekletii corafyadaki lkelerin hzla gelimesi, 1919 ylnda Uluslararas alma rgtnn kurulmas, burjuvaziyi ve devleti bu gelimeler karsnda yeniden dnmeye itmitir. Kapitalizme rakip olan ve ii snf egemenliini ngren sosyalizmin hayata geirilmeye allmas, burjuvaziyi ve devleti rktm, ii snfn ve onun rgt olan sendikalar grmezden gelmek veya sendikalara kar mcadele etmek yerine, birlikte davranmaya yneltmitir. Bylece II. Dnya Sava ncesinde sendikalarla ibirlii ynnde atlan rkek, sistematik olmayan admlar, II. Dnya Sava sonrasnda, zellikle de S.S.C.B.
C. Landauer, Corporate State Ideologies, Historical Roots and Philosophical Origins, Berkeley, University of California, 1983, 93.
118

62

(Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii)nin byk saygnlk kazanmasyla, daha gnll ve tevik edici biimde atlmaya balanmtr.119 II. Dnya Sava sonrasnda devletin sendikalarla ve sendikalarn birbirleriyle olan ibirlii ynndeki admlar, refah devleti120 politikalarna kout olarak sistematik bir hal almaya balamtr. II. Dnya Sava sonras dnemin, devlet ile kar gruplar arasndaki ilikileri aklama amacna ynelik olarak, korporatizm kavram 1970li yllardan itibaren yeniden tanmlanarak kavramsallatrlmaya allmtr. Bylece II. Dnya Sava sonras (yeni) dnemdeki korporatist uygulamalarn, iki dnya sava aras dnemdeki, yani klasik korporatizm dnemindeki faist uygulamalardan farkn belirtmek iin, korporatizm kavram neo, liberal, toplumsal, oulcu, pazarlk, yar, devlet, otoriter gibi niteleyici kavramlarla kullanlmaya balanmtr. Gelitirilmeye allan yeni korporatizm modeli ile geni anlamda

Y. Akkaya, Devlet, Sendikalar ve Korporatist likiler - I, ktisat Dergisi, 403, (Temmuz, 2000), 40. Ayrntlarna girilmeyecek olsa da, II. Dnya Sava sonrasnda ekonomi ve siyaset alannda, nceki dneme gre byk deiikliklerin olduunu belirtmekte yarar vardr. Bu dnemde siyasal bir biim ve ekonomik bir doktrin olarak faizm yenilgiye uratlm ve bir ideoloji olarak gzden dmtr. II. Dnya Sava sonrasnda hem uluslararasndaki g dengesinde, hem de snflar arasndaki g dengesinde ok ciddi deiiklikler olmutur. Bu dnemin en belirgin deiikliklerinde biri, S.S.C.B.nin nfuzunun hem Avrupada, hem de Asyada yaylmasyd. Bylece dnyada kapitalizmin yenildii ve sosyalist olan yeni tip bir ekonominin kurulduu grld ve bu dnya apnda geniledi. Dou ve Gneydou Avrupada yeni demokrasilerin, Asyann Dousunda da Komnist inin ortaya kmas, Avrupa ve Asyadaki dengeleri iyiden deitirdi. A.B.D. ise artrd byk retim gcyle, kapitalist dnyann hegemon gc olarak dnya sahnesinde yerini ald. Sonrasnda Batl kapitalist glerle, S.S.C.B. arasnda balayan souk sava, her lke ierisindeki kapitalist ve sosyalist sistem taraftarlar arasndaki atmay keskinletirdi. M. Dobb, a.g.e., 346-347. 120 Refah devleti, II. Dnya Sava sonrasnda sanayilemi, gelimi lkelerde alan kesimler, iverenler ve devlet arasnda varlan bir uzlamaya bal olarak ortaya kmtr. Yani refah devleti bir siyasal oluumun kurumsal yapsn simgelemektedir. Sz konusu siyasal oluum kendisini devletin meruiyet temellerinde ve ilevlerinde deiim biiminde gstermitir. Bu dorultuda bir yandan devletin toplumsal rol ve ilevleri kapsaml bir biimde deiirken, siyasal rejim hzlanm bir demokratikleme srecine girmitir. Refah devletinin zerine ina edildii meruiyet ltn, kamu kurulular araclyla devletin toplumda retilen mal ve hizmetlerin blmne mdahale etmesi eklinde tanmlamak olasdr. Bu mdahale ile toplumda byk bir uzlama salanmtr. Refah devletinin temel zellii olan sosyo-ekonomik alana mdahale, liberal kuramn devlete ynelik yaklamna karttr. G. aylan, Deiim, Kreselleme ve Devletin Yeni levi, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2003, 93-94. II. Dnya Sava sonras dnemde devletin ekonomik alandaki ilevleri niteliksel bir deiiklik oluturacak lde genilemitir. Bu genilemenin ald biim, sanayi retiminde devletin dorudan katlm ya da denetiminden ok, devlet harcamalarnn byk oranda genilemesi ve buna bal olarak bu harcamalarn pazar zerindeki, zellikle de retim aralar ya da sermaye mallar pazar zerindeki etkisinin artmasyd. M. Dobb, a.g.e., 349.

119

63

toplum-devlet ilikileri, dar anlamda da ii ve iveren rgtlerinin birbirleri ve hkmetle olan ilikileri zmlenmeye allmtr.121 Bylece, baz skandinav lkelerinde 20. yzyln bandan beri yaplmakta olan korporatif nitelikli anlama ve uygulamalar, 1970li yllardaki kuramsal alandaki tartmalarn da etkisiyle yaygnlamaya balamtr.122 1970li yllarn ortalarndan itibaren korporatizm, neden yeni korporatizm ad altnda tartmaya almtr ve neden yeni bir kuramsal model gelitirilmeye allmtr? Akkaya bu srecin nedenini yle aklamaktadr: sanayilemi Bat lkelerinde, II. Dnya Savandan sonra, devlet-toplum ilikilerinde oulcu modelin dnda yeni oluumlar meydana gel(mitir) devletin ekonomiye artan mdahalesi sonucunda geni anlamda kar gruplar, dar anlamda ii-iveren rgtleri arasnda yeni ilikiler olutuu ileri srl(mtr) Neo-korporatist kuramclara gre, bu durum, eit gte, gnll yelik temeline dayanan, ok sayda ve birbirleriyle rekabet eden rgtlerin alnacak olan siyasal, sosyal ve ekonomik kararlarn kendi lehlerine olumas iin bask yapmaktan oluan endstriyel ilikiler piyasa (oulcu) modelinin dayanaklarn, varlk nedenini ortadan kaldrmaktadr.123 te II. Dnya Sava sonrasnda, kar rgtlerinin birbirleriyle ve devletle olan ilikilerinin ald bu yeni biim, oulcu kuramn124 getirdii aklamalar yetersiz

Y. Akkaya, Globalleme: Neo-Korporatizmin Sonu Mu?, Prof.Dr. Metin Kutala Armaan, Ankara, THS (Trk Ar Sanayi ve Hizmet Sektr Kamu verenleri Sendikas), 1998, 431. Korporatizmin, henz snrlar izilmi ve tamamlanm bir kuram olmadn eklemekte yarar vardr. Korporatizm devlet ile kar rgtleri arasndaki ilikileri btnyle aklamaya almaktan ok, her ikisi arasndaki ilikiyi aratrmaya yarayacak bir ereve salamaya almaktadr. Bu balamda korporatizm, siyaset ve toplumla ilgili kuramsal sorunlarla, demokrasi, devlet, snfsal ilikiler gibi deneye dayal rnekleri birletirmeye ve aklamaya almaktadr. Y. Akkaya, Devlet, Sendikalar ve Korporatist likiler - I, a.g.m., 40. 122 A. Makal, Trkiyede Tek Parti Dnemi ve Korporatizm Tartmalar, a.g.m., 175. 123 Y. Akkaya, Globalleme: Neo-Korporatizmin Sonu Mu?,a.g.m., 432. 124 oulcu kuram ve oulcu kuramn refah devletiyle ilikisi konusunda daha ayrntl bilgi iin baknz, G. aylan, a.g.e., 107-110.

121

64

klmaktadr. Yeni korporatizm modeli, meydana gelen tm bu deiimleri oulcu modele gre daha iyi aklamak iddiasyla tartmaya almtr. oulcu anlaya gre, toplumda birbirleriyle rekabet eden, eit gte ve ok saydaki kar gruplar ya da rgtleri bulunmaktadr. Bu grup veya rgtler tarafsz ve pasif durumda olduunu varsaydklar devlete, ekonomik, sosyal ve siyasal alandaki politikalarn oluumu srecinde bask yaparak, uygulamaya konulacak bu politikalarn kendi karlar dorultusunda olmasn salayabilmektedirler. Oysa II. Dnya Sava sonrasnda devlet, pasif konumdan karak, yani klasik liberalizmin gece bekisi devleti olmaktan uzaklaarak etkin biimde ekonomiye mdahale etmeye balamtr. Devlet, artk izledii politikalarn baarya ulamas iin, oulcularn var sayd ok sayda, eit gte ve rekabet halindeki kar gruplar yerine, kendisiyle ibirliine ak, merkezilemi ve gl gruplar tercih etmitir. birliine ak olan rgtleri eitli yollarla, daha da glendirerek,

ayrcalklandrmtr. Hem yapsal, hem de ilevsel adan glendirilerek ayrcalklandrlan, tekelci temsil hakk ile donatlan ve daha da mekeziletirilen bu kar gruplaryla, ekonomik ve sosyal politikalarn oluturulmas ve uygulanmas srecinde kurumsallam bir ibirlii oluturulmutur. Ekonomik alanda giderek ilerlik kazanan bu ibirliine dayal iliki biimi, yani korporatist uygulamalar, istikrarl bir burjuva egemen rejimin korunmas ihtiyacndan kaynaklanmaktadr.125

Y. Akkaya, Sanayilemi lkelerde Emek Sermaye birlii ve Makro Ekonomik Gelimeler, ktisat Dergisi, 370-371, (Austos - Eyll 1997), 62-63. Yeni korporatizm tartmalarnda, korporatizmin oulculuktan farkl olduunu ileri srenlerle, korporatizmin oulculuun bir tr olduunu ileri srenler bulunmaktadr ve bu tartmalar sonulanmamtr. Bu balamda, almann bu noktasnda korporatizmle oulculuk arasndaki iliki biiminin ne olduu konusundaki tartmaya girmek gerekli grlmemektedir. nemli olan nokta, korporatizm ile oulculuk ister birbirlerine zt kutuplarda bulunsun, isterse de birbirleriyle rtsn; her iki durumda da korporatizmin, kapitalist retim biiminin ve burjuva egemen rejimin srekliliini salamaya dnk uygulamalar btn olma zelliini korumasdr. Bu dorultu da korporatizmin oulculuktan farkl olduunu ileri srenlerin belirttikleri bir noktaya deinmekte yarar var. Buna gre, kapitalist toplumlarda, ekonomik ve siyasal dzeyde toplumsal uyum, belli bir aamada ve belli bir gelimilik dzeyinde bozulmaktadr. Bylece

125

65

Gerekten de, sosyal politika uygulamalarna, refah devleti politikalarnn yrrlkte olmasna ya da emeki snflar lehine izlenen politikalara ramen kapitalist retim ve birikim biiminden klmadka, burjuva egemen rejim baat olmaya devam etmektedir. Refah devleti politikalar da, II. Dnya Sava sonrasnda kapitalizmin istikrarl biimde gelimesinin ve genilemesinin yeni aklc bir yolu olmutur. Bu balamda Akkayann da belirttii gibi korporatist uygulamalar, karma ekonomiye dayal mdahaleci refah devleti politikalarnn karlat sorunlar zme abas olarak deerlendirilmektedir. nk refah devleti politikalar dorultusunda, tam istihdam ve ekonomik bymeyi salamak ve enflasyonu dk dzeylerde tutmak gerekmektedir. Bu hedeflerin gereklemesi iinse, ii ve iveren rgtlerinin korporatist politikalar desteklemesi gerektii ileri srlmektedir. Bylece de ii ve iveren rgtlerinin korporatist politikalara ve uygulamalara dhil edilerek sistemle btnletirilmesiyle, snfsal taleplerin kabul edilebilir dzeye ekilebilecei, cretlerin ve karlarn daha iyi kontrol altnda tutulabilecei, karlkl olarak birbirlerinin karlarn dnmek zorunda olan sendikalarn ibirlii ve uzlamaya ak olacaklar iddia edilmitir.126 Burjuva egemen bir rejimin varln ve istikrarn koruma amacna ynelik yeni korporatist uygulamalar ii snf neden kabul etmitir? Buna, ii snf refah devletinin sunduu tm nimetlerden yararlanma kaygsyla kabul etmitir yant verilebilir. i snf 1960l yllarda beliren ilk korporatistletirme dalgasna, refah

istikrar ve refah salamak zora girmektedir. Bu durumun nedeni devletin, oulcu gruplarn artan isteklerini karlamakta zorlanmas, sonrasnda karlayamaz duruma gelmesi ve kilitlenmesidir. te, bozulan snflar aras dengeyi kurabilmek, toplumu ynetmek ve istikrar salayabilmek iin, atmac ilikileri ibirliki ilikilere evirmek gerekmekte, bunun iin de korporatif mekanizmalara ihtiya duyulmaktadr. Korporatif mekanizmalar da, toplumsal anlamalar, ekonomik ve sosyal konseyler, komiteler ve kurullarla ilemektedir. Y. Akkaya, Devlet, Sendikalar ve Korporatist likiler - I, a.g.m., 43. 126 Y. Akkaya, Globalleme: Neo-Korporatizmin Sonu Mu?,a.g.m., 433.

66

devletinin kendilerine sunduu nimetlerden faydalanmak iin raz olmutur.127 Bu balamda byk oranda emeki kesimleri de temsil etme iddiasndaki sosyal demokrat partilerin, yeni korporatist politikalarn balatlmas ve uygulanmasnda nemli roller stlendikleri belirtilmelidir. Ancak hem yapsal, hem de kurumsal dzeyde yeni korporatizmin yerletii lkelerde, zellikle de Almanya ve sve rneklerinde, sosyal demokrat partiler iktidarda bulunmadklarnda da, kurulu sistem iktidara gelen sa kesim partilerce de srdrlmtr.128 II. Dnya Sava sonrasnn refah devleti politikalar uygulamalaryla balayarak, 1980li yllarn sonlarna doru zayflamaya balayan yeni korporatist uygulamalar, belirtilen zaman dilimi ierisinde hep ayn nitelikte uygulanmamtr. Cizrenin belirttii gibi, yeni korporatizm petrol bunalmna dek sren ilk evresinde iyi gnlerin, sonrasnda ise kt gnlerin rn olmutur. Yeni korporatizm, petrol krizine dek olan ilk evresinde refah devletinin beraberinde getirdii, tam istihdam, fiyat istikrar, yksek devlet harcamalarn gerektiren sosyal refaha ynelik kazanmlar gibi olumlu beklentilerden; kriz sonras ikinci dneminde ise ktleen toplumsal ve ekonomik ortamn gerektirdii dayanma ve uzlama gereinden kaynaklanmtr.129 lk evresinde snflar aras uyumu salamaya ynelik olan yeni korporatist uygulamalar, petrol krizi sonrasndaki ikinci evresinde, nitelik

Y. Akkaya, Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, stanbul, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilim Dal, 1996, 37. ve Y. Akkaya, Sanayilemi lkelerde Emek Sermaye birlii ve Makro Ekonomik Gelimeler,a.g.m., 64. Gerekten de II. Dnya Sava sonrasnda Bat Avrupada yksek istihdam dzeyine ulalm, isizlerin oran iki dnya sava aras dnemdeki orana gre azalm, bu durum ii sendikalarnn pazarlk gcn artrm ve hakim olan toplumsal ilikiler sistemi ierisinde iilerin konumunu iyiletirmitir. Bylece de ii snfnn toplam gelirlerinin dzeyi ykselmitir. M. Dobb, a.g.e., 352. 128 Y. Akkaya, Globalleme: Neo-Korporatizmin Sonu Mu?, a.g.m., 433. 129 . Cizre, Korporatizm ve Trk Sendikacl (I), Birikim, 41, ( Eyll, 1992), 32.

127

67

deitirerek zorlayc olamaya ve bir kamu politikas oluturma arac olarak etkinliini yitirmeye balamtr.130 1980li yllara gelindiinde, pek ok lkede sosyal demokrat partiler iktidar sa partilere brakmak zorunda kalmlardr. Sa partilerin uygulamay planladklar ekonomik ve siyasal dnmlerde, bir kamu politikas oluturma sreci olarak korporatizme ihtiya duyulmamtr. Sa partiler kar gruplarn, zellikle de ii rgtlerini siyasi kararlar alma ve kamu politikalarn oluturma srelerinin dnda brakmaya ynelmilerdir. Bu giriimler korporatist uzlama olanaklarn devre d brakmtr. Bylece karlarn korunmasnda uzlamadan ok pazarlk gc n plana kmaya balamtr. 1980lerden balayarak kar gruplar, gelirlerini artrmak amacyla hedefi verimlilik art ve ekonomik byme olan ve bu hedefini de atmadan ok uzlama ile gerekletirmeye alan korporatist uygulamalardan ziyade, atma ve dalgalanmalara yol aan pazarlk yntemlere ynelmilerdir.131

Y. Akkaya, Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, a.g.e., 42. Aslnda yeni korporatizmde grlen zorlaycln kapitalist ekonomi ve kapitalist devletin doasndan kaynakland sylenebilir. 1974 Petrol krizi ncesinde grlen uzlamac yeni korporatif uygulamalarn geici bir sre boyunca uygulanabildiklerini belirtmek gerekmektedir. Akkayann deindii gibi, refah devleti politikalarnn ekonomik bymeyi salayabilmesi iin snf karlarn uzlatrmas gerekmektedir. Bu karlarn uzlatrlmas iin, refah devleti politikalaryla tm snflara hizmet verilmesi amalanmtr. Snflar aras gnll uzlamalar gelir politikalar ve toplumsal anlamalarla yrrle konulmutur. Yani yeni korporatizm de atan karlar devlet yardmyla uzlatrlmaya allmtr. Ancak salanan bu ibirlii, edimsel olarak sermayeden yana bir nitelik tamaktadr. Bu nedenle kurulan snflar aras ibirlii geici olmakta, emek ve sermaye arasnda yeni atmalar kmakta ve bu durum devleti zorlayc korporatif politikalar izlemeye ynlendirmektedir. Ekonomik byme, tam istihdam, enflasyon ve cret istikrar gibi konularda sorunlar derinletike, karlarn uzlatrlmasnda gnlllk unsuru uygulanamaz hale gelmektedir. Her snf kendi karn korumaya ve artrmaya almaktadr. Her snfn bir dierini dnmeksizin kendi kar peinden komas atmalara yol amakta, atmalar engellemeye ynelik devletin zorlayc nitelikli yeni korporatif uygulamalar, Bat demokrasilerindeki demokratik oulcu ereveye aykr dtnden, yeni korporatif uygulamalar ileyememekte, tkanmaktadr. Y. Akkaya, Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, a.g.e., 48-49. 131 Y. Akkaya, Sanayilemi lkelerde Emek Sermaye birlii ve Makro Ekonomik Gelimeler, a.g.m.,67. ve Y. Akkaya, Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, a.g.e., 49.

130

68

C. KURAMSAL BALAMDA KORPORATZM

1. TOPLUMSAL YAAMIN ETL ALANLARINDA KORPORATF UNSURLAR VE KORPORATST SSTEMLER a) Dnsel, Ekonomik ve Siyasal Alanlarda Korporatizm Korporatif ilikiler ve rgtlenme, toplumsal gerekliin eitli alanlarnda kendisini gstermektedir. Dolaysyla belli bir sistemin korporatist olup olmadn belirlemek iin, o sistemin eitli alanlarnda korporatizmi niteleyen zelliklerin bulunup bulunmadna baklmas gerekmektedir. Bu alanlar hangileridir? Genelde, korporatizmi zmleme

abalarnda belirgin olarak alan ortaya kmaktadr. Bunlar; 1) dnsel alan, 2) ekonomik alan ve 3) siyasal alandr. Parla da bu dorultuda, korporatizmin ayr alanda, yani kendi deyimiyle ayr dzeyde incelenebilecek bir dnce ve eylem sistemi olduunu dile getirmektedir. Ona gre bu dzey mantksal olarak birbirleriyle balantl olsalar da, edimsel olarak hepsinin bir arada ortaya kmas gerekmemektedir. Bu dorultuda korporatizm, ilk olarak belli bir toplum ve ekonomi modeli hakknda bir felsefe-ideolojidir. kinci olarak, bir dizi ekonomi ve snf politikalar ve karlarn temsiline ynelik edimsel srelerdir. Son olarak da belli bir siyasal kurumsallama ve otoriter karar alma biimidir. Bu dzeyler ksaca aklanacak olursa, bir toplum modeli ve felsefe olarak korporatizm, ak seik ve ayrntl olarak formlletirilmi bir siyasal ideoloji olarak karmza kabilecei gibi, daha belirsiz ve gevek olarak da ortaya kabilir. Korporatizm ikinci dzeyde, bahsedilen dnya gr veya ideolojinin sonucu olan ya da bununla uyum iinde bulunan ekonomik

69

pratikler ve politikalar btn olabilir. nc dzeyde ise, ikinci dzeydeki edimsel davurumlarn tesinde, hukuki olarak siyasal kurumlar ve hukuksal yaplar olarak gerekleebilir.132 leride de deinilecei zere, Parlann korporatizm ile ilgili tm grlerine katlmamakla beraber, korporatizmin incelenebilecei alan ayrmn geerli buluyor ve zmlememizde bu snflandrmay benimsiyoruz. Korporatizmin incelenebilecei veya varlnn izlerinin

srlebilecei bu alandan ilki, yani dnsel alan, dier iki alana gre etkileri bakmndan daha edilgin ya da soyut olabilir iken, dier iki alan yani ekonomik ve siyasal alanlar etkileri bakmndan daha somutturlar. Yani bir ekonomik veya siyasal sistemin, korporatif olarak deerlendirilebilmesi iin, ekonomik ve siyasal alanlardaki somut, uygulamaya konulmu olan verileri elde etmek gerekmektedir. Dnsel alanda kalm ve uygulamaya geememi korporatif dnceler bir sistemi korporatif olarak nitelendirmeye yetmemektedir. Belli bir lkenin siyasal sekinleri arasnda, iktidar blou ierisinde veya aydnlar arasnda korporatizmi savunan veya dncelerinde korporatizan izler bulunan kimseler olabilir. Bu, o lkede, sadece korporatizmi savunan kimselerin veya gruplarn bulunduu, korporatif dnce akmlarnn filizlendii anlamna gelebilir. Ancak bu dnceler, hayata geirilemez, uygulamaya konulamazsa; yani ekonomik alanda korporatif nitelikli rgtlenmelere gidilmez ve bu dorultuda iliki biimleri gelitirilmezse; siyasal alanda da korporatif rgtlenme ve korporatif temsilin gerektirdii uygulamalara yer verilmezse, o lkenin siyasal ve ekonomik sistemi korporatif olarak nitelendirilemez. Nasl ki, belli bir lkenin siyasal sisteminde belli gruplar, partiler veya aydnlar sosyalizmi savunabilmektelerse de, o

132

T. Parla, a.g.e., 92.

70

lkenin ekonomi alanndaki mlkiyet ilikileri ve siyasal alandaki yaplanmas sosyalizmin ngrd biimde deitirilmedii srece, o lkeyi sosyalist olarak nitelendirmek olas deilse; ayn durum korporatizm iinde geerlidir. Uygulamaya gemedii srece dnce akmlar sadece dnce akm olarak kalr, sistemi nitelemek konusunda yeterli olamazlar. Korporatizmin incelenebilecei dier iki alanda, yani ekonomik ve siyasal alanlarda, korporatizmin varlnn iki boyuta bal olduunu dnmekteyiz. Aslnda korporatizmin birbirinden farkl, eitli boyutlarn dile getirenler bulunmaktadr.133 Bu farl boyutlandrmalarn her biri belli bir doruluk pay tamaktadr. Ancak, korporatizmin temelde bir rgtlenme biimi ve bir iliki biimi olmasn lt olarak almann yeterli olacan dnmekteyiz. Bu dorultuda, ekonomik alanda korporatizm incelenirken, bu alanda korporatif nitelikli rgtlenmenin, yani gerek iverenler, gerekse de alanlarn meslek esasna dayl biimde rgtlenmi olup olmadna ve korporatif ilikilerin, yani ayn meslek dalndaki iveren ve iilerin atma yerine, uzlamasna ynelik ilikilerin kurulup kurulmadna baklmas gerekmektedir. Kapitalist korporatizm sz konusu olduunda, mesleki rgtlenme olarak sendikalar n plana kmakta, korporatif ilikiler sz konusu edildiinde de ii ve iveren sendikalar arasndaki atma yerine uzlamaya ynelik uygulamalar akla gelmektedir.

Bu balamda zellikle yeni korporatizm tartmalarnda, toplumsal korporatizmin kavramsallatrlmas, tanmlanmas ve nitelendirilmesinde farkl yaklamlarn olduu belirtilmelidir. Bu dorultuda, toplumsal korporatizmin karlarn temsili yaklam, kamu politikas oluturma sreci yaklam, iktisadi sistem yaklam, toplumsal kontrol arac yaklam ve devletin rgtleni biimi yaklam gibi yaklamlar erevesinde ele alnd grlmektedir. Daha ayrntl bilgi iin baknz, . Cizre, Yeni Korporatizm Bat Avrupa ve Trkiye Deneyimleri, Ankara, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dal, 1987, 15-39.

133

71

Siyasal alanda korporatizm incelenirken de, bu alandaki korporatif rgtlenmeye ve bunun siyasal alana korporatif temsil olarak yansyp yansmadna baklmaldr. Bu dorultuda siyasal alanda korporatizm, ekonomik alandaki korporatif rgtlenme ve ilikilerin siyasal alana yansmasyla; yani meslek esasna dayal ii ve iveren rgtleri temsilcilerinden oluan bir kurulun, gerek danma organlar olarak devlet rgtlenmesi ierisinde yer almas ve elbette ki alnacak olan sosyo-ekonomik ve sosyo-politik karar srelerinde etkili olmalaryla, gerekse de temsil dzeyinde, ya sadece korporatif temsilin ya da siyasal temsilin yan sra korporatif temsilin benimsenmi olmasyla kendisini gstermektedir.

b) Korporatif Uygulamalar ve Korporatist Sistemler Ekonomik ve siyasal alanlarda korporatif rgtlenme ve iliki biimlerinin bulunmas, belli bir ekonomik ve siyasal sistemde korporatif uygulamalarn ve korporatif kurumlarn varlna iaret etmektedir; ancak sz konusu uygulama ve kurumlarn varl, o ekonomik ve siyasal sistemi korporatist bir sistem olarak nitelendirmeye yetmekte midir? Bu soruya olumsuz yant verilebilir. nk korporatif iliki biimleri ve rgtlenmelerin, ekonomik ve siyasal adan liberal sistemlerle eklemlendii gz nnde bulundurulursa; bir sistemi net bir biimde korporatist olarak nitelendirebilmek iin, o ekonomik ve siyasal sistemin ayrt edici bir zelliinin olmas gerekmektedir. Bu zellik sz konusu sistemin korporatist tarzda biimlendirilmi olmasdr. Bahsedilen korporatist biimlenme, birbirleriyle tutarl olmak kouluyla, ekonomik alanda korporatist ilikilerin kurulmas ve siyasal alanda da korporatist temsil organlarna yer verilmesiyle ve/veya devletin sistematik biimde korporatist ilikinin taraflarndan biri olmasyla salanmaktadr. rnein

72

belli bir lkede, ekonomik alanda bir takm korporatif ilikiler bulunmasna ramen, siyasal alanda bu ilikilerin bir yansmas olarak korporatif temsile dayal bir takm organlara yer verilmiyorsa ya da devlet korporatif ilikinin taraflar arasnda rol almyorsa, bu lkenin sistemi korporatist bir sistem saylmaz.134 Edimsel olarak o lkede, sadece korporatif ya da korporatizan bir takm ilikilerin bulunduu anlamna gelir. Tam tersine belli bir lkede, siyasal alanda korporatif temsil iddiasn tayan bir takm organlara yer verilmesine ramen, ekonomik alanda bu korporatif temsil organlarnn tabann oluturacak alt rgtlenmeler ve iliki biimleri yoksa bu lkenin sistemi de korporatist saylmaz.135 Sadece o lkede korporatif ya da korporatizan bir takm siyasal organlarn olduu anlamna gelir. Aslnda btn lkelerin ekonomik ya da siyasal sistemlerinde korporatizmin eitli unsurlarna rastlamak mmkndr. Ancak bu unsurlar o sistemleri btnsel anlamda korporatist olarak nitelendirmeye yetmemektedir. Korporatist olarak nitelendirilebilen siyasal ve ekonomik sistemler, farkl lkelerde, farkl biimler almtr. Korporatist olarak nitelenebilecek sistemler arasnda, korporatizmin otoriter veya totaliter biimini uygulayan sistemler,
Belirttiimiz olguya paralel biimde, ancak zellikle devlet kavram zerine zmleme yapan Gze de ekonomik alandaki eitli korporatif rgtlenmelerin, devleti korporat(ist) saymaya yetmeyeceini; bunun iin korporatif temsil sisteminin uygulanyor olmas gerektiini belirtmektedir. A. Gze, Korporatif Devlet, a.g.e., 27. 135 Korporatif temsil sisteminin kabul edildii her devlette, meslek rgtleri korporasyonlar biiminde rgtlenmemi olabilir. A. Gze, Korporatif Devlet, a.g.e., 27. Yani gerek korporasyonlarn, gerekse de ii ve iveren sendikalarnn bulunmad lkelerde, siyasal sistem ierisinde korporatif nitelikli organlara yer verilebilir. phesiz ki bu durum, toplumsal ve ekonomik alt yapnn, siyasal st yapy belirlediini savunan aklama modeline uymamaktadr. Ekonomik alanda korporatizmin gerektirdii rgtlenme ve iliki biimlerine sahip olmakszn, siyasal alanda korporatif bir takm kurululara yer veren siyasal sistemlerin, ekonomik ve toplumsal alt yapdan grece bamsz hareket edebilen ynetimler olduu belirtilebilir. Bu tr uygulamalarn olduu lkelerde, ekonomik yap, siyasal adan korporatist bir zm gerektirecek oranda kapitalistlemi ve sanayilemi deildir. Bu geri sosyoekonomik yapya uygun olarak, korporatif rgtlenme asndan ok nemli olan ii ve iveren sendikalar lkede bulunmamaktadr. Var olan eitli meslek rgtleri de, korporatist bir sistemin gerektirdii dzen, etkililik ve sistematiklikten uzak biimde varln srdryordur. ktidar ise, lke kapitalizminin rettii sorunlara zm bulmak amacyla deil, ok daha farkl amalarla eitli meslek ve sektr temsilcilerinden oluan bir meclisin oluturulmasn ve bu meclisin almasn isteyebilir. almann, Trkiye ile ilgili ikinci ksmnda, ekonomik alanda korporatizmin incelendii blmde, daha ayrntl olarak incelenecek olan l ktisat Meclisi bu duruma rnektir.
134

73

korporatist sistem tansn koymak asndan daha fazla kolaylk salamaktadr.136 nk bu tr sistemlerde otoriter olan siyasal iktidar, ekonomik alana da hkimdir ve hem siyasal, hem de ekonomik alan yukardan aaya doru ak biimde korporatist bir doktrin dorultusunda yaplandrmaktadr. Genel bir kural olmasa da byle sistemlerde kimi devletler, anayasalarnda korporatist olduklarn ilan ederek, niteliklerini aka ortaya koymaktadr. Oysa aktan korporatist olduunu ilan etmeyen oulcu demokratik sistemlerde ekonomik ve siyasal alanlarda korporatist iliki biimlerinin ve rgtlenmelerin izlerini srmek; liberal kurumlarla

eklemlenmi durumda bulunabilen korporatist iliki ve kurumlarn, sistemi korporatist saymaya yetecek oranda youn, sistematik ve tutarl olup olmadnn belirlenmesini gerektirmektedir.

2. KORPORATZM SINIFLANDIRMA ABALARI VE KORPORATZM TRLER Korporatizm gerek dnsel alandaki birbirinden farkl yaklamlar, gerekse de sosyo-ekonomik ve sosyo-politik alanlardaki farkl uygulamalar dolaysyla tek tip bir olgu saylmamaktadr. Dnsel ve uygulama alanlarndaki bu farkllklarndan dolay korporatizmi trlere ayrmak olas grnmektedir. Korporatizm

zmlemelerinde de, genellikle konunun daha net ortaya konulabilmesi iin eitli alardan korporatizm ii farkllklar ortaya konulmakta, korporatizm, trlere ayrlmaktadr.

Linzin de belirttii gibi, Btn siyasal sistemlerde korporatizmin baz unsurlarna, zellikle ekonomik ve meslek nitelikteki menfaatlerin kurumsal ve dzenlemi biimde temsiline rastlanrsa da, siyasal sistemi korporatif bir ideolojiye gre rgtlendirme ynnde ciddi bir abaya ancak otoriter rejimler yer vermilerdir. J. J. Linz, a.g.e., 195-196. (Kaln karakterli ifadelerle yaplan vurgu bize aittir.)

136

74

a) Korporatizm ve eitli Snflandrma Giriimleri Korporatizmi trlere ayrrken Parla, dier alanlara da deinmekle beraber, zellikle dnsel alana vurguda bulunarak ve korporatizmin liberalizmle etkileimine deinerek, ikili bir snflandrma yapmaktadr. Parlaya gre korporatizm; 1) solidarist ya da dayanmac korporatizm ve 2) faist korporatizm olarak iki alt tre ayrlmaktadr. Her iki alt tryle de korporatizmin, kapitalizmin yeni rasyoneli olarak liberalizmin yerine sahneye srldn iddia eden Parla137, korporatizmin liberalizmle uyuamayacan savunmaktadr. Parlaya gre korporatizmin solidarist ve faist biimleri arasndaki temel fark; solidarizmin, liberalizmin belli baz siyasal ve kltrel ideallerini korumakla beraber, onu deitirmeye ve dzeltmeye alarak dntrmeye girimesidir; buna karn faizm liberalizmi radikal bir yadsmayla dntrmeyi amalamaktadr. Bu dorultuda Parla, korporatizmin solidarist ve faist biimleri arasndaki farkn, temelde birey, toplum ve devlet arasndaki karlkl ilikilere farkl

yaklamalarndan kaynaklandn dile getirmektedir. Aslnda hem solidarizm, hem de faizm, liberalizmde bireyin, Marksizmde de snfn birincil kategori olmasna kar kmakta ve her ikisi de meslek gruplarn toplumsal rgtlenme ve siyasal etkinliin temel birimi saymaktadr. Solidarizmde korporasyonlar, birey ile devlet arasnda tampon ilevi gren kurululardr. Korporasyonlar, aslnda bencil olan bireylere kamu kar, yani ortak kar ruhunu aladklar gibi, sivil toplumun yap ta olan korporasyonlarn zerk yetki alanlarna da devletin mdahale etmesini engellerler. Bylece bireylerin haklar da korunmu olur. Solidarizm, siyasal kuram ve hukukta, liberalizme gre kstl da olsa birey haklarn kabul etmitir, ancak

137

T. Parla, a.g.e., 90-91.

75

bireysel haklarn yan sra, toplumsal dayanma ve birliin gerei olarak bireylerin ykmllkleri, yani grevleri de bulunmaktadr. Oysa faizmde, toplum ve dolaysyla birey, kuramsal balamda metafizikletirilmi bir korporatist devlet iinde eritilmektedir. Faizmde korporasyonlar, devletin sivil toplumu denetimi altnda tutmasn salayan kamu organlar olarak grlmektedir. Faizmde korporasyonlar, liberal siyasal kuram ve hukukun tersine, devlet karsnda ncelikli haklar bulunmayan bireyin grev ve ykmllklerine ilikin devlet emirlerini sivil topluma iletirler.138 Parlann korporatizmi ortaya koyu biimini ve bu snflandrmasn eitli alardan eletirmek olasdr. Korporatizm kavramnn bana liberal sfatnn getirilmesinin yanltc olacan dile getiren Parla, korporatizm ile liberalizmin uyuamayacan belirtmektedir. Ancak gerek hayatta, her eyiyle saf bir liberal sistem ile her eyiyle saf bir korporatist sistemin bulunmas olduka ayrks bir durumdur. Kuramsal alanda birbirleriyle badamayan liberalizm ile korporatizm, edimsel olarak farkl alanlarda birbirleriyle eklemlenmi olarak var olabilirler. rnein, II. Dnya Sava sonrasnda, ekonomik alanda youn ve sistematik biimde korporatist rgtlenme ve ilikilerin gerekletirildii bir takm Batl ileri kapitalist toplumlar, yeryznde var olan biimiyle siyasal ve hukuksal alanda liberalizmin bireye tand en geni haklar ve grece oulcu siyasal temsili uygulamaya geirebilmilerdir. Dolaysyla her alan mutlak saf liberal ilkeler dorultusunda dzenlememi olan sistemleri, liberal olmayan ya da liberalizm d sistemler olarak nitelemek ve bu dorultuda eitli alanlarda da korporatif rgtlenme ve ilikilerin bulunmasndan yola karak o sistemi liberalizmle uyumaz biimde sadece

138

T. Parla, a.g.e., 98-99.

76

korporatist olarak nitelendirmek; edimsel olarak var olan liberalizm ile korporatizmin eklemlenmesini yadsmak anlamna gelmektedir. Bu balamda Makal da, Parlann her iki alt tryle korporatizmi, liberalizm ile badamaz olarak ele almasn, gerek tanmlama, gerekse snflandrma asndan eletirmektedir. ncelikle Parlann tanmlamasnda korporatizm, liberal kavramyla nitelenebilecek tm uygulamalar darda brakt iin eletirilmektedir. kinci eletiri ise snflandrmaya yneliktir. Parla korporatizmi solidarist ve faist olarak kategorize ederken, iki tr de birbirinden net izgilerle ayrt edilebileceini kabul etmektedir. Makal, bu iki tr arasnda kavramsal ve uygulama dzeylerinde net bir ayrm yapmann kolay olmadn belirterek, bir geililikten bahsetmenin yerinde olacan savunmaktadr.139 Ayrca Parla, korporatizmin lml biimi olan solidarizmin, liberalizm bir yana, demokrasi ile de badaamayacan dolayl olarak dile getirmektedir.140 Bylece demokrasinin tek biiminin, sanki liberal demokrasi olabileceini savunur gibidir. Akin de bu noktadan Parlay eletirmektedir. Akine gre korporatizm, mesleklerin, i gruplarnn rgtlenmesini savunan bir gr olarak ele alnrsa, sivil ve demokratik toplumun ayrlmaz bir niteliidir. Korporatizm konusundan sonra solidarizm konusuna gelen Akin genel olarak, toplumun genel mekanizmas ya da ilkesi olarak snf mcadelesini reddedenlerin solidarist olarak nitelenebileceini, bundan dolay solidarizmin Marksizm kart olduunun ileri srlebileceini, ama tek bana demokrasi kart bir anlam tadnn sylenemeyeceini

A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 131. (Dipnot) ve A. Makal, Trkiyede Tek Parti Dnemi ve Korporatizm Tartmalar, a.g.m., 176 (dipnot). 140 Parla bu sonuca, solidarist olarak niteledii Siyasal Kemalizmin demokrasi ile badamadn dile getirerek ulamaktadr. esas olarak solidarist korporatist Siyasal Kemalizm, otoriterlii, devletilii, tek particilii ve efilii nedeniyle demokratik ve ilerici olduu savunulamayacak bir tarihsel siyasal ideoloji ve rejim trdr. Baknz: T. Parla. a.g.e., 10.

139

77

savunmaktadr.141 Ayn ekilde solidarizmin liberalizm kart olmas da, onu tek bana demokrasi kart yapmad gibi; solidarizmin kuramsal anlamda uzlamaz olan liberalizmle uygulama dzeylerinde eklemlenmesini de engellememektedir. Parlaya eletirilerini ynelten Akin de korporatizm konusundaki ayrmn, dernek korporatizmi ve devlet korporatizmi biiminde yapmaktadr. Dernek korporatizmi, yukarda da bahsedildii gibi, meslek ve i gruplarnn rgtlenmesini savunan bir gr olarak, sivil ve demokratik bir toplumun ayrlmaz bir parasdr. Oysa meslek rgtlenmesinin devlet eliyle olmasn ve yurttalarn temsil edildii parlamento yerine devlet tarafndan rgtlenmi mesleklerin temsil edildii korporatist meclis kurulmasn ngren ise faizmdir ve bu yaplanma da devlet korporatizmidir.142 Akinn bu ayrmna belli bir noktaya kadar katlmak olasdr. stelik Akinin bu ayrm, korporatizmin biri lml, dieri daha kat olan iki tr olmas balamnda, Parlann solidarizm ve faizm ayrmn andrmaktadr. Ancak, Akin dayanmacl (solidarizmi) tanmlarken, toplumun temel mekanizmas ve ilkesi olarak snf mcadelesini reddetmeyi vurgulamakta ve bunu solidarizmin yeterli koulu saymaktadr. Ayrca dayanmacln, korporatizmin bir alt tr ve bylece de faizmin kardei yaplmasn da benimsememektedir. Oysa snf mcadelesini reddetmek solidarizm kadar, faizm iin de geerlidir. Solidarizmin en belirgin zellii snf mcadelelerini reddetmenin yan sra, toplumun mesleki esasta rgtlenmesini savunmasdr ki, mesleki esasta rgtlenme iki dnya sava aras dnemde faist diktatrlklerin de uygulamaya koyduu bir politikadr. Bu veriler solidarizm ile faizmi, korporatizm paydasnda birletirmeye gtrmektedir.

141 142

S. Akin, a.g.e., 115-116. S. Akin, a.g.e., 115.

78

Dolaysyla, Akinin yapt gibi, solidarizmin korporatizm d bir dnce ve uygulamalar btn olduunu ileri srmek geerli saylmamaldr. almalarnda korporatizmin siyasal ynne arlkl olarak eilen ve bu dorultuda korporatist devleti zmleyen Gzede korporatist devlet sistemlerini, Saf Korporatif sistem, Karma Korporatif sistem ve Tbi Korporatif sistem olarak e ayrmaktadr. Gze, korporatist devletin zelliini aklarken, bu devletin sosyal adan korporatist bir temele, yani sosyal rgtlere dayanan bir devlet olduunu; ekonomik adan, korporatizmin kabul edildii bir devlet olduunu; siyasi adan da korporatist temsil sisteminin geerli klndn ve tm bunlarn sonucu olarak da, korporatist devletin totaliter ve otoriter bir devlet biimi olarak ortaya ktn ileri srmektedir. Gze yapm olduu bu tanmlamaya uyan devlet sistemini saf korporatif devlet sistemi olarak snflandrmaktadr. Yukarda belirtilen esaslar uygulamada birebir hayata geirilemese de, Gzeye gre bir devlet sistemini saf korporatif sistem iine sokabilmek iin, temel olarak korporatist devlet grnn, sosyal, siyasal ve ekonomik ynleri ile benimsenmi olmas ve bu ynleriyle korporatist devlet sisteminin kurulmak istenmesi gerekmektedir. Uygulamada saf korporatif devlet sistemini kurmaya alan devletler, genellikle meslek rgtlerini korporasyonlar biiminde tekilatlandrmlar; ok partili siyasal sisteme son vererek, tek parti sistemini kabul etmiler ve siyasal temsil sistemi yerine korporatist temsil sistemini geirmilerdir. Bylece bu devletler tek parti diktatrlne dayanan totaliter ve otoriter devletler olarak ortaya kmlardr. Karma korporatif sistemde ise, korporatist devlet gr sosyal, siyasal ve ekonomik ynleriyle bir btn olarak alnmam, zellikle siyasal yn zerinde durulmutur. Bu devlet sistemi, genellikle, ferdiyeti devlet grnden hareket

79

eden, fakat toplumda ferlerin yannda sosyal teekkllerin de varln gz nnde tutan ve siyas temsil sistemini korporatif temsil sistemi ile tamamlamak isteyen ve bunun iin de, sosyal teekkllerin ve zellikle meslek teekkllerinin temsilcilerine, siyas partilerin temsilcilerinin yannda, devletin ynetiminde sz sahibi olmalarn salayan sistemdir. Karma Korporatif Devlet snflandrmas iine giren Devletlerde korporatif temsil sistemi kabul edilerek, sosyal teekkllerin ve zellikle meslek teekkllerinin temsilcilerine, grlerini ve isteklerini kanun ve hukuk yollardan aklamak ve menfaatlerini meru yollardan korumak imkn salanmak istenmi ve ayn zamanda teknik bilgi ve ehliyet sahibi kimselerin yasama organlar iinde yer almalar arzu olunmutur. Bu sistem gerek korporatif devlet grnn, gerek ferdiyeti devlet grnn baz zelliklerini bir araya toplayan bir devlet sistemi olarak grlmektedir. Son olarak Tbi korporatif sistemde ise, karma korporatif sistemde olduu gibi, korporatif Devlet gr sosyal, ekonomik, siyas ve hukuk ynleri ile bir btn olarak ele alnmamaktadr. Bu Devlet sisteminde ferdiyeti Devlet grnden hareket edilmekte, fakat sosyal teekkllerin, zellikle meslek teekkllerinin temsilcilerinden kurulu korporatif bir organa Devlet tekilat iinde yer verilmektedir. Ancak karma korporatif sistemlerden farkl olarak, bu sistemde, sosyal teekkllerin temsilcilerine siyas partilerin temsilcileri ile birlikte Devletin ynetiminde dorudan doruya sz sahibi olma imkn tannmamaktadr. Sosyal teekkllerin temsilcilerinden kurulu organ, siyas organlara tbi klnmakta ve korporatif organ, siyas organlar nezdinde bir istiare organ olarak kabul edilmektedir.143

A. Gze, Korporatif Devlet, a.g.e., 103-105. Ayrca korporatif devlet sistemleri ve bu sistemlerin uyguland rnekler hakknda ok daha ayrntl bigi iin ayn kaynan 105- 192 sayfalarna baklabilir.

143

80

Gzeden yaplan bu uzun alntlardan da anlalaca gibi, Gzenin snflandrmas korporatif adan devlet sistemlerini temel aldndan siyasal alana ynelik bir snflandrmadr. Gzenin snflandrmas, edimsel olarak siyasal alandaki korporatist uygulamalar, yani korporatist temsili isabetli ve ak biimde yansttndan yerinde ve geerli bir snflandrmadr. Daha ayrntl olmasna ramen Gzenin snflandrmasn, ikiye ayrmak olasdr: Korporatist temsilin kat uyguland biim ve lml uyguland biim. Bu dorultuda saf korporatif sistem, yani siyasal temsilin kaldrld, korporatist temsilin tek belirleyici hale geldii ve buna ynelik olarak ekonomik ve toplumsal alann korporatist biimde rgtlendii sistem, korporatist temsilin kat biimde uyguland sistem olmaktadr. Korporatist temsilin lml uyguland biim ise, Gzenin snflandrmasnda karma ve tab korporatif sistemlere denk dmektedir. Zaten Gzenin de hukuki adan totaliter ve otoriter devlet sistemleri arasnda gstermedii karma ve tab korporatif devlet sistemlerinde siyasal temsil ortadan kalkmam, korporatist temsil tek belirleyici unsur haline gelmemitir. Gzenin siyasal alana ynelik yapm olduu bu l ayrm, temel olarak kat ve lml sistem olarak ele alnrsa, Parlann solidarizm ve faizm, Akinin dernek ve devlet korporatizmi ayrmlaryla akmaktadr. G. ve M. stn, snf ayrm ve atmalarn ne kard iin sosyalizme ve karlarn farklln vurgulad iin oulculua kar olan korporatizmin, doal olarak faizmi artrdn belirtmektedirler. Ayrca korporatist uygulamalarn, rgtlenmelerin ilk defa iki dnya sava aras dnemde Avrupann faist lkelerinde grlmesi bu arm kolaylatrmtr. G. ve M. stn de, korporatizm konusunun yeniden gndeme gelmesinin altnda, tarihsel pratiin faizm dnda, ok daha farkl biimde korporatist uygulamalarn varln ortaya koymasnn yattn

81

belirtmektedirler. te bu yeni korporatist uygulamalar, iki dnya sava aras dnemin faist korporatist uygulamalarndan ayrmak amacyla, yaznda korporatizm kavramnn bana neo, ada, liberal, oulcu, pazarlk gibi taklar getirilmektedir. Dolaysyla, yazarlara gre, II. Dnya Sava sonrasnn pratiinin gsterdii gibi, korporatizmi faizme indirgemek yanltr; sz konusu uygulamalar kesinlikle korporatisttirler, ancak kesinlikle faist deildirler. Bu noktaya kadar bizlerin de katld bu zmlemelerin ardndan G. ve M. stn, korporatizmi ikiye ayrmaktadrlar: Faist korporatizm ve Neo-korporatizm. Bu ayrmda yazarlar, Parlann faist korporatizm ve solidarist korporatizm ayrmndan yola karak; faist korporatizme Parlann faist korporatizminin, Neo-korporatizme de Parlann solidarist korporatizminin zelliklerini yklemektedirler. Korporatizm trleri

hakkndaki bu temel ayrmn yan sra G. ve M. stn, neo-korporatizmin kendi ierisinde de eitli alardan ayrlabileceini belirtmektedirler.144 Aslnda G. ve M. stnn faist korporatizm ve neo-korporatizm ayrm ok da yanl bir ayrm deildir, ancak bu ayrmn korporatizmin trleri balamnda deil de, korporatizmin tarihsel geliim sreci ierisinde yaplmas daha yerinde olurdu ve bylece de bir takm tarihsel gelimelerin gzden kamasnn nne geilebilirdi. G. ve M. stnn ayrm, II. Dnya Sava sonras dnemde, neo-korporatizm olarak adlandrlacak olan eitli trlerde korporatist uygulamalarn varln isabetli biimde tespit etmesine karn, iki dnya sava aras dnemdeki korporatist uygulamalarn sadece faizm tarafndan uygulamaya konulduu izlenimi

vermektedir. Oysa iki dnya sava aras dnemde sistematik korporatist uygulamalar genelde faizmle zdeletirilmesine karn, benzeri uygulamalar ok n

144

G. stn - M. stn, a.g.m., 163-165.

82

plana kmasa da bir takm skandinav lkelerinde de sosyal politika oluturmada hayata geirilmitir. Toplumsal anlamalar biiminde somutlanan bu politikalar ekonomik alanda kendisini gstermitir. Ayrca faist korporatizme oranla ok daha lml olan dayanmac korporatizm, kinci Dnya Savana kadar olan dnemde Fransz siyasal dnce alannda olduka etkin olmu, siyasal sisteme belirgin bir etkisi olmasa da 1920li yllarda ekonomik ve sosyal konsey ile somutlama olana bulmutur. Dolaysyla iki dnya sava aras dnemdeki korporatist uygulamalar sadece faizm ile snrlandrmamak gerekmektedir. Sz konusu dnemdeki korporatist uygulamalar, belirgin olduu iin faizan ynetimlerdeki biimiyle zdeletirerek, belirginlik kazanamayan uygulamalar grmezden gelmek ve snflandrmaya sokmamak yanltc olmaktadr. yleyse, G. ve M. stnn faist korporatizm ve neo-korporatizm ayrmn, korporatizm tr olarak deil, korporatizmin tarihsel geliim sreci ierisinde yer alan aamalar olarak ele almak, bu balamda da faist korporatizmi, kapitalist korporatizmin klasik korporatizm aamas ierisine yerletirmek yerinde olacaktr. Bylece hem klasik korporatizm aamasnda, hem de neo-korporatizm aamasnda korporatizmin trlerinde bahsetmek daha derinlemesine bir zmlemeye olanak salayacaktr.

b) Toplumsal Korporatizm - Devlet Korporatizmi Ayrm Korporatizm trleri konusunda herkesin zerinde uzlamaya vard bir snflandrma yoksa da, zellikle yeni korporatizm tartmalarnda zerinde durulan ve kendi ilerinde farkllklar tayan alt kategorilerden oluan temelde ikili bir snflandrmaya biz de katlmakta ve korporatizmi, toplumsal korporatizm veya liberal korporatizm ve devlet korporatizmi veya otoriter korporatizm olarak

83

snflandrmay uygun bulmaktayz. Makaln da belirttii gibi bu snflandrmada, sanayilemi bat toplumlarndaki korporatist uygulamalar toplumsal korporatizm olarak nitelenirken, genellikle az gelimi lkelerde gzlenebilen korporatist uygulamalar devlet korporatizmi olarak nitelendirilmektedir.145 G. ve M. stn toplumsal korporatizmin varlk kazanmasn salayan nemli faktr belirtmektedirler. Buna gre toplumsal korporatizmin varl iin, 1) Nispeten gelikin bir sosyo-ekonomik yap, 2) Nicel adan gl, bamsz politik mcadele ve rgtlenme geleneine sahip bir ii snf ve 3) zellikle II. Dnya Sava sonras dnem iin geerli olmak zere, Keynesyen ekonomi politikalarn uygulanyor olmas gerekmektedir. Saylan faktrlerin bir arada bulunmas, sendikalarn kamu politikalarnn oluturulma ve uygulanma srecine taraf olarak kabul edilmesi sonucunu dourmutur ki, bu da toplumsal korporatizmin ayrt edici zelliidir.146

A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnmede alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 130. Sz konusu snflandrmada, kavram iftleri arasnda Toplumsal Korporatizm ve Devlet Korporatizmi kavramlarn kullanmay tercih etmekteyiz. lk gruptaki korporatizm trn liberal n taksyla deil de toplumsal n taksyla kullanmay tercih etmemizin iki nedeni bulunmaktadr. ncelikle kapitalist korporatizm olarak adlandrdmz dnemde ortaya kan korporatizm, edimsel olarak liberal sistemlerle eklemlenmise de, kuramsal adan kendisine tepki olarak doduu liberalizm ile uyumamaktadr. En azndan kuramsal alanda byle bir uyuum olduu izlenimini yaratmamak iin liberal yerine toplumsal n taksn kullanmay uygun gryoruz. kinci olarak da, liberal korporatizm kavram, saf liberal ekonomilerde yrrle konulan korporatif uygulamalar artrmaktadr. Ancak, zellikle de II. Dnya Sava sonrasnda, sanayilemi bat lkelerinde, mdahaleci devleti ngren refah devleti politikalarnn uyguland gz nne alnrsa, uygulamada saf liberal ekonomilerin de bulunmad anlalacaktr. Dolaysyla byle bir arm nlemek amacyla, liberal korporatizm yerine toplumsal korporatizm kavram benimsenmitir. Ayrca bu ikili snflandrmada kartl liberal ve devlet kavramlar arasnda kurmak yerine, toplum ve devlet arasnda kurmak, korporatif uygulamalarn belirleyici aktrelerini ortaya koymak asndan daha ilevsel ve geerli olacaktr. Liberal korporatizm ve otoriter korporatizm snflandrmas ise, kesinlikle yanl bir ayrm deildir. Korporatif uygulamalarn, hangi tr siyasal ve ekonomik sistemler ierisinde ve ne tarzda uygulandn ortaya koymaktadr. Ancak yukarda belirtilen nedenlerden dolay, snflandrmada toplumsal korporatizm ve devlet korporatizmi ikilemi kavramsal adan tercih edilmitir. 146 Korporatizmin snflandrlmasnda toplumsal korporatizm olarak adlandrdmz tr, G. ve M. stn terim deiiklii ile sosyal korporatizm olarak adlandrmaktadr. G. stn - M. stn, a.g.m.,166.

145

84

Yukarda ikinci maddede de belirtildii gibi, toplumsal korporatizmin ortaya kabilmesi iin, snf dengeleri ierisinde ii snfnn zel bir arla sahip olmas olduka nemlidir. i snfnn zel arlnn sonucu olarak toplumsal korporatist uygulamalarda, Marksizm btnsel olarak reddedilse de, sosyalizmin ilke ve deerleri, liberalizmin ilke ve deerlerine oranla daha nemli bir yere sahip olmaktadr. Toplumsal korporatist uygulamalarda, liberalizm, genelde toplumsal uyumu bozduu, zelde ise emein vahi biimde smrlmesine yol at iin reddedilmektedir. Ayrca toplumsal korporatist uygulamalarda, snflar ve snf mcadelesi, toplumsal gereklik olarak ele alnmakta, ancak karlkl tavizlerle snfsal karlarn uzlatrlabilecei savunulmaktadr.147 zellikle yeni korporatizm tartmalarnda toplumsal korporatist

uygulamalarn tarihi, genellikle bu uygulamalarn sistematik bir biim ald 1945 sonrasndan balatlmaktadr. Aslnda toplumsal korporatist uygulamalarn kklerine kinci Dnya Sava ncesindeki bir takm uygulamalarda rastlanmaktadr. Ancak kinci Dnya Sava ncesindeki toplumsal korporatist uygulamalar, kinci Dnya Sava sonrasnda olduu gibi hem yaygn deildir, hem de sreklilik tamamtr.148 kinci Dnya Sava ncesinde, toplumsal korporatist uygulamalarn geliimini etkileyen bir takm sosyo-ekonomik ve sosyo-politik etkenlerden genel hatlaryla bahsetmek olasdr. ncelikle belirtilmelidir ki, toplumsal korporatizmin ortaya kt lkelerde ok gl bir ii snf hareketi bulunmaktadr. Gerekten de, Bat Avrupa lkelerinin siyasal sistemlerinin hemen hemen tamam I. ve II. Dnya Savalar srasnda ii ayaklanmalaryla yklma tehdidi yaamlardr. te ciddi anlamda devrim tehdidi yaayan bu lkeler I. Dnya Sava srasnda, bu
147 148

G. stn - M. stn, a.g.m., 167. G. stn - M. stn, a.g.m., 167.

85

tehditten sosyalist hareketin ikiye blnmesiyle ve sosyal demokratlarn siyasal devrim hedefinden vazgeerek kendilerine kapitalist sistemi dzeltmek grevini yklemeleriyle kurtulabilmilerdir. Bahsedilen bu srecin sonunda, hemen hemen tm Bat Avrupa lkelerinde ii snfnn reformist partileri hkmette yer almlardr. Bylece kapitalist sistemin gelecei kurtulmu, ama ii snfna sistem ierisinde ciddi tavizler vermek zorunda kalnmtr. Ancak I. Dnya Sava sonras dnem istikrarsz bir dnemdir ve 1929 Dnya Byk Ekonomik Krizi de bu istikrarszl iyice derinletirmitir. Bu gibi nedenlerle, kinci Dnya Sava ncesi dnemde toplumsal korporatist uygulamalar yaygnlk ve sreklilik

kazanamamtr.149 Ancak dnemin istikrarsz, alkantl ve olaanst artlar, toplumsal korporatizm iin deilse bile, faizmle btnleerek uygulanma olana elde eden devlet korporatizmi iin uygun artlar salamtr. 1929 Dnya Byk Ekonomik Krizi ve on yl sonrasnda patlak veren II. Dnya Sava toplumsal korporatist uygulamalara olanak vermese de, II. Dnya Savann ortaya kard sonular toplumsal korporatist uygulamalarn oluumunu daha da hzlandrmtr. Sava sonrasnda sosyalist olarak nitelendirilen lkelerin says artm ve Bat Avrupa lkeleri bir kere daha ciddi ii devrimi giriimleriyle karlamlardr. Bu devrim giriimleri zaferle sonulanmasa da, sava sonrasnda sosyal demokrat ve komnist partiler siyasal rejim zerinde etkilerini olduka artrmlardr. Bu partiler pek ok lkede ya tek balarna ya da koalisyon orta olarak hkmette yer almlardr. Sava sonrasnn kt ekonomik koullar sosyal demokrat hkmetlerin toplumsal korporatizm uygulamalarn bir kere daha baarsz klm ve bu politikalarn mimar olan sosyal demokratlar g kaybetmeye

149

G. stn - M. stn, a.g.m., 167-168.

86

balamlardr. Ancak sava sonrasnda uygulamaya konulan Keynesyen ekonomi politikalar, toplumsal korporatist uygulamalarn yaygnlk ve sreklilii iin olduka uygun bir ekonomik ve toplumsal temel hazrlamtr.150 1970li yllarda yeni korporatizm tartmalarna elik eden kuramsallatrma abalar sonucunda, eitli lkelerde deneye dayal almalar yaplm ve elde edilen sonular karlatrmal olarak incelenmitir. Bu karlatrmalardan ele edilen bulgular dorultusunda, korporatizm trlere ayrlm, ayrca derece ve dzeyleri bakmndan da snflandrlmtr. Toplumsal korporatist uygulamalarn geerli olduu lkelerde, sendikalarn merkezileme ve younlama dzeyleri, toplu pazarlk dzenleri, devletin mdahale derecesi, enflasyon, ekonomik byme ve isizlik dereceleri gibi ltlere dayanlarak elde edilen sonular dorultusunda gl, orta derecede ve zayf toplumsal korporatist uygulama dereceleri belirlenmitir. Buna gre Avusturya, sve, Norve gl korporatizmin, Almanya, Danimarka, Hollanda ve Finlandiya orta derecede korporatizmin ve ngiltere, Fransa ve talya ise zayf derecede korporatizmin uyguland lkeler olarak ortaya kmlardr. 1980li yllara ise korporatizmin, sektrler ve irketler dzeyinde de uygulandndan sz edilmi ve bu dorultuda aratrmalar yaplmtr. Bu dorultuda ulusal dzeydeki uygulamalar makro korporatizm olarak, sektr dzeyindeki uygulamalar mezzo korporatizm olarak ve irket dzeyindeki uygulamalar da mikro korporatizm olarak snflandrlmtr. Bu snflandrmada mezzo korporatizmin, ulusal merkezi rgtle sektrler arasndaki, mikro korporatizmin ise tekil irketler ile ii sendikalarnn yerel temsilcileri arasndaki ilikileri ierdii savunulmutur.151

150 151

G. stn - M. stn, a.g.m., 168-169. Y. Akkaya, Globalleme: Neo-Korporatizmin Sonu Mu? a.g.m., 433-434.

87

Toplumsal korporatizm konusundaki zmlemeleri tamamlamadan nce, geriye deinilmesi gereken bir konu daha kalmaktadr. Yukardaki satrlarda da ortaya konulduu gibi, toplumsal korporatist uygulamalar, ekonomik adan gelimi, sanayilemi, ksaca ileri derecede kapitalistlemi Batl toplumlarda, yani toplumsal adan kar farkllklarnn ve iktidardan beklentilerin oulcu yaklamlar asndan uygun bir zemin hazrlayabildii bir atmosferde; buna bal ve kout olarak siyasal adan da oulcu, parlamenter demokratik rejimlerde uygulanmaktadr. Bu olgu da korporatizm ile oulculuun badap

badaamayaca sorununu akla getirmektedir. Aslnda daha nceki blmlerde deinilen korporatizm ve oulculuk arasndaki iliki balamnda, bir ksm yazarlarn korporatizm ile oulculuun bir birleriyle uyumayan iki ayr olgu olduunu; bir dier ksm yazarlarn da korporatizmin oulculuu dlamadn, aksine korporatizmin oulculuun bir tr olduunu ileri srdkleri belirtilmiti. Bu konudaki tartmalar henz sonulanm ve fikir birliine varlm deildir. Bu almada savunulan bak asna gre de, korporatizm ve oulculuk kuramsal adan birbirlerine zt olan iki ayr toplum tasarm modelidir. Bu modeller dorultusunda iledii dnlen toplumsal yaplar birbirlerinden olduka farkl yapda var olacaklardr. rnein, oulcu bir sistemde, gnlllk esasnda oluan kar rgtlerinin ou, yelerini, kaynaklar ve kamu politikalarn etkilemek amacyla, hkmete eriebilmek ve onu etkilemek iin mcadele ederken; korporatist bir sistemde zorunlu ya da yar zorunlu yelik temeline dayal, saylar snrl olan ve rekabeti olmayan kar rgtlenmeleri bulunmaktadr. Korporatist sistem

ierisindeki rgtler, kamu siyasetinin oluturulmasna katldklarndan ve yelerini yaptklar anlamalar kabul etmeye zorlayarak, sz konusu politikalarn

88

uygulanmasndan sorumlu olduklarndan, hkmet asndan daha ayrcalkl bir konumda bulunmaktadrlar.152 Ancak korporatizm ve oulculuk arasndaki bu kuramsal badamazlk, tpk liberalizm ve korporatizm arasndaki kuramsal badamazlkta olduu gibi, uygulama aamasnda iki farkl modelin bir arada bulunabilmesini

engellememektedir. Bu balamda korporatizm ve oulculuu ideal tipler olarak ele alarak, bunlar arasndaki ilikiyi zmleyen Linz de; phesiz, bu saf ideal tipleri gerek hayatta bulamayz; demokratik toplumlardaki menfaat plralizmi ou zaman korporatif nitelikler tad gibi, otoriter rejimlerdeki korporatizm de fiiliyatta kaytlanmam baz plralist eilimlere, zellikle i adamlarnn ve serbest meslek sahiplerinin menfaatlerine kar bir lde hogrl davranr153 demektedir. Bu dorultuda belirtilebilir ki, belli bir sistemde korporatif politikalarn uygulanmas, o sistemi ideal anlamda saf bir oulcu sistem olmaktan uzaklatracaktr; ancak, saf anlamyla oulcu sistemden uzaklalmas, sz konusu sistemi btnyle oulculua kart, totaliter bir sistem haline de getirmemektedir. Bu sistemlerde kimi alanlarda korporatif politikalar uygulanabilirken, kimi alanlarda da oulcu politikalar uygulanabilmektedir. rnein kamu politikalarnn oluturulmas sz konusu olduunda, karlarn temsilinde korporatif politikalar uygulanabilirken, siyasal alanda demokrasinin gerei olan oulculuk kabul edilebilmektedir. zellikle de ileri derecede sanayilemi kapitalist toplumlarda devlet, kapitalizmin srekliliini salamak ve oulculuun belli bir kertede sistemi tkamasn nlemek amacyla, karlarn temsili ve kamu politikalarnn oluturulmas gibi alanlarda korporatif politikalar
152 153

izlemeye

ynelebilmektedir.

Ancak

bu

alandaki

oulculuun

A. Cawson, Korporatizm, a.g.m., 40. J. J. Linz, a.g.e., 191.

89

kstlanmasna kar, bu durumu dengelemek asndan siyasal, kltrel v.b. dier alanlarda oulculua izin verilebilmektedir. Bu durumun en yetkin rnekleri de, toplumsal korporatizmin uyguland demokratik parlamenter rejimlere sahip Avrupa lkeleridir. Korporatizmin snflandrlmasnda toplumsal korporatizm dndaki dier bir tr de, az gelimi lkelerde uyguland grlen devlet korporatizmidir. Devlet korporatizmi uygulamalarnn grld lkeleri eitli alardan yapsal balamda zmlemek olasdr. Devlet korporatizmi, sosyo-ekonomik ve sosyo-politik adan, yapsal bir zorunluluk olmasa da, liberalizm kart, kapitalistlemesi gecikmi, otoriter ve neomerkantalist devletin tanmlayc bir unsuru olarak154 ortaya kmaktadr. zellikle siyasal alana odaklanlacak olursa, Schmittera gre bu tr korporatizm, blgesel alt birimlerin sk bir biimde merkezi brokratik gce tabi olduu; seimlerin olmad ya da plebisite dayand; parti sisteminin zayf bir tek partinin basks ya da tekelinde olduu; ynetici otoritelerin ideolojik adan dlayc olduu ya da ok dar bir evreden devirildii ve snf, etnisite, dil ya da blgecilik temeline dayanan siyasal alt kltrlerin bask altnda tutulduu siyasal sistemlerde grlme eilimindedir.155 Devlet korporatizminin uyguland lkelerde, snfsal yap ierisinde burjuvazinin de belli zellikler tad gzlenmektedir. Bu dorultuda devlet korporatizmi, burjuvazinin ok zayf olduu, isel olarak blnm, dsal olarak baml olduu ve/veya alt snflarn isteklerinin bamsz biimde ifade edilmesinin bastrld ve dland durumlarda, liberal demokratik

154 155

P. C. Schmitter, Still The Century Of Corporatizm?, a.g.m., 22. P. C. Schmitter, Still The Century Of Corporatizm?, a.g.m., 22.

90

devlet erevesinde bu isteklere etkili ve yasal yantlar vermeye yetecek kaynaklara sahip olmad yerlerde grlmektedir.156 Devlet korporatizmiyle ilgili olarak yukarda yaplan aklamalar, Cizrenin de belirttii gibi, otoriter rejim ile devlet korporatizmi arasnda bir zdelik kurulmasna yol amakta; bylece devletin kar rgtlerinin tamamn eit ekilde bask altnda tutarak yukardan denetlediini, siyasal ve mesleksel tm etkinlikleri yasakladn, demokratik hak ve zgrlklerini dondurduunu ve sistemden dladn dndrtmektedir.157 Ancak Batl olmayan rneklerde ortaya kan deneye dayal ve kuramsal gelimeler, devlet korporatizminin bu basit aklamasnn dnda, daha karmak olgular sergileyen, daha ilenmi bir model oluturulmasn gerekli klmaktadr. Bu dorultudaki snflandrma abalarndan biri devlet korporatizminin iki guruba ayrlmasn ngrmektedir: leyici devlet korporatizmi ve dlayc devlet korporatizmi. Gerekten de, devlet korporatizminin yaygn

biimde uyguland gzlenen Latin Amerika lkelerinde, devletin kar gruplarn ve bunlarn rejim asndan en ok nem tayan olan emek rgtlerini tepeden yaplandrp, bastrarak dlad durumlar gzlenebildii gibi; iletirerek, yani sistemle btnletirerek, rejime siyasal destek salad ve kimi durumlarda da ii hareketini denetim altnda tutarak, potansiyel bir muhalefeti engelledii durumlar da bulunmaktadr.158

P.C. Schmitter, Still The Century Of Corporatizm?, a.g.m., 25. . Cizre, Korporatizm ve Trk Sendikacl (I), a.g.m., 34. Bu balamda Cizre, devlet korporatizmi uygulamalar ile siyasal rejim arasnda kesin bir belirlemeden bahsetmenin mmkn olmadn sylemektedir. Devlet korporatizmi otoriter-rejim-baml olmaktan ok kapitalizmin o toplum koullarnda arzettii manzarann ve ona elik eden toplumsal ve siyasal g dalmnn ve ilikilerinin eseridir. Doaldr ki, bu dengeler btn devletin kendisini, yani ald biimi de belirlemekte ve farkl devlet korporatizmi uygulamalarna yol amakta dr. . Cizre, Korporatizm ve Trk Sendikacl (I), a.g.m., 34. 158 . Cizre, Korporatizm ve Trk Sendikacl (I), a.g.m., 34. rnein, Arjantindeki Birinci Peron hkmetinde olduu gibi, Latin Amerikada 1930larda gl toprak oligarisini karsna alarak ie dnk ve dnyadan kopuk bir sanayileme stratejisi izleyen poplist-otoriter rejimler, ii rgtlerini
157

156

91

Korporatizmin

alt

trleri

olan

toplumsal

korporatizm

ve

devlet

korporatizminin aklanmasnn ardndan, srasyla bu iki tr korporatizm arasnda nce ortak noktalar, sonrasnda farklar ortaya koymak ve ardndan bu iki farkl tr korporatizmin, toplumlar ve lkeler arasndaki hangi farkl koullar temelinde ortaya ktn zmlemek yararl olacaktr. Schmitter korporatizmin bu iki tipinin yapsal ve davransal olarak ayrt eitli parametreleri zmlemektedir. Anlalaca zere bu parametreler korporatif uygulamalarn ortak zellikleridir. Bunlar:

de oluturduklar geni tabanl kent koalisyonunun iine almay baarmlardr. Bylece ii snfn rejimle btnletirici ekonomik ve toplumsal tavizler verdikleri bir sanayi politikas izleyebilmiler ve sanki toplumsal korporatif elerle yumuatlm bir tr ileyici devlet korporatizmi rnei retmilerdir. Oysa bahsedilen bu sanayi stratejisi dviz ktl nedeniyle bunalma girmi, sonrasnda 1964 Brezilya askeri darbesinin ardndan ve ona benzer biimde Latin Amerikann ou lkesinde ibana gelen brokratik otoriter devletler, ncekine, yani ileyici devlet korporatizmi uygulamalarna ters bir politika izlemeye balamlardr. Temel hedefi ie dnk sanayilemenin ileri bir aamas olan yatrm mallar retimini salayacak sermaye birikimini gerekletirmek olan bu devlet, nceki dnem politikalar sonucunda olumu siyasal adan hareketlenmi ve i pazarn tketicileri olmalar konumuna ykselmeleri bakmndan ciddi bir ekonomik gce dnm olan ii hareket ve rgtlerini yeni ynetici snf koalisyonu olan asker-brokrat sekinlerden dlamtr. Devlet bunu hem da ynelik, hem de ie ynelik nedenlerle yapmaktadr. Da ynelik neden, devletin uluslararas sermayeyi ekmek istemesidir. Devlet, uluslararas sermayeyi ekebilecek oranda bir istikrar ve gven ortam salamaya almaktadr. e ynelik neden ise Cizrenin belirttii gibi bir hegemonya bunalmnn olmasdr. i rgtlerinin brokratik otoriter devlet tarafndan bask altna alnp, zor kullanlarak kertilmesi ve siyasal sistemden dlanmasnn nedeni, hibir snf ya da fraksiyonun istikrarl bir siyasal hakimiyet kuramamasndan kaynaklanan bunalmdr. Bu bunalm geri kalm, baml, eitsiz sanayileen bir kapitalist sistemin karlat trden bir bunalm olan dviz ktl ve yetersiz sanayileme ile bir araya geldiinde, brokratik otoriter devlet korporatizminin dlaycl kendini gstermektedir. . Cizre, Korporatizm ve Trk Sendikacl (I), a.g.m., 34. Temelde bu snflandrmay benimsemekle beraber, bu alanda yaplan tartmalarda, sz konusu snflandrmadan tretilen farkl snflandrma denemelerinin de olduunu belirtmekte yarar var. rnein bir rejimin hem ileyici, hem de dlayc devlet korporatizmini ayn zamanda birletirerek ya da farkl zamanlarda birinden bir dierine geerek uygulayabileceini ileri sren grler olduu gibi; devlet korporatizminin iki alt trne bir ncy ekleyerek ileyerek dlayan devlet korporatizmi bulunduunu da ileri sren grler bulunmaktadr. Ayrca kimi aratrmaclar da ileyici devlet korporatizmini kendi iinde ayrtrmaktadr. Bu grler hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, Y. Akkaya, Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, a.g.e., 60-62. Bu konuda Akkaya, ampirik almalar tek tek lke baznda yapldka devlet korporatizmini(nin) bir alt tipine sdrlamayan tipleri iin de yeni alt tiplerden sz etmek mmkn olabilecektir. Sorun, biraz da gelimi bir kapitalizme sahip olmayan lkelerin siyasal, kltrel ve iktisadi bakmdan nemli eitlilikler sergilemesinde(n) kaynaklanmaktadr. demektedir. Y. Akkaya, Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, a.g.e., 62.

92

1. Snrl Say: rgtler aras dzenleme, siyasi tekellerce var olan katlmclarn yeni gelenleri dlamas biimindeki srelerle

olabilecei gibi, bilinli hkmet kstlamalaryla da olabilir. 2. Merkezilik: Var olan rgtlerin yarmac bir elemeyle dierlerini kendiliinden ortadan kaldrmasyla gerekletirilebilecei gibi, eitli ve birbirine benzer rgtlerin devlet zoruyla ortadan kaldrlmasyla da gerekletirilebilir. 3. Zorunluluk: Bu fiili olarak sosyal bask, eitli szlemeler, zel izin anlamalaryla salanabilecei gibi, hukuki olarak i kanunu, dier resmi hkmler v.s. ile de salanabilir. 4. Rekabetin Olmamas: Kurumlar aras gnll anlamalar gibi isel oligarik eilimlerin ya da dsal etkenlerin bir sonucu olabilecei gibi, srekli devlet mdahaleleri, hakem kararyla zm ve bask yoluyla da salanabilir. 5. Hiyerarik Biimde rgtlenmi Olma: Brokrasinin

younlamasnn ve/veya birlemenin beraberinde getirdii doal bir eilimin sonunda salanabilecei gibi, devlet otoritesiyle

merkezileme ve ynetsel bamllk sonucunda da salanabilir. 6. levsel Farkllama: Birimlerin her birinin kendi zel alanlarnda yapacaklar gnll anlamalar araclyla salanabilecei gibi, meslek gruplarnn devlet tarafndan ayrtrlmasyla da salanabilir. 7. Devlete Tannma: Aadan yukarya doru siyasal bir gereklilik olarak rgtlerin resmi yetkililerce tannmas salanabilecei gibi, yukardan devlet tarafndan bu rgtler oluturularak da tannabilir.

93

8. Tekelci Temsil Hakk: Yukardaki duruma benzer biimde, rgtler bamsz biimde ortaya kabilecekleri gibi, bu hak devlete de kendilerine bahedilebilir. 9. Lider Seiminde ve karlarn fadesinde Denetim: Usuller ve amalar zerinde karlkl fikir birliine varlabilecei gibi, tek tarafl olarak devlet bu konuda belirleyici olabilir.159 Yukardaki maddelerin aklamalarndan da anlalaca zere, korporatizmin her iki tr arasnda uygulanma biimleri ve uygulamalarda devletin stlendii rol balamnda farklar bulunmaktadr. Toplumsal korporatizmde, demokratik

parlamenter rejimlere sahip Batl gelimi kapitalist devletler, kar rgtlerinin alttan gelen isteklerini de dikkate alarak korporatist yaplanmay oluturmakta ve bu dorultuda kar rgtleriyle daha lml bir iliki biimi gelitirmektedir. Oysa devlet korporatizminde, otoriter rejimlere sahip az gelimi kapitalist devletler, kar gruplarn bask altna alarak yukardan aaya doru bir korporatist yaplanma oluturmakta ve bu dorultuda kar rgtleriyle daha kat bir iliki biimi gelitirmektedir. Her iki tr korporatizmin farkllklarn aklamaya devam edecek olursak; daha nce belirtildii zere toplumsal korporatizm, demokratik parlamenter rejimlere sahip Batl gelimi kapitalist devletlerde uygulanma olana bulurken, devlet korporatizminin, otoriter rejimlere sahip az gelimi kapitalist devletlerde uyguland gzlenmektedir. Bu dorultuda, korporatizm trlerini siyasal adan deerlendiren Jessop; liberal (toplumsal) korporatizmin parlamentarizm ile btnletiini ve sosyal demokrat siyasete dayandrldn dile getirmektedir. Bunun

159

P. C. Schmitter, Still The Century Of Corporatizm?, a.g.m., 20-21.

94

aksine faizm (devlet korporatizmi), parlamentarizm ve sosyal demokrasinin ykm zerine ykselmi ve toplumsal temelini geleneksel ve yeni kk burjuvazide bulmutur.160 Toplumsal korporatizm ve devlet korporatizmi arasndaki bir dier fark da kar gruplarnn oluumunda kendini gstermektedir. Toplumsal korporatist uygulamalarda kar gruplar, oulcu modele yakn biimde sivil toplumun bnyesinde kendiliinden olumakta ve sonrasnda devletle bir takm korporatist ilikilere girmektedir. Oysa devlet korporatizminin uyguland otoriter devlet sistemlerinde, sivil toplum ierisinde varolan kar gruplar olduu gibi kabul edilmeyerek, ya devletin istedii biimde bir rgte dntrlrler, ya da devlet tarafndan oluturulabilirler. Devlet tarafndan dntrlen ya da oluturulan kar gruplar dnda kalan kar gruplarnn varlklarn srdrmesine izin veriliyorsa; bunlar, devlet tarafndan etkisiz klnr ve kontrol altnda tutulurlar. Akkayann belirttii gibi, devlet korporatizminde kar rgtlerinin temsil ettikleri karlarn nitelii ve kapsam devlete snrlandrlmakta ve bu gruplar tepeden gelen basklara maruz braklmaktadr.161 inde yer aldklar rejimin niteliine gre biimlenen her iki tr korporatizm, farkllklarn devletin kar rgtleriyle kurduu iliki ve yaplanma biimi balamnda da gstermektedir. Parlamenter demokratik rejimlerde grlen toplumsal korporatist uygulamalarda, kar rgtlerinin alttan gelen istekleri de dikkate alnarak
B. Jessop, Corporatism, Parliamentarism and Social Democracy, a.g.m., 206. Jessopn liberal korporatizm-faist korporatizm ayrm, toplumsal korporatizm-devlet korporatizmi ayrmyla rtmektedir, ancak Jessopn devlet korporatizmi yerine sadece faist korporatizmi dile getirmesi ve onu faizme indirgemesi, katlmadmz bir yaklamdr. 161 Y. Akkaya, Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, a.g.e., 56. Bu dorultuda, toplumsal korporatizmde, devlet tarafndan tannmaya ihtiya duymalarna ramen, korporatist biimde temsil edilen kar gruplarnn byk lde toplumun kendisi tarafndan yaratld; buna karn devlet korporatizminde, korporatist kurumlarn yaratlmasnda devletin baat bir rol oynad belirtilebilir. B. Zhang, Corporatism, Totalitarianism, and Transitions to Democracy, Comparative Political Studies, Vol. 27, No. 1, (April 1994), 113.
160

95

korporatist yaplanma oluturulmakta ve bu dorultuda kar rgtleriyle daha lml bir iliki biimi gelitirmektedir. Oysa otoriter rejimlerde grlen devlet korporatizmi uygulamalarnda kar gruplar bask altna alnarak yukardan aaya doru bir korporatist yaplanma oluturmakta ve bu dorultuda kar rgtleriyle daha kat bir iliki biimi gelitirilmektedir. Ayrca toplumsal korporatist yaplanmada kar rgtleri, yani ii ve iveren kurulular, sivil toplumun tabandan gelen isteklerini aktaracak lde zerk iken ve devlet aygtna szarak uygulamalara katlabilirken; devlet korporatizminin uyguland yaplanmalarda, kar rgtleri tepeden devlete ekillendirilip denetim altna alnmakta, ilevlerini denetim altnda srdrmekte ve zerklik

kazanamamaktadr.162 Sendika-devlet ilikileri balamnda deerlendirilecek olursa, toplumsal korporatizmde devlet sendikalar dolayl olarak denetlemekte, devlet

korporatizminde ise dorudan denetlemesi sz konusu olmaktadr.163 Her iki trn korporatist uygulamalarna denetim ve temsil ilevleri asndan baklacak olursa, devlet korporatizminde korporatist kurumlarn denetim ilevi, temsil ilevinden daha nde gelmekte; buna karn toplumsal korporatizmde temsil ilevi, sistemin ilemesi iin byk nem tayan denetim ilevinden daha ok vurgulanmaktadr.164 Korporatist uygulama ve politikalara katlm asndan deerlendirildiinde ise, toplumsal korporatist uygulamalara katlmda gnlllk esas iken, devlet korporatizmi uygulamalarna katlmda zorunluluk n plana kmaktadr.

A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 132. ve A. Makal, Korporatizm, a.g.m., 290. 163 Y. Akkaya, Devlet, Sendikalar ve Korporatist likiler-I, a.g.m., 40. 164 B. Zhang, a.g.m., 113.

162

96

Yukarda aralarndaki farklar aklanmaya allan, toplumsal korporatizm ve devlet korporatizminin, hangi sosyo-ekonomik, sosyo-politik ve kltrel etkenlere bal olarak iki farkl tre ayrtn ve iki farkl trde uygulandn da ortaya koymak gerekecektir. Bir lkede uygulanabilecek olan korporatizm trnn, o lkenin zellikle ekonomik yapsna ve buna kout olarak siyasal, toplumsal ve kltrel etkenlere bal olduunu belirtmek gerekmektedir. Bu konuda ekonomik indirgemecilie dmekten kanarak belirtilmelidir ki, bir lkede uygulanabilecek olan korporatizmin tr, byk oranda o lkenin ekonomik gelimilik dzeyine, dnya kapitalizmi ierisindeki konumuna ve snflar aras g ilikilerine baldr. Zaten bu temel nedenden dolay, korporatizmle ilgili yaznda, toplumsal korporatizmin sanayilemi, gelimi Bat lkelerinde, devlet korporatizminin de azgelimi lkelerde grld belirtilmektedir. Yeni korporatizm tartmalar erevesi ierisinde yaplan bu genellemeyle toplumsal korporatizm uygulamalarnn gelimi Avrupa lkelerinde, buna karn devlet korporatizmi uygulamalarnn ise eitli Latin Amerika, Asya ve Afrika lkelerinde uyguland rnekleriyle dile getirilmektedir. Ancak zellikle II. Dnya Sava sonras dnem iin yaplan bu ayrm iki dnya sava aras dnem iin, yani klasik korporatizm olarak adlandrdmz dnem iin de uygulamak mmkndr. Klasik korporatist dneme bu ikili ayrm erevesinde bakldnda, II. Dnya Sava sonras dnemde Avrupa d corafyalara kaym olan devlet korporatizminin, klasik korporatist dnemde Avrupa ierisinde de yer ald gzlenmektedir. zellikle klasik korporatizm dnemine odaklanlacak olursa, istisnasz bir kural olmamakla beraber, toplumsal korporatizm ile devlet korporatizmi

uygulamalarnn; dnya kapitalizmi ierisinde gelimi bir lke olmak ve buna bal

97

olarak snflar aras dengeyi kurma konusunda avantajl bir konuma sahip olmak gibi deikenlere bal olarak ortaya kt sylenebilir. Kapitalist korporatizmin, kapitalist retim biiminin toplumsal yaamda rettii bir takm sorunlara zm bulmak amacyla gndeme getirildii hatrlanrsa; kapitalist ekonomi ierisinde toplumsal yaamda ortaya kabilecek sorunlarn stesinden gelmeye yetecek kadar geni olanaklara sahip olabilen lkelerin korporatist zm araylarna ya ynelmeyecekleri ya da korporatizmin lml biimine, yani toplumsal korporatizme ynelebilecekleri sylenebilir. Buna karn sz konusu olanaklara sahip olmayan lkelerin, karlatklar bunalmlar zmede, eer eitli seenekler arasnda korporatist zme yneliyorlarsa, korporatizmin kat biimine, yani devlet korporatizmine ynelecekleri ileri srlebilir. rnein kapitalizmin ilk ortaya kt yer olan, dnyann ilk sanayi gc niteliini kazanan ve ayn zamanda kol emeine dayanan ii snfnn saysal olarak egemen olduu ngiltere, sosyal gerilimleri dk tutmak konusunda hem baarl olmu, hem de bunu olduka kolay biimde gerekletirmi olan bir lkeydi. 19. yzylda ngilterenin sahip olduu g ve edindii krlar, bu lkeyi kkl deiikliklere zorlayacak siyasi ve ekonomik bunalmlardan korumutur. ngilterede yneticiler, nfusun ounluunu oluturan iilerin ak muhalefetine ramen lkenin ynetilemeyeceini ve bu ounluun byk ksmyla uzlamann dk maliyetine katlanlmas gerektiini anlamlardr. ngilterede iverenler ve iiler, yneticiler ve ynetilenler arasnda, Avrupann dier ksmlarnda grld trden ciddi atmalar grlmemitir.165 ngilterede sz konusu atmalarn

grlmemesinin, sisteme muhalif olabilecek geni ii snfnn sistemle rahatlkla

E. Hobsbawm, Sanayi ve mparatorluk, ev. A. Ersoy, Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, 2003, 16-17.
165

98

eklemlenebilmesinin altnda, phesiz ki, toplumsal atmalar trpleyebilecek oranda i ve d kaynaa sahip olunmas ve dardan elde edilen kazanlarn lkeye rahatlkla aktarlmas yatmaktayd. Gerekten de ngilizlerin ihraca ynelik sanayilerinin olaanst gelime potansiyeli, i talebin kstl doal art hzna baml olmamasndan kaynaklanmaktayd. ngiliz ihra sanayilerinin bu geliimi iki ana yolla gerekletirilmekteydi; bir takm lkelerin pazarlarn ele geirerek ve sava ve smrgeletirme gibi siyasi ya da yar siyasi yollarla bir takm lkelerin i pazarlarndaki rekabeti ortadan kaldrarak. 18. yzyldan itibaren ngiltere, en yakn rakibi Fransann da nne geerek tm Avrupa lkeleri arasnda denizar smrgeler zerinde gerek bir tekel konumu elde etmitir.166 Gerek kapitalizmin doduu ve gerekse de sanayi devrimini gerekletiren ilk lke olmas dolaysyla ngiltere, uzun yllar boyunca kapitalist sistemin nc lkesi olmu ve bunun verdii avantajlarla hem ekonomik, hem de siyasal adan ciddi bunalmlara dmemi, kapitalist sistemin rettii bunalmlar aacak kaynaklara sahip olabilmitir. ngilterede hem dnsel alanda, hem de ekonomik ve siyasal uygulamalar alannda belirgin bir korporatist eilimin bulunmamasnn nedenleri arasnda, tarihsel srete oluan kltrel, geleneksel elerin yan sra lkeyi korporatist bir zme itecek bunalmlarn yaanmamas ya da yaanan bunalmlarn kolaylkla almasn salayacak kaynaklara sahip olunmas saylabilir. ngiltere rneine kout olarak Fransa da, ngilterenin ardndan Avrupann nde gelen sanayi lkelerinden biri olmu, retim ve ihracat sanayisini besleyecek geni bir smrge lkeleri an, yani kapitalizminin genileyebilecei d pazarlarn oluturmu, dier tm toplumsal snflar zerinde hegemonik bir stnlk kurmay

166

E. Hobsbawm, Sanayi ve mparatorluk, a.g.e., 45-46.

99

baaran bir burjuva snfna sahip olutur. Bu alanda her ne kadar ngilterenin gerisinde kalsa da, Fransa da kapitalizmin rettii atmalar trpleyecek kaynaklara sahip, gelimi bir kapitalist sanayi lkesi olmutur. Siyasal ve kltrel, alanda ise evrimci ngiliz siyasal yaamndan farkl olarak snf atmalarnn daha keskin yaand devrimci Fransada, 1789 Devriminden sonra cumhuriyeti gelenein Fransz siyasal yaamn etkileyen nemli bir unsur olduu belirtilmelidir. Bu balamda Fransz siyasal kltrnn bunalmlar karsnda daha toplumcu, dayanmac burjuva deerlerini n plana kardn syleyebiliriz. Bu nedenle uygulama alannda belirgin olmasa bile, dnsel alanda bunalmlar karsnda korporatist zmlerin savunulduu, ama ekonomik adan bulunduu olumlu konum itibariyle korporatizmin lml biiminin, yani toplumsal korporatizmin, o dnem Fransadaki ismiyle dayanmacln, savunulduu bir lke olmutur. Bu korporatist eilim uygulama alannda, zellikle siyasal alanda ekonomik ve sosyal konseyin bir danma organ olarak, siyasal temsil organlarnn yannda yer almasyla somutlamtr. Korporatif uygulamalarn gzlenmedii ngiltere ve korporatizmin lml biiminin, yani toplumsal korporatizmin zellikle dnsel alanda arln hissettirdii Fransa karsnda, ekonomik olanaklar ve gelimilik dzeyi asndan daha geri durumda bulunan talya, spanya ve Portekiz korporatizmin kat biiminin, yani devlet korporatizminin uyguland lkeler olmutur. Aslnda kapitalistleme ve sanayileme srecinde belli bir seviyeye ulamalarna karn167, ekonomik yaplar ve

Bu noktann vurgulanmas nemlidir. Az gelimi lkelerde grld sylenen devlet korporatizmi tryle bile olsa kapitalist korporatist uygulamalar, ekonomik alanda olduu kadar ve bu alana kout biimde, siyasal adan da belli bir gelimilik dzeyine ulam toplumlarda var olabilme olanana sahip olmaktadr. Bu dorultuda Linz de istikrarsz demokrasilere sahip, fakat belli bir ekonomik ve sosyal karmaklk derecesine ve belli bir siyasal mobilizasyon dzeyine erimi toplumlarda, sert ideolojik parti atmalarn ve siyasal partileri reddeden bir dnce iklimi iinde

167

100

burjuva snflarnn tad zellikler bakmndan birbirinden farkl zellikler gsteren her lkede, kapitalist gelime ve sanayileme dzeyleri asndan ngiltere ve Fransann gerisinde kalm, burjuva snfnn ii snf zerinde hegemonik stnlk kurmada zorland lkeler olmutur. Bilindii zere talya Avrupada ulusal btnln ge salayan lkelerden biri olduundan smrge edinme yarnda eitli Avrupa devletlerinin gerisinde kalmtr. talya I. Dnya Savandan galip devletler arasnda ksa da, bekledii kazanlar elde edemeyen ve kamuoyunun bu yndeki beklentilerini karlayamayan bir lke olmutur. Belli bir sanayileme dzeyine ramen, toplumsal muhalefeti trpleyecek oranda d kaynaklara sahip olamamas, ykselen ii snf hareketleri karsnda, talyan burjuvazisinin hegemonik stnln kuramamas, giderek younlaan ekonomik ve siyasal bunalmlarn zemeyerek korporatist zm araylarna ynelen lkeyi devlet korporatizmini uygulamaya srklemitir. Eskiden beri smrgeci birer g olarak dnya ticaret sahnesinde yer alan spanya ve Portekiz de, eitli smrgelere168 ve belli oranda bir sermaye birikimine sahip olmakla beraber169, sanayileme srecinde ngiltere ve Fransann gerisinde

domu otoriter anlaylarn, korporatif zmlere ynelmesinde alacak bir taraf yoktur. demektedir. J. J. Linz, a.g.e., 188-189. 168 I. Dnya Sava sonras dnemde, smrgelerin durumunu gsteren bir tabloda, eitli smrgelere sahip olan devletlerin kendi yz lmlerinin ve nfuslarnn, smrdkleri topraklarn yz lmne ve nfuslarna oranlar gsterilmektedir. Bu oranlarda ngiltere ve Fransa olduka stn bir konuma sahiptirler. talya, spanya ve Portekiz ise bu iki lkenin sahip olduu avantajlarn gerisinde gzkmektedir. Baknz Tablo E. , N. E. Smer, Muasr ktsat Nizam, Ankara, Aleddin Kral Basmevi, 1944, 158. Aslnda tabloda Portekizin oranlar talya ve spanyaya, hatta Fransaya oranla ok daha iyidir; ancak bu orana ramen, Portekizin mevcut smrgelerinden gerekli fayday salayabilmesi ok daha ileri bir sanayileme dzeyine sahip olmas ile salanabilirdi. Portekizin smrgelere sahip olmas; bamsz ve gl bir burjuva snfna ve ileri bir sanayileme dzeyine sahip olmad iin, lkeyi ekonomik ve siyasal bunalmlarndan kurtaracak oranda kayna salamaya ve devlet korporatizmi seeneini ortadan kaldrmaya yetmemektedir. 169 Poulantzasn belirttii gibi, spanya ve Portekizde smrgelerden kaynaklanan eskiden salanm bir sermaye birikimi bulunmaktadr. N. Poulantzas, Gei Sreci, ev. B. Ylmaz, Y.y. Belge Yaynlar, T.y., 7.

101

kalan, burjuva snfnn merkez lkelere baml kald lkeler olmulardr.170 Bu lkeler smrge topraklarna sahip olmalarna ramen kapitalistleme ve sanayileme srelerinde merkez lke konumuna gelememiler, alan snflarn isteklerini karlayacak ve toplumsal bunalmlarn zmeye yetecek oranda kayna retememilerdir. spanya ve Portekizin baml burjuvazisi dier snflar zerinde hegemonik stnln kuramam, bylece bu lkeler bunalma giren ekonomik ve siyasal yaplarn dzle karmada zorlanmlardr. Bu balamda, ekonomik bunalmlarla siyasal bunalmlarn birbirlerini beslediini, smrge kaynaklarna yeterince sahip olmayan lkeler rneinde de gzlemlemek olasdr. Linz, byk oranda ngiltere ve Fransa, daha kk oranda da Hollanda ve Belikann smrgecilikte kazand baarlarn, dier orta byklkteki lkelerde bir proleter millet anlay yarattn belirtmektedir. spanya mparatorluundan kalanlarn

kaybedilmesi ve Portekizin genilemesinin ngiltere tarafndan engellenmesiyle, bu lkelerde milli bilin bunalmlar ortaya kmtr. st ste gelen bunalmlarn hzl bir demokratikleme sreciyle akmas, demokratik kurumlarn yava yava ve baarl biimde kurumlamasn nlemitir. Bu koullarda snf veya kltr bilinci uyanan yeni toplumsal gruplarn isteklerini, demokratikleme sreleriyle

Poulantzas yapt zmlemelerinde spanya ve Portekizin yerel burjuvazisini, Emperyalist Avrupa lkelerinin yerel burjuvazisi ile karlatrdnda, gdmller snfna sokmaktadr. Gdml burjuvazileri ise Avrupadaki gdml olmayan burjuvazilerden ayran temel zelliklerden biri, gdml burjuvazilerin gdml olmayanlara oranla ok daha zayf ekonomik temellere sahip olmasdr. nk spanya ve Portekiz rneinde olduu gibi, bu lkelerdeki kapitalizmin yerlemesi ve gelimesi ok yetersiz ilkel bir yerel sermayenin birikimiyle gereklemitir. Bunun bir sonucu olarak gdml burjuvaziler siyasal ve ideolojik bir zayflk ierisine dmlerdir. Bu balamda spanya ve Portekiz burjuvazisinin, burjuva demokratik devrimlerini gerekletirememi olduunu hatrlamak gerekmektedir. Bu lkelerde hegemonik bir burjuva ideolojik gelenei ya da dnce atmosferi oluturulamamtr. N. Poulantzas, Gei Sreci, a.g.e., 35-36. Keyder, bu lkeleri geri teknolojili tarm ve kk retim ile bir arada bulunan modern sanayi bileiminden oluan iktisadi yaplar nedeniyle, evre ile merkez arasndaki lkeler olarak deerlendirmektedir. . Keyder, Gney Avrupada Demokrasiye Gei: spanya, Portekiz, Yunanistan Yapt, S. 12, (Eyll-Ekim 1985), 88.

170

102

btnletirmek bunalmlara

mmkn oulcu

olmamtr.171

Sosyo-ekonomik erevesi ierisinde

ve

sosyo-politik zm

demokratik rejim

rejimler seenei

ierisinde devlet

bulunamadnda,

otoriter

korporatizmi

uygulanabilir bir k yolu olarak grlmtr. Ancak yukarda belirtilen, ekonomik koullarn korporatizmin trn belirleyecei ynndeki aklama tarz; eitli lkelerin durumunu aklamakta yetersiz kalmaktadr. rnein skandinav lkeleri Bu lkeler, rnein Fransa ayarnda kapitalistleme ve sanayileme srecinde ileri birer lke olmadklar gibi, geni bir d pazara ve smrgelere de sahip olmamlar; buna karn daha nce deindiimiz gibi, klasik korporatizm olarak adlandrdmz dnemde,

korporatizmin lml biimi olan toplumsal korporatizmin ilk uygulamalarn gerekletirmilerdir. yleyse bylesi durumlarda ekonomik koullar dnda, siyasal ve kltrel etkenlere de deinmek gerekmektedir. Gerekten de, sosyo-ekonomik yapnn yan sra, sosyo-politik yap ve siyasal kltr de korporatist eilimlerin trn belirleme de nemli etkiye sahiptir. rnein skandinav demokrasilerinde toplumsal korporatist yntemlerin kurumlamas ve tevik grmesinin altnda siyasal bir takm etkenlerin de bulunduu belirtilmelidir. skandinav lkelerindeki ...lml ve merkezcil birok-parti sistemiyle, toplumdaki temel menfaat blnmelerinin byk lde akmas ve parti sistemiyle menfaatlerin rgtlendirili sistemi arasndaki btnleme172, sz konusu lkelerin
171 172

J. J. Linz, a.g.e., 199-200. Bu durum skandinav demokrasilerinin yan sra, Avrupann ortaklk kk demokrasilerinin bazlarnda ve zellikle Avusturyada geerli olduundan, buralarda korporatif nitelikli eitli kurulular iktidarda nemli derecede pay sahibi olmulardr. J. J. Linz, a.g.e., 198. Ancak iki dnya sava aras dnemde skandinav lkelerinde uygulanan toplumsal korporatizme karn Avusturyada, demokratik oulcu sistemden uzaklalarak devlet korporatizmi uygulanmaya allmtr. Korporatif uygulamalar asndan skandinav lkeleriyle beraber olumlu bir takm siyasal alt yapya sahip olan Avusturyann, skandinav lkelerinin toplumsal korporatizm uygulamalar rneinin tersine devlet korporatizmine ynelmesinin altnda Avusturyaya zg bir takm dinamiklerin

103

toplumsal korporatist uygulamalarn kolaylatran unsurlar olmutur. Bu siyasal unsurlara, ayrca skandinav lkelerinin toplumsal dayanmay salayan geleneksel ve kltrel yaplar ile grece homojen nfus yaplar eklendiinde; bu lkelerde, devlet korporatizminin otoritarizmine gerek kalmakszn, toplumsal korporatist uygulamalarn nasl daha kolay uygulanabildii anlalabilir. Siyasal kltr balamnda Linz, siyasal alanda partilerin siyasal

oulculuuna dayanan sistemlerdeki korporatif eilimlerle, siyasal sreci korporatif yaplar araclyla rgtlendirme iddias tayan sistemlerdeki korporatif eilimlerin birbirinden farkl olduunu belirtmektedir. Ayn biimde, genelde devlet tarafndan tevik edilen veya kendilerine ayrcalk tannan, toplum iinden domu korporatif rgtlerle, devlet tarafndan yukardan yaratlm korporatif rgtlerin bulunduu sistemlerde; yani toplumsal korporatist sistemlerle, devlet korporatizminin uyguland sistemler arasnda ciddi farklar bulunmaktadr. Toplumsal korporatist uygulamalar, bir liberal dnemin veya liberal atmosferin srekliliinin,

rgtlenmeyi, derneklemeyi zendiren bir kltrn ve ekonomik gelimenin rndr. Devlet korporatizmi uygulamalar ise, sz konusu faktrlerin bulunmad veya bunlarn otoriter iktidara sahip bir toplum kesimince denetlendii durumlarda, bir zorlamann sonucudur.173 Uygulanacak olan korporatizmin trn belirleyebilen geleneksel ve kltrel zellikler arasnda dinsel ve mezhepsel zellikler de nem tamaktadr. Bu balamda otoriter korporatist eilimlerin genellikle Katolik inancn ve nfusun youn olduu yerlerde uygulanabilirlik olana bulduunu dile getiren grler ileri
bulunduu dnlebilir. Burada bu konunun ayrntlarna girilmeyecekse de; Avusturya nfusunun arlkl olarak Katolik olmasnn ve I. Dnya Sava sonrasnda Avusturya-Macaristan mparatorluunun yklmasyla Avusturyann geni bir alandaki nfuzunu kaybetmesinin beraberinde getirdii ekonomik ve siyasal alkantlarn etkisi olduu dnlebilir. 173 J. J. Linz, a.g.e., 198.

104

srlmektedir. Gerekten de iki dnya sava aras dnemde devlet korporatizmi, nfuslarnn ezici ounluu Katolik olan talya, spanya, Portekiz ve Avusturyada uygulanmtr. Buna karn ayn dnemde toplumsal korporatist uygulamalarn gzlendii skandinav lkelerinde nfusun ezici ounluu Protestandr. Bu rnekler balamnda dinsel-mezhepsel kltrel unsurlarn belli eilimleri destekleyebilecei sylenebilir, ama bunlarn en belirleyici unsurlar olduu sylenemez. Kltrel unsurlarn daha baka unsurlarla olan etkileimi de gz nnde bulundurulmaldr. Mezhepsel-kltrel aklama tarz dorultusunda nfusunun ounluu Katolik olan ve Katolik kltrn baskn olduu corafyalarda dorudan devlet korporatizminin uygulanabilecei dnlmemelidir. rnein Fransa Katolik nfusun youn olduu bir lkedir, ancak Fransada daha nceki satrlarda deinilen nedenlerden dolay devlet korporatizmi grlmemitir.

D. KLASK KORPORATZM Klasik olarak adlandrdmz dnemde korporatizm, dnsel alanda hem liberalizme, hem de liberalizme tepki olarak doan ve onu amay amalayan sosyalizme bir tepki olarak ortaya kmtr. Korporatizm, kapitalist sistemin toplumsal atmalara ve bunalmlara yol aan zelliklerini dizginleyerek, bu retim biiminin istikrarn salamay amalayan ve bu dorultuda mesleki esasta rgtlenmeyi savunan bir dnce sistemi olarak, iki dnya sava aras dnemde uygulamaya konulmutur.

105

1. BR TEPK OLARAK KLASK KORPORATZM

a) Liberalizme Tepki Olarak Klasik Korporatizm Korporatizmin, liberalizmin dnsel, ekonomik ve siyasal alanlardaki kabullerine ve uygulamalarna kar olduu sylenebilir. (L)iberalizm, bireylerin bata yaam, alma ve mlkiyet haklarna doal ve eit olarak sahip bulunduklar; bu haklarn bireyin zel yaam alannn kamusal otorite karsndaki ayr ve dokunulmaz niteliini belirledii; bireysel haklarn evreledii bu zel yaam alannda(ekonomik ilikiler de dahil olmak zere) serbestlik ilkesinin geerli olduu; bu serbestliin kamusal otorite karsnda gvence altna alnabilmesinin en etkili yolunun ise, bireysel siyasal zgrlklerle erevelenmi bir temsil-demokrasi olduu ilkesini ierir. Ekonomik ve siyasi liberalizmin bu btnl, kapitalizme korporatizmden farkl bir rasyonel salamakta, bu rasyonel iinde bireyin zel ve kamusal faaliyet alanlarn ayrtrarak, daha ok sivil toplum-devlet biiminde bilinen blnmeyi merulatrmaktadr.174 Ksaca, liberalizm sosyal yaamda, temel zne olarak bireyi almaktadr ve toplumu bireylerin toplam olarak grmektedir. Oysa korporatizm, liberalizmin benimsedii bireycilii, toplumu atomize eden, paralara ayran bir eilim saymakta, bu dorultuda bir organizma olarak grd toplumun dengesini ve yaama olanaklarn ykc bir etki yaptn savunmaktadr. Korporatist dnce toplumu bireylerin toplamndan ibaret saymamaktadr. Korporatist dncede toplum bireylerin saysal toplamndan daha byk bir btn olarak alglanr, toplumun bireyler karsnda kendi gereklii vardr, toplum birey

L. Kker, Kemalizmi yeniden dnmek: Solidarizm, korporatizm ve demokrasi, Birikim, S. 4, (Austos, 1989), 47.

174

106

karsnda ncelik ve ayrcalklara sahiptir.175 Ayrca liberalizm kamu ile zel arasnda keskin bir ayrm gzetmektedir; buna karn korporatist kuram, aka zel olan yaplarn kamusal grevleri yerine getirmesi zerinde durmaktadr.176 Korporatist dncenin birey, bireyin zgrl, eitlik ve mlkiyet gibi konulardaki kabulleri ayrca inceleneceinden burada ayrntlarna girilmeyecektir. Korporatizm, liberalizmin dnsel alandaki, rnein birey, kamu-zel ayrm gibi kabullerine kar olduu gibi ekonomik ve siyasal alandaki kabulleri ve uygulamalarna da alternatif grler ileri srmektedir. Aslnda korporatizm, liberalizme olduu kadar sosyalizme de kar olmasna ramen, Parlann da belirttii gibi, rekabeti bireyci liberal kapitalizme Marksizmin ynelttii retim anarisi ve snfsal smr eletirisindeki isabet payn grp, kapitalizmin snf atmas riskini gidermeye ynelik korporatist kapitalist bir kuram gelitirmitir.177 Gerekten de korporatist dncede, liberalizmin aksine kamu yarar, piyasa mekanizmasnda bulunduu ileri srlen grnmez elin ileyiiyle saland dnlen dzen ierisinde, bireylerin olduka rasyonel biimde kendi z karlarnn peinde komasyla salanmamaktadr.178 Korporatizm asndan, ekonomik alanda bireylerin kendi karlarn gerekletirmek iin faaliyette bulunmalar ve kendi karlar dnda hibir eyi dnmemeleri, ekonomik alanda anariye yol amakta, toplumun btnlne zarar vermektedir. Liberaller gerek giriim, gerekse de rekabet gibi konularda serbestliin salanmas gerektiini, fiyat mekanizmas gibi mekanizmalar sayesinde dzenin salanacan ileri srerlerken, korporatist dnrler, ileri srdkleri sistemin

175 176

T. Parla, a.g.e., 93. A. Cawson, Korporatizm, a.g.m., 40. 177 T. Parla, a.g.e., 8. 178 T. Parla, a.g.e., 93.

107

erdeminin, profesyonel dzeni, ekonomi ierisinde ilgili kesimlerin ortak hareket etmesiyle salamas olduunu ileri srmektedirler.179 Korporatist dnrler, daha ncede deinildii gibi ahlak/maneviyat bir yaklam savunduklarndan, sadece liberalizmin ekonomi mekanizmasn deil, sz konusu mekanizmann ileyiinin bireyler ve toplum zerinde yaratt ahlaki/manevi yan etkileri de eletiri konusu yapmlardr. Korporatist dnceye gre, liberal ekonomik anlay dorultusunda sadece maddi amalarla yaplan etkinlikler Avrupalnn ruhunda maddiyat bir dnya grnn azmas ile sonulanmtr. Para tanrlam, rahat ve keyifli yaamaktan baka bir ideal kalmamtr. Bylece manevi deerler gzden dmeye balam, genel ahlak bozulmutur.180 Korporatist dnce, liberal dzeni ve liberalizmin Avrupadaki sonularn bu biimde deerlendirmesine ramen, Marksizm gibi bu dzeni temelinden ykmay nermez. Korporatistler liberal dzenin ihtiya duyduu toplumsal adaleti gerekletirmeyi ngrrler. zel mlkiyeti, aileyi ve burjuva deerlerini ortadan kaldrmakszn sz konusu toplumsal adaletin gerekletirilmesinin olanakl olduuna

inanmaktadrlar.181 Korporatizmin siyasal liberalizme ynelik eletirilerine gelince; korporatizm, liberal kapitalizmin bencil bireyciliinin ve parlamentarizminin anarik

demokrasiye yol at savn benimsemektedir. Bireycilie ve parlamentarizmin anarisine kar korporatizm, ya dorudan doruya korporasyonlarn ve korporatif meclislerin, ya da daha gevek karma ekonomik konseylerin ve ynetsel devletiliin uygulanmasn nermektedir.182

179 180

G. Pirou, 1937 Ylnda Korporatizm, a.g.m., 639. Olivera Salazar Kimdir? Korporatizm Nedir?, y.y., Tasvir Neriyat, t.y., 51. 181 Olivera Salazar Kimdir? Korporatizm Nedir?, a.g.e., 51. 182 T. Parla, a.g.e., 8.

108

Parlann da belirttii gibi liberalizm, siyasal etkinliin temel birimi olarak devlete kar hukuksal gvencelerle donatlm bireyi kabul etmektedir. Liberalizmde bireylerin karlarnn ifade edilmesi ve btnletirilerek temsil edilmesi ilevini ise kar gruplar ve siyasal partiler yerine getirirler. Liberal sistemlerde, ifade edilen ve birletirilerek temsil edilen karlarn balayc ve merkezi kararlara dnmesine araclk eden temel yap ise, siyasal partilerden oluan parlamentodur. Blgesel temsil ilkesine gre seilen, ounluk ilkesine ve hkmet partisine seim dnemi boyunca tannan veklet ilkesi dorultusunda alan parlamentonun stnl liberal modelin ana zelliidir. Bu yasamann stnl ilkesi ya da parlamenter meruiyet olarak adlandrlr. Ancak liberalizmin tersine korporatizmde, siyasal etkinliin ve rgtlenmenin temel birimi, sadece bireyler veya deiime ak gruplar deildir. Korporatizmde siyasal etkinliin temel birimi ak biimde tanmlanm meslek gruplardr. Bu gruplarn devletle ilikileri hukuki ya da fiili yaplarca nceden belirlenmitir. Merkezi siyasal karar alma mekanizmas, korporasyonlar veya korporatist temelde rgtlenmi kar gruplaryla devleti bir araya getiren ynetsel yaplar oluturur. Bu mekanizma ierisinde siyasal karar alma, blge ilkesine gre deil, ilevsel temsil esasna dayanan korporatist ilkeye gre seilmi bir parlamentoyla gerekletirilebilecei gibi, dorudan doruya parlamentonun yerini alan, aadan yukarya doru rgtlenmi korporatist konseyler araclyla da olabilir. Korporatist siyasal mekanizmalarn farkl uygulamalarndan bahsetmek te mmkndr. rnein tek bir korporatist meclis (saf anayasal korporatizm) olabilecei gibi; greceli arlklar deiebilen, korporatist ve blgesel esasa gre seilmi meclislerin bir bileimi de (karma anayasal korporatizm) mmkndr. 183
T. Parla, a.g.e.,95-96. Kimi yazarlar korporatist uygulamalarn bulunduu yerlerde, siyasal karar alma srelerinde liberalizmin ngrd siyasal partilerin ve bask gruplarnn etkisinin kalmadn
183

109

b) Sosyalizme Tepki Olarak Klasik Korporatizm Korporatif dnce, liberal dnceye olduu kadar, Marksist dnceye de kar bir dnce akm olarak ortaya kmtr. Korporatizm, nasl ki liberalizmin bireyciliini benimsememi ve onu eletirmise, benzer biimde Marksizmin ileri srd emek sermaye arasndaki uzlamaz elikiyi, snf savamlar dncesini ve snf siyasetini de benimsememi ve reddetmitir. Hem liberalizme, hem de Marksizme kar olan korporatizm, snf atmalarn kkrtarak alan kesimleri Marksist/sosyalist zmlere

yneltmesinden dolay liberalizmi sulamaktadr. Bireyci, zgrlk ve maddiyat nitelikleriyle tanmlanan liberalizm; toplumun temelini bireye dayandrmasyla ve zgrlk sylemiyle, bir takm bireyleri, dier bireyleri istismar etmesi konusunda zgr brakmtr. Kiisel kazancn ve mlkiyetin liberal dzende bir snr olmadndan, gller zayflar, zenginler yoksullar istismar etmi, bylece sermaye ile emek arasnda snfsal atmalar ortaya kmtr. Sermaye ve emek kesimleri kendi karlarn korumak iin ayr ayr sendikalar oluturmulardr. Belli bir dnem iin rgtlenen sermaye ve emek unsurlar arasnda iletiim ya da uzlama salayacak hibir yap olmadndan, hakem bulunmadndan ve bu alandaki anlamazlklara bakacak uzman mahkemeler olmadndan, taraflar arasndaki mcadeleler lkenin ekonomik yaamn zora sokan sonulara yol amtr.184 te korporatizm, liberalizmin kkrtt, ancak snf savamlar sonucunda ortaya ktn iddia ettii bu olumsuz koullarn ortadan kaldrlmas iin, snf
ileri srmektedirler. rnein Parla, korporatif uygulamalarn bulunduu yerlerde, siyasal karar alma mekanizmasnda karlarn ifade, temsil ve dengesini salayan mekanizma da, esas olarak bunlarn (yani meslek gruplarnn, korporatif yaplarn) yansra gruplar ve siyasal partiler deil, ya tmyle bunlarn yerini alan ya da varolan ve eitli biimlerde ortaya kabilen korporatif rgtlenmelerdir. demektedir. Korporatif uygulamalarn olduu yerlerde, korporatizm, siyasal parti sistemini tmyle ortadan kaldrmakszn, ikincil klabilir ve bylece parti sistemiyle beraber varln srdrebilir. T. Parla, a.g.e., 95-96. 184 Olivera Salazar Kimdir? Korporatizm Nedir?, a.g.e., 50-51.

110

savamlarnn sonlanmas gerektiini savunmaktadr. Bylece korporatizm, Marksist toplum modelindeki snf kategorisine kar kmakta; snflarn varlnn ya da en azndan atma ve savamlarnn, belli bir toplumsal dzenin korunup srdrlmesine zarar verdiini ileri srmektedir. Sonuta korporatizm,

Marksizmdeki snf kategorisi yerine, meslek gruplarn, korporasyonu geirerek, kapitalist toplumda uyumu salayabilecek yeni bir mantk ve mekanizma getirmeye almaktadr.185 Gerekten de, klasik korporatist dnemde, faizm olarak ortaya kan devlet korporatizminde toplumdaki snflar arasndaki elikilerin kaldrld savunulmu, korporatist rgtlenmeyle farkl ekonomik ve toplumsal kesimlerin, tarmla sanayinin, emekle sermayenin milli bir uyuum salamaya ynelecekleri ileri srlmtr. Bu dorultuda, retici birlikleri ierisinde toplanan sz konusu toplumsal kesimlerin, devlet nderliindeki korporatist ibirlii erevesinde, snfsal elikilerin giderilmesine ve milli uyumun salanmasna katkda bulunacaklar dnlmtr.186 Snf savamlarna kar korporatist zm araylar (siyasal kurumlarn korporatist kar temsili temeline dayandrlmas), Linzin de belirttii gibi; kurumlam veya hogrlen snf atmas dncesinin ve Marksizmin topyac ideolojik trlerinde veya Nazi dncesindeki snfsz toplum dncesinin

T. Parla, a.g.e., 93. A. Makal, Korporatizm, a.g.m., 289. Toplumsal durumlar ve retimdeki yerleri ne olursa olsun, belli bir meslekle ilgili bulunan tm bireylerin girecekleri meslek rgtlerini koruma ya da kurma niyeti, faist partilerin programlarnda ortak bir ekilde yer almaktayd. Bu konuda en az sz eden Nazi Partisi programyd, ancak talyadaki Faist ve spanyadaki Falanj Parti programlar ok daha ak konumaktayd. Korporasyonlar toplumsal snflar birbirinin karsna dikmek yerine, bir araya getirerek ulusal dayanmay gerekletirecekti. R. Bourderon, Faizm, deoloji ve Uygulamalar, ev. K. Somer, Ankara, Onur Yaynlar, 1989, 21. Anlalaca zere korporatizm snflar aras ibirliine vurgu yapmaktadr. Bu nedenle korporatizmin, ii snfnn bastrlmasn salamak amacyla kapitalist devletler tarafndan gelitirilen bir strateji olduu eitli Marksist eletirmenlerce dile getirilmitir. A. Cawson, Korporatizm, a.g.m., 41.
186

185

111

reddedilmesi halinde, belirgin bir alternatif haline gelmektedir. Ak snf atmas dncesini reddeden, kar atmalarnn aklc biimde ve ynetsel yntemlerle zlebileceine inanan; ancak topyac bir toplum grnden deil, faydac dncelerden hareket eden brokratik, askeri ve teknokratik elitler iin korporatist zm zellikle ekici bir seenektir. Korporatist zm, bir taraftan karlardaki eitliliin, toplumdaki oulculuun ifadesine olanak salayacak, dier taraftan da bu eitliliin atma yollaryla, zellikle de snf atmas biiminde ifadesini snrlandracaktr.187 Korporatizmin snf olgusuna ve snf savamlarna bak, ileride ayrca ele alnacandan, burada ayrntsna girilmeyecektir.

2. KORPORATST ZM: KLASK KORPORATZM Hem liberalizme ve liberalizmin bireyciliine, hem de sosyalizme ve sosyalizmin snf siyasetine kar olan korporatizm, toplumun btnlne zarar verdiini dnd bireycilik ve snf siyasetine kar mesleki rgtlenmeyi nermekte ve toplumsal btnln de meslek gruplarnn birbirleriyle dayanma ierisinde olmasyla salanabileceini ileri srmektedir. Korporatist dnce asndan toplum, aralarnda iliki bulunmayan insanlardan olumu bir yn, bir kitle deildir. Toplum, doal, biyolojik, duygusal, dini, corafi, mesleki ve benzeri yaknlklarn ve karlarn yaratt balarla birbirine balanm bireylerin oluturduklar eitli toplumsal kurululardan,
187

J. J. Linz, a.g.e., 195. Gerekten de belli bir gelimilik derecesine ulam olan toplumlarn, snfsal karlar ve ekonominin rgtlenmesi asndan birbirinden farkl politikalar izleyen eitli otoriter rejimleri, brokratik, askeri ve teknokratik otoriter ynetimin tesine geerek organik yaplar araclyla, yani korporatif rgtlenme ile toplumda kontroll bir katlma ve mobilizasyon salamaya ynelmilerdir. Bylece hem liberal demokrasinin bireyci yaklamn, hem de snf atmalarn reddederek, modern ya da modernleen toplumlardaki bir birinden farkl karlar temsil edebilecek kurumsal bir kanal salamaya almlardr. Bu giriimler ya mobilize edici tek partinin alternatifi olmutur; ya da tek parti ynetiminin bir arac veya tamamlaycs, hatta tek parti ile toplumu birbirine balamann bir yolu olarak grlmtr. J. J. Linz, a.g.e., 188.

112

birliklerden kurulmutur.188 Toplum ierisindeki bu birliklerden, kurululardan kast, aile, meslek rgtleri ve eitli baka toplumsal kurululardr, ancak korporatizm asndan bunlar arasnda asl n plana kan meslek rgtleridir. Klasik korporatizm dnemi sz konusu olduunda, meslek rgtlenmesi denildiinde akla korporasyonlar gelmektedir. Korporasyon en genel anlamyla bir meslek kuruluudur. Ancak bu genel tanmlama, korporasyonu toplumdaki dier meslek kurulularndan ayrmaya yetecek verileri sunmamaktadr. Bu nedenle Gzenin korporasyonlarn zelliklerini sralamasndan yola karak ve bu zellikleri katarak daha ayrntl bir tanmlama yaplmaldr. Buna gre korporasyon; birbiriyle ilgisi bulunan birden fazla meslek kolunda, bir ekonomik faaliyete katlan ii, iveren ve teknik elemanlar zorunlu olarak kendi bnyesinde birletiren, tekelci meslek kuruluudur.189 Bu kurulularn nitelii nedir? Korporasyonlar toplumsal bir kurulu nitelii tamaktadr. Toplumsal kurulular da, ierisinde var olduklar, kurulduklar toplumlarn sosyal, ekonomik ve siyasal yapsna uygun biimde ortaya karlar. Bu nedenle korporasyonlar da ierisinde bulunduklar farkl sosyal, ekonomik ve siyasal yaplara bal olarak farkl biimlerde ve niteliklerde ortaya kmaktadrlar.190 Korporasyonlarn hukuki statleri de bu etkenlere bal olarak belirlenmektedir. Yine bu dorultuda meslek kategorilerinin (kurulan

korporasyonlarn) says, her korporatizmin kendi emasna gre deiiklik gstermektedir.191

A. Gze, Korporatif Devlet, a.g.e., 6-7. A.Gze, a.g.e., 17 ve 20-21. Korporasyonlarn sz konusu zellikleri zerinde burada durulmayacak, ileride daha ayrntl biimde Klasik Korporatizmin Ekonomik Alandaki Uygulamalar bal altnda deinilecektir. 190 A. Gze, a.g.e., 16. 191 T. Parla, a.g.e., 96.
189

188

113

Korporatizmde karlarn temsiline ilikin sreler ve uygulamalar sz konusudur. Bu karlar, bahsedildii gibi bireysel karlar ya da snf karlar deil, mesleki korporasyonlar ya da korporatist temelde rgtlenmi kar gruplar tarafndan temsil edilen toplu karlardr.192 Bu dorultuda korporatizm, her biri toplumsal i blmnde yerine getirdikleri ileve gre eitli korporasyonlara blnm snfsz (aslnda snf atmalarn reddeden demek daha doru olacaktr) bir toplumsal yapy ngrmektedir.193 Toplumsal blnmeyi (ayrma ya da farkllama da denilebilir) mesleki rgtlenme esasna dayandran korporatizm; snf atmalarn engellemek amacyla emek ve sermaye unsurlarn ayn meslek kategorisi ierisinde bir araya getirmektedir. Bu mesleki rgtlenme asndan nemli bir zelliktir. Korporasyon bir meslek dalnda alan tm reticileri, yani ii, iveren ve teknik elemanlar ayn kurulu ierisinde bir araya getirmektedir.194 Bylece korporatizm, liberal

kapitalizmle, sosyalizm arasnda bir ara yol izlemek iddiasndadr. Birbiriyle atan sermaye ve emei, yani patronla iiyi bartrmaya almakta, bunun sonucu olarak da kamu karlar iin uyum ierisinde toplumsal adaleti salamaya almaktadr.195 Tarihsel sre ierisinde klasik dnem olarak adlandrdmz aamasnda korporatizm, ayn dnem ierisinde daha farkl tr bulunmasna ramen, ok daha
T. Parla, a.g.e., 94. A. Cawson, Korporatizm, a.g.m., 39. 194 A.Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 114-115. 195 Olivera Salazar Kimdir? Korporatizm Nedir?, a.g.e., 49. Korporatizm taraftarlarna gre, ekonomik alanda korporasyonlar, her meslek dalnda sermaye sahipleriyle emekileri bir araya getirerek, gerek patronlara, gerekse de iilere eit oy hakk vererek aralarndaki anlamazlklar eit hak ve yetkilerle halleden meslek rgtleri olarak ele alnmaktadr. Bylece, hem sermayenin, hem de emein bir dierine hkim olmasnn, birbirlerini istismar etmesinin nne geilecei dnlr. Olivera Salazar Kimdir? Korporatizm Nedir?, a.g.e., 26. Korporatist dnrler, sadece emek ve sermaye arasndaki atmalarn deil, sermayenin kendi ierisindeki rekabetin de, yani sermayedarla sermayedar arasndaki atmann da dzenlenmesinin en iyi yolunun korporatist rgtlenme olduunu dile getirmektedirler. Olivera Salazar Kimdir? Korporatizm Nedir?, a.g.e., 48. Bylece korporatist rgtlenmeyle, yani meslek esasnda rgtlenmeyle; hem liberal kapitalizmin anarik, atmac ve bu dorultuda toplumu ykc doasna, hem de sosyalizmin snf atmalar zerinden ykseliine set ekilmeye allmaktadr.
193 192

114

baskn ve belirgin biimi olan faist ideoloji ile zdeletirilmitir. Klasik dnemin devlet korporatizmi olarak deerlendirebileceimiz ve teki ve totaliter nitelikleriyle n plana kan faizmin yan sra, toplumsal korporatizm olarak deerlendirebileceimiz ve daha oulcu ve lml devleti196 bir dier tr de dayanmaclk (Solidarizm) tr. Smr ve atma yerine, adalet ve birlii savunan; liberal gelenekteki kklerine bal kalarak, kurulu toplumsal ilikileri tehdit etme amacn tamayan dayanmaclkta, denetimsiz bir kapitalizmin giderek artan bir toplumal atmaya, devrime ve sonunda sosyalizme yol aacan srarla vurgulanmtr.197

Dayanmaclk, 19. yzylda liberal ve sosyalist retilerin toplumsal sorunu belirlemelerine ramen, ona kar tutarl bir zm gelitiremediklerini iddia eden bir dnce akmdr. Dayanmaclara gre liberal reti serbest pazar koullar ierisinde, bireysel abay ve rekabeti savunuyordu; ama braknz yapsnlar, braknz gesinler sloganyla adaleti yadsmaktayd. Sosyalist reti ise, maddi kayglarla sadece adaleti savunuyor, bu dorultuda insann zgrln yitirmesine yol aacak bir adalet ortamn otoriter yntemlerle gerekletirmeye yneliyordu. Bunlara karlk dayanmaclk, her iki retinin sakncal ynlerini giderecek biimde adaletle zgrl tinsel bir yaklamla bir araya getirmeye, liberal ve sosyalist retiyi uzlatrmaya ynelik bir zm bulmaya almaktadr. Yani dayanmaclk, giriim serbestlii ve mlkiyetin dokunulmazlna zarar

vermeksizin liberalizm ve sosyalizm arasnda bir orta yol bulma amacndadr.198

T. Parla, a.g.e., 8. S. Elwitt, The Third Republic Defended, Bourgeois Reform in France, 1880 - 1914, Baton Rouge, Louisiana State University Press, 1986, 170. 198 Z. Toprak, II. Merutiyette Solidarist Dnce: Halklk, Toplum ve Bilim, S. I, (Bahar 1977), 94., Z. Toprak, Osmanl Devletinde Uluslamann Toplumsal Boyutu: Solidarizm Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, letiim Yaynlar, 1985, 377. ve Z. Toprak, II.
197

196

115

Braknz yapsnlarc liberalizm ve devrimci sosyalizm arasnda, yani bireycilik ve toplumculuk arasnda nc bir yol arayan dayanmaclk, devlet mdahalesini, toplumsal ierikli kanunlar ve gnll rgtlenmeleri savunmaktayd.199 Dayanmaclk, I. Dnya Sava ncesinden balayarak III. Cumhuriyet dnemi Fransasnn200 bir anlamda resmi ideolojisi olmutur. zellikle Radikal Parti evresinde etkinlik kazanan dayanmaclk, bata bir ara babakanlk yapm olan dnr-siyaseti Lon Bourgeois olmak zere, reformist sosyalist ticaret bakan Aleksandre Millerand, tarihi Charles Seignobos, cumhuriyeti eitimci ve kuramc Ferdinand Buison, iktisat Charles Gide, Radikal gazeteci Gustave Geffroy ve Alfred Fouille gibi birok dnr evresinde toplamay baarmtr. Ekonomiye devlet mdahalesini savunmak, alanlara ve gszlere ynelik sosyal gvenlik mevzuatn gndeme almak, snf atmasnn gereksizliine inanmak, elikiden arnm, uzlama esasna dayal organik dayanmay benimsemek, laik eitimi savunmak, pasifist ve uzlamac olmak dayanmac retinin belirgin

zelliklerindendir. Var olan toplumsal yapy veri olarak kabul eden dayanmaclk, kapitalizmin rettii toplumsal adaletsizlikleri parlamenter yoldan ortadan

Merutiyette Toplumsal Proje: Tesant, Meslek ve Mill ktisat Yeni Trkiye, (Osmanl zel Says) C. II, S. 32, (Mart-Nisan 2000), 289. 199 S. Lukes, mile Durkheim His Life and Work, Middlesex, Penguin Books, 1975, 351. 200 Dayanmac dncenin etkinlik kazand III. Cumhuriyet dnemi Fransasnda, zellikle iki dnya sava aras dnemde korporatist dnce zerinde younlalmas iin uygun bir konjontrn bulunduu sylenebilir. Gerekten de iki dnya sava aras dnem Fransasnda entelekteller ve siyasetiler ekonomik bunalm, toplumsal blnme ve trmanan uluslararas gerilimle urarlarken, bir yandan da dnsel alanda gerek bir korporatist kuramlatrma patlamas yaanmtr. Bu kuramlatrma giriimlerinin ou, bireyin, mesleki gruplara yelii araclyla ulusal bir toplum ierisinde ilevsel ve ahlaki adan btnlendii bir sosyo-politik rgtlenme biimini tanmlamaya ynelik giriimlerdi. Bu kuramsal giriim ierisinde yer alanlar anarik bireycilik ve ezici devletiliin ktlklerine kar koymak iin bir alternatif aray ierisinde olmular ve bu dorultuda bir nc yol aramaya ynelmilerdir. 1930lara gelindiinde, Bolevizm ve faizmin ykseliiyle beraber III. Cumhuriyet Fransasndaki siyasal istikrarszlk ve skandallarn artmasyla yaanan bunalm, kapitalizm ve piyasa glerinin etkinlii, adillii ve meruiyetini sorgulatmtr. Bu gelimeler de korporatist kuramlar zerine younlalmasn ve bu konuda ok sayda alma yaplmasn destekleyici ynde olmutur. M. Hawkins, Corporatism and Third Way Discourses in Inter-War France, Journal of Political Ideologies, Vol. 7, No. 3, (2002), 302 ve 305.

116

kaldrmay hedeflemekteydi. Bentham faydacln Fransaya yanstan evrimci ve ahlak bir dnce akmyd. Dayanmac evrelerde sosyalizme dost bir tavr alnsa da, toplumsal deiiklik sz konusu edilmemekteydi. Dolaysyla

eitsizliklerin kaynana inilmeksizin, sosyal adaletin salanmas gerektii savunulmaktayd. Sosyalizmin siyasal silah olan snf atmasnn yerini, dayanmaclkta ibirlii ve dayanma almaktayd.201 retmi olduu toplumsal sorunlar nedeniyle liberalizme tepki olarak ortaya kan korporatizmin, liberalizmi yadsmas gerektii dnlebilir. Ancak klasik dnemin toplumsal korporatizmi saylabilecek olan dayanmaclk, liberalizmi yadsmay ok ileriye gtrmemekte, hatta liberalizmin baz ynlerini

benimsemektedir. Dayanmaclk btnsel biimde liberalizmi ekonomik, siyasal ve toplumsal bir rgtlenme modeli olarak reddetmekle beraber, siyasal ve kltrel liberalizmin eitli ilkelerini belli idealler halinde ierisinde bulundurmaktadr.202 rnein dayanmaclk, liberalizmdeki felsefi ve kltrel hogry, oulculuu reddetmemektedir.203 Oysaki liberalizmin hem rgtlenme modeli ynn, hem de siyasal ve kltrel ideallerini tmyle yadsyan, klasik dnemin devlet korporatizmi olan faizmdir. Dayanmacln, faizmden farklln ve bu balamda da liberalizme yakn ynlerini, dayanmac dncenin bireye ve devlete baknda bulmak olasdr. Faizmin
201

aksine,

dayanmac

dncede

birey,

toplum

ierisinde

anlam

Z. Toprak, II. Merutiyette Toplumsal Proje: Tesant, Meslek ve Mill ktisat, a.g.m., 289., Z. Toprak, Osmanl Devletinde Uluslamann Toplumsal Boyutu: Solidarizm Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, letiim Yaynlar, 1985, 377-378. ve S. Lukes, a.g.e., 350. Dayanmac dncenin ortaya k hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, S. Elwitt, a.g.e., 172-175. Dayanmac evrelerde sosyalizme ynelik dost bir tavr alnmasnn ya da belli noktalarda sosyalist kuramn kabul edilmesinin altnda, Lukesun da belirttii gibi sosyalizmi etkisiz klma amac yatmaktadr. Baknz, S. Lukes, a.g.e., 353. 202 T. Parla, a.g.e., 90. 203 T. Parla, a.g.e., 129.

117

kazanmasna ramen, ne toplum, ne de devlet tarafndan yadsnmaktadr. Dayanmac siyasal kuram ve hukukta, bireylerin liberal modele oranla kstl da olsa haklar vardr. Ancak dayanmann bir gerei olarak topluma kar sorumluluklar da gz ard edilmemitir. Yani liberal modelden farkl olarak dayanmaclkta, bireyin haklarnn yan sra sorumluluklarnn da olduu kabul edilmitir. Bireyin nceliini reddeden ve onu toplumla btnlemi bir para olarak kabul eden dayanmacln yapmaya alt, bireyi braknz yapsnlar liberalizminin atomist bireyciliinden ayrmaya almaktr. Dayanmaclkta, mesleki gruplar ve bunlarn korporasyonlar, birey ile devlet arasnda tampon ilevini yerine getirmektedir. Sz konusu korporasyonlar, aslnda bencil olduu kabul edilen bireylere toplumsal ortak kar ruhunu aladklar gibi, toplumsal korporatizmi aklarken belirtildii gibi sivil toplumun birer paras olan korporasyonlarn zerk yetki alanlarna devletin mdahale etmesine engel olurlar. Bylece de bireylerin haklar korunmu olur. Dayanmacla gre, sivil toplumu oluturan korporasyonlar bile bireysel kiiliin geliimi iin vardr. Bireysel kiilik toplumsaldr, ama bu bireysel kiiliin toplum ya da millet ierisinde erimesi anlamna gelmemektedir. Dayanmac ahlak, nemini reddetmedii bireyi, toplumsal btnlk, dayanma ve kamu yarar gibi ilkelere hizmeti balamnda deerlendirir. Dayanmaclk, birey ile toplumu kar karya getirmedii gibi, devleti de bireyin tepesine karmaz. Tm bunlar arasnda bir denge kurmaya alr.204 Dayanmaclk, devletin rol konusunda da faizmden ayrlmaktadr. Dayanmaclkta devletin rol, faizme gre daha lml bir ierik tamaktadr. Devleti ulusa da, sivil topluma da stn ve hkim sayan faizmin aksine

204

T. Parla, a.g.e., 99 ve 128-132.

118

dayanmaclk; devleti, sivil topluma ve ulusa tabi klmaktadrlar. Dayanmaclkta kuramsal olarak devletin yetkisi korporasyonlar arasndaki sorunlarn zmyle snrlandrlmakta ya da devlet, meslekler arasndaki atmalarn hakemi saylmaktadr. Dayanmaclkta korporasyonlarn ve sivil toplumun zerklii, ak ve oulcu amalarla devlete kar korunmak istenmektedir. Yine de, faizm ile dayanmaclk arasndaki bu tr farkllklara ramen, her iki trde de ortak olan nokta, devletin yerinin liberal modele oranla bytlm olmasdr.205 Faizm ise, 20. yzylda bata talya ve Almanya olmak zere, spanya gibi lkelerde iktidara gelmi olan bir siyasal dnce ve bu siyasal dnce dorultusunda biimlenen bir ynetim biimi olarak ele alnabilir. Faizm kavram, genellikle totaliter, milliyeti diktatrlkleri nitelemekte kullanlmtr. Ancak bu kullanm faizm kavramnn znden uzaklatrlacak derecede geniletilmesi anlamna gelmektedir.206 Toplumsal krize kar, dier otoritarizm anlaylarndan farkl, modern bir tepki olarak faizm, liberal, demokratik ve oulcu toplum ve siyasetin dayand varsaymlara, dorudan ya da dolayl yoldan ters den birok akm karmak biimde bir araya getiren ve asllarndan saptran bir akm olmutur.207 Faizm dinsel

Ancak devletin rol konusundaki bu lmlla ramen, faizm ile dayanmaclk arasndaki fark izgisini incelten unsurlar da sz konusudur. rnein, dayanmaclkta, faizmdeki biimiyle devletin ynetsel ve totaliter yaps reddedilmesine karn; yine de devlete, bir ekonomik devlet olarak sadece bir takm dzenleyici ilevler deil, ayn zamanda eitli mesleki vicdanlarn zerinde, kapsayc ve btncl bir kamu vicdannn bekisi olma ilevi de yklenmektedir. Bu da dayanmaclkta devletin alann faizmdekine doru geniletmektedir. Dolaysyla iki tr arasndaki ara biimlere edimsel olarak kolaylkla geilebilmektedir. T. Parla, a.g.e., 129 ve 202. 206 Faizm ile faist olmayan sa akmlar arasnda kayda deer bir fark bulunmaktadr. Faizmi dierlerinden ayran belirgin zellii, kitleleri aadan seferber ederek varlk kazanmasdr. E. Hobsbawm, Ksa 20. Yzyl, a.g.e., 142. Faizmin ne olduuna dair birbirinden farkl yaklamlar bulunduu gibi, nc dnya lkelerinde grlen biimi de dahil olmak zere, faizmin farkl trleri olduu ileri srlmektedir. Ayrca faizmin ortaya knda soldan gelen tehdit, rksal, blgesel ve dinsel blnmeler, ulusal btnlemenin olmamas gibi etkenlerin rol zerinde de durulmaktadr. Bu konular hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, A. J. Joes, Fascism The Past and the Future, Comparative Political Studies, Vol. 7, No. 1, (April 1974), 107-133. 207 J. J. Linz, a.g.e., 201-202.

205

119

bir kimlie brn ve tarihe yapt vurgu biimiyle muhafazakr bir ideoloji olarak karmza ksa da, kendisini yeniliki, reformcu bir anlay olarak sunmaktadr. Yani faizmin olduu biim muhafazakr iken, olduunu ileri srd biim yeniliki, reformcudur. Gerekten de, faizmin iktidara gelmesiyle beraber, siyasal ve ekonomik alanda yeni bir rgtlenmeye gidildii, faizm ncesi dneme gre farkl bir yap oluturulduu gzlenmektedir. rnein talya ve spanyada ekonomik alann korporatist esasta rgtlenmesi ve siyasal alanda da korporatist temsil yntemine geilmesi abalar buna rnektir.208 Ancak tm bu reformlar, nicelikseldir ve yzeysel kalmaktadr; faizmi gerek anlamda yeniliki, reformcu yapmaya yetmemektedir. nk klasik korporatizm aamann devlet korporatizmi olan faizmle beraber, rnein faizm ncesi talyann, tabii spanyann da, toplumsal, snfsal yaps ve mlkiyet ilikileri dondurulmakta ve mevcut duruma despotik bir ynetimle istikrar kazandrlmaktadr. zleyen blmlerde, dnsel, ekonomik ve siyasal alanlarda klasik korporatizm incelenirken; klasik korporatizm ile zdeletirilen faizm zerinde durulacak, ayn dnemde faizm kadar radikallemeyen ve sivrilemeyen toplumsal korporatizm uygulamalarna ya da dayanmacla deinilmeyecektir. Faizmle ilgili zmlemeler yaplrken de, zellikle talya rnei zerinde durulacaktr. Bunun eitli nedenleri arasnda, faizmin ilk defa talyada ortaya kp iktidara gelmesi, talyann faizmle korporatist rgtlenmeyi bir araya getiren ideal bir rnek oluturmas ve bu lkenin faizmle beraber 20. yzylda korporatist toplum idealine en ok yaklaan lke olmas yer almaktadr.

Ancak faist ya da faizan ynetimlerin korporatist rgtlenmeye gitmi olmalar, faizmi, korporatist devlet gibi bir devlet rgt biimiyle zdeletirmeye yol amamaldr. Nazi Almanyas zaman ierisinde korporatist grlerden uzaklamtr. E. Hobsbawm, Ksa 20. Yzyl,a.g.e., 141.

208

120

a) Dnsel Alanda Klasik Korporatizm

Dnsel alanda klasik korporatizmi incelemek amacyla, klasik korporatizm ile zdeletirilen ve onun devlet korporatizmi biimi saylabilecek faizmin dnsel ynnn belli parametre kavramlar balamnda incelenmesi gerekecektir. Bu parametre kavramlardan birey, zgrlk, eitlik ve demokrasi, faizmin liberalizme; snf parametre kavram da faizmin sosyalizme ynelik tepkisinden doan savlarn ortaya koymaktadr. Klasik korporatist aamann devlet korporatizmi olan faizmde, liberalizm ve sosyalizm eletirilerinden kaynaklanarak, yeniden tanmlanan bu kavramlarn yan sra; toplumsal dzen ve btnl salamak asndan byk nem verilen devlet, toplum, parti ve ef gibi aknlk ve stnlk tannm olan kavramlar da ele alnacaktr.

1- Birey, zrlk, Eitlik ve Demokrasi Liberalizm ve sosyalizmin aksine faist kuramda, birey bal bana bir deer olarak kabul edilmemekte, bireyin mutluluu nihai hedef olarak esas alnmamakta ve z itibariyle bireylerin iyi varlklar olduuna inanlmamaktadr. Bu balamda talyan Faizminin lideri Mussolini, bireye olumsuz bakan talyan dnr

Machiavellinin grlerini benimsediini dile getirmektedir. Machiavelliye atfta bulunan Mussoliniye gre, bireyler bencildirler ve toplumsal durgunlua kayarlar, bu nedenle devlet dzenleme ve snrlama gc olarak vardr. Bireyler kaytarmaya, yasalar inemeye, vergi vermemeye ve savamamaya bakarlar, hatta devlete kar ayaklanmaya hazrdrlar.209 Mussolini talyan Ansiklopedisinin faizm maddesi
209

B. Mussolini, Halk Hibir Zaman Egemen Deildir , ada Politika Sorunlar, Der. Gaeton Picon, ev. Sabahattin Eybolu - Vedat Gnyol, stanbul, an yaynlar, 1962, 20.

121

iin yazd makalede, maddi dnyann insan, faizmin insan ayrmn yapar grnmektedir. Maddi hayat ierisinde yaayan insan, bencil ve geici bir zevk hayat iinde yaamaya kendisini ynlendiren bir kanun tarafndan ynetilmektedir. Oysa faizmin insan, bu bencillie ve geici zevke ynlendiren maddi yaam kanunlarna uymakszn, kendi zel karlarndan fedakrlk ederek, daha yksek saylan bir manevi davaya kendisini adar.210 Bylece faizmde, birey saylabilmek iin insan olarak dnyaya gelmi olmann yetmedii, faizmin manevi davasna adanm olmak gerektii anlalmaktadr. Birey toplum ilikileri balamnda faist kuram, bireyi toplumun dnda ve toplumdan ayr olarak ele almamaktadr. Toplum insann yaradlnda var olan doal bir eilimin sonucu olarak kendiliinden ortaya kmaktadr. Faist kuramda, toplumun kuruluundan nce, toplumun dnda var olan ve deer tayan birey anlay ve bireyleri zgr istek ve iradeleriyle toplumu meydana getirdikleri dncesi kabul edilmemektedir.211 Faist kuramda ancak toplum ierisinde varl kabul edilen birey, ulus araclyla saygnlk, g ve sorumluluk kazanmaktadr. Faizmde birey ulusal davaya katld srece yceltilmekte, varln borlu olduu ulusa kar bir takm sorumluluklara sahip olmaktadr. Gl ya da gsz toplum ierisindeki tm bireyler ulusal davaya katlacaktr. Salanan ulusal baarlar bireysel baarlar olmaktadr, bireysel baarlar ancak ulusal baarlar salamaktadr. Birey ve ulusun yazgs ortaktr.212 Bu anlay faist kuramda snf bilincini bastrmay salamaktadr.

B. Mussolini, Mussolini Faizmi Nasl Anlatyor?, (N. H. Sinanolu, Faizm ve Onun Devlet Sistemi, stanbul, Muallim A. Halit Kitaphanesi, 1933 ierisinde), 10. 211 A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 95-96. 212 Toplum ya da ulus ierisinde tanmlanan birey, toplumsal erevelerin darmadan olmas, snflarn yadsnmas ve toplum iindeki dier bireylerle benzemezlii gibi nedenlerle yalnz kalmaktadr. Bireyler kendi gleriyle gerekletirdikleri yazglar ierisinde yalnz braklmlardr.

210

122

Toplum ierisindeki, farkl yaam koullarna dayanan snf bilinci yerine, karlarn zdelii vurgulanmaktadr.213 Faist kuramda birey ulus ya da toplum

diyebileceimiz kolektif btn ierisinde tam anlamyla eritilmi, snf gibi toplumsal ereveler reddedildiinden, resmen kabul gren kolektif btn dnda yalnz ve gsz braklm, tannmamtr. Faist kuramda bireyin devlet karsndaki konumu, toplum karsndaki konumuna benzemektedir. Birey devletin olumasn salayan unsur olmad gibi, devletin amac da deildir. Devlet kiilerin istek ve iradeleri dnda kendiliinden oluan sosyolojik ve tarihsel bir gerek, ayn zamanda organik bir btndr.214 Faist kurama gre bireyin devlet karsndaki konumu nedir? Bireyler hcre olarak kabul edilmektedir. Hcreler birleerek grubu oluturmaktadr. Faist kuram asndan nemli olan gruptur, hcreler deil.215 Faizmde birey, liberalizmde olduu gibi soyut bir varlk olarak tannmadndan, toplum ve devlet ierisinde yerine getirdii ilev ya da ilevler balamnda somut olarak ele alnm ve devlet ierisinde yerine getirdii bu ilev ya da ilevler esasnda varlk ve deer kazanmtr. Sz konusu ilev ya da ilevler toplum ierisinde eitli kurulular ierisinde yerine getirilmektedir. Faist kurama gre bireylerin devlet sistemi ierisindeki yerleri, ierisinde bulunduklar eitli sosyal kurulular araclyla belirlenmektedir.216 Bu

Bireyler hibir toplumsal dayanma yoluyla iinde bulunduklar durumdan kurtulamamaktadrlar. Bireylerin toplum iindeki konumlar sadece kendi abalarna baldr, ancak bireysel abalarnn sonular da balangta sahip olduklar doal yetenekleri ile snrlanmtr. Bylece faist kurama gre, toplumdaki en dk yetenekliler sessizce yazglarna boyun eecekler, orta yetenekliler istekleri ve iradeleriyle en iyi konuma ykselme umuduyla gnlk grevlerini yerine getirecekler, en stn yetenekli bireyler de ynlar ynetecek, dier insanlar egemenlikleri altna alacaklardr. R. Bourderon, a.g.e., 94-96. 213 R. Bourderon, a.g.e., 87. 214 A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 103. 215 M. Sarca - R. Aybay, Faizm, stanbul, zlem Yaynlar, 1962, 34. 216 A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 103.

123

durumda devlet tarafndan tannan zneler bireyler deil, gruplardr. Bireyler guruba feda edilebilirler. Faist kuramn zne olarak bireyleri deil, gruplar esas almas, daha ilerideki blmlerde ele alnaca gibi, ekonomik rgtlenme ve siyasal temsil alannda korporatist sistemi benimsemesinden kaynaklanmaktadr. Gerekten de talyan Kanununda, korporatist devletin bireylerin refah ve mutluluunu gerekletirmeye alaca belirtilmitir. Ancak unutulmamaldr ki, faizm, liberalizm ve Marksizm gibi nihai olarak bireyin mutluluunu esas almamaktadr. Asl belirtilmek istenen, birey milletinin davasn gerekletirmeye ne oranda katlyorsa, korporatist devlet te bireyin refah ve mutluluunu o oranda salamaya alacaktr.217 Anlalaca zere faist kuram asndan, birey devletin amalarn gerekletirmede bir ara olarak ele alnmaktadr. Ama-ara ilikisi sz konusu olduunda ortaya kendiliinden bir hiyerari kmaktadr. Amaca ulamada ara olarak kullanlan, hiyerarik ilikinin alt basamanda yer almaktadr. Gerekten de faist kuram asndan devlet-birey ilikisi ele alndnda, bu hiyerarinin alt basamanda birey, arada devletin dorudan dayana olan eitli sosyal kurulular ve en stte de devlet yer almaktadr.218 Faist kuram tarafndan yceltilen devlet btn milletin ve milletin tm yelerinin hayatn ynetir. Devletin otoritesinin maddi ya da manevi herhangi bir snr yoktur. Bireyleri can ve mal devletindir ve devlet kazanlm hibir hakka sayg gstermek zorunda deildir.219 Bu derece bireylerin hayatlarna karan ve dzenleyen devlet karsnda, bireylerin kendilerini iktidara kar koruyacak hak ve
217 218

A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 109. A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 105. 219 G. Mosca, Siyasi Doktrinler Tarihi, ev. S. Tiryakiolu, stanbul, Varlk Yaynlar, 1968, 333.

124

zgrlklerinin olmad anlalmaktadr. Faist kuram asndan nemli olan, bireylerin haklar deil grevleridir. Bireylerin devlet iktidarna kar ileri srebilecekleri haklar yoktur, sadece yerine getirmeleri gereken grevleri vardr.220 Bu aklamalar dorultusunda faist kuramn bireycilik kart bir kuram olduu aka ortaya kmaktadr.221 Faist kuram bireycilik kart olmasna ramen, ne Marksizmin yapt gibi bireyi ezdiini, ne de liberalizmin yapt gibi onu yalnz braktn, aslnda bireye gerek yeri verdiini ileri srmektedir. Bireyin deer kazanmas faist kuramn u noktasnn uygulanmasyla gerekleecektir222: 1- Bireyin kolektif ereveler ierisinde eritilmesi, 2- Bireylerin kendi aralarndaki eitsizliklerin ilan, 3- En iyilerin ayklanmasna dayanan yaama savam ilkesi.223 Saylan ilkelerden, faist kuramn bireyler arasnda da bir hiyerarik sralama kurduu anlalmaktadr. Bylece birey ile devlet arasndaki hiyerarik yaplanmaya, bireylerin kendi aralarndaki hiyerarik yap eklenmekte, sonuta da buyurganl en tepeden balayarak toplumun her alanna nfuz eden ve bireyi kle konumuna indirgeyen totaliter bir sistem ortaya kmaktadr. Faist totaliter sistem ierisinde bireyler, hak ve zgrlkleri olmakszn ya da toplumsal konumlar uyarnca milli davaya hizmet ettikleri oranda devlet tarafndan kendilerine saland kadar zgrle sahip olmakta, daha ok sorumluluk sahibi olarak ele alnmaktadrlar.

A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 104. talyann faist lideri Mussolini, faizmin aka bireycilik kart olduunu, bu nedenle Liberalizmi de reddettiini, nk Liberalizmin devlet karlarn ferdin karlarna feda ettiini belirtmektedir. B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, ev. H. Tuncay - S. Toker - M. Tekin, stanbul, Toker Yaynlar, 1998, 9. 222 Bourderon faist kuramda bireyin deer kazanmas, hareketlere gre retinin u noktasn uygulanmasndan doacakt demektedir. R. Bourderon, a.g.e., 84-85. Faist kuramda bireyin bal bana bir deer olarak kabul edilmedii bilinmektedir. Bu noktada bireyin arasal olarak deerinin gz nnde bulundurulmas sz konusu olabilir. Belirtilen maddenin faist kuramn bireylere bakndaki ltler olarak ele alnmas uygun olacaktr. 223 R. Bourderon, a.g.e., 84-85.
221

220

125

Faist kuramda zgrlk konusu, kuramn bireye yaklamndan ayr tutulamaz. Faist kuram, bireye ne denli gvensiz ve olumsuz yaklamsa, bireysel zgrlk sorunsalna da o denli olumsuz yaklamtr. talyan Faizminin lideri Mussolini, faizmde zgrlk sorunsalna, liberallerin zgrlk anlayndan farkl bir ekilde yaklaldn dile getirmektedir. Mussoliniye gre faizm zgrlk iindir. Hem de ciddi olan tek zgrlk iin; devletin zgrl iin, bireyin devlet iindeki zgrl iindir. Faist kurama gre her ey devlet iindedir, devletin dnda insani ve manevi hibir ey yoktur.224 Faizm bir btndr. ahsiyetin en yksek ve kuvvetli ekli olan faist devlet, kuvvettir; fakat manevi kuvvettir. Bu kuvvet, insann moral ve entelektel hayatnn btn ekillerini kendinde toplar. Onun iin liberalizmin yapmak istedii gibi basit nizam ve sahabet vaziyfeleri ile iktifa edilemez. Basit bir mekanizma deildir ki mefruz ferdi hrriyet dairesi ile hudutlansn. O, iradeye de, zekya da nfuz eder. Medeni cemaat iinde yaayan insan ahsiyetinin ilham merkezi olan onun prensipi, derinlere iner; fikir adamnn olduu gibi, i adamnn, ilim adamnn olduu gibi ar(tist)in kalbinde yuva kurar.225 Mussolininin bu szlerinden anlalaca zere, faist devlet bireylerin hem dncelerine, hem de faaliyetlerine mdahale edebilir. O halde faist kuramda bireyleri devlet iktidar karsnda koruyan hak ve zgrlkler alannn tannmad sylenebilir. Faist kuramda, zgrlk devletin zgrl olarak ele alndndan, bireysel zgrlk de, bireyin devlete bal olarak salayaca zgrlk olarak

yorumlanmaktadr. Bu dorultuda, devlet kuvvetlendike, iktidarn artmasndan bireyler de yararlanrlar; bireylerin alma alanlar geniler. Ama devletin
224 225

B. Mussolini, Mussolini Faizmi Nasl Anlatyor?, a.g.m., 12. B. Mussolini, Mussolini Faizmi Nasl Anlatyor?, a.g.m., 14-15.

126

yceltilmesi olunca, bireysel zgrlklerin yerine grevler geirilmektedir. Bireyin grevi de, kendisini ulusal bilincin yksekliklerine ulatrmak ve onun iinde kendi kimliini tamamen unutmaktr.226 Faist kuram asndan, bireylerin zgr olmalar deil, sosyal kurulular ierisinde rgtlenmesi nemlidir. Bireyler, ierisinde bulunduklar kurulularn disiplin ve otoritesine uymak zorundadrlar. zgrlk bireylere deil, bu sosyal kurululara tannm, ancak sz konusu zgrlk daha ok zerklik, otonomi anlamnda yorumlanmtr. Bu kurulular ierisinde yer alan bireyler, ift ynl otorite ve disiplin altnda bulunurlar. ncelikle ierisinde bulunduklar kuruluun otorite ve disiplini altnda bulunan bireyler, daha st derecede devletin otorite ve disiplini altndadrlar.227 Faist sistemde, bireylere deil, sosyal kurululara zgrlk, daha dorusu zerklik ve otonomi tanndndan bahsedilirken sz konusu sosyal kurulularn geni bir serbestlik ierisinde bulunduklar dnlmemelidir. Faist kuram asndan bireylerin iinde yer alacaklar sosyal kurulularn da faist iktidar tarafndan tannan kurulular olmas gerekmektedir. Faist iktidar, klasik olarak adlandrlan kii hak ve zgrlklerini tanmad gibi, nc kuak haklar ya da dayanma haklar olarak adlandrlan, bireylerin ortaklaa kullanabilecekleri rgtlenme haklar alannda da, hukuki ve fiili olarak devletin tanmad hibir oluuma izin vermemitir.228 Bireylerin toplumsal alanda rgtlenmelerine getirilen bu snrlamalar, devletin sivil toplum alanna yapt mdahale olarak

deerlendirilmelidir. Faist sistem kendisinin tanmad tm sivil toplum kurulularn ortadan kaldrmakta, ancak kendisinin tandklarnn rgtlenmesine
M. Sarca - R. Aybay, a.g.e., 34-35. A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 108. 228 Prezzolini faist iktidarn toplanma zgrl, rgt kurma zgrl, basn zgrl gibi alanlardaki kstlayclna deinmektedir. Baknz. G. Prezzolini, Faizm, ev. Menemenlizade Ethem, stanbul, Mektep Neriyat Yurdu, 1932, 66-67.
227 226

127

izin vermekle de, sivil toplumu devletin bir uzvu haline getirmekte, hatta kendi ierisinde eritmektedir. Poulantzas da faist kuram deerlendirirken bu noktaya deinmektedir. Poulantzasa gre oulcu kapitalist sistemlerde devlet ile birey arasnda zerk sivil toplum rgtleri bulunur ve bu ana organlar bireyin devlet karsndaki zerklii olarak nitelenebilen zgrlnn garantisini olutururlar. Kapitalist devlet biimleri arasnda olaanst devlet biimi olarak nitelendirilen totaliter faist devlet sisteminde ise, bireyle devlet arasnda yer alan bu ana organlar devlete balanmakta, toplumsal yaamn btn devletletirilmekte, birey ve devlet arasndaki zerk kurumlar ortadan kaldrlmaktadr.229 Faist kuram hiyerari ilkesini ve bu dorultuda yaplandrlan rgtlenmeyi benimsemitir. Faist kuramda bu hiyerarik yaplanmann, hem devlet ve bireyler arasnda, hem de toplum ierisinde yer alan bireylerin kendi aralarnda olduu kabul edilmitir. Kat bir hiyerarik yaplanmay kuramn ana ilkelerinden biri haline getiren bir retinin, hukuki ya da fiili olarak bireylerin eitlii fikrini daha batan reddettii belirtilebilir. Faist kuram bireyler aras eitsizlik esasn, yaama savam, doal ayklanma ya da en iyiler kazanr gibi bir takm formllere dayandrmaktadr. Buna gre bireysel ilerleme srf bireysel savamla elde edilmektedir. Bir tarafta iyiler ve gller vardr, dier tarafta ise ktler ve gszler. Bireylerin toplumdaki

Aslnda Poulantzas, kapitalizmin br oulcu biimleri ile olaan st devlet biimi olan faizmin, sivil toplum-devlet ilikisi balamnda birbirlerine benzediklerini sylemektedir. ki devlet biimi arasndaki fark, sivil toplum rgtlerinin faizmde devlet sistemine dahil olmas, dier oulcu biimlerde ise bamsz, zerk olmamalarndan ileri gelmemektedir. Poulantzasa gre her iki biimde de, sivil toplum rgtleri devletin ideolojik aygtlar olarak zaten tam bamsz deillerdir. Faizmdeki asl fark, devletin ideolojik aygtlar olan bu sivil toplum rgtlerine hukuki bakmdan zel deil de, kamu stats verilmesidir. Daha ayrntl bilgi iin baknz, N. Poulantzas, Faizm ve Diktatrlk, ev. A. nsel, stanbul, Birikim Yaynlar, 1980, 326-327.

229

128

yeri, bireysel bir sorun olarak ele alnmaktadr.230 Bireyler arasndaki doal yetenek farklarndan doan bu hiyerarinin sonucu, kendini dorudan bireyin toplum ierisinde konumlanmasnda gstermektedir. Bireyin toplum ierisinde kazand konum da, faist kuram asndan bireylerin eitsizlii anlayn pekitiren bir unsur olmaktadr, nk bireyler sosyal kurulular ierisinde yerine getirdikleri fonksiyonlarn deerine gre belli bir sralamaya tabi tutulmaktadr. Bu sralama belli esaslara dayanarak

gerekletirilecektir. Faist dzende sz konusu esaslar, kamu yarar ve toplum kardr. yleyse faist dzende, sosyal kurulular ierisindeki bireylerin kamu yarar ve toplum karn gerekletirmek asndan ayn deere sahip olmadklar sylenebilir. te faist kuramda bireylerin yerine getirdikleri fonksiyonun deeri dorultusunda yaplan bu sralamayla, bu deer hiyerarisiyle, bireylerin eit olmad ve eit haklara sahip olmadklar kabul edilmitir.231 Faizmin, hem kuramsal, hem de hukuki adan bireylerin eitliini kabul etmemesinin dorudan sonucu udur: Bir takm insanlar buyurmak, dierleri de verilen bu buyruklara uymak iin yaratlmlardr.232 Bir toplumda buyurma yetkisine ve konumuna sahip olmak, toplumun dier bireylerinden daha stn bir takm
R. Bourderon, a.g.e., 91. Daha nceki blmlerde Poulantzasn faizmi zmlerken, onu kapitalist devlet biimleri arasnda ele aldn ve olaan st devlet biimi olarak adlandrd belirtilmiti. Bu dorultuda Bourderon da, faist kuramdaki yaama savamnn, en iyilerin ayklanmasnn, en gszlerin yok edilmesinin (ya da toplumsal hiyeraride alt katmanlara mahkm edilmelerinin de denilebilir) bir rn olan kapitalist younlama dzenini merulatrdn sylemektedir. R. Bourderon, a.g.e., 187. 231 A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 106-107. Faist kuramn eitlik (aslnda eitsizlik) sorunsalna yaklamn zmleyen Bourderon, faizmin zgn bir yan olan kktenciletirme eilimine deinmektedir. Buna gre faizm, bireyin rol rneinde arpc bir ekilde grld gibi, kendisinden nceki grleri kktenciletirmektedir. rnein faizm, kiisel yetenek ve deerlerin eitsizlii gibi ncllerden balayarak, bu verilerin kanlmaz sonular zerindeki tm rtleri atmakta ve felsefi, toplumsal, ahlaki nitelikteki hibir dzelticiyi kabul etmemektedir. Bu konularda Liberalizmin orta terimler kulland, bireyin haklarn komu bireyin haklarnn balad yerle snrlad, insann insan smrmesini reddettii yerde, faizm hibir eyin dzeltemeyecei ve dzeltmesi de gerekmeyen bu zsel eitsizlikler dorultusunda gllerin gszleri ynetmesini ve smrmesini onaylamaktadr. R. Bourderon, a.g.e., 123. 232 M. Sarca - R. Aybay, a.g.e., 40.
230

129

zelliklere sahip olmay gerektirdiinden, faist kuramn sekinler kuramn benimsedii ortaya kmaktadr.233 Gerekten de faist kuram, iktidarn kaynana halk koymamakta, iktidarn halkn stn iyiliini salayanlarn elinde olmas gerektiini savunmaktadr. Faizmin halka gven duymayan yaklam dorultusunda, bireylerin gerek karlarn kavrayamayaca belirtilerek, milli karlarn belirlenmesi ve

gerekletirilmesi ii sekinlere braklmaktadr. nk bireylerin oluturduu ynlar basit ve deersiz isteklerin tesine geemezler. Ynlarn yksek hedeflere ulamasnn yolu, kendilerini byk nderlere balamalardr.234 Byk nderlerin rehberlii ile yksek hedeflere ulalmasnn savunulduu bir sistemde, halk temsil eden parlamentonun bir nemi kalmamaktadr.235 Faist kuramn demokratik ilkelere ve demokrasiye kar olduu aka sylenebilir. Tek partili ve totaliter bir sistemi amalayan, kendi koyduu amalarla bireylerin amalarn zdeletiren, bireyi devletin amalarna ulamada ara konumuna indirgeyen, bireylerin hak ve zgrlklerini kabul etmeksizin onlara sorumluluk ykleyen, bireylerin eitlii fikrini hukuki adan dahi tanmayan, temsil mekanizmasnda, demokratik temsil ve seim ilkelerini benimsemeyen faizmin, demokrasiyle uzaktan, yakndan alakas yoktur.
Kuramn uygulama aamasnda da, talyadaki Faist Parti aynen Komnist Partisi gibi sayya deil, amac anlayan ve o amacn tm sorumluluunu stlenen, geleceini amacnn zaferine balayan bilinli yani sekin insanlara dayanmtr. F. R. (Atay), Faist Roma Kemalist Tiran ve Kaybolmu Makidonya y.y, Hakimiyeti Milliye Matbaas, t.y, 17. 234 Bourderon da, sekinlerin ynetimi anlayn faist kuramdaki bireylerin kendi aralarndaki eitsizliin yaratt elikiye dayanarak zmlemektedir. Faist kuramda bireyler bir taraftan toplum ierisinde kat bir ekilde belirlenmi belli sayda sosyal kurulu ierisinde yer almaktayd; ancak dier taraftan da toplum ierisinde kiisel deerlerinin eitsizlii nedeniyle sonsuz eitlilik ierisinde birlemezcesine dalmaktayd. Bu durumda toplumun ynetiminin nasl olaca, devleti ynetme ve ulusal yazgy gerekletirmeye yetenekli otoritenin nasl ortaya kaca sorunu ortaya kyordu. Faist kuram insanlar arasndaki eitsizlik ve ulusal yazgnn tek olmas nedeniyle ounluk ilkesini dlamaktayd. Sorunun zm, yurttalarn ortalamasnn tesine geen ve kitleleri ynetme sorumluluuna sahip sekin kiilerin ynetime gemesinde grlmekteydi. R. Bourderon, a.g.e., 8889. 235 M. Sarca - R. Aybay, a.g.e., 38-39.
233

130

Faizmin temellerini liberal demokrasinin toplumsal bunalmlara are bulamamas ve ii snf devrimi korkusu oluturuyordu. Faizmin kuramsal temellerinin belirginlemeye balad dnemlerde, talyada siyasal sistem ierisinde arln hissettiren gl bir sosyalist hareket sz konusuydu. yle ki, sosyalizm kart evreler liberal demokrasinin snrlar ierisinde, nn kesmeyi istedikleri bu akmn nn kesememekteydiler. Ayrca talyada siyasal sistem alkantlar ierisinde kalm, siyasal sistemin istikrar salanamamt. lkedeki parlamenter sistem, toplumun siyasal, ekonomik ve sosyal sorunlarn zmekte yetersiz kalmaktayd. te byle bir ortamda ortaya kan faist harekete gre, parlamenter sistem dinamik bir ynetim salayamazd.236 yleyse zmn, liberal demokratik ve parlamenter bir sistemin dnda aranmas gerekmekteydi. Faizmin iktidara gelmesiyle, demokrasiden vazgeilmi ve seim ilkesi kaldrlmtr. Faist kuramda demokrasinin ve seim ilkesinin eletirisi

yaplmaktadr. Faist kuram asndan; Aptal insanla akll insana birer oy vermek samadr; sayya dayanan demokrasi samadr; siyaset adamlarnn kudretsiz gevezelikleri samadr Faizm bu palavralarn karsna gl adamn estetiini, bo ve dipsiz tartmalar bertaraf ederek kesip atan askerce bir az konuurluu karr Tek bir siyasi parti devleti ele geirir ve onu cannn istedii gibi ynetir. Partinin ne iinde, ne dnda hibir muhalefeti hogrmez. Parti askeri tipte bir disipline, bir hiyerariye ve bir tekilatlanmaya tbidir.237 Faist sistemde tek dereceli seim sistemi kaldrlmtr, ancak bu genel oy sisteminden tamamen vazgeildii anlamna da gelmemektedir. ktidar ele geirildikten sonra, plebisitlerde

236 237

M. Sarca - R. Aybay, a.g.e., 40. G. Mosca, a.g.e., 332.

131

olduu gibi, halk evet-hayr oylamasna arlarak, halkn ynetime gelenlere iktidar kesin olarak verdiini onaylamas istenmektedir.238 Gerekten de, demokrasiye ve demokratik seim ilkelerine kar olan faizm iktidara geldiinde, kendisinden nceki liberal iktidarlardan, bireyleri o ana kadar yararlandklar zgrlklerden mahrum brakarak239, yani demokratik hak ve zgrlkleri tanmayarak ayrlmtr.

2- Snf Faist kuramn snf kavramna yaklamn ortaya koymak asndan, faizmin, liberalizm ve sosyalizmin snf olgusuna yaklamlarna ynelik eletirisini aklamak nem tamaktadr. Faistler, liberal sistemde devletin, gerek hukuki bakmdan, gerekse de retim srecinin karlar asndan, snflar aras mcadelelere karma hakknn olmadn dnmektedirler. Sosyal mcadelelerde grev yapan iilerin, iddet eylemlerine bavurmadklar srece grev hakk ve iverenlerin lokavt hakk meru grlr. Yani liberalizm, snf savamn kabul eder ve belli snrlar ierisinde kalmak kouluyla mcadelenin yaplmasna gz yumar. (Mcadelenin yaplmasnn kabul edilmesi, kapitalist sistemde devletin belli bir snfn elinde olmad anlamna gelmez.) Yine faizme gre, sosyalist sistemde devlet, fabrika ve tarla proletaryasnn eline geer. nk sosyalizmde devlet, zaten bir snf

egemenliinin yerlemesi amacn gtmektedir. Yani kapitalist snfn egemenlii yerine, proleter snfn egemenlii gerekletirilir; ancak faistlere gre, bu sistem ierisinde yeni bir kapitalist snf oluur ve yeni elikiler ortaya kar.240 Bu durumda, faist kuram asndan, hem liberalizmin hem de sosyalizmin, gerek snf
238 239

G. Mosca, a.g.e., 332. G. Carocci, Faizmin Tarihi, ev. M. Ylmaz, stanbul, Remzi Kitabevi, 1965, 43. 240 B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e.,137-138.

132

atmalar, gerekse de bir snfn dier bir snf zerinde hkimiyet kurmas asndan sorunlu sistemler olduklar ortaya kmaktadr. Faist kuram asndan, sosyalizm ii snfn iktidar sahibi yapmak istemektedir. Liberalizm ise herkese, eitlik ve zgrlk vaat etmesine ramen sermaye sahiplerinin karlarn gzeten bir devlet sistemi olmaktan teye gidememektedir. Ksaca her iki sistem de snf devleti olma paydasnda birlemektedir. Faist kuramda ise, toplum ierisinde snflarn var olduu gerei kabul edilmesine ramen, bir snfn dier bir snfa tercih edilmesine ve feda edilmesine kar klmaktadr. Faist devlet kuramnda, bir snf dierine stn tutan devlet ynetimine kar kld241 belirtilmektedir. yleyse faist kuramn snf olgusuna yaklam nasl ortaya konulmaktadr? Toplumdaki snflar aras elikiler nasl ele alnmakta, elikilerin zm konusunda nasl bir yol izlenmektedir? ncelikle belirtilmelidir ki, faistler, snf olgusuna yaklamda kendilerini, eletirdikleri liberal ve sosyalist sistem karsnda ok daha farkl bir konuma yerletirmekte, kendilerinin hibir snfa bal olmadklar gibi, hibir sisteme esir olmadklarn da ileri srmektedirler.242 Bylece, faist kuram dorultusunda faist devletin herhangi bir snfn rn olmad ilan edilmekte, devlet snflar arasnda ayrm gzetmeyen, snflar st, stn bir konuma yerletirilmektedir. Faist kuramda, snflarn varl kabul edilmektedir, ancak kurama gre iki temel snf (kapitalistler ve proletarya) deil, toplumda ok daha fazla sayda snf bulunmaktadr. Faist kuramclara gre toplumu, iki temel snf yerine, aralarndan herhangi birinin snrlarnn nerede balayp, nerede bittii belli olmayan, karm
241 242

B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 136. F. R. (Atay), a.g.e., 12.

133

kategori ve snflar oluturmaktadr. Bireylerin hangi snfa ait olduunu belirlemek zordur, nk bireyler ayn anda birok kategorinin yesi durumundadr. Bu durumda faist kurama gre, yaam ve dnyay uzlamaz iki snf arasndaki atma olarak deerlendirmek, gerei grmemektir.243 Dolaysyla faist kuram, sz konusu iki snf uzlamaz karlara sahip snflar olarak deil, karlar ortak bir amata birleebilen ve her ikisi de bir dierini btnleyen unsurlar olarak ele almaktadr. Faizmde iiler de, iverenler de milletin ya da toplumun vazgeilmez snflar olarak ele alnmaktadr. Bu iki snfn hak ve karlarnn ayn lde tannmas ve ayn lde gerekletirilmesi gerektii dncesi ileri srlmektedir. Faizm, ii ve iverenleri birbirine kart iki topluluk olarak tanmamaktadr. Emek ve kapital birbirlerini tamamlarlar. nk bu snflarn karlar, kendi zel karlar deildir. Bunlar milletin yksek karlarn karakterize eden retimin genel kar olarak kabul edilmektedir.244 Bu dorultuda faist kuram, ii ve patronu toplum ierisinde retici olarak tanmlamaktadr. i ve patronlarn kar sonuta zdetir. nk toplumsal hiyerarideki yerleri ne olursa olsun, hepsinin ancak retimin gelimesiyle yaayabilecei belirtilmektedir. nk ulalmak istenen ve hibir toplumsal uzlamazln bozamayaca bir ulusal dayanma sz konusudur.245 Ulusal dayanma sz konusu olduunda, faist kuramda ayrcalkl, stn ve akn olan devlet kavram ve otoritesi devreye girmektedir; nk snflar aras mcadelelerin bastrlmas ve dzenlenmesi, ii ve iveren aras ilikilerin disiplin altna alnmas devletin aktif mdahalesini gerektirmektedir.246

Valenziani, Le Corporatisme Fasciste, (1935), 19 - 22den nakleden R. Bourderon, a.g.e., 228-229. B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 136 ve 138. 245 R. Bourderon, a.g.e., 61. 246 Belirtilmelidir ki, sermaye ve emek arasnda ibirlii salanmasyla sadece snflar aras atma bastrlmakla kalmyor, temelde kitleler devlete mal ediliyordu. G. Carocci, a.g.e., 42.
244

243

134

Yaplan aklamalar dorultusunda belirtilebilir ki, faist kuramda, ii ve iveren, yani emeki ve sermayedar snflar arasndaki ayrmn rtlmesi iin, bunlarn tamamna retimciler denilmekte ve korporasyonlar araclyla bu snflarn retimciler birlii ierisinde birletirilmesiyle, temeli ekonomik nedenlere dayal olan eliki, hukuki yollarla zlmeye allmaktadr.247 Ayn zamanda faist kuramda, ayr ayr emeki ve sermayedarlarn karlarnn olmad, milletin ortak kar olduu belirtilirken, atfta bulunulan ve yceltilen millet kavram, karlar gerei enternasyonalist akmlardan etkilenen ii snfnn bu akmlardan koparlmasn ve millet ierisine tekrar ekilmesini salamaktadr.248 Faist kuramda, karlar uzlamaz ekilde elien snflarn varlnn yadsnmas, toplumsal snflarn toplumsal ya da milli ama dorultusunda ibirlii iine giren eit unsurlar olarak ele alnmas, aslnda belli bir snfn iine gelen, bu snfn dier snf(lar) zerinde egemenliini srdrmesini salayan siyasal-kuramsal varsaymlardr. Gerekten de faizm, talya rneinde yeni bir toplumsal dzen kurmak isteyen talyan ii snfnn giriimlerine kar, burjuvaziyi korumak iin kurulmu bir hkmet biimi olarak kabul grmektedir.249 Faizmi burjuvazinin ak diktatrl olarak niteleyen Togliattinin belirttii gibi, faizm, mevcut koullardan honut olmayan talyan ii ve kyllerinin blok oluturmas karsnda, bu sorunu parlamenter sistem ierisinde zemeyen burjuva ve kk burjuva temeline dayanan bir ynetim biimidir.250

M. Sarca - R. Aybay, a.g.e., 37. R. Bourderon, a.g.e., 61. 249 G. Prezzolini, a.g.e., 3. 250 P. Togliatti, Faizm zerine Dersler, ev. . Yaln - Y. Demirekler, Ankara, Bilim ve Sosyalizm Yaynlar, 2000, 26 ve 33-34. Poulantzas da, talyada faist harekete nemli lde destek vermi olan subaylarn geldikleri orta ve kk burjuva toplumsal kesimler hakknda irdelemelerde bulunmaktadr. Daha ayrntl bilgi iin bankz: N. Poulantzas, Faizm ve Diktatrlk, a.g.e., 364.
248

247

135

3- Devlet ve Toplum Faist ideolojinin hiyerarik bak as dorultusunda devlet, toplumla beraber, birey karsnda ayrcalkl ve stn konuma ykseltilmitir. Faist devlet, kapitalist retim ilikilerini esas alan ve bu ilikileri aknlk ve byk gle donatlan iktidarn mdahalesiyle, totaliter bir ekilde srdren bir devlettir. Faist kuram devletin oluumu konusunda, u grleri ileri srmektedir: devlet kendiliinden oluan sosyolojik, tarihsel bir gerektir, devlet organik, biyolojik bir btn, bir birimdir, devletin kendine zg bir hayat, bireylerin amalarna oranla stn ve deiik amalar vardr.251 Faist kuram asndan devletin konumu, Mussolininin 1925 ylnda yapt bir konumada aka dile getirilmitir: Her ey Devlet iinde, Devlete kar hibir ey, Devlet dnda hibir ey.252 Bu szler aka faizmin totaliter bir devleti ngrdn gstermektedir.253 Faizmde devletin grevi, milli ya da toplumsal davann, amacn gerekletirilmesini salamaktr. Toplum ierisindeki bireylerin ve gruplarn karlar bu ama/dava ile zdelemekte, toplumun btn beeri faaliyet alanlar bu ama/dava yolunda bir araya getirilmektedir. Bu nedenle, faist kuramda devlet, tanm gerei totaliter olmaktadr.254 Yine Mussoliniye gre devlet; sadece politik bir ynetim dzenlemesi, sadece yasa yapc ve sadece birey iradesine manevi hayat deeri veren bir otorite deildir. Ynetimini kendi lkesi dnda da tantan, ynetimine sayg gsterilmesini salayan veya gelimesinin btn artlarn gerekletiren kuvvettir. Ksaca,
A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 102. A. Gze, Korporatif Devlet, a.g.e., 110. 253 Zaten Mussolini de 1933 ylnda yapt bir konumada, gerek faist bir devletin varl iin gerekli koul sralamaktadr. Bunlardan birisi totalitarizmin kurulmasdr. Dier ikisi ise, tek parti sisteminin kurulmas ve bireylerin bir lk etrafnda birletirilmesidir. A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 143-144. 254 R. Bourderon, a.g.e., 69.
252 251

136

dzenleme ve yaylmadr.255 Mussolini devletin, sadece siyasal bir ynetim biimi ve yasa yapcs olmadn belirtirken siyasi ve hukuki ynne, sadece birey iradesine manevi hayat deeri veren bir otorite olmadn belirtirken de ahlaki ve dinsel ynne deinmektedir. Bu dorultuda faizmin kuramclarndan olan Gentile de, hukukun ve ahlakn yaratcsnn devlet olduunu savunmaktadr.256 yleyse faist kuramn, devleti, maddi ve manevi hayatn znesi haline getirdii rahatlkla sylenebilir. Maddi ve manevi hayatn baat znesi (ki belirleyicisi ve dzenleyicisi sfatlarn kullanmak da olasdr) konumundaki devletin totaliter yapda olmas kanlmazdr. Mussolininin szlerinde devlet totaliter olmakla kalmamakta, ayn zamanda emperyalist bir g olarak da vlmektedir. nemle belirtilmesi gereken bir nokta da, faist kuramda birey ve devletin ortak ama/dava dorultusunda birlemesine yaplan vurgudur. Faist kuramda ulusal yazgy biimlendiren devlettir. Bu nedenle devlet ncelikle manevi bir g olarak ele alnmaktadr. Mussolininin deyimiyle, faizmdeki devlet, bir istencin hizmetindeki ahlaki bir devlettir.257 Ahlaki devlet, halkn manevi birliini gerekletirmek iin gerek eitim alanndaki gc, gerek zorlayc gcyle, herkese gerekli olan ahlaki atlm vermektedir. Bylece hem birey, hem de devlet ayn ortak iradeyle ulusal amacn/davann gerekletirilmesine gnll olarak ynelmekte, bu dorultuda badamaktadrlar.258 Ama belirtilmelidir ki, birey ve devletin ayn dorultuda birlemeleri, ayn zamanda devletin bastrc ilevini de ortaya karmaktadr.259 nceki satrlarda da belirtildii gibi, faist kuramda devletin

255 256

B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 11. Bu durum faist kuram, hem dinlerle, hem de insan haklar ve doal haklar doktrini ile atmaya sokmaktadr. G. Mosca, a.g.e., 333. 257 R. Bourderon, a.g.e., 77. 258 R. Bourderon, a.g.e., 78. 259 R. Bourderon, a.g.e., 70.

137

bireylerin amalarndan stn amalar olduundan; yani devletin amalarna stnlk tanndndan, bireylerin devletin amalarndan farkl ya da ona ters amalar dahi olsa bunlarn yola getirilmesi gerekecektir. te bu noktada devletin otorite ve mdahalesi devreye girmektedir. Otorite ve mdahalenin hem doal sonucu, hem de nedeni, devlet ve bireylerin ortak amata birlemesi olmaktadr. Faist kuramda, devletin toplumla ya da milletle olan ilikisi ele alndnda ise yle bir manzara karmza kmaktadr: Milletin stn ve yce varl, devlet ierisinde ortaya kmaktadr.260 Faizmde, toplum devletin ierii, devlet ise toplumun d grn, hukuki siyasal kalb olarak kabul edilir. Bu durumda toplumu devletten, devleti toplumdan, ksacas ierikle kalb birbirinden ayrmann olana yoktur.261 Faist kuramda, devlet ve toplum bir arada, btnlk ierisinde ele alnmaktadr.262 Faist kuramda devletin totaliter, akn v.b. zellilerine deindikten sonra, belirtilmesi gereken nokta, faist devletin ne tip bir devlet olduudur. Bu konuda Poulantzasn zmlemeleri olduka aydnlatcdr. Faist devlet biimi, Kapitalist
260 261

A. Gze, Korporatif Devlet, a.g.e., 109. A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 102. 262 Fakat bu btnln nitelii nedir? Bu iki kavram ayn nemde ve deerde midir? Yoksa kavramlardan biri dierine oranla daha stn m tutulmaktadr? Mussolininin konumasnda, toplum karsnda devletin daha n plana alnd anlalmaktadr; nk Mussolini milletin devleti deil, devletin milleti yarattn sylemektedir. B. Mussolini, Mussolini Faizmi Nasl Anlatyor?, a.g.m., 14. Yani yaratma yaratlma ilikisi asndan devlet aktif/zne, toplum ya da millet ise pasif/nesne olarak deerlendirilmektedir. Ancak Bourderona gre Mussolininin bu tanmlamas mutlak olarak ele alnmamaldr. Devlet topluma, kendi birlik bilincini sanki tanrsal bir esinle ilettike, stn bir gereklik olan ulusa edimsel bir gereklik kazandrmaktadr. R. Bourderon, a.g.e., 74. Bourderonun bu yaklamndan devletin, milletin birliini ve amalarn gerekletirmede bir ara olduu dncesi ortaya kmaktadr. Bourderonun belirttii gibi, faist kuramda devlet, ulusu amalarna gtrmek iin zorunlu ara olarak tanmlanmakta, ancak totaliter anlay yznden, devlet ayrcalklandrlmakta, birletirici ve bastrc ilevinin dorulanmas iin, ona en yksek g salanmakta, devlet ulusun ortaya kmasnn ta kendisi durumuna getirilmektedir. R. Bourderon, a.g.e., 74. Genel olarak faizmle ilgili yaznda, devlet ile toplum arasndaki ilikinin nitelii konusunda net bir ayrmn olmad sylenebilir. Sz konusu durumun, faist kuramn tutarl olmamasndan kaynakland belirtilmelidir. Her iki kavramn da bir birini destekleyecek, gerektirecek ve merulatracak biimde ele alnd gzlenmekte, ancak faizmin gerek kuramnda, gerekse de syleminde devletin ayrcalklandrld, pek ok konuda aktif zne, kurucu g ve belirleyici unsur olduu dncesi dikkati ekmektedir.

138

devlet tipine dhildir. Bu bakmdan da, Kapitalist devlet tipine zg zellikler tamaktadr. Faist devlet biimini, kapitalist tipin dier devlet biimlerinden ayran zellik, siyasal bir bunalma denk dmesi nedeniyle, zgl ve olaanst bir devlet biimi olmasdr. Faizm ayn zamanda, askeri diktatrlk ve Bonapartizm gibi zgl olaanst kapitalist devlet biimleri arasnda, zgl bir rejime de denk dmektedir.263 Olaanst devlet biimi, bunalm dneminde, retici glerin sosyalizasyonu karsnda, devleti uyarlamak amacyla ekonomik alana mdahalede bulunur. Faist devletin ekonomik alana mdahalesi nemlidir. Ancak faist devletin ekonomiye mdahalesini, bunalmla karlamayan kapitalist toplumsal biimlerin mdahaleci devlet biiminden fark, mdahalenin derecesi deil, biimidir.264 Ekonominin korporatist biimde rgtlenmesi, sendikalarn faistletirilmesi, yani ekonomik rgtlenme biimlerinin kamu statsnde yaplandrlmas bu balamda ele alnmaldr ki, bu konulara daha ilerideki blmlerde deinilecektir. Faist kuramn, toplumu ele alndaki en belirgin zelliklerden biri, korporatist dnce dorultusunda toplumu yaayan bir organizma, biyolojik bir btn olarak kavramasdr. Nasl ki, bireyler doar, byr ve lrlerse; organik bir varlk olarak kabul edilen toplumun da doduu, byd ve ld dncesi esas alnmaktadr. Faist kuram asndan, toplum ya da millet, dier organik varlklara gre daha stn bir konumdadr.265 Toplumun ya da milletin dier organik varlklar karsndaki stnl iki noktaya dayandrlabilir: ilk olarak toplum yaam ierisinde yer alan bireylerin ve eitli sosyal kurulularn yaamlar, toplumun yaamna oranla ok daha ksadr, nesiller gelir geer, ama toplumun yaam ok
N. Poulantzas, Faizm ve Diktatrlk , a.g.e., 8-9 ve 323. N. Poulantzas, Faizm ve Diktatrlk , a.g.e., 325. 265 Bourderonun da belirttii gibi, millet bireyler olsun, gruplar olsun, snflar olsun, btn biletirenlerinden son derece stnd; onlarn hibiriyle kartrlamazd; bireyler, gruplar, snflar tamamen ona bamlydlar. R. Bourderon, a.g.e., 15.
264 263

139

daha kalcdr. Faist kuramda toplum, belli bir zaman dilimlinde o toplum ierisinde yaayan bireylerin toplam olarak kabul edilmemitir. Toplum ya da millet, sosyal birlii, sosyal btnl ifade eder, gelmi ve gelecek nesillerin bir sentezi olarak kabul edilir. Dolaysyla da toplumun bireylerden farkl amalar olabilir. Elbette ki byle bir durumda, toplumun amalar bireylerin amalarna oranla stn tutulacaktr. kinci olarak, toplum manevi, siyasi, ekonomik bir btndr. Toplum bir rkn maddi-manevi deerlerinin stn bir sentezini oluturmaktadr.266 Faist kuram birey karsnda topluma ya da millete stnlk, hatta aknlk tanmaktadr, ancak bu stnlk ve aknlna ramen toplum, siyasal alanda iktidar ele alamamakta, hatta ona kar gvensizlik duyulmaktadr. Mussolini halk egemenlii kavramna deinerek, bu kavramn soyut bir kavram olarak, nerede balayp nerede bittiinin belli olmadn, halka verilen egemen sfatnn ac bir aka olduunu, temsili sistemlerde dahi halka nemli kararlar alma olanann verilmediini belirterek, gerek temsili sistemlerin, gerekse de halk egemenlii anlaynn eletirisini yapmaktadr.267 Faist lider Mussolininin, halkn oy hakkn benimsemedii bilinmektedir.268 Faist kuramda, birey karsnda stnlk ve aknlk tannan toplum, devlet ve onun ynetimi sz konusu olduunda gvensizlik duyulan bir kavram haline gelmektedir. Hiyerarik bir dzeni ngren faist kuramda, toplum ya da millet, hiyerarinin en tepesinde devletle birlikte yer almaktadr, ama devlete oranla daha pasif bir rolde ele alnmaktadr. Faist kuramn

A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 100-101. ve A. Gze, Korporatif Devlet, a.g.e., 108. Klasik dnemin devlet korporatizmi olan faizmde aklc olmayan milliyetilik anlaynn benimsenmi olmas olduka belirgin bir zelliktir. Ancak bu zelliin dayanmacla da mal edilmesi yanltcdr. T. Parla, a.g.e., 128-129. 267 B. Mussolini, Halk Hibir Zaman Egemen Deildir , a.g.m., 20-21. 268 G. Prezzolini, a.g.e., 38.

266

140

hiyerarik retisine uygun olarak, bireyler iin ngrld gibi, milletin de sorumluluklar vardr; o da devletin ykselmesi iin almaktr.

4- Parti Faist kuramda faist Parti, her hangi bir demokratik sistem ierisindeki partiden olduka farkl bir biimde ele alnmtr. Totaliter bir sistemi ngren faist kuram dorultusunda, Faist Parti totaliter bir hiyerarik yap oluturmu, akn ve stn bir ama urunda rgtlenmi manevi bir kurum kimliine brnm, devletin toplumla ban kurmak iin halka youn biimde nfuz etmitir. Faist kuramda, Faist Partinin ilevi, toplum ierisindeki her kesimi tek, ortak bir ama dorultusunda birletirmektir. Bu nedenle parti, sosyal kurulular ve bireyler arasnda sk bir dayanma kurulmasn salamaya ve sosyal kurulular arasndaki kar elikilerini gidermeye almaktadr. Bu balamda sistem ierisinde Faist Partisi nemli bir ilevi yerine getirmektedir.269 Tm toplumu ortak bir davaya ynlendirmek iin, bir siyasal sistem ierisinde tek partinin olmas her zaman iin yeterli olmayabilir. Byle bir grevi yklenen partinin toplumla manevi bir iletiim ierisine girmesi, manevi bir birlik oluturmas da gerekmektedir. Bu adan Faist Partinin, toplumdaki bireylerin siyasal gr ve dnce birliini ifade etmekten ziyade, daha ok manevi bir birlii, ruh ve inan birliini temsil ettii kabul edilmitir. Faist Partisi araclyla, rnein talyanlarn stn ve ortak bir bilin ierisinde birleeceklerine inanlmaktadr. yleyse Faist Partinin dini bir birlie benzedii sylenebilir. Bu partiye girmek, bir

Bu noktada belirtilmelidir ki, faist kuramn ngrd bu sistemin gereklemesi, toplum ierisinde birletirici bir roln oynanmas, ancak tek bir partinin varlyla olanakldr. Partilerin oalmas toplumda blc bir rol oynar. Ancak tek partili bir siyasal sistem, faist devlet sistemi ile badaabilir. A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 139.

269

141

dini kabul etmek gibidir. nsanlardan, maddi ve manevi varlklarn, deerlerini kendilerini partiye vermeleri istenmektedir.270 Faist Partisine katlanlarn, bir itaat kltr dorultusunda, Tanr ve talya gibi kutsal saydklar deerlere atf yaparak, kendilerini feda edebilecekleri ynnde bir ant imeleri, partinin manevi ynnn anlalmas bakmndan ilgintir.271 Totaliter bir ideolojiye sahip olmas nedeniyle topluma youn biimde nfuz etmeye alan Faist Partisinin bunu yaparken kulland manevi unsurlara yukarda deinilmiti. Maddi olarak ise, parti, milis rgt biiminde toplum ierisinde rgtlenmektedir. Partinin genlik rgtlerinin yneticileri devlete tayin edilir. Genlerin partiye alnmalar ise askere alnmalar gibi, ayn yl doanlarn topluca alnmalar eklinde olur. Partide kat bir disiplin hkimdir.272 Partinin devletle olan ilikisi ise, talyan Milli Faist Parti Tznn 1. maddesinde belirtilmitir: Milli Faist Parti, Faist devletin hizmetinde bulunan sivil bir milistir.273 Faist Partisi Duenin emri altnda ve faist devletin hizmetindeki bir milis rgt olarak, devlet rgt yannda, devleti topluma yaklatrmak, topluma nfuz etmek, halk canlandrmak (ynlendirmek, seferber etmek) gibi amalar olan bir rgttr.274

5- ef Faist kuram ierisinde efin konumu, faist kuramn bireye bakndan yola karak ortaya konulamaz. nk faizm asndan bireyler devlet karsnda nem
270 271

A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 144. Yemin u ekildedir: Duenin emirlerini itirazsz yerine getireceime ve btn kuvvetimle, gerekirse kanmla Faist devrime hizmet edeceime Tanr ve talya adna ant ierim. B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 236. 272 M. Sarca - R. Aybay, a.g.e., 61. 273 B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 228. 274 M. Sarca - R. Aybay, a.g.e., 62.

142

tamazlar, devlet asndan birer aratrlar ve devletin klesi durumundadrlar. Oysa ef, faist kuramda olduka stn ve ayrcalkl bir konumdadr, efin toplumdaki bireylerden ok daha stn zellikleri olduu kabul edilmitir. efin konumalaryla kitleler comakta, gsterdii hedefler dorultusunda toplum seferber edilmekte, nderliinde tm toplum ulusal dava/ama urunda almaktadr. Kitleler zerinde bu denli etkisi olan efin, karizmatik bir kiilik olduu kabul edilmelidir. Faist kuramda, neredeyse peygamber gibi bir ef kabul edilmitir. Nasl ki, eski alarda mutlak kral, tanr ile millet arasnda bir aracyd; faizmde de ef, yani en yksek ynetici, milletle tarih arasnda bir aracdr. Onun grevi tarihi yapmakt ve sadece ona kar sorumluydu.275 efin, talya rneinde Mussolininin, iradesi ve kiilii her eye hkimdir. Milletvekili, bakan gibi sradan unvanlar Mussoliniye yeterli gelmemektedir. Onun kuvvet ve yeteneklerini anlatmak iin ayn zamanda mrit, rehber, general gibi anlamlara gelen Eski Romaya ait bir kelime kullanlmtr: Due. Due kelimesi hkimiyeti ve halkn gzn kamatran bulank bir anlam ifade etmektedir. Due talyada her eydir.276 Normal bireylerden ayr ve stn olan ef, Due olarak somutlaan dnceyle, olaanst nitelikleriyle, ruhunun gcyle, engin erdemleriyle ve nder yetenekleriyle karizmatik bir kiidir.277 Olaanst zelliklere sahip olan ef, faist kuramda devlete benzer ekilde aknlatrlmakta, dolaysyla da hibir organ tarafndan snrlanamayan yetkilerle donatlmaktadr. Aslnda efin bu stn konumu hukuk kurallarndan ok, uygulamadan domutur. efin uygulamalaryla ilgili olan hukuk kurallar, onun uygulamalarndan doan stn durumunu merulatrmak ve onaylamak amacyla
275 276

G. Mosca, a.g.e., 332-333. G. Prezzolini, a.g.e., 54-55. 277 R. Bourderon, a.g.e., 101.

143

yaplmtr.278 Bu durumun, faist kuramn niteliiyle olan ilikisi gzden karlmamaldr. Faizmde felsefe, doktrin, uygulamann ardndan gelmektedir. Hukuki ayrntlara girmeden sylenebilir ki; ynetim sistemi ierisinde ef hem yrtme alannda, hem de yasama alannda snrsz denilebilecek genilikte yetkilere sahiptir.279 efin bu snrsz ve denetimsiz yetkileri, hiyerarideki yerinden, ulusal yazgyla (davayla, amala) zdelemesinden gelmektedir.280

b) Klasik Korporatizmin Ekonomik Alandaki Uygulamalar Faist kuram, siyasal alanda nasl totaliter, hiyerarik bir tek parti sistemi ile somutlamsa, bu kuram dorultusunda iktidarn dayanabilecei, sosyal ve ekonomik taban da yukardan, iktidar gcnn mdahalesiyle yaplandrlmaya allmtr. Yani sosyal ve ekonomik yap, siyasal yap araclyla oluturulmutur. Faist kuramn sosyal ve ekonomik alanda somutlamas, ekonomik yapnn korporatist biimde rgtlendirilmesiyle gerekletirilmitir. talya rneinde sosyal ve ekonomik hayatn korporasyonlar esasnda dzenlenmesi, bir anda

gerekletirilememi, bu sre aamal bir biimde seyretmitir.281 Korporatist sisteme geite ncelikle, sendikalar faist sistemin n grd biimde dzenlenmi, bu srecin ardndan korporatist sisteme gei mmkn olmutur.

M. Sarca - R. Aybay, a.g.e., 50. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin baknz, M. Sarca - R. Aybay, a.g.e., 49-53. Faist devlet yaplanmasnda, yukardan aaya doru kademelere gelecek olanlar ef atamaktadr. Herkes ve her kademe efin emri altndaki merkezden kontrol edilmektedir. Ayrntl bilgi iin baknz, G. Prezzolini, a.g.e., 55-56. 280 R. Bourderon, a.g.e., 100. 281 Kimileri bu aamal sreci genel hatlaryla ikiye ayrmakta, yani faist Sendikaclk evresinden, korporatist sisteme gei aamasndan bahsederken, A. Bernard gibi bir takm yazarlar bu sreci daha da ayrntlandrarak aamadan bahsetmektedirler. Buna gre talyada korporasyon rejiminin tarihi u aamalardan gemitir. 1- 1919da 1926 ya kadar, ihtilalci sendikaclktan milli sendikacla gei aamas, 2- 1926dan 1930 a kadar, milli sendikacln korporatizme gre biimlendirilmesi aamas, 3- 1930dan 1935e kadar korporasyon dzenine bir sistem verilmesi aamas. A. Bernard, talyada Corporation sistemi Fikir Hareketleri, S. 165., (19 Aralk 1936), 135.
279

278

144

1- Faist Sendikalizm talyada faizmin iktidara geliinden sonra, 3 Nisan 1926 tarihinde karlan bir kanunla faist sendikalizm srecine girilmitir.282 Faist sendikalizmde, ii ve iverenler, bir i kolu ierisinde ayr ayr rgtlenmektedirler. Sendikalarda ayr ayr rgtlenen ii ve iverenler, bir sonraki blmde incelenecek olan korporasyonlar ierisinde, kendi belirledikleri temsilcileri aracl ile birletirilmektedir.283 Faist sendikalizmde, sendikal rgtlenme, ii ve iverenlerin bulunduklar retim kolu ierisinde nce sendikalar, sonra bir basamak yukarda federasyonlar ve en yukarda da konfederasyonlar biiminde somutlar. Ana amac i anlamazlklarn zmek olan bu rgtlenme dikey bir yap oluturmaktadr. Sendikal rgtlenme temeline oturtulan korporatist rgtlenme ise daha farkl bir yapdadr. Korporasyonlar ierisinde ii ve iverenler, ayn retim kolunun yeleri olarak ve iinde bulunduklar retim kolunun karlarn korumak amacyla bir arada bulunurlar. Gerek iilerin, gerek iverenlerin her retim kolu ierisinde ortak karlarn korumak, retimin btn kuvvetlerini devlet ierisinde dzenlemek ve bu suretle retimin korunmas ve gelimesi iin snflarn i birliini salamak amac gden korporasyonlar, yatay bir yap oluturmaktadr.284 Ksaca faist sistemde, ekonomik alan sendikalar araclyla dikey, korporasyonlar araclyla yatay biimde dzenlenmektedir. Faist kuramn totaliter yn gz nnde tutulduunda, faist sendikalizmin asl ilevinin ekonomik alanda faizmin ngrd dikey rgtlenmeyi

gerekletirmek ve geilecek olan korporatist yaplanmaya temel hazrlamak olduu

A. Savelli - F. Hayward - A. Falcionelli, talya Tarihi II, ev. G. K. Sylemezolu, stanbul, Kanaat Kitabevi, 1940, 441. 283 N. H. Sinanolu, Faizm ve Onun Devlet Sistemi, stanbul, Muallim A. Halit Kitaphanesi, 1933, 247. 284 N. H. Sinanolu, a.g.e., 251-252.
282

145

anlalmaktadr. Ancak faist sendikalizmin ilevlerinin sadece bu ekonomik ilevlerle snrl tutulmad da sylenebilir. Faist sendikalarn sadece maddi alanda deil, ideolojik/manevi/ahlaki alanda da ilevleri bulunmaktadr.285 Faist sendikalar, temsil ettikleri gruplarn haklarn ve karlarn savunmann yan sra, bu gruplarn ahlaki ynden ve milli bilin ynnden eitilmelerini ve sosyal bakmdan yardmlamalarn salamakla da ykmldrler.286 yleyse bireylerin faist rejimin istedii trde bireyler haline gelebilmesi iin, sendikalar sz konusu bilinlendirme ve dntrme ileminin gerekletii aralardan biri olarak ele alnabilir. Faist kuram dorultusunda n grlen faist sendikalizmin, demokratik oulcu devlet sistemlerindeki sendikalizmden farkl zellikler tad aktr. Bu balamda faist sendikalizmin iki temel zelliinden bahsetmek mmkndr. lk olarak, faist sendikalizmde her meslek kolunda yalnzca bir sendikaya temsil yetkisi tannd belirtilmelidir. talyada devletin kanunen tand sendikalar dndaki sendikalar yasaklanmtr. Bylece tek bir meslek kolunda, iileri ve iverenleri temsil etme tekeline sahip tek bir sendika olmas esas kabul edilmitir. Tek sendika sistemi ile i ilikilerinde dzen, disiplin, uyum salanmas amalanm, her i kolunda ortak bir i anlamas uygulanmas yoluna gidilmi, faist rejime muhalif olan sendikalarn ortadan kaldrlmas salanmtr. kinci olarak da, faist sendikalizmle, ekonomik glerin devlete balanmas salanmtr. Bunu salamak iin de, kanunen tannan sendikalara kamu hukuku kuruluu stats tannm ve

Togliattinin belirttii gibi, sendikal rgtlenme her zaman iin Faist Parti asndan gncel bir sorun ola gelmitir. nk faizm, fabrika iileri ve tarm emekileri de dhil olmak zere ii tabakalarn dorudan etkilemeyi ve onlar rgtsel olarak kendisine balamay amalamtr. Faist sendikalar, faizmin balca yn rgtdr. P. Togliatti, a.g.e., 84-85. 286 B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 143.

285

146

bunlara geni yetkiler verilmitir. Kamu hukuku kurulular zerinde devletin denetim yetkisi olduundan, devlet sendikalar denetimi altna almtr.287 Devlet sendikalar, hem yerel dzeyde, hem de ulusal dzeyde denetim altnda bulundurmaktadr. Belediye rgtlerinin bulunduu yerlerde ya da il apnda faaliyet alanna sahip sendikalar valinin; bir ya da birka blgede veya ulusal apta faaliyette bulunan sendikalar da, Korporasyonlar Bakanlnn denetimi altnda bulunmaktaydlar.288 Devletin sendikalar zerindeki denetim yetkisi ise, farkl biimde gereklemektedir: 1- Devlet, sendika yneticilerini kabul ve reddetme hakkna sahiptir. 2- Sendikalarn yazl belgeleri, yani tutanak, defter ve evraklar devletin denetimi altnda bulunmaktadr. Bu belgeleri yerel dzeyde il genel meclisi daimi encmeni, ulusal apta ise Korporasyonlar Bakanl kontrol etmektedir 3Hkmet, sendikalarn ynetim kurullarn databilir, yerine bir hkmet komiseri atayabilir ve hatta sendikay da databilirdi.289 Bu maddelerden de anlalaca zere, demokratik sistemlerdeki belli bir meslek kolunda alanlarn karlarn, gerektiinde hkmet karsnda da koruyan zgr sendikacln tersine, faist sendikaclk, sendikalara devletin izdii rota zerinde uygun adm yryen bir ara ilevi yklemektedir. Faist sendikalizmin n grd sendikalar, devletin toplumu ekillendirmesini salayan ve devletin istedii dorultuda snf atmalarn bastrarak stn rten, aka kamu stats verilmi aralardr. Faist kuramn totaliter anlay dorultusunda, hkmetin sendikalara ne oranda mdahale edebildii yukarda anlatld. Buna ek olarak, faist devletin totaliterliini tam olarak gerekletirebilmesi iin, mdahale alann toplumun her
A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 123-124. ve A. Gze, Korporatif Devlet, a.g.e., 114. 288 B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 143. 289 N. H. Sinanolu, a.g.e., 248-249. , A. Gze, Korporatif Devlet, a.g.e., 114-115. ve B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 156-157.
287

147

alanna yaymas gerekmektedir. Mdahale aralarndan biri faist sendikalar olduuna gre, doal olarak sendikal rgtlenmenin toplumdaki tm i alanlarn kapsamas gerekmektedir. Gerekten de, toplumdaki baz retim elemanlar ii veya iveren kategorisine girmemektedir. rnein; kk tccar, dkkn sahipleri, kk iletme ve arazi sahipleri, doktor, avukat, mhendis, ressam, mzisyen gibi serbest meslek sahipleri ve bunlarn yannda alanlar, ii ve iveren kategorilerine girmezler. te faist sistem bu kesimleri ara kategoriler ad altnda rgtlemitir.290 Bylece toplumun her kesimi, devletin denetimi altna sokulmutur.

2- Korporatizm

Faist kuramn, ekonomik ve toplumsal rgtlenme asndan yansmas, faist sendikalizm srecinin ardndan kurulan korporatist yaplanmadr. talyada korporatizme gei iin belli bir alt yapya ve gei srecine ihtiya duyulduundan, 1922 ylnda iktidara gelen faist ynetim, 1922-1934 yllar arasnda faist sendikalizmi uygulam ve bu srecin sonunda 1934 ylnda korporatizme gei gerekletirilmitir.291 Faist kuram dorultusunda ekonomik yaamn yatay bir biimde korporasyonlar araclyla rgtlenmesinde gdlen ama nedir? Korporatist rgtlenmenin amac gerekletirmeye ynelik olduu sylenebilir. Korporatist
B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 160. Korporatist ekonomi dzenine geite yasal aamalar sz konusudur. 3 Nisan 1926da iveren ve ii ilikileri konusunda faist ilkeleri uygulamaya koyan 23 maddelik bir yasa meclisten geirilmitir. 1 Temmuz 1926 tarihinde nceki yasalara ek baz dzenlemeler getirilmitir. Korporasyonlar Bakanl kurulmu, Milli Ekonomi Bakanlnn baz rgtleri, Korporasyonlar Bakanlna balanmtr. 1 Nisan 1927de Faist Parti genel kongresinde nceki iki yasa yapm onaylanm ve Carta Del Lavaro ( Ferman) kabul edilmitir. Bylece faist rejim ana hatlaryla belirlenmitir. 1928 ylnda ise seim kaldrlm, devlet ynetimine katlma korporatist rgtlerin yelerine braklmtr. Sz konusu yasal sre hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, N. H. Sinanolu, a.g.e., 228-229 ve 230-241.
291 290

148

ekonomik dzenin ilk amac, daha nce de belirtildii gibi toplumdaki snflar arasndaki mcadelenin reddedilmesi, ekonomik yaam ierisinde snflarn ibirliinin salanmasdr. Faizm asndan korporatif ekonomik dzenin ikinci amac, bireylerin refahnn artrlmas deil, milletin ekonomik gcnn

artrlmasdr. Yani, retimin artrlmas asl hedeftir. Aynen faist kuramn bireydevlet ya da birey-millet ilikilerinde ngrd gibi, milletin ekonomik gcnn artmasyla, bireysel refahn artaca gr benimsenmitir. ncelik milletin ekonomik refahnn artrlmasndadr. Bireyin ekonomik refah, milletin ekonomik refah dolaymyla ele alnmaktadr. Faist korporatist ekonomik dzenin nc amac ise, devletin ekonomik alana hkim olmasdr.292 Gerekten de, faist kuram asndan, ancak devletin ekonomiye ve beraberinde topluma hkim olmasyla, yani totaliter bir sistemi kurmasyla, toplum ierisindeki snf atmalarnn nne

gemek mmkn olmakta, ekonominin burjuvazinin istedii biimde istikrara kavumas iin bireysel ekonomik refahn askya alnmas ve bireysel isteklerin milli ekonomik refah sylemi ierisinde eritilerek bastrlmas salanmaktadr. u halde tm bu amalarn gereklemesi iin ekonomik alanda korporatist rgtlenme en uygulanabilir seeneklerden biri haline gelmektedir. Snfsal atmalarn nne geerek, ekonomiye istikrar kazandrmak isteyen faist ynetim, korporatist rgtlenmenin gerekliliini somut olgular zerinden rneklendirerek merulatrmaktadr. Buna gre; ii ve iverenler arasndaki grev ve lokavt tr mcadeleler lke ekonomisine zarar vermektedir. ki taraf atmak yerine uzlamaldrlar. rnein, un sanayindeki iverenler, iilerinin cretlerini artrabilirler. Ancak, kendi kazanlarnn dmemesi iin de, un fiyatlarn
A. Gze, Korporatif Devlet, a.g.e., 122-124. ve A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 129,132 -133.
292

149

ykselteceklerdir. Bu durum ise, unlu rnler reticilerinin ve bunlar tketenlerin zararna olacaktr. Ksaca un sanayindeki fiyatlarn art, bununla balantl dier sanayilerdeki rnlerin fiyatnn da artna yol aacak ve ekonomiye zarar verecektir. Tm bu zincirleme gelimelerin skntsn ise dar ve sabit gelirliler ekecektir. Bunun yan sra, ii cretlerindeki art ise szde kalacak, iilerin hayat dzeylerinde bir dzelme olmayacaktr. Tm bu sakncalarn nne gemek amacyla, faist ynetim sendikal rgtlenmeler zerinde korporatist rgtlenmeleri kurmu, i mahkemeleri oluturmu ve grev ile lokavt kaldrmtr.293 Yani korporatist rgtlenme araclyla ekonomi btnsel bir anlayla ele alnmakta, bylece de ileri srld gibi bu sayede dengesizliklerin ve arlklarn nne geildii belirtilmektedir. Faist kuramn ekonomik alandaki somut biimlerinden biri olan korporatist rgtlenmenin karakteristik bir takm zellikleri vardr. ncelikle birer meslek kuruluu olan korporasyonlar, ekonomik yaam ierisinde faaliyet gsteren iileri, iverenleri ve teknik elemanlar zorunlu olarak bir kurulu ierisinde birletirir. Dier taraftan, korporasyonlar meslekler aras kurulular niteliindedir. Birbiri ile ilgisi bulunan farkl meslek kollarndaki iiler, iverenler ve teknik elemanlar ortak bir korporasyon ierisinde yer alrlar. Bir dier zellik de, belli bir meslek kolunu ya da birbirleriyle ilgili meslek kollarn bnyesinde toplayan bir korporasyon

kurulduunda, bunun ulusal apta o meslek kollarn kapsayan tek korporasyon olmas zorunluluudur. Yani ayn alanda birden fazla korporasyon olamaz. Korporatist rgtlenmenin son zellii ise, zorunlu olmasdr. Yani kurulmu olan bir korporasyonun kapsad meslek kollar ierisinde bulunan tm ii, iveren ve

293

B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 152-153

150

teknik elemanlar, sz konusu korporasyona ye olmak ve dolaysyla da korporasyonca alnan kararlara uymak zorundadrlar.294 Korporasyonlarn saylan bu zorunluluk, teklik, kapsayclk, alnan kararlara herkesin mutlak olarak uymas gereklilii gibi zellikleri, klasik korporatizm dneminde faizmle zdelemi olan devlet korporatizminin ne derece yukardan aaya, demokrasi kart ve totaliter bir siyasal ynetime dayanak oluturduunu gstermektedir. Ekonomik yaamn, devletin ya da devlet mekanizmasna hkim olan snfn istedii biimde ekillendirilebilmesi iin, korporasyonlar zerinde devletin mutlak hkim olmas gerekmektedir. Zaten korporasyonlarn hukuki konumu da bu yndedir. Gerekten de korporasyonlar, bir kamu hukuku kuruluu, bir devlet organ olarak kurulmulardr. Yani korporasyonlarn devletten ayr birer tzel kiilii, hukuki kiilii yoktur ve devletin bir ynetim organ durumundadr. Bu durumda korporasyonlar, devletin ve devlet mekanizmasna hkim olan snfn ekonomik hayata mdahalesini salayan ve bunu kolaylatran aralardr denilebilir. yleyse, korporatist ekonomik sistem, siyasetin ekonomiye ve ekonomik ilikilere hkim olduu bir sistemdir.295 Faizm ile somutlaan klasik dnemin devlet korporatizmi, siyasal alann ekonomik alana stn ve hkim olmasna dayanan hiyerarik bir yap oluturmutur. Bu durum talya rneinde korporasyonlarn kurulu srecinden de anlalmaktadr. Korporasyonlar, Korporasyonlar Bakanlna bal olan devlet kurululardr. Bunlar, sz konusu bakanln emri ile kurulmaktadrlar.296 te korporatist sisteme hazrlk sreci saylan 1922-1934 dnemi, yani faist sendikalarn kurulma sreci

A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 115-116. N. H. Sinanolu, a.g.e., 282. ve A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 120. 296 N. H. Sinanolu, a.g.e., 282.
295

294

151

ierisinde, korporasyonlar henz kurulmadan nce, faist kuramn yukardan aaya niteliine uygun olarak 2 Temmuz 1926da Korporasyonlar Bakanl kurulmutur. Ardndan korporasyonlar ancak 1931 ylnda ve 7 blm halinde oluturulmutur. Faist rejim, son olarak 5 ubat 1934te, 22 sektrel korporasyon kurmutur.297 Ekonomik alanda korporatif yap, drt blm halinde rgtlenmitir. 1- Provensiyal (il dzeyinde) korporasyonlar, 2- Milli (ulusal dzeyde) korporasyonlar, 3Korporasyonlar Milli Meclisi, 4- Korporasyonlar Bakanl.298 Yerel dzeyden balayarak, ulusal dzeye kadar yaylan ve en tepede siyasal alana bamll Korporasyonlar Bakanl ile somutlaan, korporatist ekonomik dzen, faist sistemde amalanan totaliter devlet sisteminin ve aslnda temelde devlete hkim olan snfn, toplumu kendi karlar dorultusunda ekillendirmek amacyla uygulad bir yaplanma olmutur. Korporatif ekonomik dzen, nitelii gerei snf atmalarn bastrc bir ileve sahip olmu, totaliter iktidar mekanizmas

araclyla hkim snflarn karlarna uygun biimde ekonomik alana istikrar kazandrmtr.

c) Klasik Korporatizmin Siyasal Alandaki Uygulamalar talyada faizmin iktidara geliinin ardndan, faist kuramn hiyerarik yapsna uygun bir biimde, ncelikle siyasal sistem yeniden yaplandrlm, ardndan da faist devlet otoritesiyle, toplumsal yap ve ekonomik yaam yeniden dzenlenmitir. Bu balamda, talyada ncelikle siyasal alanda korporatist temsil
P. Togliatti, a.g.e., 199. Bu 22 sektrel korporasyon temelde 3 ana guruba ayrlmaktadr. Bu 3 ana grup: 1-Tarm ve tarmla ilgili sanayi ve ticari faaliyetler, 2- Sanayi ve ticari faaliyetler, 3- eitli retim servislerinin faaliyetleri. Bunlarn ayrntlar iin baknz, P. Gentizon, Korporasyonlar, ev. Suphi Nuri, ktisat ve Ticaret Mecmuas, C. I, S. 3, (Temmuz, 1934), 3. (Korporasyonlar Hakknda ki Zt Tez adl balk altnda) 298 B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 178. konu hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, a.g.e., 178-184.
297

152

esasna dayanan bir yaplanmann gerekletirildii, daha sonraki aamada da kademeli olarak, toplumun ve ekonomik yaamn korporatist bir ekilde dzenlendii sylenebilir. talyada faizmin iktidara gelmesinin ardndan, bir taraftan faizm ncesi, liberal dnemin bir takm kurumlarnn varl korunmu, ancak bu kurumlar belli bir dzenlemeden geirilmi, dier taraftan da yeni bir takm kurumlar

oluturulmutur.299 rnein talyada krallk makamna dokunulmamtr. Krallk makam yrtmenin badr. Ancak yetkileri daha faizm iktidara gelmeden nce kslmaya balanmtr. Faizm iktidara geldiinde ise, yrtme kuvvetinin banda bulunan kraln ve tm dier devlet organlarnn yetkileri kaldrlarak, efe verilmitir. Yasal adan olmasa da uygulamada pek ok bakmdan ef siyasal sistem ierisinde ok gl bir konumdadr. rnein ef; hem Faist Partisinin lideridir, hem iktidardaki hkmetin babakandr, hem de birka bakanl elinde bulunduran kiidir. Ayrca ef, milletvekilleri meclisinin kuruluunda da hkimdir. Meclis efi denetleyemez. Buna ek olarak efin istei olmakszn, hibir tasar iki meclisten birinin gndemine alnamaz. Bakanlar kurulu ise, efe kar sorumludur ve sistem iersinde etkili bir yere sahip deildir. Bu kurul daha ok efin danman konumundadr. Ksaca sistem ierisinde, demokrasiye kart biimde, seilmi organlar (ki, seim sisteminin demokratik seim usul ile ne derece badatna ileride deinilecektir) deil de, tek bana ef belirleyici konumdadr. Yasama alannda ise iki byk meclis gze arpmaktadr: Bir dier ad Korporatif Meclis olan Milletvekilleri Meclisi ve rejimin btn faaliyetlerini dzenleyen, 1928 ylnda

talyada faist devlete gei srecinde (1925 ve 26 yllarndan itibaren) siyasal alanda, eitli kurulularda ve brokraside yaplan deiiklikler hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 126. ve G. Carocci, a.g.e., 35-36.

299

153

hukuki nitelik kazanan Byk Faist Meclisi.300 Faist devlet sisteminin yapsal, anayasal ve hukuki ayrntlarna girilmeyecektir. Konumuz asndan asl zerinde durulmas gereken, korporatist temsil sistemi ve bu temsil sisteminin siyasal alanda gerekletii organlardr. ncelikle korporatist temsil kavram tanmlanmaldr: Korporatist temsil, Faist devlet sisteminde toplumun ve devletin temelini meydana getirdii kabul edilen eitli sosyal kurulularn ve bunlar tarafndan temsil edilen eitli karlarn devletin siyasal yaps, siyasal rgt iinde temsil edilmesidir.301 Gzenin yapm olduu bu tanmdan da anlalaca zere, korporatif temsil sisteminde bireyler deil, sosyal kurulular ve bu kurulularca temsil edilen karlar temsil edilmektedir. Faist kuramda bireyler, toplumda yerine getirdikleri fonksiyon esasnda

deerlendirilmektedir. Birey bu fonksiyonunu ancak bir toplumsal kurulu ierisinde gerekletirmektedir. te korporatist temsil sz konusu olduunda, sosyal kurulularn karlar temsil edilirken, bu kurulular ierisinde yer alan bireyler de, bu kurulular araclyla ve bu kurulular ierisinde yer almalar nedeniyle temsil ediliyor saylrlar.302 Ayrca, korporasyonlar bnyesinde hem iveren rgtleri, hem

Faist devlet sisteminin yaps hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, M. Sarca - R. Aybay, a.g.e., 49-56. 301 A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 135-136. Ancak korporatist temsil sisteminin sadece faist sistemlerde uyguland dncesine katlmamaktayz. 302 Ksaca faist kuram asndan, korporatist temsil mekanizmasnn aktr, bireyler deil, bireylerin ierisinde yer aldklar sosyal kurululardr. Bu sosyal kurulular belli kesimlerin karlarn temsil ettiinden, korporatist temsil sisteminde, sz konusu sosyal rgtlerin savunduu karlar temsil edilir. Korporatist temsil sisteminde, korporasyonlar halinde rgtlenmi meslek kurulular bata olmak zere, toplumda bir hizmet gren, fonksiyon yerine getiren btn kurulularn temsil edilmesi gerekmektedir. Korporasyonun kendisini temsil edecek olan temsilcilerini belirleme ilemine gelince, temsilcilerin korporasyona ye olan bireylerce deil, korporasyonun yetkili organlarnca seilmesi esas kabul edilmitir. Hangi korporasyonun, ne oranda temsilci gnderecei ise, her korporasyonun yerine getirdii fonksiyonun nemine oranla belirlenmelidir. Ancak korporasyonun yerine getirdii fonksiyonun nemi keyfi ltler dorultusunda belirlenebilir. Faist kuram asndan gzetilmesi gereken bir dier lt de, temsilin gerekletii mecliste, her hangi bir sosyal kuruluun temsilcilerine mecliste ounluu salama ve yalnzca o kuruluun karlarn koruma olana verilmemesidir. Ayrca meclis ierisinde belli bir sosyal kuruluu ve o kuruluun karlarn temsil eden temsilcinin, emredici veklet ile kurumuna bal olmas gerekmektedir. Tm bunlara ek olarak

300

154

de ii rgtleri, yani emek ve sermaye unsurlar bir arada bulunmaktadr. Bylece korporatist temsil sistemi, faist kuramn ngrd gibi, emek ve sermaye arasndaki atmann zerini rtmekte, her iki unsurun da ayn saflarda beraberce, ayn ortak kara sahiplermiesine temsil edilmesini salamaktadr. talyada faist sistemin kurmay amalad korporatist temsil sistemi, drt kurum araclyla somutluk kazanmaktadr: 1- Milletvekilleri Meclisi (Korporatif Meclis), 2- Korporasyonlar Ulusal Meclisi, 3- Korporatif Ekonomi Yerel Meclisleri, 4Sendikalararas Komiteler.303 Bu organlarn tek tek aklanmasna

giriilmeyecektir. Ancak bunlar arasnda Milletvekilleri Meclisi (Korporatif Meclis)nin seim biimi, klasik dnemde faist sistemle zdeleen devlet korporatizminin temsil mekanizmasnn nasl ilediinin ve bu mekanizmann ne derece demokrasiyle uyumadnn anlalmas bakmndan dikkat eken bir rnektir. Faizm parlamentoyu modas gemi bir kurum olarak grmektedir ve talyada 17 Mays 1928 ylnda yaplan bir deiiklikle bu kurum, bir kanunla yeniden dzenlenmitir. Bu kanun uyarnca milletvekilleri u esasa dayanarak seilirler: milletvekili adaylarn teklif etme yetkisi, kanunen onaylanm sendika ve konfederasyonlara tannmtr. Bu kurumlarn ne oranda aday nerebilecekleri kanunda belirtilmitir. Sz konusu kurulular, seilecek milletvekili saysnn bir kat kadar aday Byk Faist Meclisine teklif ederler. Bu nerilen adaylar arasndan, meclise seilecek sayda aday Byk Faist Meclisince bir listede belirlenir. Byk Faist Meclisi, bu listeyi hazrlarken, kanunen tannm kurulularn nerdikleri
belirtilebilir ki, bu tr bir siyasal yaplanma asndan siyasi bir partinin varl gerekmektedir, ancak tek bir partinin olmas durumunda faist kuramn n grd, ortak ama dorultusunda btnlemi bir siyasal sistem ortaya kar. Konu hakknda daha fazla bilgi iin baknz, A. Gze, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, a.g.e., 136-139. 303 A. Gze, Korporatif Devlet, a.g.e., 127-130.

155

adaylarla bal deildir. Bu suretle, Byk Faist Meclisi tm talya iin tek seim listesi hazrlam olur. Bu liste evet ya da hayr denmek zere halkoyuna sunulur. Anlalaca zere, bu demokratik bir seim olmaktan ok, bir plebisittir. Byk Faist Meclisinin hazrlam olduu listenin dnda ikinci bir liste yoktur ve semenler de sz konusu liste zerinde ayr ayr seim yapma hakkna sahip deildir. Eer hazrlanan liste oylama sonucunda kabul edilmez ise, Byk Faist Meclisi listeyi tekrar gzden geirerek bir kere daha halkoylamasna sunar. kinci oylamada da liste reddedilirse, Byk Faist Meclisi nc bir liste hazrlar, ama bu nc liste halkoyuna sunulmaz. Bu nc liste iersinde yazlanlar, dorudan meclise seilmi saylrlar.304 Bu tr bir oylama sistemi yukardan belirlenen temsilcilerin onaylanmas ilemidir ve halk tercihlerini zgrce kullanamamaktadr. Halkn tercih hakk, Byk Faist Meclisinin kendisine sunduklaryla snrl kalmaktadr. Bu temsil sisteminin uzaktan yakndan demokratik temsil sistemiyle alakas

bulunmamaktadr. Faist kuramda, demokratik olmayan bir temsil sisteminin benimsenmesiyle, siyasal alanda tek partinin olmas gerektiinin kabul, bir birini tamamlayan unsurlardr. Poulantzasn belirttii gibi, olaanst olmayan, teki kapitalist devlet biimlerinde ideolojik koullandrma ve snf rgtlenmesi siyasal partilere zgn bir ilev yklemekteydi. Oysa faizmin iinde yer ald olaanst devlet biiminde ise, bu kurumsal rgtlenme alanlar ve siyasal kararlar iletme yollar

kullanlmamaktadr. Olaanst devlet biiminin egemen snflar ve belli lde bask altndaki snflar asndan, partisel temsil sistemi bunalmldr. Siyasal partilerin sz konusu ilevleri, ya teki ideolojik devlet aygtlarna, hatta devletin

304

M. Sarca - R. Aybay, a.g.e., 53-55. ve B. Mussolini, Faizm, Faist Devlet, a.g.e., 157-158.

156

bask kollarna kaydrlmakta, ya da faizmde olduu gibi bu ilev zgl bir parti tarafndan yerine getirilmektedir. Devlet sisteminin tamamnn yeniden

dzenlenmesinde, bu partinin ilevi, klasik temsili devlet iinde geleneksel partilerin ilevlerinden tamamen farkldr. Kapitalist sistemde snf temsilini salayan seim ilkesinin, olaanst devlet biimleri arasnda yer alan faist devlet sistemi ierisinde askya alnmas, bu balamda dnlmelidir.305 Seim mekanizmas, demokratik sistemlerde snf karlarnn siyasal alanda savunulmasn salamaktadr. Faist sistemde, demokratik seim mekanizmasnn kaldrlmas, egemen snflar karsnda, haklarn savunan ii snfnn elinden bu kazanmnn alnmas anlamna gelmektedir. Demokratik seim sisteminin ortadan kaldrlmas sonucunda, olaanst devletin tm ideolojik aygtlar derinden etkilenmektedir. Bylece bu aygtlar iindeki grev blm, yukardan atama yoluyla gereklemektedir.306 ktidarn ve devlet organlar ierisindeki grevlerin, makamlarn yukardan aaya datlmas, faist kuramda esas alnan hiyerari ilkesiyle uyumaktadr. Hiyerari ilkesi, yn lafazanlna ve sama demokratik ilkelerin zararl etkilerine kar bir engel oluturmaktadr ve her trl derli toplu toplumsal ve siyasal rgtlenmenin temelidir.307 Sz konusu hiyerari ilkesi, doal olarak merkezi bir yaplanmay ve faizmde btncl bir ideoloji dorultusunda ekillenen totaliter bir ynetimi beraberinde getirmektedir. Faist sistemlerde benimsenen korporatist temsil sistemi, demokratik sistemlerin bir gerei olan bireylerin tercih ettikleri siyasal partileri ve bunlar araclyla kendi temsilcilerini belirleme hakkn devre d brakmakta, toplum ierisinde yer alan snflarn, snfsal karlarn koruma haklarna frsat
305 306

N. Poulantzas, Faizm ve Diktatrlk, a.g.e., 337. N. Poulantzas, Faizm ve Diktatrlk, a.g.e., 340. 307 R. Bourderon: a.g.e., 98.

157

vermemektedir. Yani bireyler ait olduklar milletin vatanda olmak sfatyla, tercih ettikleri siyasal partiye ve adaya oy verme hakkna sahip olamamaktadrlar; nk siyasal sistem ierisinde Faist Partisi dnda bir partiye izin verilmedii gibi, genel oy ilkesi kabul edilmekle birlikte, yarmac demokratik seim mekanizmas ortadan kaldrlmtr. Dier yandan birey, korporasyonun yesi olmak sfatyla, iinde bulunduu korporasyonun meclise gnderecei temsilciyi seememektedir; nk bu temsilci korporasyon yelerinin oylaryla deil, korporasyonun karar alma organlarnca belirlenmektedir. Siyasal sistem ierisinde Faist Partisi dndaki partilere yer olmamas, sistemin emek ve sermaye arasndaki atmay milli btn iinde eritme abas, snfsal karlarn savunulmasn ciddi anlamda

snrlandrmaktadr. Sonuta, faist kuram esasnda ortaya kan totaliter devlet, korporatist temsil sistemi temelinde siyasal alann yaplandrmakta ve kendisini somutlatrmaktadr.

158

KNC BLM

II.

TRKYEDE TEK PART YNETM VE KORPORATZM A. TARHSEL TEMELLER: KORPORATZMN OSMANLI TRK

TOPLUMUNA GR VE ETKLER 19. yzyl Avrupasnda kapitalist retim biimine ve onun siyasi-ahlaki felsefesi olan liberalizme, toplumsal yaamda meydana getirdii eitli sorunlar nedeniyle muhalif bir takm fikir hareketlerinin ortaya ktna nceki blmde deinilmiti. Bu akmlar arasnda yer alan muhafazakr dncenin bir kolu olan korporatist dnce, 20. yzyln ilk eyreinde Osmanl mparatorluunun da dn yaam ierisinde filizlenebilmitir. Korporatist dncenin, Osmanl dn yaamna II. Merutiyetin ilanndan sonra nfuz etmeye balad grlmtr. Korporatist dncelerin Osmanl imparatorluunda filizlenmeye balad II. Merutiyet dnemi, siyasal, ekonomik ve toplumsal adan ciddi alkantlarn ve deiimlerin yaand bir dnemdir. mparatorlukta II. Merutiyetle beraber kapitalist ekonomik ilikiler yasal gvencelere kavuturulmaya, siyasal yaam liberal demokratik bir yapya dntrlmeye ve buna kout olarak bireysel hak ve zgrlkler daha nce olmad kadar geniletilmeye balamtr.308 Bu balamda Toprak, 1908 - 1912 dnemini Osmanl liberalizminin balay olarak nitelendirmektedir. II. Merutiyet Dneminde oulcu bir liberal ortam vard; gl muhalefet ttihat ve Terakkiye srekli meydan okumaktayd; geni lekli basn zgrl farkl almlara yer vermiti; saysz kitap ve risale dnce zgrlnn kantyd. Hatta ksa bir sre sonra
308

A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 257.

159

bastrlacak da olsa, ii hareketleri yaygn bir nitelik kazanmt. Sendikalar, dernekler kuruldu. Gsteriler yapld, boykot giriimlerinde bulunuldu.309 Ancak yar-smrge durumunda bulunan imparatorlukta, siyasal ve ekonomik liberalleme; girilen savalar sonucunda siyasal adan paralanma, ekonomik adan da bamlln pekimesi, bunalm ve yerli kk reticiliin ykm gibi nedenlerle srdrlemez hale gelmitir. Konunun siyasal ve ekonomik ynleri biraz daha alacak olursa; 1908 sonrasnda imparatorluk, Trablusgarp, Balkan ve I. Dnya Sava nedeniyle siyasal adan tkanma noktasna gelmitir. Ayrlk abalar imparatorluu iyiden ypratmaya balamtr ve yzyllarn Osmanl toplumsal dzeni zlmektedir. Ekonomik alanda ise, liberallemeyle beraber lke ticaretini uzun sredir ellerinde bulunduran gayrimslimlerin ve yabanclarn etkinlii ve ekonomik gc iyice artmtr. Geleneksel Mslman Osmanl zanaatkr ve esnaflar ise rekabet faziletinden yoksun oluu ve bir lokma, bir hrka ile yetinii nedeniyle yoksullaarak iinden olmu, mlkszlemitir. nk II. Merutiyet ile loncalar kaldrlm, serbest ticaret ve giriim zgrl iin ortam hazrlanmtr. Bu durum ancak rgtsel dayanmayla varln srdren kk retici Mslman esnafa ciddi darbe indirmitir. Ayrca girilen savalar da ekonomiyi olumsuz etkilemitir. Savan yaratt arpklklar nedeniyle piyasa ilerliini kaybetmeye balam, sava yllar boyunca kiisel kar ile toplumsal karn badamad tm aklyla ortaya kmtr.310 Ksacas olumsuz i ve d etkenlerin de etkisiyle, ekonomik ve siyasal

Z. Toprak, Trkiyede Ekonomi ve Toplum (1908-1950) Milli ktisat-Milli Burjuvazi, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1995, 3. 310 Z. Toprak, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 2. stanbul, letiim Yaynlar, 1985, 371., Z. Toprak, Trkiyede Ekonomi ve Toplum (1908-1950) Milli ktisat-Milli Burjuvazi, a.g.e., 3-4. ve Z. Toprak, Trkiyede Mill ktisat 1908-1918, Ankara, Yurt Yaynlar, 1982, 34.

309

160

alanlardaki liberallemeye kar ciddi anlamda tepki retecek bir atmosfer olumutur. Tm bu gelimelerin sonucu olarak, kapitalist ekonomik dzen ve liberal uygulamalar aleyhine dnce akmlar gndeme gelmitir. Bu akmlar arasnda sosyalizm, gc ve etkisi bakmndan ok snrl kalmtr. Yeni dzene ynelik eletiriler daha ok muhafazakr eksende younlamtr.311 Bu dnemde korporatist dnce, srekli yaplan savalarn yol at toplumsal knt ve uluslama srecinin beraberinde getirdii Milli ktisat araynn bir rn olarak ortaya kmt. Bu dnemin korporatizmi yzyllarn Osmanl ftvvet ve lonca gelenei ile Fransz korporatizminin sosyo-psikolojik temelini oluturan dayanmaclnn bir bileimiydi.312 Merutiyet sonrasnda ilm-i itimai ve ilm-i servet ders kitaplarnda izlerine rastlanan, sonrasnda I. Dnya Sava yllarnda eitli dergilerde zerine youn tartmalar yaplan ve balangta meslek-i teavn olarak Trkeye evrilen solidarizm, genellikle tesantlk olarak bilinmekteydi. Sonrasnda dil devrimiyle birlikte ballk olarak evrilen solidarizm, gnmzde dayanmaclk olarak evrilmektedir.313 Dayanmacl

A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 257. Toprak, Trk ulusuluunun da yukarda belirtilen koullar altnda yeerdiini belirtmektedir. Bir ynyle II. Merutiyet dneminin liberal dnce ortamnda yeeren Trk ulusuluu, dier ynyle de liberalizme, ama zellikle de ekonomik liberalizme duyulan tepki sonucu ortaya kmtr. Trk ulusuluunun ekonomik boyutunu liberal ekonomik retiye ters debilen Milli ktisat anlay oluturmutur. Z. Toprak, Trkiyede Ekonomi ve Toplum (1908-1950) Milli ktisat-Milli Burjuvazi, a.g.e., 4, 6-7. ttihat ve Terakki dneminde ortaya kan Trk ulusuluunu, bu ulusuluun ekonomik boyutu olan Milli ktisat politikalarnda liberalizme ters den ve korporatif olan bir takm eler bulunmasna ramen, dneminin koullar ierisinde btnyle deerlendirdiimizde muhafazakr bir akm olarak nitelendirmek mmkn deildir. 312 Z. Toprak, Tkiyede Korporatizmin Douu, Toplum ve Bilim, S.12, (1980), 41. 313 Z. Toprak, II. Merutiyette Toplumsal Proje: Tesant, Meslek ve Mill ktisat, a.g.m., 289. ve Z. Toprak, Osmanl Devletinde Uluslamann Toplumsal Boyutu: Solidarizm, a.g.m., 377.

311

161

Trkiyeye getirenler Ziya Gkalp, Tekin Alp, Necmettin Sadk (Sadak), M. Zekeriya (Sertel), Yusuf Kemal (Tengirenk) gibi ttihat ve Terakkici bir gruptur.314 Korporatist dncenin Osmanl-Trk toplumuna giriine deinirken, korporatizmin Trkiyeye, Batdakinden ok daha farkl sosyo-ekonomik koullar altnda giri yaptn belirtmek gerekmektedir. Hatrlanaca zere Batda korporatist dnce, kapitalizmin belli oranda ilerleme kaydettii, buna bal olarak da kapitalizme ve liberalizme zg siyasal ve ekonomik bunalmlarn yaand, snf elikilerinin baat eliki haline geldii ve ii snfnn belli bir arla sahip olduu toplumlarda, ekonomiyi belli bir disiplin altna almak amacyla gndeme gelmiti. Batda kapitalist retim biimi eski dzene ait pek ok eyi toplumsal, ekonomik, siyasal ve kltrel alanlarda deitirmiti. Bu deiime tepki olarak, korporatist dnce eski dzene ait olan bir takm mesleki rgtlenme ve iliki biimlerini, bunlara bal olarak belli bir ahlak anlayn yeni koullara uyarlamak amacn gtmekteydi. Oysa sz konusu dnemde Osmanl-Trk toplumunun sosyoekonomik durumu korporatizmin savunulduu Bat toplumlarndan olduka farklyd. Osmanl mparatorluunda da pek ok ey deimeye balamt. rnein 19. yzylda esnaf ve zanaatkr loncalar, Batdaki gibi g kaybetmeye ve yok olmaya balamlard. Bunun nedeni, genilemekte olan Bat kapitalizminin rnleri karnda yerel zanaatkr ve esnafn tutunamamasyd. mparatorluk phesiz ki

kapitalistleme srecine girmiti, ancak bu Batdaki kapitalistleme srecinden farklyd. Batda kapitalist retim biimiyle btnlemeyi baaran toplumlar, farkl zelliklerine ramen kendi ulusal burjuvazilerini yaratmlardr. Oysa Osmanl toplumu, kapitalistleme srecine Bat kapitalizminin etkisiyle girmi, ulusal bir
314

Z. Toprak, II. Merutiyette Solidarist Dnce: Halklk Toplum ve Bilim, S.1, (Bahar, 1977),

95.

162

kapitalizmi kendi i dinamikleriyle srdrebilecek bir ulusal burjuvaziye sahip olamam, Bat kapitalizminin yar smrgesi haline gelmitir. Yar smrge durumundaki mparatorlukta burjuvazi olarak adlandrlabilecek kesimler ise, toplumun ounluunu oluturan ve ynetimi ellerinde bulunduran Mslmanlar deil, gayrimslim ve yabanclardr. Bu durum ise Batda, korporatist grlerin gndeme geldii dnemin baat elikisi olan ulus ierisindeki snflar aras eliki yerine, Osmanl toplumunda snfsal zellii bulunmasna ramen ierisine etnik ve dinsel unsurlarnda girdii uluslararas bir eliki biimini almtr. Bu durum, Osmanl toplumunda kapitalizm ve liberalizmin getirdii deiikliklere tepki duyan kesimler ierisinde, zellikle muhafazakrlarda, Batya kar tepki duymay da beraberinde getirmitir. Korporatizmin gndeme getirilip tartld Bat ve Osmanl toplumlar arasndaki sosyo-ekonomik farkllk dolaysyla, konunun tartlma oda da farkl olmutur. 19. yzyl sonunda Batda ortaya atlan korporatist dnceler, kapitalist ilikilerin yaygnlamas nedeniyle bozulmu olan eski dzenin yeniden kurulmas zerine odaklanrken; korporatizm Trkiyede tartlrken, zaten yaygnlam ve baat konuma gemi kapitalist ilikiler bulunmadndan, olmayan bu ilikilerin ortaya kmasnn engellenmesi gerektii zerine odaklanmtr. Kansunun da belirttii gibi, anakronik biimde, Trkiyenin geri kalmlnn nedeni olarak, lke ekonomisinin 19. yzyln banda geleneksel ekonomik yaplarn terk etmesi gsterilmitir.315

Cumhuriyetin ilk yllarnda korporatizmi savunan bir kesim, Trkiyenin uzun vadeli ekonomik sorunlarnn temelinde Tanzimat dneminde yaplan reformlarn yattn ileri srmtr. rnein Mahmut Esat Bozkurt, 20. yzylda Trkiyenin ekonomisindeki aksaklklarn ve sorunlarn kaynanda 19. yzyl banda lonca sisteminden vazgeilmi olmasnn yattn iddia etmekteydi. Loncalarn kaldrlmasyla ekonominin zerindeki denetimin zayfladn, reticilerin serbest piyasa koullarna terk edilmesiyle ekonominin ktye gittiini iddia eden Bozkurt iin yaplmas gereken,

315

163

Dayanmaclkla Trkiyegiren korporatist dncenin, bir birini btnleyen iki farkl kavram ile ortaya konulduu sylenebilir: Halklk ve meslekilik. Trkiyede korporatist dnce, dnsel alanda bir felsefe olarak halklk kavramyla; siyasal, ekonomik ve toplumsal alanda, rgtlenme biimi olarak meslekilik kavramyla dile getirilmitir.

1.

MPARATORLUK

DNEMNDEN

CUMHURYETN

LK

YILLARINA KORPORATST DNCE a) Halklk ve Meslekilik Toplumsal snflarn ve snf atmalarnn gereksizliini savunan, snfsal atmalardan arnm, toplumsal uzlama ve dayanmay ngren dayanmac dnce, II. Merutiyet dneminin sonlarnda, bata Ziya Gkalp olmak zere yukarda isimleri saylan evrece benimsenmi ve halklk ad altnda Trkiyenin siyasal yaamna sokulmutur.316 Merutiyet dnemi halklnn siyasal, ekonomik

loncalarn ihya edilerek hem ekonomik hem de toplumsal yap zerindeki denetimlerinin arttrlmas idi. A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 258. 316 Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar (1923-1938) stanbul, stanbul Yksek ktisat ve Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yayn, 1977, 14. Korporatist bir akm olan dayanmac dnce mparatorlua halklk kavram altnda girmitir, ancak halklk kavramnn imparatorlukta ortaya k sadece dayanmaclk akmna bal deildir. Makaln da belirttii gibi, 19. yzyln sonlarnda Osmanl mparatorluunda tartlma olana bulan halkln deiik dncelerden etkilenen bir akm olduu sylenebilir. Makal halkn Trkiyedeki geliimini ayr akm ile ilikilendirmektedir. Birincisi Fransz Devriminin etkileri, ikincisi 19. yzyl Rusyasnda ortaya kan Narodnik akmnn etkisi, ncs de dayanmac toplum grdr. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 56. lhan Tekeli de Trkiyede halkln dnsel kaynaklarn, 19. yzyln son eyreinde, Rusyada gelien Narodnik hareketine ve Fransada ortaya kan dayanmaclk akmna dayandrmaktadr. . Tekeli, Trkiyede Halklk, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 7, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, 1929-1930. Berkes de Trkiyede halkln ortaya knda zellikle Narodnik akmnn etkisine deinmektedir. Buna gre, halklk kavram Osmanl mparatorluuna, Rusya kaynakl Narodnik hareketinin yaratt dolayl bir etki sonucu girmitir. Narodnizmden ilham alan halkln ayr yoldan Osmanl mparatorluunun siyasal yaamna girdiini belirten grler bulunmaktadr. Ancak bu konunun ayrntlarna burada girilmeyecektir. Baknz, N. Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1975, 230-232., N. Berkes, Trkiyede adalama, Yayna Hazrlayan: A.Kuya, stanbul, Yap Kredi

164

ve toplumsal olmak zere boyutu bulunmaktadr. Siyasal boyutta halklk, ulus devletin kurulmasn ve siyasi bamszl amalamakta, bireylerin siyasal hak ve zgrlklerini kabul etmektedir. Ekonomik boyutta halklk, uluslama srecinde liberal ekonomi politikalarna kar devlet mdahaleciini nermektedir. Ekonomik halklk, bireyi n plana karan kapitalizmin neden olduu snf atmalarn zmlemeyi amalamakta, devletin izleyecei sosyal politika ile snf atmalarn, toplumsal arpklklar gidermeyi benimsemektedir. Bu nedenle ekonomik halklkta bireysel kapitalizm yerine devlet kapitalizmi nerilmektedir. Toplumsal boyutta halklk, birbirleriyle atan toplumsal snflar yerine, uzlaan meslek gruplarn benimsemekte, snf mcadelesini reddetmekte, karlarn uyumlu hale getirilmesini ve dayanmay nermektedir. Toplumsal balamda I. Dnya Savann son yllarnda gndeme gelen halklk, toplumdaki snf ayrmlarnn yerine mesleki gruplarn gemesini savunmakta, toplumu bir organizmaya benzetmekte ve meslek gruplarn bu organizmann hayati ilevlerini stlenmi olan organlar olarak alglamaktayd.317

Yaynlar, 2002, 392 ve 421. ve F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, ev. F. Berktay (Baltal), stanbul, Kaynak Yaynlar, 1996, 164. 317 Z. Toprak, II. Merutiyette Solidarist Dnce: Halklk, a.g.m., 95-96. ve Z. Toprak, Trkiyede Mill ktisat 1908-1918, a.g.e., 35. Toprakn yapm olduu bu boyutlandrmaya benzer biimde, lhan Tekeli ve Gencay aylan da geliim sreci ierisinde halkln ayr boyutunun bulunduunu belirtmektedirler. Tekeli ve aylan, aynen Toprak gibi, boyutlardan birinin siyasal boyut olduunu belirtmekte, ancak ekonomik ve toplumsal boyutlar ortak tek bir boyut olarak ele almakta ve bunlara nc boyut olarak kltrel boyutu eklemektedirler. Bunlardan siyasal boyut, halkn siyasal hayata ve ynetime katlmnn nasl yaygnlatrlabilecei sorusu ile ilgilidir. Verilen yantlar arasnda parlamentarizm, ynetimin adem-i merkeziyeti veya merkeziyeti olmas, brokrasinin halka kar tutumu tartlmtr. kinci boyut Tekelinin bir makalesinde ekonomik, baka bir makalesinde toplumsal olarak gsterdii boyuttur. Bu boyutta, toplumsal dayanmann yksek olduu haka bir ekonomik dzenin nasl kurulabilecei sorusuna yant aranmtr. Toprakn boyutlandrmasndan farkl olan nc boyut ise kltrel boyuttur. Bu boyutta, Halkn deerleri ve zlemleri ya da Trk halkna zg niteliklerin toplumun gelimesini engellemeden nasl korunabilecei aratrlmaktadr. . Tekeli, Trkiyede Halklk, a.g.m., 1930. ve . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, Toplum ve Bilim, S. 6-7, (Yaz-Gz, 1978), 6465.

165

Halklk adyla Trkiye siyasal yaamna giren ve felsefi dzeyde toplumsal dayanmaya zemin hazrlayan dayanmac korporatist akm, toplumsal rgtlenme aamasnda meslekilie dnmektedir. Daha nce deinildii gibi, Osmanl lonca gelenei ile Fransz dayanmaclnn bir bireimi olan ve lke ynetimini kk retici orta tabakaya yaslamay amalayan meslekilik, II. Merutiyet dneminin toplumsal kntsne kar bir zm araydr ve klasik iktisattan esinlenen Osmanl liberalizmine bir tepkidir.318 Toprakn da belirttii gibi, dnemin itimai iktisat beklentileriyle Osmanl loncalarna zg mesleki dayanmay harmanlayan ve kk reticiliin korunmas gerektiini savunan meslekilik, dnemin ekonomik ve toplumsal skntlarna kar ahlaki bir takm zm nerileri ileri srmektedir. Ahlak sosyolojisinden esinlenen meslekilie gre, imparatorluun kne neden olan ey ahlak bunalmdr. Bu balamda Gkalp ve evresindekiler gibi meslekilere gre, I. Dnya Savann ekonomik alanda yaratt kntye bal olarak istifiliin, karaborsacln prim yapmas, tccarn ar fiyatla mal sat, yani speklatif yntemlerle elde edilen ar byk kazanlar, lkedeki yoksulluun yan sra sava zenginlerinin olumas, memurlarn yasa d yollarla ticarete atlmas hep ahlak yetersizliinden kaynaklanmaktadr. Bahsedilen bu arpklklarn kanuni dzenlemelerle engellenmesi olanakl deildir. Sz konusu ekonomik kargaa belli bir rgtlenmeyle ve gl bir kontrol aracyla nlenebilirdir.319 Meslekilerin bahsettikleri rgtlenme, mesleki esasta rgtlenme, yani korporasyonlar veya esnaf rgtleridir; gl kontrol arac ise, belli bir ahlak anlay, zellikle de meslek ahlakdr. Bu grlerin, Batda korporatist dncenin nemli isimlerinden olan
Z. Toprak, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, a.g.m., 371. ve Z. Toprak, II. Merutiyette Toplumsal Proje: Tesant, Meslek ve Mill ktisat, a.g.m., 292. 319 Z. Toprak, II. Merutiyette Toplumsal Proje: Tesant, Meslek ve Mill ktisat, a.g.m., 293. ve Z. Toprak, Trkiyede Milli ktisat 1908-1918, a.g.e., 34.
318

166

Durkheim ve Duguitnin daha nce deinilen grleriyle koutluu gzlerden kamamaktadr.

b) Ziya Gkalp Korporatist dnceyi Trkiyeye getirip savunusunu yapan aydnlar grubu arasnda, Trk dn yaamnda da nemli bir yere sahip olan Ziya Gkalp, zerinde zellikle durulmay haketmektedir. Ziya Gkalpin korporatizmi savunan

dncelerinde, 19. yzyl Avrupasnda savunulan korporatist dnce akmnn ve bunun ierisinde de zellikle Durkheimn sosyolojik dncesinin belirgin etkileri grlmektedir. Ziya Gkalp korporatist dzen ynndeki grlerinden ilk defa, 1915 yl balarnda, slam Mecmuasnda bahsetmitir. Durkheimn sosyolojisinden etkilenen Gkalp, Fransz sosyologun korporatist eilimlerini geleneksel Osmanl lonca sistemiyle sentezlemitir.320 Durkheimdan esinlenen Gkalpe gre, toplumlarn evriminde snfl toplumlar meslek devri izleyecektir. Snf devri, siyasal halkln, dier bir deyile siyasal demokrasinin egemen olduu bir dnemdir. Trkiye tarihinde Tanzimat ve Merutiyet bu dnemleri simgeler. Meslek devrinde ise siyasal halkln yok edemedii iktisad tabakalar ortadan kaldrlr Bylece toplumda, toplumsal halklk baat olur.321 Fark edilebilecei gibi, Gkalpin benimsedii bu toplumsal evrim modelinde, snf devri, yani siyasal demokrasinin baat olduu, ancak snfsal

Z. Toprak, II. Merutiyette Toplumsal Proje: Tesant, Meslek ve Mill ktisat, a.g.m., 293. Berkes, halk kitlelerinin ekonomik hars konusunda Gkalp ortaacla ynelmek zorunda kalr. esnaf lonca geleneine dner. Yalnz, bunu Durkheimn solidarizminden ald mesleki temsil gr ile modernletirir. demektedir. N. Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, a.g.e., 248. 321 Z. Toprak, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, a.g.m., 372.

320

167

kutuplamann da belirgin olduu kapitalist liberal bir aamann varl belirtilmekte, bu aamann bir baka aamaya geilerek alaca beklentisi vurgulanmaktadr. ada olan Avrupal birok korporatist eilimli dnr gibi, Gkalp de liberal kapitalist toplum modelini eletirmektedir. Gkalpe gre, ada Bat uygarl ve ayn zamanda toplum bilimleri, artk liberal kapitalist toplum modeliyle ve bunun ekonomik ve siyasal rgtleniiyle zde deildir. Liberalizmin bireyi, piyasa mekanizmasn ve temsili parlamenter demokrasiyi ne karan klasik teorisi artk eskimi ve ad kalmtr.322 Sosyalist ve komnistlerin zel mlkiyeti kaldrmalarn da doru bulmayan323 Gkalp, bunlar karsnda benimsemi olduu dayanmacln itimai halklk olduunu sylemektedir. Buna gre

dayanmaclk, siyasal demokrasinin siyasal alanda gerekletirdii eitlii, ekonomik alanda uygulamaya almakta, ekonomik alanda snflarn (ya da en azndan snf savamlarnn) kaldrlmasn amalamaktadr. Avrupal

dayanmaclarn da yaklamlarna uygun biimde, bireycilikle toplumculuk arasnda bir eliki olmadn savunan Gkalp, her iki kavram da birbiriyle uzlatran dayanmacl benimsemitir. Gkalpin dncesinde dayanmaclktan esinlenen halklk kii zgrlyle toplumsal adaleti, zel mlkiyetle toplumsal mlkiyeti uzlatrmay amalar. Devlet toplumsal hayat ierisinde yer alarak, dzenleyici ve ynlendirici olmaldr. te bundan dolay da toplumsal mlkiyet zorunlu olmaktadr.324 Ancak toplumsal mlkiyetin zorunlu olmas bireysel mlkiyetin reddini gerektirmemektedir. Buna karlk varl kabul edilen bireysel mlkiyetin geerlilii belli artlara baldr. Duguitin belli bir hukuk kuralnn
322 323

T. Parla, a.g.e., 56-57. Z. Gkalp, Trkln Esaslar, Haz. M. nl - Y. otuksken, stanbul, nklp Kitapevi, 2004, 159. 324 Z. Toprak, Osmanl Devletinde Uluslamann Toplumsal Boyutu: Solidarizm, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 2. stanbul, letiim Yaynlar, 1985, 378.

168

geerliliinin toplumsal dayanmaya hizmet etmesine bal olduunu ileri srmesini hatrlatrcasna, Gkalp de zel mlkiyetin toplumsal dayanmaya yararl olduu lde geerli olduunu ileri srmektedir. Toplumsal dayanmaya yararl olmayan zel mlkiyet yasal saylmamaktadr. Bireysel mlkiyet toplumsal mlkiyetle birlikte ele alnmaldr.325 Bylece Gkalp Avrupadaki ada olan

dayanmaclarn yapt gibi, bireysel mlkiyeti kabul ederek kapitalizmin dna kmamakta, toplumsal dayanmaya zarar verebilecek olan zel mlkiyeti yasal saymayarak kapitalist sisteme snrlama getirmekte, toplumsal mlkiyeti kabul ederek de devlet mdahalesi araclyla kapitalist ekonomiyi dzenleyici mekanizmalar devreye sokmaktadr. Gkalp benimsemi olduu dayanmacln, Trkler iin de en iyi sistem olduunu sylemekte, bunu da tarihsel ve kltrel gerekelerle temellendirmektedir. Gkalpe gre Trkler, zgrlk ve bamszl sevdikleri iin, ortaklk (itiraki-komnist) olamazlar. Fakat eitlii sevdiklerinden bireyci de kalamazlar. Trk kltrne en uygun olan dizge solidarizm, yani dayanmaclktr

(tesantlk).326

Durkheimn, sanayi toplumunun gelimesiyle eski yapnn

giderek gcn kaybettii, blgesel ayrmlarn nemsizletii, yan yana konulmu blgelerden oluan toplumlar yerine geni bir ulusal korporasyon sistemi oluturulmas gerektii ynndeki grlerinden esinlenen Gkalp, Trk

toplumunun evrimini bu modele uygun olarak grmtr. Gkalp Trk ulusunun camia toplum (camiav cemiyet) trne mensup olduunu, gelecekte korporatif toplumlar (hey cemiyet) arasnda yer alacan savun(maktadr). Camia toplum, kentlerde toplumsal iblm sonucu esnaf korporasyonlarndan olumu, yerel
325 326

Z. Gkalp, a.g.e., 159. Z. Gkalp, a.g.e., 159.

169

derebeylerin egemenliinden kurtularak kendi kendini ynetmeye balam, ayn zamanda derebeyine kar merkezi otoriteyle birlemi bir millet trdr. Korporatif toplum trnde ise toplumsal yap bakentte ulusal nitelikte, hiyerarik biimlerde rgtlenmi esnaf korporasyonlarndan oluur. Gkalpin dncesinde Her iki toplum modeli de loncalar zerine kurulmutur. Ancak camia toplumunda loncalarn etkinlii yreseldir. Bunlarn eylem alan camia ile snrldr. Korporatif toplumlarda ise korporasyonlarn etkinlii yerel dzeyden km, ulusal dzeyde bir kapsaycla ulamtr.327 Ksaca Gkalpe gre, dayanmaclk hem Trk toplumuna en uygun sistemdir, hem de zaten benimsemi olduu toplumsal evrim modeli asndan da, Trk toplumu korporatist bir dzene doru evrilecektir. Ziya Gkalp, sosyolojik adan toplumu zmlerken, dayanmac grn esinlenmi olduu organizmac toplum grn benimsemitir. Bu dorultuda Gkalp, tr toplumsal grup bulunduunu dile getirmektedir. Bu gruplar: Aile topluluklar, siyasal topluluklar, ura (meslek) topluluklar(dr). Bunlar arasnda en nemli olan siyasal topluluklardr. nk siyasal bir topluluk, kendi bana yaayan bamsz ya da yar bamsz bir kurulutur. Aile topluluklaryla ura topluluklar ise, bu kurulularn paralar, blmleri niteliindedir. Yani, siyasal topluluklar birer toplumsal organizmadr; aile topluluklar bu organizmann hcreleri, ura topluluklar da organlar gibidir. Bundan dolaydr ki, aile ve ura topluluklarna ikincil topluluklar ad verilir.328 Bu alntdan da anlalaca gibi Gkalp, her bir parann bir dierinin varl iin gerekli olduu, paralar arasdaki uyumun, ibirliinin ve dayanmann btnn varln salayabileceini savunan

organizmac toplum anlayn benimsemitir.

327 328

Z. Toprak, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, a.g.m., 372. Z. Gkalp, a.g.e., 72.

170

Gkalp organizmac toplum anlay dorultusunda, her ulusun toplumsal iblmne bal olarak eitli meslek kollarna ayrldn belirtmektedir. Mhendisler, doktorlar, mzisyenler, ressamlar, retmenler, yazarlar, askerler, avukatlar, tccarlar, iftiler, fabrikatrler, demirciler, marangozlar, dokumaclar, terziler, deirmenciler, frnclar, kasaplar, bakkallar v.b. Bu topluluklar birbirine gereklidirler ve gereksinim duyarlar. Birbirlerine yaptklar hizmetler, buna kar duyduklar gereksinimler bir tr dayanma deil midir?.329 Gkalp, bahsettii bu ura ya da meslek alanlar arasndaki dayanmann glenmesi iin, sz konusu ura topluluklarnn btn lkeyi kapsayan ulusal rgtler biiminde rgtlenmesi gerektiini vurgulamaktadr.330 Gkalpin bahsettii mesleki rgtlenme eski dnemlerde yerel bir nitelik tamaktayd. Her kentin esnaf loncalar (ura dernekleri) kendine zgyd. Dnrn bucak ekonomisi dnemi olarak adlandrd bu dnemde loncalar yararl ilevleri yerine getirmelerine karn, bucak ekonomisinden ulus ekonomisine geildiinde bu loncalar yararl olmak yerine zararl olmaya balamlardr. Bunlar yerine, ulusal ekonomi dneminde, ulusal loncalarn kurulmas gerekmektedir. yleyse merkezleri, devlet merkezinde olmak zere ulusal meslek dernekleri kurulmaldr. rnein belli bir meslek dalnda uraanlar, her kentte kendi meslek dallarnn derneini kurmaldrlar. Bu dernein bana da, eski loncalarn ynetiminde olduu gibi bir eyh ya da kethda deil, genel yazman geirilmelidir. Her kentte btn derneklerin delegelerinden bir merkez kurulu kurarak buna Borsas adn vermelidir. Bu borsann grevi o kentteki tm derneklerin ortak ilerini grmek ve o kentin ekonomik yaamn dzenlemek olmaldr. Yerel dzeydeki bu rgtlenmenin yan sra, ulusal dzeyde
329 330

Z. Gkalp, a.g.e., 83. Z. Gkalp, a.g.e., 83-84.

171

de rgtlenmeye gidilmelidir. Yine belli bir meslek dalnda uraanlar, her kentte kendi dallaryla ilgili dernekleri kurulduktan sonra, bunlar arasnda bir birlik (federasyon) kurulmal ve bakentte o meslek dalnn federasyon genel merkezi olmaldr. Buna kout olarak bakentte, bu genel merkezlerin setikleri temsilciler toplanarak, bir tr dernekler st birlii (konfederasyon) kurarak, bu konfederasyonun genel kurul yelerini semelidirler. Bylece tm meslek kurulular, dzenli bir ordu gibi birleebilirler.331 Sonu olarak Gkalp, ekonomik geliimin son evresi olarak grd milli iktisat dnemini ulusal dzeyde rgtlenmi esnaf korporasyolarnn ynetimiyle noktalar. Milli iktisatta, cemaat ile ehir ekonomileri kaynar. Oluturulacak bir milli iktisat nezareti, ulusun bir ekonomik organizmaya (uzviyeti iktisadiye) dnmn salayacaktr. Bu amac gerekletirmek iin nezaret, esnaf korporasyonlarn ehir dzeyinden kararak millet dzeyinde rgtleyecektir.332 Anlalaca zere Gkalpin nerdii korporatist rgtlenme yerel dzeyden yani yatay dzlemden balayarak, ulusal dzeye yani dikey dzleme ynelen bir modeldir. Bu modelin nl sosyolog Durkheimn dile getirdii korporatist rgtlenme modeliyle olan benzerlii dikkat ekmektedir. Gkalpin bu korporatist rgtlenmesinin siyasal alana ynelik yansmalar, yani korporatist temsil yn de bulunmaktadr. Gkalpin dncesinde millet meclisi karma korporatist temsil modelindedir. Bu mecliste siyasal temsilin yan sra korporatist temsil de gerekletirilecektir. Siyasal temsil iin yerel dzeyden temsilciler genel seimle meclise gelirlerken, korporatist temsil iin temsilciler, i

331 332

Z. Gkalp, a.g.e., 137-138. Z. Toprak, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, a.g.m., 372.

172

blm esasna dayanarak kurulan mesleki gruplar tarafndan (konfederasyon tarafndan) seilirler.333 Gkalpin dnceleri korporatist rgtlenme modelinin yan sra, dneminin Avrupal korporatist dnrlerinin de nemle zerinde durduu belli bir ahlak anlayn, meslek ahlakn da iermektedir. Daha nce Durkheim ve Duguitnin grlerinin ele alnd blmde deinilen meslek ahlak, korporatist rgtlenmenin ayrlamaz manevi ynn oluturmakta ve Gkalp asndan da byk nem tamaktadr. Gkalp ulusal dayanmay glendirmek iin meslek ahlaknn da glendirilmesi gerektiini savunmaktadr. Bu balamda korporatist rgtlenmenin gerekletirilmesi, Gkalpin nemle zerinde durduu meslek ahlakna bir yaptrm gc salayacaktr.334 Ziya Gkalpin dayanmac dnceleri, onun milliyetilik, halklk ve devletilik ile ilgili dnceleri asndan da belirleyici olmutur. Cumhuriyetin tek parti dneminde de byk nem tayacak olan bu ilkenin, Gkalpin sadece dayanmac dncesi balamnda ksaca incelenmesi yerinde olacaktr. Gkalpin benimsemi olduu toplumsal dayanmann glenmesi iin ncelikle iblmnn ortak bilinci olan bir toplumda ortaya kmas gerekmektedir. Farkl milletler ve dolaysyla da ortak bilinci bulunmayan toplumlar arasndaki iblm, Gkalpe gre gerek iblm deildir.335 Ortak bilinle Trklk bilincini kasteden Gkalpin dayanmac dncesi milliyetilik anlayyla btnlemektedir. Toplumsal iblmnn srmesi iin toplumsal dayanma
Z. Toprak, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, a.g.m., 376. Z. Gkalp, a.g.e., 83 ve 138. nk Gkalpe gre Trkiyede henz meslek topluluklarna zg ahlak anlaynn hibir yaptrm gc bulunmamaktadr. nsanlar kendi ilerini yaptrdklar meslek sahiplerini denetleyemese de, meslek topluluklar kendi yelerini denetleyebilirler. Byle bir denetleme iin, her meslek kendi yeleri iin bir tzk hazrlar ve bir onur kurulu kurar. Tzk meslek ahlaknn kurallarn ortaya koyar. Onur kurulu da bu kurallarn yrtlmesini ve denetimini salar. Z. Gkalp, a.g.e. 138. 335 Z. Gkalp, a.g.e., 83.
334 333

173

gerekmektedir. Sz konusu dayanma da itima mefkrenin, bir baka deyile toplumsal lknn olumas ile salanabilir. Artk mparatorluun son dnemlerinde bu bilin, Trklk bilinci ve buna kout olarak da mill iktisat mefkresi domaya balamtr.336 Bylece Gkalpin dncesinde milliyetilik, halklkla da btnlemektedir. Gkalpe gre Trkln temeli, halklk ve milliyetilik mefkreleridir. Toplumsal evrimin eitli aamalarnda halklkla milliyetiliin bir arada grldn savunan Gkalp, halklkla milliyetilik arasnda sk bir dayanma olduunu belirtir. Gkalpe gre her iki kavram da ayn dncenin, eitlik lksnn (musavat mefkresi) iki farkl yansmasdr. Toplumun isel eitliini, bir baka deyile dhili musavatn halklk; dsal eitliini, bir baka deyile harici musavatn milliyetilik salar. Bir toplumda snflarn bulunmas isel eitliin bulunmadnn gstergesidir. Bu nedenle Trkln dayanak

noktalarndan biri olan halklk snf farkllklarn ortadan kaldrarak, toplumun farkl kesimlerini yalnzca iblmnn dourduu meslek gruplarna indirger. Bu balamda Gkalp halkl yle formle eder: Snf yok, meslek var. Anlalaca zere Gkalpin kurgulad milli devlet modeli, meslek gruplarndan oluan bir devlettir. Yani korporatist bir devlettir.337

. Tekeli, Trkiyede Halklk, a.g.m., 1930. Z. Toprak, II. Merutiyette Toplumsal Proje: Tesant, Meslek ve Mill ktisat, a.g.m., 297. zellikle II. Merutiyet dneminin koullar gz nnde tutulduunda Ziya Gkalpin dncesinde halkln snfsal boyutlarnn ortadan kalkt, Trkle ve milliyetilie indirgendii belirtilmektedir. Bu durum dnemin Osmanl mparatorluunun sosyo-ekonomik koullaryla rtmektedir. O dnemde mparatorluk bir yar smrge durumundadr. Ekonomiyi denetleyen gler ve hkim snflar, yabanclar ve onlara eklemlenmi olan aznlk kesimdir. Kaybeden kesim ise genellikle Trklerdir. Bu durumda temel snfsal eliki ile ulusal gruplar arasndaki eliki rtmektedir. yleyse halkln snfsal ieriini milliyetilie indirgemek olanakl hale gelmektedir. Bylece milli ekonomi, milli tccar, milli burjuva yaratmak, gerekletirilmek istenen bir ama haline gelmektedir. Zaten I. Dnya Savann beraberinde getirdii koullar ttihat ve Terakkicilere bu amac gerekletirme ynnde giriimde bulunma olana tanmtr. Ancak bu durum Gkalpin dncesinde halkln srekli olarak milliyetilie indirgendii anlamna gelmemelidir. Gkalp, I. Dnya Sava dnemi boyunca izlenen milli tccar ve milli burjuvazi yaratma politikalarnn neden olduu eitsizliklere bal olarak toplum ierisinde ortaya kan huzursuzluklar fark etmitir. Bunlara duyarsz kalamayan Gkalp, speklatif kazanlara kar karak,
337

336

174

Halklkla milliyetilik arasnda sk bir dayanma olduunu belirten Gkalp, ilk zamanlarda snfsal bir ierii olmayan halklk dncesini ulusalcla indirgemitir. Ancak Gkalpin halklk dncesi, sonradan snf farkllklarnn trplendii, eitliki bir toplumun oluturulmasna ynelmitir. Elbetteki bu dnmde, izlenen milli iktisat siyasasnn rettii toplumsal eitsizlikler ve huzursuzluklar nemli rol oynamtr. Bu dorultuda Gkalp, snf farkllklarn trplemek iin devletilii nermektedir. Bylece Gkalpin dnce sisteminde halklk ve devletilik birbirlerini tamamlayan unsurlar olmutur.338 Gerekten de Gkalpin dayanmacl sosyal devlet politikalarn benimsemitir. Liberalizmin savunduu jandarma devlet ya da gece bekisi devlet kavramlar, Gkalp iin yetersiz kalmaktadr. Toplumsal hayata katlmasn istedii devletin, dzenleyici ve ynlendirici olabilmesi iin de toplumsal mlkiyet olgusu kanlmaz olmaktadr. Gkalp, toplumsal adaleti gerekletirmek iin, Bat iktisatlar ve toplum bilimcileri arasnda yaygn kullanm olan artk deerden yola kar. Fazla tamett, Franszca plus valuenn o gnk Trkesidir. Toplumsal mlkiyetle birlikte kamu giriimlerinden (cemiyetin teebbslerinden) doacak artk deerler topluma mal edilecektir. Toplumsal adaletin gereklemesi uruna bu gelirle madur snflar sefaletten kurtarlacak, bu kesitin gelecei gvence altna alnacaktr.339

toplumsal faaliyetlerden doan fazla temettlerin, topluma geri dnmesi gerektiini savunmutur. Bylece Cumhuriyetin ilk yllarna gelindiinde Gkalpin halklnda yeni bir boyut, eitlik nem kazanmaya balamtr. . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 62. 338 . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 63. 339 Z. Toprak, II. Merutiyette Toplumsal Proje: Tesant, Meslek ve Mill ktisat, a.g.m., 290. Gkalp, toplumun bir zverisi ya da abas sonucunda oluan ve bireylerin hibir emeinden olumayan artk-deerler toplumundur demektedir. Z. Gkalp, a.g.e., 159.

175

2. MPARATORLUK DNEMNDEN CUMHURYETN LK YILLARINA KORPORATF UYGULAMALAR Anadolu topraklar zerinde egemen olan Anadolu Seluklular ve Osmanl mparatorluu gibi Trk devletlerinde, Avrupada olduu gibi mesleki rgtlenme yani lonca rgtlenmesi var olmutur. Anadolu Seluklularnn son zamanlarnda Ahiler tarikat, meslek rgtleri, Ftvvet ilkesine dayanan zaviyeler olarak kurulmulardr. Ftvvet kelimesinin szlk anlam babayiitliktir. Bu dnyada ve ahirette halk kendi znden stn ve nce tutmak anlamna gelmektedir. Osmanllar dnemindeki esnaf loncalar ve kethdalklar da, bu kendisinden nceki Ahiler rgtnn bir uzantsdr.340 Anadolu topraklar zerinde yzyllar boyunca varln srdren bu geleneksel mesleki rgtlenme, zellikle 19. boyunca zayflayarak kmeye balamtr. Osmanl mparatorluunda lonca sisteminin kmesi, kendi rnlerine d pazar arayan kapitalist Avrupa devletlerinin, mparatorluu genileyen dnya pazarnda zmlemesi ya da bir baka adan bakldnda mparatorluu yar smrgesi durumuna getirmesi sreciyle ilintilidir. 19. yzylda mparatorluu giderek Avrupann yar smrgesi durumuna getirebilecek olan eitli gelimeler; rnein 1838 tarihli ngiliz-Osmanl ticaret anlamas, korumacl ortadan kaldrm, yabanc tccarlarn i ticarete dorudan katlmalarna izin vermi, bylece zayflamakta olan zanaatlara ar darbe indirilmi, lonca sistemi ypratlmtr.341 Avrupada lonca rgtlenmesi, kapitalistlemi Avrupa lkelerinin kendi i dinamiklerinin bir sonucu olarak ortadan kalkarken; Osmanl mparatorluundaki

340 341

Z. Gkalp, a.g.e., 137. F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Y. Alogan, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1995, 43.

176

lonca rgtlenmesi daha ok d dinamiklerin etkisiyle, yani imparatorluun Avrupa kapitalizmince yar smrge durumuna getirilmesiyle yklmaya balamtr. 19. yzylda yava yava Avrupa kapitalizmine eklemlenmeye balayan Osmanl mparatorluunda, geleneksel mesleki rgtlenme sistemi olan loncalar zlrken, modern anlamda mesleki rgtlenmeler de filizlenmeye balamtr. Bu balamda gze arpan meslek rgtleri, ticaret odalardr. Batda ticaret odalar, 16. yzyln balarndan itibaren etkinlik gstermeye balam olan ve blgenin ticaretle uraanlarn bir araya getiren meslek kurulularyd. Sonrasnda d ticaretin nem kazanmasyla beraber, d lkelerde yerleik tccarlar bir araya gelerek d ticaret odalarn kurmaya balamlardr. D ticaret odalarnn amac lke rnlerine pazar bulmak ve d ticaretle uraan tccara kurumsal destek salamakt. Osmanl mparatorluunda ise i ve d ticaretin geliimine hizmet eden ticaret odalarnn kurulma giriimi 19. yzyln ikinci yarsnda gndeme gelmitir. 1870 ylndan itibaren, nce yabanclarn atklar ticaret odalar mparatorlukta faaliyete gemitir. Avusturya-Macaristan, Fransa, ngiltere, talya, Yunanistan, Hollanda, A.B.D. ve Rusya, Osmanl mparatorluunda ticaret odalarn aan lkelerdi. Yerli ticaret odas olan Dersaadet Ticaret Odas ise 1882de faaliyete gemiti.342 Ancak 19. yzylda kurulmaya balanan bu yerli ve yabanc ticaret odalar kapitalist aa zg modern meslek rgtleri olmalarna karn, meslek rgt olmalar ve mesleki karlar gzetmeleri dnda korporatist bir nitelik tamamaktadrlar. Zaten bu ticaret odalarnn bir ksm yabanclara ait mesleki kar rgt olduklarndan, ulusal bir korporatist yapnn paras saylmamaktadrlar. Kald ki yerli ticaret odalar da korporatist ideoloji dorultusunda bir ama gtmemi, o dnemde ulusal bir

342

Z. Toprak, Trkiyede Ekonomi ve Toplum (1908-1950) Milli ktisat-Milli Burjuvazi, a.g.e., 87-93.

177

kapitalist ekonomi sz konusu olmadndan, sistematik korporatist rgtlenme ve iliki biimlerini gelitirememilerdir. 20. yzylda Osmanl mparatorluunun son dnemlerinden Cumhuriyetin 1930lu yllarna kadar uzanan sre ierisinde korporatif olarak nitelendirilebilecek gelime veya giriimler, ttihat ve Terakkinin esnaf cemiyetlerini rgtlemesi, Kr Ali hsan Beyin mesleki temsil program ve zmir ktisat Kongresinin toplanmasdr.

a) ttihat ve Terakki ve Esnaf Cemiyetleri Osmanl mparatorluunda II. Merutiyet ile beraber geleneksel Osmanl zanaat kkten dnmlere uramtr. Bu balamda lonca rgtleri kaldrlm, kk reticiliin adalatrlmas amalanmtr. 25 ubat 1910 tarihli Esnaf Cemiyetleri Talimatnamesi ile kethdalarn grevlerine son verilmitir. Bu talimatname dorultusunda kk esnaf, ehremaneti denetimi ve cemiyet ats altnda rgtlenmitir. Bu talimatnamenin yaynlanndan I. Dnya Savann ilk ylna kadar, stanbulda elli esnaf cemiyeti kurulmu, sz konusu esnaf cemiyetleri, bir st dzeyde kurulan Esnaflar Cemiyetinin bnyesinde toplanmtr.343 Balkan Savann kmasyla beraber tm unsurlarla mparatorluu bir arada tutma zlemleri uygulanamaz olmu, bylece ttihat ve Terakki iktidar Mslman gzeten, Anadoluya ynelen, Trk n plana alan bir ekonomi politikasna ynelmitir. Bundan sonra lke ekonomisi ynlendirilecek, Mslman kayrlacak, Trke ayrcalk tannacaktr. lk olarak Selanikte kurulan ttihat ve Terakki, Balkan Sava sonunda Selanikin elden kmasyla, stanbula yerlemitir.
Z. Toprak, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, a.g.m., 371. ve Z. Toprak, II. Merutiyette Toplumsal Proje: Tesant, Meslek ve Mill ktisat, a.g.m., 292.
343

178

stanbulda dayanabilecei bir taban arayan ttihat ve Terakki bu kentte nemli bir konuma ve arla sahip olan esnaf kesimi ile balant kurmutur. Zaten stanbulda ekonomik faaliyetlerin yrtlmesi esnafla iletiimi gerektirmektedir. Esnaf karsnda stanbul tccar kozmopolittir ve ttihat ve Terakkinin benimsedii milli iktisat politikasyla badamamaktadr. Bylece ttihat ve Terakki giderek Mslmanlam ve esnaftan yana arln koymutur. ttihat ve Terakki ksa srede eitli esnaf gruplarn kontrol altna alm, ttihat ve Terakkinin zellikle stanbul rgt uzun sreler boyunca esnaf cemiyetlerine dayanmtr. Esnaf cemiyetleriyle ttihat ve Terakki arasnda organik ba kurulmutur. Cemiyetlerin bana ttihat khyalar atanm; ttihat ve Terakki iin gereken fedailer esnaf arasndan seilmitir. Tm II. Merutiyet yllar boyunca ttihat ve Terakki benimsemi olduu uluslama sreciyle, iliki kurduu esnaf rgtleri arasnda uyumlu bir ba kurmaya almtr. 1910 ylnda kabul edilen Esnaf Cemiyetleri Talimatnamesi ile kurulan esnaf cemiyetleri giderek korporatif bir yap kazanmaya balamtr. ttihat ve Terakkinin esnaf cemiyetleri ile kurduu ba o derece organiktir ki, ttihat ve Terakki I. Dnya Sava yllarnda stanbulun temel kaygs olan gda sorununu bu cemiyetler araclyla zmtr. ttihat ve Terakki Osmanl esnaf geleneini adalatrarak tekrar canlandrmaya alm, bu balamda da Ahilik ve Ftvvet zerine eilmitir. ttihat ve Terakki genel merkez yesi Ziya Gkalp, esnaf rgtlerinin tarihsel geliimiyle yakndan ilgilenmitir. Esnaf rgtlerinin evrimi ve Ahi kurumlarnn incelenmesi iin Ankaraya aratrmac yollanmtr.344

Z. Toprak, Trkiyede Ekonomi ve Toplum (1908-1950) Milli ktisat-Milli Burjuvazi, a.g.e., 4-5. ve Z. Toprak, II. Merutiyette Toplumsal Proje: Tesant, Meslek ve Mill ktisat, a.g.m., 292-293.

344

179

ttihat ve Terakkinin kendisine toplumsal taban bulmak amacyla esnafa ynelmesi ve bu meslek grubunu korporatizan olarak adlandrlabilecek bir biimde rgtleyerek, bu rgtlerle sistematik-organik bir iliki kurmas, benimsemi olduu korporatif-organik eler ieren ekonomi politikasyla da tutarldr. mparatorlukta Mslman kesimin liberal ekonomik politikalardan darbe yiyerek k, Trk milliyetiliinin ekonomik alanda liberalizm kart eler iermesine yol amtr. Bat kapitalizminin mparatorluu liberal ekonomik politikalar dorultusunda yar smrge durumuna getirmesine tepki olarak milli iktisat politikas gndeme gelmitir. Bu balamda Toprakn belirttii gibi gerek Trk ulusuluunun geliiminde, gerekse de Trk ulusuluunun ekonomik boyutu olan milli iktisat politikasnn olumasnda organik btnsellii vurgulayan Alman Romantizminin nemli etkileri olmutur. 19. yzyln balarnda ngiltere ve Fransaya oranla geri bir ekonomik yapya sahip olan Almanyada, Fichte, Gentz, Mller ve List gibi dnrlerin etkisiyle, devletin bir organizmaya benzetilerek btnsellik ierisinde grld, liberal ekonomik kurama ters den, da kapal ulusal bir ekonomik yap ortaya atlmtr. ttihatlarn ulus modelini Alman Romantizmindeki bu organik btnsellik oluturmu, benimsenen milli iktisat politikas da Mllerden Schmollere uzanan romantik Alman iktisat geleneinden esinlenmitir. Bylece milli iktisat politikas dorultusunda devlet ekonomik yaama dorudan

katlmtr.345
345

Z. Toprak, Trkiyede Ekonomi ve Toplum (1908-1950) Milli ktisat-Milli Burjuvazi, a.g.e., 4 ve 67. ttihat ve Terakki milli iktisat politikas dorultusunda devlet mdahaleleriyle ekonomik yaam dntrmeye girierek Mslman Trk kesimin nn amaya alm, onlar tevik etmitir. I. Dnya Sava yllarnda piyasann milliletirilmesi amac gdlm, kooperatifler araclyla ticari faaliyetlerin yabanc ve gayrimslim kesimlerden alnarak Mslman Trk kesimlere devredilmesi planlanmtr. ttihat ve Terakkinin tara rgtleri, kredi ve sat kooperatifleri kurarak Mslman Trk retici ve tccar rgtlemi, piyasay denetiminde bulunduran alc sendikalarn karsna tek satc olarak kmalarn saalmtr. ttihat ve Terakki ulusal bankacla ynelerek, Osmanl Bankasnn yerini alacak bir devlet bankasnn temellerini atm, tarada Mslman Trk eraf milli

180

ttihat ve Terakkinin gerek stanbulda esnaf rgtlemesinde olduu gibi eitli meslek dallarn rgtleme giriiminde, gerekse de bu giriimlerinin temelini oluturan ve milli iktisat olarak adlandrlan ekonomi politikasnda,

korporatif/organik bir takm unsurlar bulunmasna ramen; gdlen ama korporatif bir dzenin kurulmas deil, asl olarak ulusal bir devletin ve ekonomik yapnn oluturulmasdr. phesiz ki ttihat ve Terakki ierisinde daha nce deinildii gibi korporatizmi savunanlar bulunmaktadr ve benimsenen milli iktisat politikasnn dnsel yn ve gerektirdii uygulamalar, korporatist dnceyi ve uygulamalar dlamamaktadr. Ancak o dnemde mparatorlukta baat olan eliki, korporatist bir zm gerektirecek ulus ii snfsal bir eliki deil, uluslama srecine yeni girmeye balam ve dalmakta olan bir imparatorlukta snfsal elikilerle de rten ama asl olarak etnik ve dinsel biimde kendisini hissettiren ulusal bir elikidir. Dolaysyla da siyasalarn belirlenmesinde, uluslama korporatistlemenin nnde yer almaktadr. Bu durumda ttihat ve Terakkinin esnaf cemiyetlerini rgtleme giriimini, korporatist bir sistemin paras olarak deil, sadece korporatif ya da korporatizan bir uygulama olarak deerlendirmek gerekmektedir.

b) Kr Ali hsan Bey ve Mesleki Temsil Program Trkiyede mesleki temsil olarak bilinen korporatist dnce, ilk olarak I. Dnya Savann sonlarna doru ttihat ve Terakki ierisindeki bir grup tarafndan siyasal bir rgtlenme biimi olarak savunulmutur. Korporatist bir meclis dzenini
banka kurmaya tevik etmitir. Sermaye birikimi gerekletirmek amacna ynelik olarak her alanda Mslman Gayrimslime kar desteklemi, ticarette ve zanaatta gayrimslimlerin gerisinde bulunan Mslman kesime, devlete kaplanma isteini bir kenara brakarak, ticarete atlmas, belli bir zanaatla uramas, giriimci olmas tavsiye edilmitir. Z. Toprak, Trkiyede Ekonomi ve Toplum (1908-1950) Milli ktisat-Milli Burjuvazi, a.g.e., 7. Yine bu dorultuda ttihatlar, milli irketlerin kuruluuna fiilen n ayak olmu, reticiyi, esnaf, tccar irketlerde rgtleyerek milli ticaretin douuna ortam hazrlamt. Z. Toprak, Trkiyede Milli ktisat 1908-1918, a.g.e., 68.

181

ngren mesleki temsil dncesi ttihat ve Terakki ierisinde ilk olarak (Kr) Ali hsan Bey (lolu) tarafndan dile getirildiinde parti yneticilerince

deerlendirilmeye layk bulunmam ve Ali hsan Bey parti ynetimince dlanmtr.346 Ali hsan Beyin mesleki temsil programnn ierii neydi?347 Bu mesleki temsil programnda Batdaki korporatist grlerden esinlenilerek, toplumun snf atmalaryla blnmesinin nlenmesi iin, karlarn ok partili sistemlerde olduu gibi serbeste temsil edilmesinin ve kamuoyu nnde atmaya girmesinin saland dzen yadsnmaktayd. Bu dorultuda i kollarn kendi iinde ayr ayr rgtlemek, ayn i kolunda alan ii ve ivereni ayn at altnda toplayarak, mesleki karlarn uzlama anlay ierisinde korumak gerekmekteydi. kar atmalarn reddeden bu korporatist gr dorultusunda, uzlama ve dayanma n plana karlmal, bireysel ve snfsal karlarn yadsnd bir korporatist dzende ok partili yaama izin vermeyen bir sistem kurulmalyd.348 Toprakn da belirttii gibi, Ali hsan Bey programnda aynen Gkalpin halklk anlaynda olduu gibi, toplumsal snflar yadsnmakta, snflar yerine meslek gruplar konulmakta, dayanmac gr benimsenmekte ve iktidar siyasal alanda korporatist temsile dayandrlmaktayd.349 Ali hsan Beyin mesleki temsil programnda, I. Dnya Sava boyunca esnaf derneklerini rgtleyerek geirdii hareketli siyasal yaamnn etkileri

bulunmaktadr. Bu program byk oranda esnafn zlemleri dorultusunda bir bak

A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 258. Ali hsan Beyin Mesleki Temsil Program(Temsil-i Meslek Program)nn tam metni iin baknz, . Tekeli - S. lkin, (Kr) Ali hsan (lolu) Bey ve Temsili - Mesleki Program, Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar (1923-1938), stanbul, stanbul Yksek ktisat ve Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yayn, 1977, 345-352. 348 A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 258. 349 Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, a.g.m., 16.
347 346

182

asna ve kapitalistleme sreciyle kaybeden kk giriimcilerin tepkisini dile getiren korporatist bir halklk anlayna sahiptir. Bu bak asna gre Batya alma esnaf rgtlerini ykmtr. Mesleki temsil esasnn kabul edilmesiyle meslek rgtleri yeniden kurulabilecektir. Karar mekanizmalarnda brokrasi deil, bu rgtlerin yeleri yetkili olunca, mesleki faaliyetleri koruyucu kararlar alnabilecek ve hatta lkede sanayi de geliebilecektir. Byle bir sistemin kurulmasyla, siyasal alanda blnmelere yol at dnlen partilere de gerek kalmayacaktr. Meslekler arasnda atma deil uyum bulunduundan, siyasi partilerin kusurlarn tamayan bir temsil sistemi kurulabilecektir. Bylece toplum hem zgr olacak, hem de atmalarn nne geilebilecektir.350 Gerekten de Ali hsan Beyin mesleki temsil program siyasi partilerin varlklarn kabul etmemektedir. Bu nedenle mesleki temsil program, bir parti programndan ok, devletin anayasas hakknda bir neri niteliindedir.351 Ali hsan Beyin mesleki temsil program ttihat ve Terakki ierisinde kabul grmemitir. Bunun nedenini, ksmen de olsa Ali hsan Beyin kardeinin hazrlad bir notta bulmak olasdr. Buna gre 1917 ylnn sonuna doru hazrlanarak ttihat ve Terakkinin genel merkezine sunulan ve olumsuz tepki alan mesleki temsil program, uzun zamandan beri her eyin parlamenter bir sistem iinde dzelebileceini dnen bir toplumda, siyasal partileri reddederek olduka radikal bir reforma gidilmesini savunduundan kabul edilmemitir.352 Ayrca konuya ttihat ve Terakki asndan baklrsa, Ali hsan Beyin mesleki temsil programnn kabul edilmesi, ttihat ve Terakkinin kendisini yok etmesi anlamna gelmekteydi. Ali hsan Bey, mesleki temsil ynndeki grlerini milli mcadele yllarnda da savunmaya devam etmitir ve mesleki temsil program Ekim 1920de Byk
350 351

. Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 69-70. . Tekeli - S. lkin, (Kr) Ali hsan (lolu) Bey ve Temsili - Mesleki Program,a.g.m., 322. 352 . Tekeli - S. lkin, (Kr) Ali hsan (lolu) Bey ve Temsili - Mesleki Program, a.g.m., 293-294.

183

Millet Meclisi komisyonunda (zel encmeninde) grlerek, seimlerde mesleki temsilin uygulanmas kabul edilmitir. Meclis komisyonunda; iftiler ve obanlar, tccarlar, denizciler, madenciler, rgatlar, serbest meslekler, sanatkrlar, memurlar ve askerler olmak zere toplam dokuz meslek grubu oluturulmutur. Ali hsan Bey programn stanbulda hazrlamt. Tasarnn ilk ekli, biri demokratik seim ilkesiyle oluturulan, teki de toplumsal ve ekonomik meslek temsilcilerinden kurulan iki meclisli bir yap ngrmekteydi. Sonrasnda, Ankarada iki meclisli yapnn gereksizliine inanlm, sadece meslek temsilcilerinden oluan meclis nerilmitir. Bu meclis toplumda i blmnn ve dayanmann simgesi olacakt. Mesleki temsil meclis komisyonunda kabul edilse de, Mustafa Kemal tarafndan benimsenmemitir. Ancak meslekilik zaman zaman gndeme getirilmitir.353 Mustafa Kemal ve evresinin I. Byk Millet Meclisinde sunduklar Halklk Program da, Ali hsan Beyin mesleki temsilinin gndeme getirilmesine zemin hazrlamtr. Hkmet tarafndan sunulan halklk program, Meclise hemen kabul edilmemi, Tekilt Esasiye Encmeni Mahsusuna havale edilmitir. Halklk program, encmende, o dnem Ankaradaki ttihat evrelerde etkili olan Ali hsan Bey ve evresinin mesleki temsil nerisi ynnde deitirilmitir. Son oylamada, mesleki temsil nerisi reddedilerek genel oy ilkesi benimsenmitir.354 Byk Millet Meclisi mesleki temsil esasna dayal halkl benimsemese ve bunu devlet aygtna yanstmasa da, toplum ierisinde snf kavramn gndem d

Z. Toprak, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, a.g.m., 374-376., Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, a.g.m., 16-17. ve Z. Toprak, II. Merutiyette Toplumsal Proje: Tesant, Meslek ve Mill ktisat, a.g.m., 295. 354 . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 68-69.

353

184

brakacak meslek gruplar gr tek parti dneminin toplum felsefesinde arln korumutur.355 I. Byk Millet Meclisinde Ali hsan Beyin mesleki temsil programnn zaman zaman eitli biimlerde gndeme getirilmesinden de anlalabilecei gibi, meclis yeleri arasnda mesleki temsili savunanlar bulunmaktadr. Bu durum meclisteki tartmalara da yansmaktadr, ancak hemen belirtilmelidir ki, mesleki temsil zerine yaplan tartmalarda ortaya atlan grler homojen deildir. Konu zerine yaplan tartmalarda, iftiler, zanaatkrlar v.b. farkl toplum kesimlerine vurgular yaplmakta, bu kesimlerin rgtlenmesi zerine farkl grler ileri srlmekteydi. leri srlen rgtlenme biimleri Ahilik benzeri kurululardan, cemiyetlere ve sendikalara kadar deiiklik gstermektedir. Mesleki temsilin rgtsel yn zerinde de deerlendirmeler yapldnda, meslek temsili esasndaki rgtlenme, tarihsel geliim sreci ierisinde ortadan kalkan localar ve ahilik kurumuna dayandrlmaktadr. cretliler ve bunlarn mesleki rgtleri tartmalarda pek yer almamaktadr. Tartmalarda arlkl olarak yer alan toplum kesimleri; iiler deil, iftiler ve zanaatkrlardr. Bu durum lkenin o dnem ierisinde sahip olduu snfsal yap ile tutarl grnmektedir.356

c) zmir ktisat Kongresi 1930lu yllarda tek parti ynetiminin yerlemeye balamasndan nce, korporatizm tartmalarna kaynaklk eden gelimelerden biri de 1923 ylnda toplanan zmir ktisat Kongresidir. zmir ktisat Kongresi, kongreye katlan toplum

355 356

Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, a.g.m., 18. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 89 ve 95.

185

kesimlerinin belirlenme biimi ve kongrede yaplan konumalardaki yaklam asndan korporatizm tartmalarna kaynaklk etmitir. zmir ktisat Kongresi, Lozan konferansna ara verilen bir dnemde, 17 ubat - 4 Mart 1923 tarihleri arasnda toplanmtr. Kongre, ktisat Vekletinin (Ekonomi Bakanl) organizasyonu ve daveti ile gerekletirilmi, kongreye Trkiyede ekonomi ile ilgili olan eitli grup ve kiilerden oluan 1135 delege katlmtr. Kongreye katlan kesimler drt grup halinde temsil edilmilerdir. Bunlar; iftiler, tccarlar, sanayiciler ve iilerdir.357 Kongrenin toplanma amacnn ise, savatan yeni km olan Trkiyenin ekonomik sorunlarnn tartlmas ve kurulmak istenen ulusal ekonominin geliimi iin izlenmesi gereken yolun belirlenmesi olduu sylenebilir. Kongrenin amac dnemin basnna u ekilde yanstlmtr: Memleketimizin iktisaden inkif ve telisi iin takip edilecek hatt- hareket hakknda ktisat Vekleti tarafndan ciddi ve esasl bir program tanzimi takarrr etmitir. Veklet programn tanziminden evvel memleketin bil-umm iktisat millerini bir arada toplayarak Trkiye ktisat Kongresi nam altnda byk bir kongre akdedilmesini mnasip grmtr Kongre memleketin tekilt- iktisadiyesinin inkiafi esbabn mzakere edecek(tir) ktisat Kongresinin maksad- kad esas itibaryla memleketin muhtelif iktisad zmrelerinin teli-yi iktisadiyemiz iin tavsiye edecekleri tedabiri renmekten ibarettir.358
357

Afetinan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1972, 9. ve A. Afetinan, zmir ktisat Kongresi, Ankara, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989, 12. 358 A. G. kn, Trkiye ktisat Kongresi 1923- zmir, Ankara, Sermaye Piyasas Kurulu, 1997, 1-2 ve 4. Makal da bu dorultuda kongrenin amacnn ulusal bir ekonominin kuruluunu hzlandrmak ve lke iinde, ksa srede, yeni doan cumhuriyet devletinin sosyo-ekonomik temelini salayacak olan ekonomik faktrleri gelitirmek temel amacna ynelik olduunu dile getirmektedir. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 202. Kongre, ulusal kurtulu savann sona erdii, paralanm olan imparatorluktan geriye kalanlardan yeni bir devletin

186

17 ubatta toplanan kongrenin alma yntemi; ifti, ticaret, sanayi ve ii gruplarnn kendi dncelerini ekonomik neriler biiminde formle etmeleri ve bunlarn her birine ait olan nerilerin, tm gruplarca madde madde oylanmas biiminde olmutur. ifti, ticaret, sanayi ve ii gruplarndan biri tarafndan nerilen maddelerden herhangi biri, dier gruplarca reddedilse bile, neriyi sunan guruba ait iktisadi esaslar belgesinde, kar oylar erh edilerek korunmutur.359 Kongrede Lozanda devam etmesi istenen kapitlasyonlarn ve dier ekonomik ayrcalklarn kabul edilemeyecei dile getirilmi360, d yardm zerinde hemen hemen hi durulmam, Mahmut Esat Bozkurtun ileri srd devletilik fikri ilgi toplamam, ekonomik konularn yan sra ahlak konusu zerinde de durularak, ahlakn slah edilmesi gerektii vurgulanmtr.361 Kongre almalar sonucunda kabul edilen iktisadi esaslar ve kongreye genel olarak hkim olan atmosferin milli iktisat anlaynn temel unsurlaryla benzerlikler tad gzlenmitir. Genel olarak kalknmac, yerli ve yabanc sermayeyi ve piyasaya dnk iftiyi zendirici, ekonomik hayatn denetiminin milli unsurlara gemesini kolaylatrc ve lml bir korumacl ngren tezlerin n plana kt Kongreye stanbul tccarnn srkledii ticaret burjuvazisi ile toprak unsurlarnn egemen olduu belirtilmelidir.362 Bu dorultuda Yerasimos da,

kurulaca bir dnemde, bu gelimelerin uluslararas alanda resmi belgesi saylabilecek Lozan konferansna ara verildii bir dnemde toplanmtr. Bu balamda kongre gerekten de ortaya kacak devletin sosyo-ekonomik temellerini salayacak ekonomik unsurlar gelitirmeye ynelik bir abadr. Ancak kongre cumhuriyetin ilanndan nce toplanmtr. Henz devletin cumhuriyet olaca belli deildir. 359 K. Boratav, Trkiyede Devletilik, Ankara, 1982, 17. 360 A. Afetinan, zmir ktisat Kongresi, a.g.e., 12. 361 N. Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, a.g.e., 101. 362 K. Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, stanbul, Gerek Yaynevi, 1998, 34. Burjuvazi asndan baklacak olursa Kongre, Milli Mcadele dnemi boyunca Ankara hkmeti ile salkl balar kuramam olan stanbul ve zmirin Trk ve Mslman sermaye evrelerinin iktidarla kaynamalarna yarayacak nemli bir ilk adm niteliindedir. K. Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 19081985, a.g.e., 34.

187

sosyal snflar kavramn ifade etmemek iin Kongreye tm mesleki zmrelerin arldn; ama aslnda Kongrede temsil edilenlerin sadece egemen snflar olduunu belirtmektedir. Yerasimosun egemen snflardan kast byk (?) ticaret burjuvazisi ile byk arazi sahipleridir ve Yerasimos bunlara brokratlar da eklemektedir.363 Gerekten de Trkiyenin 1920li yllardaki sosyo-ekonomik yaps dnldnde, ciddi bir sanayileme srecine henz girememi bir lkede sanayi sektrnn ve ii snfnn zayfl fark edilebilmekte ve Kongrede ticaret burjuvazisi ve tarm kesiminin etkinlii anlalabilmektedir. Tm bu gruplar arasnda en az etkinlik gstereni ise ii grubudur.364 zmir ktisat Kongresinin korporatizm tartmalarna kaynaklk etmesinin bir nedeni, kongrenin toplan biiminde mesleki temsil esasnn gzetilmi olmasdr. Konu zerine yorum yapan ou yazar da, dnemin ekonomi bakan Mahmut Esat Bozkurtun, dayanmac gr dorultusunda ve mesleki temsil esasna uygun biimde zmir ktisat Kongresini rgtlediini belirtmektedir. Kongreye katlacak olan delegeler mesleki temsil esasna gre arlmlardr.365 Boratavn da belirttii
363

S. Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye III, ev. B. Kuzucuolu, stanbul, Belge Yaynlar, 2005, 79. Yerasimosun brokratlardan kast, Kongreye katlan sanayici ve ii gruplarnn temsilcileri olmaldr. Kongredeki sanayici ve ii delegeler ounlukla resmi kesimden, yksek brokrasi ve mebuslardan derlenmitir. K. Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, a.g.e., 33. 364 Bunun iki temel nedeni olduu gzlenmektedir. lki lkenin sosyo-ekonomik yapsyla yakndan alakaldr. Makaln da belirttii gibi dnemin toplumsal g yaps dnldnde ii grubunun zayfl artc gelmemektedir. Belirli bir nicel bykle ulamam, toplumsal olarak gsz ve rgtllkten tamamyla uzak bulunan baml alanlar kitlesinin taleplerinin Kongreye yeterince yansmamas doal karlanmaldr. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 211. kinci neden ise, Kongrede ii grubu temsilcileri arasnda burjuvazi gdmnde delegelerin bulunmasdr. Milli Trk Ticaret Birlii, sz konusu dnemde bakentte bulunan sosyalist hareket ve oluumlar kreltmek amacyla bir Umum Amele Birlii kurmutu. Bu birliin temsilcileri, kurulmalarn salayan burjuvazi ile ayn ilkeleri benimsemilerdi ve zmir ktisat Kongresine bu ilkeleri savunmaya gelmilerdi. S. Yerasimos, a.g.e., 79. stanbul iilerini temsil eden Umum Amele Birlii, Kongredeki bir tccar temsilcisinin ifadesiyle tccarn bir kukla tekiltndan, bir paravanadan ibarettir. K. Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, a.g.e., 33. 365 K. Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, a.g.e., 33., . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 72. Hatta Makal, dayanmac gr benimseyen ve mesleki temsili savunan, kongrenin dzenleyicisi ve dnemin ekonomi bakan olan Mahmut Esat Bozkurtun amacnn, kongrenin mesleki temsil esasna uygun olarak toplanmasndan daha te olduunu dile getirmektedir. Bozkurt, Kongreyi mesleki temsil esasna gre oluturulacak korporatif bir toplumsal

188

gibi kongrenin toplanmasndan nce, 1922 ylnn son gnlerinde, ekonomi bakanl vilayetlere gnderdii bir tamimde 1923 ylnn ubat aynda toplanacak olan iktisat kongresi iin hazrlklara balanmasn istemitir. Kongreye her kazadan 8 delegenin katlmas ngrlm, delegelerin mesleki temsil veya snf esasna gre seilmesi istenmitir. 8 delegenin dalmna bakldnda bunlardan nn ifti, birinin tccar, birinin sanayici (veya sanatkr), birinin amele, birinin irket ve birinin de banka temsilcisi olmas gerekmekteydi. Ancak kongre almalar srasnda sz konusu altl gruplama yukarda belirtilen drt gruba indirilmitir.366 zmir ktisat Kongresinin Trkiyede korporatizm tartmalarna kaynaklk etmesinin bir dier nedeni de, kongre almalar srasnda ileri srlen grler ve kongreye hkim olan dnsel atmosferdir. Kongrede yaplan baz konumalarda snflar ve meslekler aras ibirlii vurgulanm367, meslek gruplarnn rgtlenmesi gerektii belirtilmi ve yeni devletin ekonomi politikasnn zgnl dile getirilmitir. Sz konusu bu unsurlarn korporatist dnceyle koutluu dikkat ekmektedir.

yaplanmann hazrlklarndan biri olarak grmekteydi. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 139. Mahmut Esat Bozkurtun zmirde yaynlanan Anadolu Gazetesine verdii deme bunu dorular niteliktedir. Harpten en yorgun kan iktisadiyatmz oldu. ktisadiyat millerimiz oldu. Binaenaleyh bu iktisadiyat millerini dinlemek istiyoruz. Bakalm ihtiyalar nedir? Ne istiyorlar? Hkmetten neler bekliyorlar? Biz de bunlar rendikten sonra kendilerine tavsiyelerde bulunacaz. Teebbs- ahsileri ile yaplacak ok eyler vardr. Faraza, sendikalar, dernekler, klpler, amele, zrr, tacir klpleri, dernekleri. Bu klpler, dernekler aldktan sonra bunlarn hepsini bir merkez-i umumiye balamak istiyoruz. Bu merkez-i umumi anasr- iktisadiyenin ihtiyalarn Hkmete bildirecektir. Bu suretle muhtelif anasr- iktisadiyemizi bu tekilta doru gtreceiz. Biz bu tekilt hayatn yars addediyoruz. A. G. kn, a.g.e., 7. Ayrca Mahmut Esat Bozkurtun Hakimiyet-i Milliye Gazetesinde yer alan bir demecinde ise u szleri yer almaktayd: Kongre memleketin tekilt- iktisadiyesinin inkiafi esbabn mzakere edecek, zrra, ticaret, amele ve sanayi erbab sendikalar tekilt vcude getirecektir. Bu sendikalarn banda bir heyet-i idaresi bulunacaktr. Bu hususta tanzim edecei muhtray byk Millet Meclisine ve Hkmete tevdi edecektir. A. G. kn, a.g.e., 2. 366 K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 15. ve A. G. kn, a.g.e., 153. 367 Kongre de vurgulanan snflar ve meslekler aras ibirlii dncesini sadece korporatist dnceye indirgemek doru bir yaklam olamaz. Yeni kurulmakta olan bir lkede, birlik ve beraberlik ruhu da nemli bir unsurdur ve vurgulanan snflar ve meslekler aras ibirlii dncesinin, milli birlii salamaya ynelik ilevleri gzden karlmamaldr.

189

zmir ktisat Kongresinin al konumalarn yapan Mustafa Kemal Paa ve Ekonomi Bakan Mahmut Esat (Bozkurt) Bey Trkiyedeki snflar ya da mesleki gruplar konusuna deinmilerdir. Kongrenin al konumasnda Mustafa Kemal Paa ncelikle o dnem Trkiyesinin ekonomik ve snfsal adan zmlemesini yapmtr. Buna gre: Memleketimiz ziraat memleketidir. Bu itibarla halkmzn ekseriyeti iftidir, obandr. (B)inaenaleyh en byk kuvveti, kudreti bu sahada gsterebiliriz Fakat ayn zamanda sanatmz da tezyid ve tevs etmek mecburiyetindeyiz. Eer sanat hususunda yine msamahakr olursak, o halde sar- sanayde yine haricin haragzr oluruz, mahsult ve mamultn mbadelt ve servete inklb iin ticarete ihtiyacmz vardr. Ticaretimizin ayar elinde kalmas memleketimizin servetinden lzumu kadar istifade edememei bais olur. Fakat, btn bunlar sylendii kadar basit ve kolay olmayan eylerdir. Bunda muvaffak olabilmek iin hakikaten memleketin ihtiyacna mutabk esasl program zerinde btn milletin mttehit ve hemhenk olarak almas lzmdr Bu

zmlemelerin ardndan Mustafa Kemal Paa, snf konusuna yaklamn dile getirmektedir: Bizim halkmzn menfaatleri yekdierinden ayrlr (s)unuf

halinde deil; bilakis mevcudiyetleri ve muhassala-i mesasi yekdierine lzm olan snflardan ibarettir. Bu dakikada smlerim iftilerdir, sanatkrlardr,

tccarlardr (v)e ameledir. Bunlarn hangisi yekdierinin muarz olabilir? iftinin sanatkra, sanatkrn iftiye ve iftinin tccara ve bunlarn hepsine, yekdierine ve ameleye muhta olduunu kim inkr edebilir?

190

Bugn mevcut olan fabrikalarmzda ve daha ok olmasn temenni ettiimiz fabrikalarmzda kendi amelemiz almaldr. Mreffeh ve memnun olarak almaldr ve btn bu saydmz snflar ayn zamanda zengin olmaldr368 Mustafa Kemal Paann konumasnn ardndan ekonomi bakan Mahmut Esat (Bozkurt) Beyde snf konusuna yaklam asndan benzer bir konuma yapmaktadr: Bugnk vaziyet-i iktisadiyemizi tahlil ile diyebilirim ki dn olduu gibi bu gn de bizde iktisad manasiyle mtebellir bir snf meselesi mevcut deildir. Bizde tccar da, ifti de, sanay erbab da, amele de hlsa btn iktisat millerimiz dorudan doruya yabanc sermayesinin esir ve hizmetkrdr.369 Her iki konumada da dikkatleri eken nokta, o dnemin Trkiyesinde snf atmasnn bulunmadnn vurgulanmas, ekonomik alanda meslekler, sektrler ve snflar aras ibirliinin savunulmas ve yine ekonomik alanda elikinin yerli unsurlarla yabanclar arasnda grlmesidir. Bu konumalarda korporatizm ile ilikilendirilebilecek olan nokta meslekler, sektrler ve snflar aras ibirliinin savunulmas ve tm bu kesimlerin ortak kara sahip olduklarnn belirtilmesidir. Sonuta, kongreye hkim olan meslekler ve snflar aras ibirliini vurgulayan dayanmac gr, kongre bitiminde kabul edilen Misak- ktisad Esaslarnn 11. maddesinde somutlatrlmtr. Madde u ekildedir: Trkler, hangi snf ve meslekte olurlarsa olsunlar, candan seviirler. Meslek, zmre itibariyle el ele vererek birlikler ve birlemeler yaparlar.370 Ayrca kongre konumalarnda mesleki temsilin gereklilii de dile getirilmitir. Dayanmac gr benimsemi olan ve zmir ktisat Kongresini

A. G. kn, a.g.e., 213-214., A. Afetinan, zmir ktisat Kongresi, a.g.e., 67-68. ve Atatrkn Sylev ve Demeleri II, Ankara, Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, 1959, 111-112. 369 A. G. kn, a.g.e., 220. ve A. Afetinan, zmir ktisat Kongresi, a.g.e., 77. 370 A. Afetinan, zmir ktisat Kongresi, a.g.e., 20.

368

191

mesleki temsil esasna gre dzenleyen Ekonomi Bakan Mahmut Esat Bey, kongrenin al konumasnda, Btn bu iktisat zmrelerimizin birlemesi kendilerini tekilta balamas lzmdr371 derken, mesleki temsil esasnda rgtlenmeyi tavsiye etmekteydi. Zaten Mahmut Esat Bey, kongrenin sona ermesinin ardndan, basn organlarna kongrenin faydalar ve sonular hakknda verdii demete de kongrenin salad yararlar arasnda Meslek temsilin ne dereceye kadar kabil-i tatbik ve faideli olabileceini tedricen gsterebilmesini saymaktadr.372 zmir ktisat Kongresine hkim olan atmosfer ierisinde korporatizm ile ilikilendirilebilecek bir dier unsur da, yeni Trkiyenin izleyecei ekonomik sistemin alaca biimin ortaya konuluunda kendisini gstermektedir. Hatrlanaca zere korporatizm, hem kapitalizme ve buna bal olarak liberalizme, hem de sosyalizme tepki olarak ortaya km; bu dorultuda da eitli alanlarda kendisini hem kapitalizmden, hem de sosyalizmden farkl bir yol, nc bir yol olarak sunmutu. zmir ktisat Kongresinde Ekonomi Bakan Mahmut Esat Beyin yeni Trkiyenin ekonomik sisteminin alaca biim konusunda syledikleri,

korporatizmin yukarda bahsedilen zgn bir sistem olma sylemiyle benzerlikler tamaktadr. Bu dorultuda Mahmut Esat Bey yle demektedir: Yeni Trkiye iktisadiyat mevcut iktisat sistem ve siyasetlerinin hi birinin ayn olamaz. Memleketimizin iktisad man ve ihtiyacna, iktisat tarihimizin ruhiyatna muvafk bal bana bir iktisat siyaseti takip eylemek mecburiyetindedir. Biz iktisat meslekleri tarihinde mevcut mekteplerinden hi birine mensup deiliz. Ne (braknz gesinler, braknz yapsnlar) mektebine, ne de sosyalist, komnist, etatist veya himaye mekteplerinden deiliz. Bizim de, yeni Trkiyenin yeni iktisad mansna
371 372

A. G. kn, a.g.e., 220. ve A. Afetinan, zmir ktisat Kongresi, a.g.e., 77. A. G. kn, a.g.e., 277.

192

gre yeni bir iktisat mektebimiz vardr. Buna ben (Yeni Trkiye ktisat Mektebi) diyorum. Yukarda zikrettiim mekteplerden hi birine mensup olmamakla beraber memleketimizin eylemeyeceiz.373 zmir ktisat Kongresine hem toplan biimi, hem de kongreye hkim olan atmosfer asndan bakldnda dayanmac grn belirgin izlerini bulmak ve bu anlamda da kongreyi korporatif olarak nitelendirmek olas grnmektedir. Akkaya da, ilk kez olarak ii ve iveren temsilcilerini bir araya toplamasndan dolay nem tadn belirttii zmir ktisat Kongresiyle, iilerin ilk olarak ulusal dzeyde sorunlarn dile getirdiini, nerilerini ortaya koyduklarn belirtmektedir. Akkayaya gre Kongre; ekonomik gruplarn karlarn uyumlu klmaya alm, toplumsal mutabakat arayan eitli meslek dallarndan delegelerin katlmyla olumutur. Bunlara ek olarak Kongre, ii ve iveren temsilcilerinin iki tarafl olarak katld bir yapda olduundan, almalar sonucunda meslek gruplar kendi iktisadi esaslarn oluturduklarndan ve alnan kararlarn balayc deil danma niteliinde olmasndan dolay, gnmzdeki ekonomik ve sosyal konseylere benzemektedir. Bu balamda da Kongre cumhuriyetin ilanndan sekiz ay nce, Trkiyede korporatif ynelimi sergilemektedir.374 Gerek dnemin iktidar mevkiinde
A. G. kn, a.g.e., 219. ve A. Afetinan, zmir ktisat Kongresi, a.g.e., 76. Y. Akkaya, Neo- Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, a.g.e., 171-172. zmir ktisat Kongresi, Kansu asndan da ak biimde korporatif nitelikli bir giriimdir. Kansu, Kongreyi, daha nce mecliste yaplan tartmalarda anayasay korporatif ynde deitirmeye siyasal gc yetmeyen ynetimin, bu projelerini ekonomik alanda bir kongre biiminde gerekletirme abas olarak deerlendirmektedir. Bu dorultuda zmir ktisat Kongresi, aslnda her yl toplanmas planlanan bir ekonomik meclisin ilk admyd. Ancak Kongrede sonu itibariyle liberal politikalarn benimsenmesi, korporatist projenin reddedilmesi, Kongrenin sonraki yllarda dzenli biimde toplanmas dncesini edimsel olarak olanaksz klmtr. A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.e., 259-260. Ancak Kansunun ifadelerine eitli noktalardan katlmadmz belirtmeliyiz. Kansu anayasay korporatif ynde deitirmeye siyasal gc yetmeyen ynetimden bahsetmektedir. Ancak ynetimin tamamnn blok halinde korporatizme ynelmek istediine dair elimizde veri bulunmamaktadr. phesiz ki, o dnemde Mahmut Esat (Bozkurt) Bey gibi korporatizmi benimseyen ve iktidar mevkiinde bulunan siyasal sekinler bulunmakta, hatta
374 373

ihtiyacna

gre

bunlardan

istifade

etmeyi

de

ihml

193

bulunan siyasal sekinlerin dayanmac dncelerden etkilenmi olmas, gerekse de zmir ktisat Kongresinin toplanmas akllara mesleki temsil ynndeki

rgtlenmeyi getirse de, Kongrenin ardndan mesleki temsil nerileri kaybolmu; snf elikileri zerine var olan yaygn gr, uygulamada korporatist rgtlenmeye ihtiya duymamtr.375 Bu balamda zmir ktisat Kongresi korporatif nitelikli bir tek adm olarak kalm, Kongre sonucunda uygulamaya geirilen korporatist nitelikli rgtlenme ile dzenli ve srekli iliki a oluturulmamtr.

B. 1930 - 1945 DNEMNDE TRKYEDE TEK PART YNETM VE KORPORATZM Trkiyede C.H.P. (Cumhuriyet Halk Partisi)376 iktidarnn 1930 ylndan itibaren, ekonomik alanda devleti ekonomi politikasn benimsemesine kout olarak, siyasal alanda da tek parti sistemi zerinde karar kld grlmektedir. Cumhuriyetin kurulmasndan itibaren, iki ok partili yaama gei denemesine ramen edimsel olarak sren tek parti ynetimi, 1930 ylndan balayarak yerlemeye balamtr. 1945 ylnda yeniden ok partili yaama geilinceye kadar, C.H.P.nin tek parti ynetimi otoriter uygulamalaryla iktidarn tek sahibi olmutur. Batda, C.H.P.nin tek parti ynetiminin yerletii iki dnya sava aras dnemde, otoriter
mecliste de belli bir arla sahip bulunmaktadrlar. Buna karn byk arl bulunan Mustafa Kemal Paann mesleki temsil dncesini benimsemedii ve bunun sistem olarak kabul edilmesine kar kt bilinmektedir. kinci katlmadmz nokta da, Kongrede liberal politikalarn benimsenmesiyle, korporatizmin reddedilmesidir. Ancak nceki blmde belirttiimiz gibi liberal uygulamalarla korporatist uygulamalar bir arada bulunabilmektedir. Saf biimiyle olmad srece liberal ekonomi ynnde bir siyasetin benimsenmesi, korporatist uygulamalara giriilmemesinin temel nedeni olamaz. 375 K. Boratav, Trkiyede Devletilik ,a.g.e., 40-41. 376 C.H.P., 1935 ylna kadar C.H.F. (Cumhuriyet Halk Frkas) olarak adlandrlmtr. Frka yerine Parti kelimesinin kullanlmas 1935 ylndan itibaren balamtr. C.H.P.nin 1935 ylnda yaplan kurultaynda kabul edilen programnn balnda Cumhuriyet Halk Partisi ifadesi yer alm ve sonrasnda da bu kullanm yerlemitir. Bu kullanma uygun olarak biz de, almann ilerleyen ksmlarnda 1935 ncesi C.H.P.sini kastediyorsak C.H.F. ifadesini, 1935 ve sonrasn kastediyorsak C.H.P. ifadesini, zaman diliminden bamsz olarak, genel anlamyla C.H.P.den bahsediyorsak yine C.H.P. ifadesini kullanmay benimsedik.

194

veya totaliter rejimler iktidara gelmi, bu rejimlerden kimisi korporatist bir biim almtr. Bu dnemde korporatizmi genellikle otoritarizm veya totalitarizmle zdeletirme eilimi bulunduundan ve bu eilim sonrasnda da devam ettiinden, tek parti dnemi Trkiyesinde iktidara hkim olan zihniyet ve iktidarn eitli otoriter uygulama ve dzenlemeleri korporatizm ile ilikilendirilmitir. Bu balamda Trkiyede tek parti ynetiminin korporatizmle ilikisi, dnsel, ekonomik ve siyasal alanlarda zmlenecektir. 1. TRKYEDE TEK PART DNEM VE DNSEL ALANDA KORPORATZM Tek parti dneminde dnsel alanda korporatizmin izlerini bulmak iin, ncelikle C.H.P.nin temel ilkelerinden korporatizmle ilikilendirilen ilke incelenecektir. Bu ilkeler resmi olarak kabul grd iin, korporatizm balamnda zmlenmeleri, tek parti ynetiminin resmi dzeyde korporatist bir dnce yapsna sahip olup olmadnn anlalmas bakmndan nem tamaktadr. Sonrasnda dnemin siyasal sekinlerinin ve aydnlarnn korporatist olan veya korporatif izler tayan dncelerine deinilecektir. Bylece tek parti dnemi Trk siyasal dnnde korporatif dncenin yeri ve arl ortaya konulmaya allacaktr. Son olarak da, tek parti dneminin ilk ve en sistematik dnce

hareketi olan Kadro Hareketinin korporatist dnceyle ilikisi zmlenecektir. a) C.H.Pnin Temel lkeleri ve Korporatizm C.H.P.nin alt ok ile sembolletirilen, alt temel ilkesi vardr. Bu ilkeler halklk, milliyetilik, devletilik, cumhuriyetilik, laiklik ve devrimciliktir. Ancak korporatizm tartmalarnda, bu alt ilkeden tanesi gerek ierii, gerek uygulan

195

bakmndan korporatizm ile ilikilendirilmektedir. Korporatizmle ilikilendirilen ilke halklk, milliyetilik ve devletiliktir. Bu nedenle sz konusu ilke zmlenmeye allacak, konuyla ilgisi olmayan dier ilke zerinde durulmayacaktr.

1- Halklk Halklk, cumhuriyet ynetiminin benimsedii dnsel ilkeler arasnda en eski olandr. Halklk dncesi, cumhuriyet dnemi ncesinde Osmanl-Trk siyasal hayatna nfuz etmi; milli mcadele dneminde, cumhuriyetin 1930lara kadar geen ilk yllarnda, tek parti ynetiminin yerlemeye balad 1930lu yllarda ve 1945 sonrasnda ok partili yaama geildiinde, farkl dnem zelliklerine gre farkl yorumlanm, ancak nemini hi kaybetmemitir. Trkiyede korporatizm tartmalar gndeme geldiinde, korporatizm ile en ok ilikilendirilen ve korporatist elerle eklemlendii belirtilen dnce de halklktr. Trkiyede halklk dncesinin korporatist dnceyle ilikisini ortaya

koyabilmek iin, bu dncenin Trkiyeye giriine ve tek parti dnemi boyunca geirdii evrime deinmek gerekmektedir. nceki blmlerde ksaca deinildii gibi, dayanmac dnce OsmanlTrk toplumuna II. Merutiyet dneminde halklk adyla girmiti. Ancak halkln Osmanl-Trk siyasal hayatna ilk girii, dayanmac dnce araclyla olmamtr. Dolaysyla Trkiyede halkln ilikilendirilebilecei tek dnce, dayanmac dnce deildir. Halklk kelimesinin Osmanl-Trk siyasal hayatna ilk giriinde Rusya kaynakl Narodnik akmnn etkisi vardr. Fakat ierii dnldnde halklk dncesinin kklerini tek bir unsura balamak doru

196

grnmemektedir.377 Trkiyedeki halkln kaynanda, Narodnik akmnn ve dayanmac dncenin etkisi dnda, Fransz Devriminin etkisinin de bulunduu ileri srlmektedir. Halklk kavramnn genel anlamyla tad anlam ve ierik gz nnde bulundurularak, kavramn kaynaklarnn geni tutulmas gerektiini savunuyor ve bu kayna aklamaya giriiyoruz. Tarihsel sralamaya bal kalarak gidecek olursak, Trkiyede halklk dncesinin kaynaklarndan ilki Fransz Devriminin etkileridir. Bilindii gibi Fransz Devriminde, monarik ynetim kartl ve stat ayrcalklarna dmanlk hkim olan dncelerdi. Bu dorultudaki dnceler milli mcadele dneminde ve sonrasnda Trkiyede nemli yer tutmutur. Cumhuriyetin kurulmasyla beraber, Trkiyede egemenliin, bunu tanr adna kullanld iddiasnda olan bir aileden, bireyden ya da hanedandan alnarak halka dayandrld dile getirilmi ve halkn hkimiyetin sahibi olduunu vurgulanmtr.378 Ahmad bu dorultuda, Trkiyede kullanlan ieriiyle halk kelimesinin, Narodniklerin kullanmna gre daha geni olduunu sylemektedir. Bu kelime Trkiyede, Fransz Devriminin erken dnemlerindeki nc Snf tanmna daha yakndr. Bu dorultuda halk kelimesi eitli toplumsal kesimlerin eski dzene kar birliini akla getirmektedir. Bu birliin grevi, eski dzeni ykmak ve yerine yeni bir dzen kurmaktr. yleyse eski dzene kar olan bu birliin, yani halkn, tm kesimleri arasnda bir dayanma

Halkln Trkiyeye ilk giriinde, Rusya kaynakl Narodnik akmnn etkisini vurgulayan Berkes, sonrasnda Ziya Gkalpin de kritik etkisiyle halkln dayanmaclk ile eklemlendiini belirtmektedir. N. Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, a.g.e., 230 ve 236-237. Tekeli de, Berkesin aklamalarna kout biimde halkln Trkiyedeki dnsel kaynaklar arasnda, 19. yzyln son eyreinde Rusyada gelien Narodnik hareketini ve Fransada ortaya kan dayanmaclk akmn gstermektedir. . Tekeli, Trkiyede Halklk, a.g.m., 1929. Tunay ise, Berkes ve Tekelinin belirttii iki kaynaktan farkl olarak, Jean Jacques Rousseaunun dncelerinin ve Fransz Devriminin etkilerinin Trkiyedeki halklk zerinde daha etkili olduunu vurgulamaktadr. M. Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999, 212. 378 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 57.

377

197

gerekmektedir. Bu nedenle sz konusu birlik, yani halk kesimleri arasnda kar atmas, bir baka deyile snf atmas olmamaldr.379 Anlalaca zere, Fransz Devriminin etkisiyle halk; eski dzeni temsil eden ayrcalkl snflara kar, kendi ierisindeki farkllklar ya da elikiler geri plana atlarak bir btn olarak ele alnmakta, bu balamda ulus ile zdeletirilmekte ve yeni dzenin meruiyetini salayan, egemenliin sahibi olduu belirtilen zne haline getirilmektedir. Cumhuriyet ynetiminin sklkla halklk sylemi ierisinde dile getirdii hkimiyet-i milliye ifadesi, Trkiyede halkln Fransz Devriminden kaynaklanan kklerinin bir yansmas saylmaldr. Trkiyede halklk dncesinin kaynaklarndan bir dieri de Rusyada ortaya kan Halklk akm, yani Narodnizmdir. Rusyada aydn ile halk ilikilerindeki sorunlar yanstan ve 1870li yllarda gelimi olan Halklk (Narodnichestvo) akm, 1890l yllara kadar sren tarihinde farkl aamalar geirmitir. Narodnizm nceleri aydnn halka gitmesi dncesi ile ortaya kmt. Bu dorultuda aydnn halka gidip onu aydnlatmasnn bir dev olduu dnlmekteydi. Sonrasnda hareket, aydnn halka giderek onu aydnlatmas noktasndan, aydnn kendisinin halk tanmas, halktan toplumun sorunlarn renmesi noktasna gelmitir. Hareket son olarak da Rus toplumunun gerekte almas istenen biimin, halkn geleneksel rgtleri, zellikle ky ilkel komn olmas gerektii noktasna ulamtr. Narodnizm asndan toplumsal devrim sorunu da, aydnn halk ile birlemesi sorunu olmaktan kp, kimi zaman bir tutuculuk ideolojisi olmu, kimi zaman da Rus toplumunun evriminin Bat uygarlndaki

379

F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, a.g.e., 164.

198

toplumlarn evriminden ayr olduu sonucuna varan bir ideoloji olmutur.380 Ksaca deindiimiz bu Narodnik akmn dolayl etkileri Trkiyeye ayr yoldan gelmitir. Bu yollardan ilki Balkan ve zellikle Bulgar aydnlardr. Narodnik akm bu aydnlar arasnda, zelliklede yazar ve retmenler arasnda II. Merutiyet ncesi dnemde olduka glenmitir. kinci yol Rusyadan gelen Trklerdir. Tatar kkenli olan bu aydnlardan smail Gasprinski, Yusuf Akura ve Hseyinzade Alinin Osmanlda halk dncenin geliimine byk katks olmutur. nc yol ise Ermeni Aydnlarnn balatt ve Narodnik akmnn dnsel etkisi altnda doan sosyalist Hnak akmyd. Hnak Partisi, II. Merutiyetin ilanndan sonra meru bir sosyalist parti olarak kurulmutu ve Bulgar halklar gibi Osmanl Parlamentosunda bu partinin de temsilcileri vard.381 Ancak Trkiyede halklk akmn kaynaklar arasnda Narodnik akmnn etkisi ok bytlmemelidir. Rus Halkl yani Narodnizm, 19. yzylda reform sonras Rusyasnda kapitalizmin gsterdii hzl gelimeye bir tepki olarak ortaya karak gelimi ve Rus Halklar yani Narodnikler de her eyden ok kyller demek olan geni kitleleri temsil etmilerdir. Bu hareket ierisinde bulunan kimi aydnlar, tarma kapitalist toplumsal ilikilerin girdiini, bu durumun kylleri gittike yoksullatrdn, dolaysyla kapitalizmin daha fazla gelimesinin nlenmesi gerektiini savunarak ve bunun yerine ky komnnn gizil glerinden yararlanlmasna dayanan stratejiler nererek, bu dorultuda gen Ruslara
380

N. Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, a.g.e., 230-231. Ayrca Rusyada kylln iinde bulunduu durum ve Rusyadaki halk hareketlerin, zellikle de Narodnik hareketinin geirdii evrim hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, A. Walicki, Rus Dnce Tarihi 1760-1900, ev. A. enel, Ankara, V Yaynlar, 1987, 167-169 ve 201-232. 381 N. Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, a.g.e., 231-232. ve Karamerlioluda Berkesin bahsettii Balkanlardan gelen etkiyi Makedonyadaki poplist ihtilalci hareketle ilikilendirerek, sz konusu ayr yolu aynen belirtmektedir. M. A. Karamerliolu, Tek Parti Dneminde Halklk, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. 2, Ed. Tanl Bora - Murat Gltekingil, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, 273.

199

niversiteleri brakp, halka gitme arsnda bulunmulardr.382 Anlalaca zere Rus Halkl, hzla gelien kapitalist ilikiler karsnda toplumsal snflar ierisinde Rusya nfusun byk blmn oluturan kyl snfn ve Rusya ekonomisinde byk arl bulunan tarmsal kesimi hareketlerinin odak noktasna almtr. Oysa halklk Trkiyeye giri srecinde kylle ya da daha genel bir ifade ile belli bir snfa ynelik bir dnce biimini almamtr. Rusyada Halklk akmn savunan aydnlar, ngrdkleri toplumsal deiim stratejisi ve toplumsal evrim modeli iin, maddi koullar asndan harekete geirilmeye uygun bir kyl snf olduunu dnmlerdir. nk sz konusu dnemde Rusyada topraa alk derecesinde gereksinimi olan bir kyl nfus bulunmaktayd. Rusyada 19. yzyln ikinci yarsnda hkmet, bir takm toplumsal reformlar yapmaktayd. Sz konusu reformlar arasnda, 1861de yaplan toprak reformu da vard. Ancak toprak reformu beklentileri karlamaktan uzak kalmt. Bu reformla kyllerin toprak ihtiyac karlanamad gibi, daha nce kyller tarafndan iletilen topraklarn bir blm de ellerinden alnd. Bylece tarm sorunu kesin bir sonuca ulatrlamam, lke hzla kapitalistlemeyi srdrmtr.383 Rusyada sz konusu koullar altnda bulunan kyl snfnn harekete

geirilebileceini dnen Halk aydnlar, bu snfa ynelik bir sylemle hareketlerini gelitirmeye almlardr. Ayn dnemde Rusyaya benzer biimde, Trkiyenin nfusunun ounluu kylyd ve ekonomik faaliyetlerinin byk blm tarmsal retimde

gereklemekteydi. Ancak Rusyadan farkl olarak, Trkiyede toprakszlk

382 383

A. Walicki, a.g.e., 202. A. Walicki, a.g.e., 167-168.

200

yznden harekete geirilebilecek384 ve sadece kylle ynelik bir halklk anlayna zemin hazrlayacak bir kyl snf bulunmamaktadr. Daha nce deinildii gibi, 19. yzylda Bat kapitalizminin rnlerinin Osmanl pazarna girmesiyle, geleneksel retim yapan zanaat kollar zayflayarak zlmeye balam, mparatorluk yar smrge durumuna gelmitir. Bu durum karsnda zellikle II. Merutiyet dneminde ttihat ve Terakkinin Mslman-Trk unsurlara dayal bir ekonomik alan yaratmaya alt hatrlanrsa, bu dnemde ttihat ve Terakki ierisinde benimsenen halklk anlaynn bir snfa ynelik olmaktan ok, Milli ktisat anlayna uygun biimde ncelikli olarak ulusal

olmaya yneldii anlalacaktr. Bu dorultuda Trkiyeye halkln giriinde, ulusal btnlk ierisinde toplumsal snflarn birliini vurgulayan dayanmac akmn arln grmek ve Narodnizmin etkisini bytmemek yerinde olacaktr. Halklk akmnn Osmanl-Trk toplumuna giriinde beslendii nc kaynak da dayanmaclktr. Dayanmacln Osmanl-Trk toplumuna girii zerinde daha nce durulduu iin, bu konuya girilmeyecektir. Ancak zaman ierisinde halkln dayanmaclk ile nasl eklemlendiine ve bu eklemlenmede Gkalpin kritik etkisine deinmek gerekmektedir. II. Merutiyetin ilanndan sonra gelen hkmetlerin nceki hkmetlerden farkl olmad anlalm, bir devrim dnemi almas beklenirken bunun gereklemedii grlnce, aydnlar arasnda halka dnme fikri daha ok kabul
384

1920ler Trkiyesinin sosyo-ekonomik zmlemesini yapan Ahmad da bu noktaya deinmektedir. Buna gre Trkiyenin Meksika, Rusya, Hindistan ya da in gibi tarihsel rneklerden farkl olduu grl(mektedir). Trkiyede toprak aalarn mlkszletirerek ve topraklarn kyllere datarak devrime kazanlabilecek, toprak al eken bir kyllk yoktu. Nfusun ok ve artmakta olduu, topran yetersiz kald pek ok nc Dnya ulusunda gr(len) tipte klasik bir toprak sorunu da yoktu genelde talebi karlamaya yetecek kadar toprak vard Trkiye kk toprak sahipleri lkesi olarak kald Tarmsal Trkiyenin asl sorunu toprak yetersizlii deil, srekli savalarn ve nfus kaybnn arlatrd igc yetersizlii idi. F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 109-110.

201

grmeye balamtr. Bylece sivil ve askeri aydnlar dnemin byk dnce akm olan Batclk, Osmanlclk ve slamclk dncelerini bir yana brakarak aydnn ne yapmas, ne dnmesi ve nasl bir yol bulmas gerektiini dnmeye balamlardr. Halklk akm en ok yazarlar arasnda ilgi uyandrm, aydnn halka gitmesi, halk renmesi, onun sorunlarn tantmas grevi gndeme gelmitir.385 Ancak daha ilk giriimlerinde halklar, dier byk dnce akmn benimseyenlerin eletirilerini zerlerine ekmilerdir. byk dnce akmn benimseyen aydnlar, halklara hakaret etmek ya da onlarla dalga gemek iin Trk adn takmlardr. nk o dnemde Trk kaba ve cahil halk demekti ve bu alafranga aydnlar okumu kibar kiiler olduklarndan kendilerini Trk

saymamaktaydlar. Bylece halklk da yava yava Trklk olarak anlmaya balamtr. Zaman ierisinde halk aydnlarn arasna Rusya gmeni Trk aydnlar da katlm ve halklkla Trkln zdeletirilmesini pekitirmilerdir. Tm bunlarn sonucu olarak halklar; halktan uzak olmalar, toplumsal snflar temsil etmemeleri, byk dnce akmnn saldrlarna uramalar ve kendilerine katlan Rusya gmeni aydnlarn burjuva milliyetisi grlerini benimseme durumunda kalmalarndan dolay, kendilerini bir sorunlar yuma iinde bulmulardr. Tm bu sorunlar halkln gelime olanaklarn kstlad gibi, halkln baka ynlere, rk ya da bir pan akma ynelmesi potansiyelini tamaktayd. te byle bir durumda Ziya Gkalpin kritik etkisiyle halklk bu zor durumdan karld. Gkalp ortaya att yeni terimlerle, eski terimlere verdii yeni anlamlarla halkl bu zor durumdan kararak, devrimci aydnlar yeni ve farkl bir yne ekmeyi baard. Gkalp, halkl, Durkheimn sosyolojik grleriyle
Rusyadaki halklk (Narodnizm) akmnn, Osmanl-Trk toplumuna giren halklk akmna belki de en byk etkisi, aydna yklenilen bu grevlerin benzerliklerinde aranmaldr.
385

202

eklemleyerek, tesantlk olarak adlandrd dayanmacla ve mesleki temsil dncesine ulatrmtr.386 Bylece bu eklemlenme srecinden balayarak, Trkiyede tek parti dnemi boyunca snf atmalarn olumsuzlayan, ilevsel adan farkllam toplum kesimlerinin ibirliini, dayanmasn ve btnln vurgulayan dayanmac grler halklk anlaynn ayrlmaz bir paras haline gelmitir. Kkleri itibariyle Osmanl-Trk toplumuna giriine deinilen halklk, halk kelimesiyle birlikte II. Merutiyet Dneminden sonra Trk dn ve siyasal hayatnda en ok kullanlan kavramlardan biri olmutur. Ancak bu kavramlarn olduka farkl anlamlarda kullanld grlmektedir. Kimilerine gre halk ve millet e anlaml kavramlardr. Derebeyleri ve kompradorlar gibi kimilerince olumsuz karlanan toplumsal kesimler de halkn iindedir. Kimilerince de halk, memurlar ve aydnlar dnda kalan herkese verilen addr. Sosyalistler iin ise halk, yalnzca emei ile hayatn kazanan ve bata iiler olmak zere emekilerden olumaktadr. Halklk kavramna gelince, bu kimilerince, ilhi bir otoriteye, padiahla kar olmak ve iktidar halk adna sahiplenmek anlamna gelmektedir. Siyasal alanda tanmlanan ve biimsel bir milli iradecilik anlayndan ibaret olan bu yaklamn yan sra, halkln sosyal bir ierik tad da grlmektedir. Bu dorultuda, rnein Gkalpin dayanmac grleri dorultusunda halklk snflar aras kutuplamay yadsyan, herkese frsat eitlii salayan, sosyal adalet ve dayanmay gerekletirmeye ynelen bir harekettir. Sosyalistler ise snf gereini grmezden gelen bu tr bir halklk anlaynn bolukta kalaca ve sosyal adaleti salayamayacan ileri srmektedirler. Sosyalistler iin halklk, ounluu
zet halinde verilen bu srecin ayrntlar, eitli akmlarca halkla yneltilen eletirilerin ierii iin baknz, N. Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, a.g.e., 232-237.
386

203

oluturan emekilerin eliyle, emekilerin yararna bir toplum dzeni kurma giriimidir.387 Anlalaca zere halk ve halklk kavramlar, eitli kesimler tarafndan, ierii farkl biimlerde doldurularak tanmlanmaktadr. Her grup ya da siyasal hareketin halkl farkl biimde anlayarak, buna gre yorumlamasnn yan sra, eitli siyasal hareketlerin halkl yorumlay biimleri zaman ierisinde de farkllk gstermitir. rnein ismini halklk dncesinden alan Cumhuriyet Halk Partisinin halkl yorumlay biimi zaman ierisinde deimitir.388 Halkln Osmanl-Trk toplumuna giriinden,

Cumhuriyetin tek parti dneminin sonuna kadar geirdii deiimlere ksaca deinmek, halkln korporatizm ile olan ilikisini anlamak asndan nem tamaktadr. Trkiyede ulusal kurtulu mcadelesinin verildii dnemde yeni kurulan ynetime Halk Hkmeti ad verilmitir. Ancak Halk Hkmetinin nasl olaca konusunda eitli tartmalar yaplmaktadr.389 Bu dorultuda Kurtulu Sava dnemi, Trkiyede halklk tartmalarnn siyasal yaamda en canl biimde gndemi igal ettii dnem olmutur. Bu dnemde Ankarada canl bir siyasal atmosfer bulunmakta, iktidar iin ok sayda grup birbirleriyle yarmaktadr. Bu gruplarn her biri, farkl siyasal amalarn belli bir halklk yorumu ierisinde formle etmektedir. Bylece ortaya birbirlerinden farkl halklk yorumlar kmaktadr. Halklk konusundaki yorumlarda, Ankarada Mustafa Kemal ve
387 388

D. Avcolu, Trkiyenin Dzeni I, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1969, 237. . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 45. Bu grlere kout bir biimde, Makal da, Cumhuriyetin balangcndan ok partili yaam geilene kadar, halklk anlaynn durmakszn deitiinden, farkl ierikler kazandndan ve farkl yorumlamalara konu olduundan bahsetmektedir. stelik ayn zaman diliminde bile, farkl kesimler halkla deiik anlamlar verebilmilerdir. yleyse ayn zaman dilimi ierisinde dahi halkln sabit bir kavram olarak deerlendirilmesi olanakszdr. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 47. 389 D. Avcolu, a.g.e., 238.

204

evresindekilerden oluan iktidar grubunun n plana kamad grlmektedir. Bu grup karsnda, solcu kesimlerle ibirliine giden eski ttihatlar, kurduklar eitli gruplarla Byk Millet Meclisi (B.M.M.) gndemine bir takm halk programlar getirdiklerinden, olduka aktif grnmektedirler. ttihatlarn oluturduklar gruplarn B.M.M.ne verdikleri programlardaki halklk anlaynda brokrasi kart bir ierik bulunmakta, snf siyaseti reddedilerek Boleviklerin yolu yadsnmakta, ancak dier taraftan da Sovyet deneyiminden esinlenilerek ralar sistemi ve halk mahkemeleri nerilerek Sovyetlerin d destei salanmaya allmakta, sz konusu ralarn seiminde mesleki temsil esasna yer verilerek Gkalpin dayanmac halklk anlaynn kalntlar srdrlmekteydi.390 B.M.M.ne sunulan bu halklk programlarna karlk, (daha nce Kr Ali hsan Bey ile ilgili blmde ksmen deinildii gibi), Mustafa Kemal Paa evresi, sonrasnda Tekilt- Esasiye Kanunu Layihas olarak kabul edilecek olan Halklk Programn Meclise 13 Eyll 1920de, kar ittifak cephesini datmak gibi taktik bir nedenle sunmutur. Mustafa Kemal Paa evresinin meclise sunduu Halklk Program, eski ttihatlarn ierisinde bulunduu eitli gruplarn halklk
. Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 65-68. O dnemde Mecliste Sovyetlerden esinlenerek ra sistemini savunanlar bulunduu gibi, halkln yaama geirilmesinin tek yolunun mesleki temsil sistemi olduunu savunanlar da bulunmaktadr. rnein Anayasay incelemekle grevli zel komisyonun szcs smail Suphi Soysall ve Mahmut Esat Bozkurta gre mesleki temsilde, eski loncalara benzer biimde, ifti, tccar, marangoz, avukat, din adamlar gibi meslek gruplar her ilde genel oy ile temsilcilerini seeceklerdir. lkeyi ynetmek zere seilecek olan bu temsilciler arasnda sadece memurlar bulunmayacaktr. Mahmut Esat (Bozkurt) Bey mesleki temsil konusunda unlar sylemektedir: Memleketimizde yet meslek temsil esasn kabul etmezsek, emperyalist memleketlerde merutiyetsever geinen tabakann halk aldatarak, anayasadan hrriyetten bahsetmesine benzeriz. Halk buraya gelmedike, halk burada mukadderatn idare etmedike, hibir zaman hakkna kavumas imkn yoktur ve biz elimizdeki bu kanunlarla, bu anayasalarla onlara fec bir surette alay ediyoruz. Bendeniz ancak ifti tabakasnn arklar ile, demirci tabakasnn ekileri ile ve dabbak tabakasnn nlkleri ile bu Meclise girdii zaman memleketin kurtulduuna inanabilirim. Efendiler, bu tabakann hkmetten atlmas dolaysyledir ki, bu memleket asr inliyor. Bu tabaka, yani memleketin iktisad hayat demek olan o hakik tabakas, o serveti ve bu memleketin efendisi memleketin idaresinden karld iindir ki yabanc insanlar memleketin mukadderatna hkim olmu ve bu memleket felketten felkete srklenmitir. nk o tabaka, hibir zaman bu memleketi duyamaz, btn varl ile hissedemezdi. Bu memleketi hissedebilecek olan memleketin iktisad hayatnda meslek sahipleridir. D. Avcolu, a.g.e., 238-239.
390

205

programna, mesleki temsil esas dnda, byk oranda benzemektedir. Her iki tarafn halklk programlarnda toplum ierisindeki temel eliki halk ile brokratlar arasnda grlmekte, bir halk devletinin kurulmas iin brokrasi kart yaklamlar savunulmaktadr. Mustafa Kemal Paa evresinin programnn halklk gr ksaca yle zetlenebilir: Trkiye halk emperyalizmin ve kapitalizmin tahakkm ve zulm altndadr. Byk Millet Meclisinin tek ve kutsal emeli, Trk halkn emperyalist ve kapitalist tahakkmnden kurtararak kendi irade ve hakimiyetinin sahibi klmaktr. Halkn tedenberi iinde bulunduu sefaletin nedenlerini kaldrarak, yerine refah ve saadet getirmek Meclisin balca hedefidir. Toprak, eitim, adlet, maliye, ekonomi ve evkaf ileriyle btn dier kurumlar halkn ihtiyalarna gre yenilenecektir. Bunun iin gerekli politik ve sosyal prensipler, milletin ruhundan alnacaktr.391 Bu ifadelerde dikkati eken zellik, halkln hkimiyet-i milliye ya da ulusal egemenlik ynne vurgu yaplmasdr. Ulusal Kurtulu Sava dnemi boyunca gndemde olan halkln iki temel alana ynelik ilevlere sahip olduu sylenebilir. Bunlar yrtlen ulusal kurtulu mcadelesini srdrmeye ve kazanmaya ynelik ilevler ile mevcut siyasal ve ynetsel yapya ynelik ilevlerdir. lk olarak ulusal kurtulu mcadelesinin srdrlmesi ve kazanlmas alannda halklk iki temel ileve sahip olmutur. Bu ilevlerden birincisi, ulusal kurtulu savana katlan tm kesimleri btnletirmedir.
. Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 67-69. ve . Tekeli, Trkiyede Halklk, a.g.m., 1931. Tekilat Esasiye Kanunu Lyihasnn tam metni iin baknz, . Arar, Atatrkn Halklk Program ve Halklk lkesinin Tarihesi, Y.y, Baha Matbaas, 1963, 3338 ierisinde bulunmaktadr. Mustafa Kemal paa ve evresinin 13 Eyll 1920de sunduu Halklk Program incelenmek zere zel bir komisyona verilmitir. Komisyon almalar sonucu meydana gelen kanun tasars Mustafa Kemal Paann savunduu ulusal egemenlik grn iermekteydi. Direktif ilkeler tasarsnn altnc maddesi, Tekilat- Esasiye Kanununun ilk maddesi olmutur. Buna gre: Egemenlik kaytsz artsz ulusundur. Hkmet ulusun kaderini dorudan doruya kendisinin ynetmesi esasna dayanr. Kanun be ay sren tartmalar sonucunda 20 Ocak 1921de Meclisten geebilmitir. Bu programn kanuna dnmesi srecinde yaplan tartmalarda daha nce deinildii gibi, mesleki temsil ilkesi tasarya sokulmaya allmt. Ancak mesleki temsil dncesini Mustafa Kemal Paa benimsememitir. N. Berkes, Trkiyede adalama, a.g.e., 500-501.
391

206

Bu dorultuda halklk dncesi farkl sosyal snflarn temsilcilerinden oluan B.M.M.ndeki eraf, brokrat, din adamlar ile savaa katlan halk ynlarn, kylleri ulusal kurtulu sava etrafnda btnletirmeye hizmet etmitir. Halkln bu alandaki ikici ilevi ise d ilikilerle ilgilidir ve ulusal kurtulu mcadelesine d destek veren Sovyetler Birlii ile yaknlamay salama ilevini yerine getirmektedir. Sava srasnda Sovyetlerden yardm alma gereksiniminin artt dnemlerde taktiksel halklk yorumlar n plana gemi, Sovyet diplomatlaryla yaplan syleilerde sk sk halk kavramndan emekilerin kastedildii izlenimi yaratlmaya allmtr.392 Halkln siyasal ynetsel alana ynelik ilevlerine gelince, ncelikle halkln bu dnemde brokrasi kart bir yaklam benimseyen eraf kesimini tatmin etmeye ynelik bir ilevi olduu sylenebilir. Orann belirttii gibi, ok g koullar altnda verilen bir kurtulu savan ok g koullarda, az maa alarak, ok alarak yrtmeye alan Meclisteki halk temsilcileri, yani eraf ve hocalar, kendileri ile farkl kkenden gelip farkl kafa tayan sekinlerin, memur kadrolarn iirmek zere stanbuldan gelen sekinlere i bulmalarna kar kmaktadr memur kadrolarnn arttrlmamas, brokratlarn atanmayla deil seimle getirilmesi gibi antibrokratik halk nlemler alnarak Meclis eraf kanadnn tepkisi giderilmeye allmtr.393 Bu dnemin halklk syleminin brokrasi kart ierii bahsedilen bu nedenden kaynaklanmaktadr. Bunun dnda Mustafa Kemal Paa ve evresi asndan halkln, bu dnemde benzer sylemlerle ortaya kan eitli sol ve ttihat gruplarn nn kesme ilevini

. Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 66., . Tekeli, Trkiyede Halklk, a.g.m., 1931. ve M. A. Karamerliolu, a.g.m., 274-275. 393 B. Oran, Atatrk Milliyetilii, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1999, 150-151.

392

207

grd sylenebilir. Yani iktidara ynelik bir mcadeleyi kazanmak asndan halklk arasal bir ilev grmtr.394 Ulusal kurtulu mcadelesi boyunca yukarda belirtilen ilevleri yerine getiren halklk, mcadelenin kazanlmasnn ardndan daha farkl bir biim kazanmtr. Bu yeni dnemde halkln yeni bir biim kazanmasna neden olan unsurlarn; savan kazanlmas, iktidarn netlemesi, Sovyetler Birliinin desteine eskisi kadar ihtiya duyulmamas, Mecliste daha ncesinde gzlenen rekabetin ve halklk konusundaki canl tartmalarn ortadan kalkmas olduklar sylenebilir.395 Bu etkenlere, ulusal kurtulu savandan sonra iktidarn dayanmak istedii ya da koalisyon oluturmak istedii i ve d gler dengesindeki deiiklikleri de eklemek gerekmektedir. Bu alandaki deiiklikler de doal olarak, Cumhuriyet rejiminin halklk yorumunun deimesine yol amtr. Cumhuriyet rejiminin ilk yllarndaki halklk anlaynn, nceki dnemin halklk anlayndan belirgin farkll, brokrasi kart niteliini kaybetmi olmasdr. Bu dnemde brokratik kesim, siyasi iktidar zerinde nemli lde kontrol gcne erimi ve bu stnlne dayanarak toplumsal ayrcalklarn mmkn olan en geni snrlarna ulatrmaya almtr. Artk siyasal iktidar asndan geni evrelerin desteine duyulan gereksinim azaldndan, brokrasi kart davran dnleri vermesine gerek kalmamtr.396 Ayrca Cumhuriyetin ilanndan sonraki 1920li yllar, grece liberal saylabilecek, zel sektre dayal bir kalknma stratejisinin benimsendii bir dnem olduundan; bu dnemin halkl liberal ekonomi politikalarn merulatracak bir yap kazanmtr. Bu dorultuda da, ciddi anlamda alt yapya eilinmeyerek, st yapya

. Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 66., ve M. A. Karamerliolu, a.g.m., 274-275. 395 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 96. 396 . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 71 ve 74.

394

208

ynelik devrimler yaplmtr. Yani toplumda kontrol elinde bulunduran gruplarn karlar dorultusunda devrimler yaplmtr.397 Ulusal Kurtulu Sava sonras dnemin halklk anlaynn ieriini anlamak iin, Mustafa Kemal Paann eitli konumalarna bakmak ve halk kavramna yaklamndaki vurgulara dikkat etmek gerekmektedir. Mustafa Kemal Paa henz Cumhuriyet kurulmadan nce yapt eitli konumalarnda Halk Frkas adyla bir parti kurma dncesinde olduunu aklarken; Trkiyenin Bat lkelerinden farkllna dikkat ekmekte, o dnem Trkiyesinin snfsal zmlemesini yapmakta, bu zmlemelerine dayanarak iktidarn halklk anlayn ortaya koymaktadr. Mustafa Kemal Paann 7 ubat 1923 tarihinde, Balkesirde halka yapt konumada syledikleri dnemin ve iktidarn halklk anlayn aka ortaya koymaktadr. Konuma yledir: Bu milletin siyas frkalardan ok can yanmtr. unu arzedeyim ki, memaliki sairede frkalar behemehal iktisad maksatlar zerine teesss etmi ve etmektedir. nk o memleketlerde muhtelif snflar vardr. Bir snfn menfaatini muhafaza iin teekkl eden siyas bir frkaya mukabil dier bir snfn menfaatini muhafaza maksadiyle bir frka teekkl eder. Bu pek tabiidir. Gya bizim memleketimizde ayr ayr sunuf varm gibi teesss eden siyas frkalar yznden ahit olduumuz neticeler malmdur. Halbuki Halk Frkas dediimiz zaman bunun iinde bir ksm deil, btn millet dahildir. Bir defa halkmz gzden geirelim. Biliyor(s)unuz ki, memleketimiz ifti memleketidir. O halde milletimizin ekseriyeti zimesi ifti ve obandr. Bu byle olunca buna kar byk arazi ve iftlik sahipleri varidi hatr olur. Bizde byk araziye ka kii maliktir? Bu arazinin

397

. Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 78.

209

miktar nedir? Tetkik edilirse grlr ki, memleketimizin vsatine nazaran hi kimse byk araziye malik deildir. Binaenaleyh bu arazi sahipleri de himaye edilecek insanlardr. Sonra sanat sahipleriyle kasabalarda ticaret eden kk tccaran gelir. Bittabi bunlarn menfaatlerini, hal ve tilerini temin ve muhafaza mecburiyetindeyiz. iftilerin karsnda olduunu farzettiimiz byk arazi sahipleri gibi bu ticaret erbabnn karsnda da byk sermaye sahibi insanlar yoktur. Ka milyonerimiz var? Hi. Binaenaleyh biraz paras olanlara da dman olacak deiliz. Bilkis memleketimizde birok milyonerlerin hatt milyarderlerin yetimesine alacaz. Sonra amele gelir. Bugn memleketimizde fabrika, imalthane vesaire gibi messesat ok mahduttur. Mevcut amelemizin miktar yirmi bini gemez. Halbuki memleketi tali eylemek iin ok fabrikalara muhtacz. Bunun iinde amele lzmdr. Binaenaleyh tarlada alan iftilerden fark olmayan ameleyi de himaye ve siyanet etmek icabeder. Bundan sonra mnevveran ve ulema denilen zevat gelir. Bu

mnevveran ve ulema kendi kendilerine toplanp halka dman olabilir mi? Bunlara terettp eden vazife halkn iine girerek onlar irat ve il etmek ve onlara terakki ve temeddnde piva olmaktr. te ben milletimizi byle gryorum. Binaenaleyh mesaliki muhtelife erbabnn menafi yekdierine memzu olduundan, onlar snflara ayrmak imkn yoktur ve heyeti umumiyesi halktan, ibarettir.398 Mustafa
Atatrkn Sylev ve Demeleri II, a.g.e., 97-98., . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m.,73-74. Mustafa Kemal Paann Balkesirde yapt bu konuma iktidarn halklk anlayn aklayan ilk ya da tek konuma elbette deildir. Mustafa Kemal Paann azndan iktidarn halklk anlayn ortaya koyan daha ncesinde de yaplm benzer konumalar vardr. rnein Mustafa Kemal Paa 16 Ocak 1923te, zmitte stanbul gazeteleri temsilcilerine verdii demete unlar sylemektedir: te bu hakikatn istilzam ve icbar zerinedir ki, btn sunufu yekdierine lzm gayr mfarik olan, nk menfaatleri de yekdierinden tehalf eylemeyen, halkmzn mterek ve umum olan menafi ve saadetini temin iin Halk Frkas nam altnda bir frka tekili tasavvur edilmektedir. Fakat mill maksatlardan ziyade ahs menfaatler esasna mstenit siyas teekkllerden ve bu teekkltn ifallerinden, msademelerinden tevellt etmi olan tarzlarn eln cezasn ekmekte olan milleti ayn mahiyette bir takm bist itigallere sevk etmek kadar kebairden gnah yoktur. Bu ifade ile beyan edilmek istenen udur ki, ismi frka olan halk teekklnden maksat evld milletten bir ksmnn, sunufu ahaliden bazlarnn, dier evld ve sunufun zararna
398

210

Kemal Paa bu konumasnda sz konusu dnemde Trkiyede snf atmasnn bulunmad tespitini yapmakta ve ulusun ierisinde yer alan tm kesimlerin btnln vurgulayan ve atmay reddeden halklk anlayn ortaya koymaktadr. Balkesir konumasndan sekiz ay sonra, 9 Eyll 1923 tarihinde kurulan Halk Frkasnn tznn ikinci maddesinde, partinin halklk anlayna yer verilerek dnemin iktidarnn halklk anlay bir bakma resmi olarak aklanm saylabilir. kinci maddeye gre: Halk Frkas nazarnda halk mefhumu, herhangi bir snfa mnhasr deildir. Hibir imtiyaz iddiasnda bulunmayan ve umumiyetle kanun nazarnda mutlak bir msavat kabul eden btn fertler halktandr. Halklar, hibir ailenin, hibir snfn, hibir cemaatin, hibir ferdin imtiyazlarn kabul etmeyen ve kanunlar vazetmekteki mutlak hrriyet ve istiklli tanyan fertlerdir.399 Grld zere maddenin hemen balangcnda Halk Frkasnn halklk anlaynn, snf ayrmlaryla ya da atmasyla ilgisi olmayan bir yaklam dorultusunda olduu dile getirilmektedir. Bu yaklam tarz aka dayanmac dnceden ilham alm grnmektedir. Maddenin devamndaki eitli ayrcalklar reddeden halklkla ilgili ifadeler ise, eitli toplumsal ayrcalklara kar tavr alan Fransz Devriminin etkilerini tamaktadr.
menafini temin etmek deildir. Belki birbirinden ayr ve hari olmayp halk nam altnda bulunan umum milleti mterek ve mttehit bir surette mterek ve umumi olan refah hakikiye isal iin faaliyete getirmektir. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, a.g.e., 60. Yine ayn konu ile ilgili olarak Mustafa Kemal Paa 30 Ocak 1923te zmirde eitli gazetelerin bayazarlarn kabul srasnda u konumay yapmtr: Bilhassa iktisat ve irfan mesaisinde ok byk azim ve gayret lzmdr. Bu mesaiyi esasl umdelere istinat ettirmek ve doru istikametlerde mtevali klabilmek iin btn milletin sy ve gayretini ahenkdar ve msmir klmak maksadiyle badelsulh Halk Frkas nam altnda bir teekkli siyasiye lzum olduu kanaatindeyim. Bence bizim milletimiz yekdierinden ok farkl menafi takip edecek ve bu itibarla yekdieriyle mcadele halinde buluna gelen muhtelif sunufa malik deildir. Mevcut snflar yekdierinin lzm ve melzumu mahiyetindedir. Binaenaleyh Halk Frkas bilcmle sunufun hukukunu ve esbab terakki ve saadetini temine hasr itigal edebilir. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, a.g.e., 82. (Koyu harflerle belirtilmi olan vurgular bize aittir.) 399 M. Tunay, a.g.e., 375. ve Halklk, stanbul, C.H.P. stanbul l Genlik Kolu Yayn, 1965, 13.

211

Daha sonra ismine Cumhuriyet kelimesini de alacak olan Halk Frkasnn, Fransz Devrimi dncelerinin etkisi altnda ifade edilen halklk anlay, Partinin 15 Ekim 1927de yaplmaya balanan II. Kurultaynda kabul edilen tznn drdnc maddesinde daha belirgin olarak ifade edilmitir. Cumhuriyet Halk Frkasnn 1927 ylnda kabul edilen tznn 4. maddesi yledir: Frka; mill hkimiyet ve idarenin taallk ettii btn uabat- faaliyette halk tarafndan ve halk iin kaidesini hkim klmay gaye edinmitir. Kanun nazarnda mutlak bir msavat kabul eden ve hibir ailenin ve hibir snfn, hibir cemaatn, hibir ferdin imtiyazlarn tanmayan fertleri halktan ve halk olarak kabul eyler. 400 Bu tzn halklkla ilgili maddesinde milli hkimiyetten ve ayrcalklarn kabul

edilmemesinden bahsedilmektedir ancak, snf ayrmlarna ya da atmalarna kar kan dayanmac dnce dorultusunda ifadelere rastlanmamaktadr. Karamerliolu, ulusal kurtulu sava sonrasnda Mustafa Kemal Paann Halk Frkasn kurma projesi dorultusunda yapt konumalarda, lkenin parti mcadelelerinden ok ektiini, aslnda halkn bir btn olduunu ve particiliin lkeye zarar verdiini vurgulayan dncelerinin, siyasal adan tek partiye ynelen sonular olduunu dile getirmektedir. Karamerliolunun belirttii gibi, Mustafa Kemal konumalarnda, halk ierisinde ztlklarn ve elikilerin olmad bir btn olarak ele aldndan, bu yapsal zelliin siyasal biime yansmas neredeyse kanlmaz biimde tek parti modeli olmaktadr.401 Halklk sylemi asndan doru ve geerli olan bu yargnn, edimsel olarak eitli gelimelerle de tek parti ynetimine geilmesi srecini besledii belirtilmelidir. phesiz ki, dalan bir mparatorluktan geriye kalanlarla modern anlamda bir ulus devletin kurulmas, bu
400 401

M. Tunay, a.g.e., 398. M. A. Karamerliolu, a.g.m., 281.

212

modern ulus devlet iin gerekli saylan st yap devrimlerinin gerekletirilmesi, 1929 ylnda Dnya Byk Ekonomik Bunalm patlak verene kadar eldeki zayf burjuvazinin lke iin gerekli ekonomik atlmlar, zellikle de sanayilemeyi yeterince salayamamas ve ok partili yaama gei denemelerinin kar devrimci toplumsal dinamikleri harekete geirmesi, edimsel olarak Takrir-i Skn kanunundan beri devam eden tek parti ynetiminin 1930larn balarndan itibaren yerlemeye balamasna neden olmutur. Tek parti ynetimine gei srecini ekonomik etkenler asndan

deerlendiren Kurua gre, milli iktisat politikasnn yeniden tanmlanarak, devleti iktisat politikasnn benimsendii 1930lu yllarn balarnda, anlalmtr ki, i ekonomiyi amaktadr. Yeni iktisat politikasna elik edecek olan yeni bir siyasal forml ve zm gerekmektedir. 1931 yl balarnda Cumhurbakan Mustafa Kemal yapt bir konumada tek parti ynetimiyle somutlaacak olan bu yeni zmn ipularn, parti-halk ilikisine deinerek vermektedir: Tccarlardan yahut iftilerden ibaret bir frka olabilir. Halbuki bizim frkamz byle mahdut bir nazar takip eden bir teekkl deildir. Bilakis, her snf halkn menfaatlerini msavi bir surette, bir dierini mutazarrr etmeden temin etmeyi istihdaf eden bir teekkldr. Milletimizin tebayii ile frkamzn programnda tamamyla bir mutabakat vardr. Bu istikametten yryeceiz.402 Mustafa Kemal bu konumasndan yaklak bir ay sonra, 20 Nisan 1931de yaynlad millete beyannamesinde halklk anlayn ifade etmitir: Trkiye cmhuriyeti halkn ayr ayr snflardan mrekkep deil ve fakat ferd ve itima hayat iin(de) i blm
B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1988, 59. Kuruun tam tarihini ve yerini belirtmedii bu konumann ufak tefek farkllklar dnda ayns, Atatrkn Sylev ve Demelerinin ikinci cildinde bulunmaktadr. Bu kaynaa gre, Mustafa Kemal bu konumay 27 Ocak 1931de C.H.F.nin zmir vilayet kongresinde yapmtr. Baknz: Atatrkn Sylev ve Demeleri II, a.g.e., 263-264.
402

213

itibarile muhtelif mesai erbabna ayrlm bir camia telkki etmek esas prensiplerimizdendir. a) iftiler, b) kk sanat erbab ve esnaf, C) Amele ve ii, d)Serbest meslek erbab, ( e) Sanayi erbab), ( f) Tccarlar ve memurlar), Trk camiasn tekil eden balca alma zmreleridir. Bunlarn her birinin almas dierinin ve umum camiann hayat ve saadeti iin zaruridir. Frkamzn bu prensiple istihdaf ettii gaye snf mcadelesi yerine itima intizam ve tesant temin etmek ve biribirini nakzetmiyecek surette mefaatlerde ahenk tesis eylemektir.403 Cumhuriyet Halk Partisi ynetimi, tek parti sistemi zerinde karar klnca, Partinin yeni koullara uygun biimde yeniden rgtlenmesi gerektiine karar verilmitir. Bu dorultudaki uyarlanmalar C.H.P.nin 1931 ve 1935 yllarnda toplanan kurultaylarndaki parti programndaki deiikliklerle salanmtr.404 C.H.F.nin 1931 kurultaynda, devrimcilik ve devletilik, iki yeni ilke olarak kabul edilmitir. Devletilikle ilikisine ileride deineceimiz halkln;

devrimcilikle olan ilikisi de, 1930lu yllarda halkln ne ynde deitiini anlamak asndan nem tamaktadr. 1930lu yllarda ortaya kan halkln, kabul edilen devrimcilikle btnletii ve sz konusu devrimciliin de, Cumhuriyetin ilanndan sonraki yllarda yaplan st yap devrimlerini korumaya ynelik bir ierik tad grlmektedir. 1930lu yllarda halklk, Kurtulu Sava dnemindeki znden olduka uzaklam, iktidar sahibi sekinlerin toplumda ngrdkleri deiiklikleri yapmalar anlamn tamaya ba(lamtr). Bu halklk

Reisi Cmhur Hz. nin beyannameleri, Vakit, 21 Nisan 1931, 2., B. Kuru, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi Maliye Enstits Yayn, 1963, 15., Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, a.g.m., 23., Halklk, a.g.e., 15-16. 404 . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.e., 80.

403

214

anlay dorultusunda, iktidardaki aydnlarn kendi seimlerini halka zorla kabul ettirmesi hakl ve doru saylmaya balamtr.405 C.H.F.nin Mays 1931de toplanan nc kurultaynda kabul ettii programnn halklkla ilgili blmleri, programn ikinci ksmnda yer almaktadr. Partinin ana niteliklerini belirten ikinci ksmn birinci maddesindeki halklkla ilgili aklamalarn yapld c bendi yle dzenlenmitir; rade ve hakimiyetin kayna millettir Kanunlar nnde mutlak bir msavat kabul eden ve hibir ferde, hibir aileye, hi bir snfa, hibir cemaate imtiyaz tanmayan fertleri halktan ve halk kabul ederiz. Fransz Devrimi dncesinden esinlenilerek, egemenliin ulusa ait olduu ve toplum ierisinde herhangi bir kimseye ya da kolektif zneye ayrcalk tannmayaca ynndeki bu ifadeler, Halk Frkasnn 9 Eyll 1923 tarihinde kurulduunda kabul edilen tzndeki ve sonrasnda Partinin Ekim 1927de yaplan II. Kurultaynda kabul edilen tzndeki halklkla ilgili ifadelerle hemen hemen ayndr. kinci ksmn ikinci maddesinde ise yle denmektedir; Trkiye Cmhuriyeti halkn ayr ayr snflardan mrekkep deil ve fakat ferd ve itima hayat iin i blm itibariyle muhtelif mesai erbabna ayrlm bir camia telkki etmek esas prensiplerimizdendir. A) Kk iftiler, B) Kk sanayi erbab ve esnaf, C) Amele ve ii, ) Serbest meslek erbab, D) Sanayi erbab, byk arazi ve i sahipleri ve tccar, Trk camiasn tekil eden balca alma zmreleridir. Bunlarn her birinin almas, dierinin ve umum camiann hayat ve saadeti iin zaruridir. Frkamzn bu prensiple istihdaf ettii gaye snf mcadelesi yerine itima intizam ve tesant temin

405

. Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.e., 80-81.

215

etmek ve birbirini nakzetmeyecek surette menfaatlerde ahenk tesis eylemektir. 406 Bu ifadelerden anlalaca zere, Partinin halklk niteliine dayanmac gr dorultusunda bir boyut ya da yorum getirilmektedir. Mustafa Kemalin sk sk belirttii ve en son olarak da 20 Nisan 1931de yaynlad millete beyannamesinde vurgulad; Trkiye halknn snfsal ayrmlar esasnda kutuplamad, aksine eitli meslek kollar esasnda btnleen bir toplum olduu dncesi programda kabul edilmitir. C.H.P.nin Mays 1935, Mays 1939 ve Haziran 1943 kurultaylarnda kabul edilen parti programlarnda, benimsenen halklk anlay da, 1931 programnda kabul edilen halklk anlayyla ayndr.407 Hem Mustafa Kemalin 1920li yllardan beridir eitli konumalarnda dile getirdii, hem de zellikle C.H.F.nin 1931 programndan itibaren vurgulanmaya balanan dayanmac gr erevesindeki halklk anlay, rnein Recep Peker gibi siyasal sekinlerce de savunulmutur. 20-21 Haziran 1932 tarihlerinde yaplan 1932 yl btesi iin yeniden dzenlenen kanun lyihas grmelerinde, C.H.F. Genel Sekreteri Peker yapt konumada, Partilerinin halklk anlayna deinmitir. Peker, halkln, C.H.F.nin kuruluundan itibaren tznde ve
Cmhuriyet Halk Frkas Program, Ankara, T.B.M.M. Matbaas, 1931, 5-6., M. Tunay, a.g.e., 475-476., . Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, Y.y., Altn Kitaplar, 1983, 259-260., . Tekeli - S. lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, Ankara, Orta Dou Teknik niversitesi dari limler Fakltesi Yayn, 1983, 211-212., Halklk, a.g.e., 16., Afetinan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1972, 23. C.H.F.nin 1931 programnn, ikinci ksmnn ikinci maddesindeki ifadelerin Ziya Gkalpin dayanmac grleriyle benzerlii dikkat ekmektedir. Ancak Makaln da belirttii gibi, iki temel farkllk da bulunmaktadr: Gkalpin dayanmac grnde esas alnanlar, kelimenin tam anlamnda meslekler iken, burada, meslekle snf arasndaki kategorilere atfta bulunulmaktadr. Ayrca, dnce erevesi dayanmac olmakla birlikte, buradan hareketle meslek esasna gre rgtlenmeyi esas alan bir yapya ulalmamaktadr. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 113. 407 C.H.P.nin 1935, 1939 ve 1943 programlarndaki halklk maddeleri, 1931 programndaki halklk maddesiyle, bir takm kelime farkllklalarna ramen, ayn anlama ve ierie sahip olmutur. 1931 programndaki halklk anlay, programn ikinci ksm ierisinde, birinci maddenin c bendinde ve ikinci maddede ele alnmt. 1935, 1939 ve 1943 programlarndaki halklk maddesi ise programlarn ikinci ksm ierisindeki c bendinde topluca ele alnmtr. Baknz, C.H.P. Program, Ankara, Ulus Basmevi, 1935, 5-6., C.H.P. Program, Ankara, Ulus Basmevi, 1939, 6-7., ve Cmhuriyet Halk Partisi Program ve Nizamname, Ankara, Zerbamat Basmevi, 1943, 4-5.
406

216

sonrasnda da programlarnda yer alan; egemenliin ulusa ait olduu, kanunlar karsnda vatandalarn eit olduu ve lkede ayrcalkl tabakalarn varlnn reddedildii ynndeki klasik aklamasn yapmtr. Bunun yan sra halkln, snf mcadelelerini kabul etmeyen bir zihniyeti ifade ettiini ve alma zmreleri arasnda uyum salama ilevini yerine getirdiini ifade etmitir.408 Peker C.H.P.nin halklk konusundaki anlayn, Partinin drdnc kurultaynda, 13 Mays 1935 tarihinde yapt konumada, snf konusuna daha da ayrntl deinerek ortaya koymaktadr. Buna gre, Trkiyede snf yoktur, cins yoktur, imtiyaz yoktur. Mntka menfaati, derebeylik, aalk, aile, cemaat imtiyaz fikirleri yoktur. Trkiyede deer ancak bilgi stnl, kapasite ve alma ile ykselebilir. Bir taraftan iilerin okluu ve parti kuvvetine dayanan kuvvetle ulusal almann ahengini bozacak zorlu hareketlerine ve te taraftan sermaye sahiblerinin, byk i sahiblerinin para ve varlk gcne dayanarak iilerinin haklarn inemesine yol brakmyoruz. Binaenaleyh snf kavgas, tahakkm, imtiyaz zihniyetlerini kknden silen bir zihniyet, bu memleketin zihniyetini tamamlayacaktr. Ancak bizim istediimiz ve anladmz mana da halk olmaktr ki milliyetilii en temiz ve saf bir deere karr.409 Pekerin konumasnda dikkati eken noktalar, Partinin halklk anlaynda snf mcadelelerini reddeden dayanmac boyutun iyice belirginlemesinin yan sra, halklk ile milliyetilik arasnda sk bir ba kurulmasdr.

T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 9, 67. tima, 21.6.1932, 210. C.H.P. Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutalgas, Ankara, Ulus Basmevi, 1935, 46., B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt II, Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1993, 287-288., C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, Ankara, Ulus Basmevi, 1935, 11., Partinin Yeni Program in Kurultayda R. Pekerin Sylevi, lk, C. 5, S. 28, (Haziran, 1935), 249.
409

408

217

C.H.P.nin snf savamlarn reddetmesi balamnda dayanmac erevede yer alan halklk anlayn ve zellikle 1930larda youn biimde vurgulanmaya balanan halklkla milliyetilik ilikisini, Pekerin yazm olduu ve 1934-1935 retim dneminde Ankara ve stanbul niversitelerinde okutulan nklab Dersleri Notlarnda grmek olasdr. Peker snf ihtilali karsnda bizim vaziyetimiz bal altnda unlar yazmtr: Biz halkyz Halk zihniyet, ulusu birbirinden ayrlmaz bir btn olarak kabul eder. Onun iinde herhangi bir zmreyi kendisinden bakalarna kar stn olmak iddiasile hareket ettirmez. nk byle bir hareket yolu, ulus denen byk varln czlerini sade anlayta deil, yaayta da birbirlerine kar nefret duygularile ayrr ve birbirlerile boumaya sevkeder. Bizim halk vasfmz snf mcadelesini yaratan doktrinlerin tamam tamamna zddnadr ulusun ierisinde herhangi bir snf ve meslek fark gzeterek birini tekine krdrmak bizim prensiblerimize uymaz.410 Trkiyeye girdii dnemden itibaren milliyetilikle etkileim ierisinde olan halkln zellikle ulusal kurtulu sava dneminde ve ardndan 1930lu yllarda milliyetilikle yakn ilikisi sk sk vurgulanm, her iki kavram kimi zaman zdeletirilerek kullanlmtr. Aslnda halk ve ulus ya da millet kavramlar siyaset biliminde farkl anlamlara sahip kavramlardr.411 Bu iki kavram farkl olmalarnn yan sra, belli bir bak asna gre, rnein sosyalist ideoloji asndan birbirlerine kart kavramlardr. Bu bak asna gre, halk yalnzca yoksul ve ezilen kitleleri kapsayan bir kavram iken, millet egemen snflar dhil tm toplumu anlatmakta kullanlan bir kavramdr. Bu nedenle Oran, bir rejimin bu kavramlarn her
R. Peker, nklab Dersleri Notlar, Ankara, Ulus Basmevi, 1935, 53-54. Halk, belli bir dnemde, belli snrlar ierisinde yaayan bir toplumu ifade eden bir kavram olarak, daha somut bir kolektif zneye iaret ederken; millet, gemite bir arada yaad ve gelecekte de bir arada yaama iradesinde olduu dnlen, ortak bir tarihi, kltr ve amac paylaan bir toplumu ifade eden bir kavram olarak daha soyut bir kolektif zneye iaret etmektedir.
411 410

218

ikisini de ayn arlkta kullanmasnn olanaksz olduunu, bu kavramlardan ancak birine arlk verilebileceini dile getirmektedir.412 Ancak Trkiyede sylem dzeyinde ulusal kurtulu sava dneminden balayarak, halklk ve milliyetilik kavramlar bir arada anlan kavramlar olmulardr. zellikle ulusal kurtulu sava dneminde, halk-ulus zdeliini salamay kolaylatran uygun bir konjonktrn bulunduu sylenmelidir.413 Hem kurtulu sava dneminde, hem de sonras dnemde, halk ve millet (ya da ulus) kavramlarnn zdeletirilmesinin altnda, Trkiyenin byk burjuvaziye sahip olmayan toplumsal yaps yatmaktadr.414 Ulusal kurtulu savann ardndan, 1920lerde cumhuriyet devrimlerinin yapld sre boyunca, milliyetilikle ilikisi youn biimde vurgulanmasa da; halklk, milliyetilikle birlikte snfsz, ayrcalksz, kaynam kitle anlayn savunmada ve merulatrmada nemli bir ileve sahip olmutur.415 Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra, dalan bir mparatorluk yerine modern anlamda bir ulus devlet kurmaya giriildiinden, bu yeni yapnn tutunum ideolojisi olarak milliyetilik savunulagelen bir dnce olmaya devam etmitir. Ancak, byk olaslkla ulusal kurtulu savann olaanst artlar sona erdiinden ve d
B. Oran, a.g.e., 153. Bu konjonktrn snfsal adan ayrntl bir zmlemesi iin baknz, S. Yerasimos, a.g.e., 71-72. 414 T. Timur, Trk Devrimi ve Sonras, Ankara, mge Kitabevi, 1997, 259. 415 Bu dorultuda Yerasimos da u deerlendirmeyi yapmaktadr: Yoksul ve smrlm Trk halk veya Trk ulusu, siyasal savan zaferle bitirmi, imdi de (ulusal kurtulu savandan sonraki dnem kastediliyor) muasr milletler seviyesine eriebilmek iin ekonomik bir mcadeleye atlyordu. Birinci mcadelede olduu gibi ikincisinde de ulus ya da halk denen ey blnmez bir btn, imtiyazsz snfsz kaynam bir kitle idi. S. Yerasimos, a.g.e., 72. Timura gre de, ulusal kurtulu savanda emperyalizm kart bilinlenmeyi temsil eden ve gelikin bir burjuvaziye sahip olmayan bir toplumda kk burjuva tabanna dayanan halklk ve milliyetilik dnceleri, zafer sonrasnda tm eitsizlikleri ve snfsal elikileri iinde toplumsal dzeni savunma ilevini yklenmitir. T. Timur, a.g.e., 259-260. Halklk ve milliyetilik arasndaki ilikiyi uluslama sreci asndan deerlendiren Karamerliolu da, aralarnda farkllk bulunan halklk ve milliyetiliin, ortak bir amac gerekletirmek dorultusunda rttn dile getirmektedir. okuluslu bir imparatorluktan, ister kltrel, ister etnik dzeyde temellensin, tamamen Trk olan bir kimlie geerken, toplumsal ve ekonomik dzlemde halk da yine ortak amalar etrafnda birlemi, blnmez, birbirine benzer ve birbirini btnleyen, standartlam bir toplumsal btnle iaret etmeliydi. Bir baka deyile, milliyetilik tarihsel, etnik ve kltrel bir tekdzelie gnderme yaparken, halklk bu tekdzelii toplumsal dokuda temellendiriyordu. M. A. Karamerliolu, a.g.m., 276.
413 412

219

sermayeye ak bir ekonomik anlay benimseyen cumhuriyetin siyasal sekinleri ve dnemin egemen snflar beklenen d yatrmlar rktmek istemediklerinden, halklk dncesinin yannda milliyetilik ok vurgulanmamtr. 1929 Dnya Byk Ekonomik Bunalmnn Trkiyeye etkileri ve 1920lerde izlenen ekonomi politikalarnn istenen kalknmay salayamamas ise, 1930lu yllarn balarnda siyasal iktidar ekonomik ve siyasal alanda bir yol ayrmna getirmitir. C.H.F. iktidarnn ekonomik alanda devleti iktisat politikasn benimsedii ve buna elik edecek biimde, siyasal alanda da tek parti sistemi zerinde karar kld grlmtr. Artk 1930lar sonrasnda halkln ilevi, tek parti ynetimine gereke salamak olmutur. Toplumun ayr ayr snflardan olumayp da, iblm esasnda bir araya gelen, i dayanmas yksek gruplardan olutuunu kabul eden halklk anlay, tek parti ynetiminin dayana haline getirilmitir. Bylece, toplumda snflarn olmadndan hareketle, tm kesimleri temsil eden tek partinin yeterli olduu dncesi hkim olmutur.416 Ekonomik bunalmn etkilerinin grld bu dnemde halklk, yeni kabul edilen devletiliin yan sra sk sk gndeme gelen bir ilke olmu ve Timurun da belirttii gibi milliyetilikle de zdelemitir.417 Ancak bu dnemde devleti ekonomi politikasna siyasal alanda elik edecek olan tek parti sistemine dayanak salayan halkln, devletiliin benimsenen biimiyle uyumad grlmektedir. yle ki; 1931 kurultaynda C.H.F.nin kabul etmi olduu yeni ideolojik ilke olan devletilik ile o dnemin gncel sorunu olan
. Tekeli, Trkiyede Halklk, a.g.m., 1932. T. Timur, a.g.e., 161. Halklkla milliyetilik ilikisinin yeniden sk sk kurulduu, bu iki kavramn zdeletirildii 1930lu yllarda, aydnlar arasnda, halk kavramnn milletleraras deil milli bir kategori olduunu savunanlar olmutur. Halk, bir lkenin snrlar iinde, o lkenin genel kltryle birbirine bal olan ve aa yukar ayn kazan ve yaay seviyesinde bulunan byk ounluk, byk orta tabaka olarak tanmlayan Nusret Kemal; her lkenin kltr ayr, gelir ve yaama dzeyi farkl olduundan, alt ve st tabakalar gibi orta tabakann, yani halkn da lkeden lkeye deitiini sylemektedir. Nusret Kemal, Halklk, lk, C. I., S. 3., (Nisan, 1933), 185.
417 416

220

byk ekonomik bunalm karsnda kapitalist yap ve gelimenin ciddi bir sarsntya uramadan devamnn salanmas amalanmaktayd. Devletiliin nasl uygulanmas gerektii konusunda Parti ierisinde farkl yaklamlar bulunmasna ramen, bu yaklamlarn ortak noktas, zel sektrn varlnn veri olarak alnmas ve bu kesimin varlnn snf elikileri dourabilecei sorunu zerinde

durmamalaryd.418 Oysa devletilik dendiinde ilk akla gelenlerden biri, devletiliin, toplum ierisindeki snfsal ayrmlarn keskinlemesini nlemede bir ara olarak kullanlabileceidir. Devletiliin bu ynde kullanlmas, halklk ile de uyumlu olacak; hatta bu biimiyle devletiliin, tek parti dneminde halkl gerekletirmede bir ara olabilecei iddias ileri srlebilecektir. Ancak C.H.F.nin devletilie yaklam snfsal elikileri engellemek ynnde olmamtr.419 Bu nedenle 1930lu yllarda C.H.F.nin benimsemi olduu halklk ile devletilik arasnda kuramsal olarak bir kopukluk olmutur. Uygulama alannda da devleti iktisat politikalarnn snfsal farkllklar artrc etkileri olduu grlmektedir. Sanayilemeyi ngren devleti iktisat politikalar iin ihtiya duyulan kaynak, zellikle gerekli d kaynan salanamad durumlarda, toplum ierisindeki eitli snf veya kesimlerden aktarlmak zorundadr. Trkiyede devleti iktisat politikalar araclyla sanayileme, dnya byk ekonomik bunalmnn etkileri dolaysyla ciddi bir d kaynak salanamadndan, lke ii kaynaklarla gerekletirilmeye allmtr. lke ierisinde sanayiye ynelik kaynak aktarm, lkenin hkim sektr olan tarmdan salanm, ayrca sanayi sektrnde faaliyet gsteren zel kesim teviklerden yararlandrlmtr. Bylece

. Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 82. . Tekeli, Trkiyede Halklk, a.g.m., 1932. Hatta Tekelinin belirttii gibi, Devletilii halklkla uyumlu biimde yorumlayan ve bunu ideolojilerinin temeli haline getiren Kadro dergisi kapanmak zorunda braklmtr.
419

418

221

uygulamada devleti sanayileme,

var olan geliim dzeyi ierisinde snf

elikilerinin bulunmad iddia edilen bir toplumda, devlet eliyle kazanan ve kaybeden kesimleri ortaya karmaktadr. Bu nedenle, sz konusu politikann toplumda retecei eliki ve honutsuzluklara karn srdrlebilmesi; sylem dzeyinde, eliki ve atmalarn reddedilmesiyle, kazananyla ve kaybedeniyle tm snf ve kesimlerin karlarnn ortak olduunun ileri srlmesiyle ve tm bu kesimlerin toplumun yeni tutunum ideolojisi olan milliyetilik esasnda ortak amaca ynelik olarak seferber edilmesiyle salanabilecektir. Bu durum, devleti iktisat politikasnn kabul edildii 1930lu yllarda halklk ve milliyetiliin neden rtt ya da zdeletiini anlamak asndan nemlidir. stelik iki dnya sava aras dnemde, Batda milliyeti diktatrlklerin ykselie getikleri gz nnde bulundurulursa, cumhuriyet rejiminin halklk ilkesinin milliyetilikle rtmesini kolaylatran, uygun bir uluslararas konjonktrn bulunduu da grlmektedir. zellikle 1930lu yllarn ortalarndan itibaren milliyetilikle ilikisi ya da milliyetilik dozu artan halkln, tek partili siyasal yaamn sona ermesinin ardndan, Demokrat Partinin iktidara gelmesiyle beraber yeniden yorumlanmaya ve deimeye balad sylenmelidir. Ulusal kurtulu sava dneminden balayarak, almann kapsad dnemin sonu olan 1945 ylna dein, halklk dncesi eitli deiimler geirmise de, tm bu sre boyunca halklk dncesinde deimeyen unsurlar da bulunmaktadr. Bu unsurlardan ilki, hkimiyet-i milliye ya da ulusal egemenlik dncesinde somutlaan halklkla cumhuriyetiliin ilikisidir.420 Fransz Devrimi dncesinin

Halklkla cumhuriyetilik ilikisinin deimeden sregittiini belirten Karamerliolu da, bu ilikinin somutlat kavram olan hkimiyet-i milliye ile yeni rejimde siyasal iktidarn meruiyet kaynann halkta olduunun kastedildiini belirtmektedir. Gerek Osmanl hanedanndan kaynaklanan meruiyet, gerekse de dinsel kaynakl herhangi bir meruiyet, yerini halkn egemenliine dayanan bir

420

222

etkisiyle Trk siyasal hayatna giren ve ulusal egemenlik vurgusuna dayal olan bu cumhuriyeti anlay; istikrarl biimde, bata Mustafa Kemal olmak zere cumhuriyet dneminin siyasal sekinlerince vurgulanm, zellikle de Cumhuriyetin ilan edilmesinden itibaren, C.H.P.nin tzk veya programlarnda yer almtr. Sz konusu dnem ierisinde halklk dncesinde deimeyen ve konumuzla dorudan ilgili olan ikinci unsur ise, Fransz dayanmaclnn etkisiyle Trk siyasal hayatna giren dayanmac anlay ve sylemdir. Ancak hkimiyet-i milliye kavramndan farkl olarak dayanmac gr, sylem dzeyinde halklk anlaynn ierisinde hep yer alsa da, vurgu younluu dneme ve koullara bal olarak deimitir. Dayanmac grler, ulusal kurtulu sava dneminden, tek parti dneminin sonuna kadar, cumhuriyetin siyasal sekinlerinin syleminden eksik olmamtr. Ancak C.H.P. tzk veya programlarndaki dayanmac vurgularn dneme gre deitii grlmektedir. rnein grece liberal saylabilecek, zel sektre dayal ekonomi politikalarnn hkim olduu 1920ler boyunca C.H.F. tzk ve programlarnda dayanmac yaklam baskn deilken; devleti ekonomi politikasnn baat olduu 1930lu yllardan itibaren, yukarda deinilen nedenler dolaysyla dayanmac vurgular n plana karlmtr. Sz konusu dnem asndan halklk anlaynda deimeyen bir dier unsur da, nceki sayfalarda deinilen, halkln milliyetilikle olan ilikisidir. Ancak sylem dzeyinde, halklkta milliyeti vurgunun younluk kazanmas, dayanmac vurguda olduu gibi dneme gre deiiklik gstermitir.
meruiyet anlayna brakmtr. M. A. Karamerliolu, a.g.m., 275. stelik bu halklkcumhuriyetilik ilikisi, cumhuriyetin ilanyla beraber ya da sonrasnda ortaya km bir olgu deildir. Daha milli mcadele dneminde, Mustafa Kemal Paa halk idaresi ve halklk deyimlerini, cumhuriyet kelimesi yerine kullanmaktayd. Ararn da belirttii gibi, Mustafa Kemal Paa cumhuriyet ynetimini kurmay ama edinen teklif ve nergelerinde ve cumhuriyeti savunan btn szlerinde, cumhuriyet kelimesi yerine halk idaresi, halk hkmeti ve halklk deyimlerini kullanmaktayd. . Arar, a.g.e., 11-12., Halklk, a.g.e., 6-7.

223

Trkiyeye giriinden itibaren Trk siyasal hayatnn dnsel alanda nemli bir unsuru haline gelen halkln savlar maddi bir temele oturmakta mdr? zmlemeye halkln ulusal egemenlik vurgusu asndan bakldnda, bunun ksmen ya da biimsel adan gerekletirilebildii sylenebilir. ktidarn bir hanedanlktan alnarak, kaynann ve meruiyetinin halka dayandrld cumhuriyet rejiminin kurulmas, ulusal egemenliin gerekletirilmesi ynnde yeterli olmasa da, nemli ve byk bir admdr. Ancak Trkiyede tek parti dnemi boyunca ulusal egemenlik, demokratik bir ynetim ile btnletirilememitir.421 zmlemeye almann konusu olan korporatizm balamnda ve dayanmac vurgu asndan bakldnda ise, halkln savlarnn maddi bir temele oturtulamad grlmektedir. Fransz dayanmac dncesinden etkilenmi olan Trkiyedeki halklk dncesi, lkede karlar birbirinden ayr ya da birbiriyle atan snflar olmadn ileri srerek, snf atmalarn reddetmektedir. Ama bu gr, toplumun var olan yapsyla tam olarak rtmemektedir. phesiz ki, tek parti dnemi Trkiyesi, ada Batl ileri kapitalist lkelerin toplumsal yaamndaki, rnein burjuvazi ve proletarya gibi kutuplam snf yapsna sahip deildir. Ama bu, Trk siyasal sekinlerinin dayanmac gr dorultusunda sk sk dile getirdikleri gibi, Trkiyede ayr ayr snflarn bulunmad anlamna gelmemektedir. stelik halklk dncesi ierisinde dayanmac vurgularn younluk kazand 1930lu yllar; uygulamaya konulan devleti ekonomi
Tek partili dnemin, sylem dzeyinde halkln zmleyen Kker de, halkln 1920ler ve 1930larda farkllatn ve zellikle 1930larn halklnn demokratik ierikten iyice uzaklatn belirtmektedir. Kkere gre, Kurtulu savan ve Cumhuriyetin ilk yllarn kapsayan dnemde halklk, hakimiyetin kaytsz ve artsz milletin olduu ve halkn kendi kaderine dorudan kendisinin sahip olmas gerektii gibi formllerle ifade edilmitir. Bu erevede halklk tartmalar da, dorudan demokrasi ile temsili demokrasi kavramlar etrafnda dnmtr. Oysa 1930larda halklk, halk iin, halka ramen formlyle ifade edilmitir. Bu dorultuda, halkn siyasal hayata katlmas asndan, T.B.M.M.nin varl yeterli grlm ve biimsel olarak varln srdren Mecliste halkn isteklerinin zgrce yansmasna izin verilmemitir. L. Kker, Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, stanbul, letiim Yaynlar, 1995, 137-138.
421

224

politikalarnn tetiklemesiyle, dayanmac iddialar ile toplumun snfsal yaps arasndaki rtmezliin daha da belirginlemeye balad bir dnem olmutur.422 Bu rtmezliin artt ya da artaca, daha baka bir deyile snfsal ayrmann artp, keskinlemeye balayaca bir dnemde snfsal gerei yadsyan bir rejimin yerlemeye balamas423 ve bu rejime ideolojik temel salayan halklk dncesinin youn dayanmac vurgularla gndemde tutulmas tesadf deildir.

2-

Milliyetilik Milliyetilik de, halklkla beraber C.H.F.nin korporatist dnceyle

ilikilendirilebilecek temel ilkelerinden biridir. Ksmen Halklk bal altnda da deindiimiz milliyetilik, tek bana hacimli bir almann konusu olacak kadar geni bir konudur; ancak bu blmde sadece tek parti dnemi Trkiyesinde korporatist dnceyle ilikisi balamnda ele alnacaktr.
Aydemir, R. Peker gibi siyasal sekinlerin Trkiyede snflarn ve ayrcalklarn bulunmadn dile getirmelerine karn, lkede snflarn da, derebeylik ilikilerinin de, aalk, eyhlik, aile, cemaat ayrcalklarnn da bulunduunu sylemektedir. stelik 1924 Anayasasnn yaps itibariyle bunlarn kendiliinden ortadan kalkmas olanakl olmad gibi, bu anayasa dzeni ierisinde geliecek olan toplum dzeninde yeni snf ilikilerinin, hatta snf atmalarnn ortaya kmasnn mmkn olduunu belirtmektedir. Ayrca C.H.F.nin 1931 kurultaynda kabul edilen devletilik ilkesinin, eer geni bir sosyal ve ekonomik rgtlenme biiminde gelitirilmezse, toplumdaki bu snfsal elimeleri nasl nleyecei belirsiz kalmaktadr. Dolaysyla Aydemire gre, C.H.P.nin halklk ilkesindeki idealizm, toplumun gerek yaps ve gelime ynyle elimektedir. . S. Aydemir, Tek Adam III, stanbul, Remzi Kitabevi, 1973, 464-465. Makala gre de, dayanmac gr etkisiyle savunulan atmasz toplum, gerek olmaktan uzaktr. Bu aslnda gerekletirilmek istenilen toplum tasarmnn parasdr. Toplumda snf atmalarnn bulunmad ynndeki tasarmla, nesnel durum arasnda bulunan ya da zamanla ortaya kan farkllklar, halklk kavramnn da zaman ierisinde mevcut duruma gre yeniden uyarlanmasna yol amaktadr. Bu uyarlanma balang dnemlerinde daha kolay iken, sonrasnda zorlamaktadr. nk zaman ierisinde tasarmla nesnel durum arasndaki aklk bymekte, uyarlanma zorluklar ortaya kmaktadr. Bu konudaki asl zorluklar, zellikle sz konusu tasarmn gereklerle mutlak biimde elimeye balad1930lardan itibaren balamaktadr. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 52-53. Halklk ilkesi dorultusunda yaplan dzenlemelere deinen Karpat ta, Toplumun snf yaps inkr edildii halde snf mcadelesini nleme tedbirlerine bavurulmas(nn) iki ekilde izah edilebi(leceini ileri srmektedir). Ya snf mcadelesini dourtan artlarn toplumda mevcut bulunduundan endie ediliyor ya da ekonomik gelimelerin ilerde byle bir mcadele douraca kabul olunuyordu. K. H. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, Afa Yaynlar, 1996, 64. Yani dayanmac gre dayanan halklk dncesi, ya zaten var olan geree uymuyordu, ya da zaman ierisinde iyiden uymaz hale gelecekti. 423 . Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, Y.y., Altn Kitaplar, 1983, 256.
422

225

Milliyetilik,

Osmanl

mparatorluuna

halklk

akmnn

girdii

dnemlerde girmitir. Daha ayrntl belirtilecek olursa, Berkesin de ifade ettii gibi milliyetilik, halklk akmndan sonra ve eitli dnce akmlarnn halklk dncesine ynelttii eletiri ve saldrlar karsnda halkln sonradan ald biim olarak domutur.424 Dnsel alanda bu dnmle balayan milliyetiliin geliimi, mparatorluk topraklarndan geriye kalanlar zerinde bir ulusal kurtulu sava vermeye uzanan sre ierisindeki bir dizi etken tarafndan da beslenmitir. Ancak Trkiyede doan milliyetilik, daha douundan itibaren Bat Avrupada gelien milliyetiliklerden farkl olmutur. Karpatn belirttii gibi, Bat Avrupada milli devletlerin douu, yz yllar sren ve sonradan Avrupa milliyetiliine (Almanya hari) liberal bir ekil veren kltrel ve ekonomik bir gelimeyi takip etmi ve ona paralel yrmtr. Trkiyede ise milliyetilik daha bandan itibaren siyasi bir tekilat olan devlet bnyesinde ifadesini bularak btn faaliyet alanlarnda inhisarc, kltrel ve siyasi bakmdan mutlakiyeti bir vehe almtr.425 Modern a toplumlarnn tutunum ideolojisi olarak kabul edilebilecek olan milliyetilik, ulusal bamszlk amacna yneldii Trk Ulusal Kurtulu Sava srasnda youn biimde vurgulanmtr.426 Ulusal kurtulu savann baarya ulatrlmasnn

eitli akmlarca halkla yneltilen eletirilerin ierii hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, N. Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, a.g.e., 233-235. 425 K. H. Karpat, a.g.e., 210. 426 Ulusal kurtulu sava dnemi milliyetiliinin belirgin zellii, byk oranda taktik nedenlere bal olarak, milliyeti dncenin dier ilevlerinin tersine, oulcu bir yaklama sahip olmasdr. Dnemin milliyetiliinin oulcu bir yapya brnmesinde, yol, para ve silah yokluu gibi maddi koullar ve i isyanlar, baka ideolojiler gibi toplumsal koullar nemli etkide bulunmutur. Sz konusu koullar nedeniyle, yrtlen Kurtulu Sava, ok g yrtlen ve ok ynl bir sava olmutur. Ayrca bu sava srasnda Mustafa Kemalin izledii taktik de, dnemin milliyetilik anlaynn oulcu olmasn etkilemitir. Dnemin Trkiyesinin koullar siyasal sekinleri var olan her olanaktan sonuna kadar yararlanmaya ittii iin, geleneksel olarak kullanlan tepeden inmeci ve baskc yntemler deil, halkn desteini salayacak, her birey, grup ve dnceyi gerektii yere kadar kullanabilecek demokratik, oulcu ve dnc bir yaklam izlenmitir. rnein, Kurtulu Sava srasnda milliyeti dnce, i dinamikler nedeniyle slamc dnceyle, d dinamikler nedeniyle de sosyalizm ile ittifak yapmtr. B. Oran, a.g.e., 132 ve 147. Oysa Kurtulu Savandan sonra kurulan

424

226

ardndan milliyetilik, hem kurulan Halk Frkasnn temel ilkelerinden birisi, hem de ilan edilen Cumhuriyetin temel felsefesi olmutur.427 Cumhuriyetin kurulu felsefesi olan milliyetilik, nceki blmde deinilen nedenlerden dolay, 1930lu yllara kadar ok n plana karlmam, youn biimde vurgulanmamtr.428 Oysa 1930lu yllarda uygulamaya konulan devleti ekonomi politikalar sonucunda Trkiyede ii snfnn geliimi ivme kazanmaya balamtr. Bylece 1930larda stlendii birletiricilik ileviyle milliyetilik, halklkla beraber ii snf sorununa zm amacyla kullanlmaya balanmtr.429 Bu noktada akla bir soru gelmektedir. Gerek milliyetilik, gerekse de halklk, snf mcadelelerini reddetmede ve bunun yerine toplum ierisindeki farkl kesimlerin uyumlu btnln savunmada birleen dnceler olduklarna ve bu yndeki politikalar iin kullanldklarna gre, aralarnda fark var mdr? Eer varsa nedir?

ve milliyetilii temel ilkelerinden biri olarak benimseyen Cumhuriyet, hem slamc akmlara, hem de sosyalist akmlara kar dlayc ve bastrc bir siyaset izlemitir. 427 Cumhuriyetin siyasal sekinlerinden Mahmut Esat Bozkurt da, Atatrk htilalinin temel zelliinin Trk milliyetilii olduunu sylemektedir. Bozkurta gre gemii bu prensip temizlemi, yenilii bu prensip getirmitir. Btn Trk htilali, tm eserleriyle bu prensibe dayanmaktadr. M. E. Bozkurt, Atatrk htilali, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1995, 268. 428 Bu dnemde milliyetiliin youn biimde vurgulanmamasnn altnda; lkenin ksa srede ekonomik kalknmasnn salanmas amacyla d sermaye yatrmlarna da kucak aan grece liberal saylabilecek ekonomi politikasnn benimsenmi olmasnn etkisi olabileceine daha nce deinilmiti. Bunun belirtileri, ulusal kurtulu savann baarya ulatrld, ama henz cumhuriyetin ilan edilmedii bir dnemde, Mustafa Kemalin konumalarnda gzlenmektedir. rnein Mustafa Kemal, 16 Ocak 1923te zmitte stanbul basn temsilcilerine yapt konumada ve 17 ubat 1923te zmir ktisat Kongresinin al konumasnda, ulusal bamszla zarar vermedii ve Trkiyenin kanunlarna uygun hareket ettii srece lkenin kalknmasn salayacak yabanc sermayeye kaplarn ak olduunu dile getirmitir. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, a.g.e., 57 ve 109. 429 B. Oran, a.g.e., 250. Bu dorultuda Timur da, 1930larda istikrar kazanan tek parti rejiminin sertlemesinin, snf mcadelesine kar ideolojik savan younlamasna paralel gittiini belirtmektedir. Bu savata, halkln yan sra kullanlan dier bir ideolojik ara da, sz konusu dnemde oven bir grnm kazanmaya balayan milliyetiliktir. Ancak Timur, milliyetiliin ykseliinin ardnda snf mcadelesinin yan sra baka etkenlerinde bulunabileceini belirtmektedir. 1930larn milliyetiliinde, Avrupada kurulan rk rejimlerin etkileri olabilecei gibi, brokratik kadronun egemen snflar karsndaki bamszlnn artmas da rol oynam olabilir Ayrca Douda asayiin bir trl temin edilememi olmas ve zaman zaman isyanlarn patlamas... milliyetiliin ykseliini beslemi olmaldr. T. Timur, a.g.e., 155-156.

227

phesiz milliyetilik ve halklk arasnda fark vardr. Millet ve halk kavramlarnn siyasal kuramda farkl anlamlar tadna daha nce deinilmiti. Bu balamda milliyetiliin, halklktan farkl olarak da dnk bir yn olduu grlmektedir. Timurun da belirttii gibi, (M)illiyetilik de, halklk gibi, snf elikileri yerine toplumun ahenkli btnln ortaya koyan ve savunan bir ideolojidir ama (h)alklktan fark dier milletlere kar olan tutumumuzu ortaya koymasndadr.430 Milliyetiliin da dnk olan bu yn, C.H.F.nin 1931 ylnda yaplan nc kurultaynda kabul edilen parti programnn ikinci ksmnda da dile getirilmitir. C.H.F.nin temel nitelikleri arasnda saylan milliyetilik yle ifade edilmitir: Frka, terakki ve inkiaf yolunda ve beynelmilel temas ve mnasebetlerde btn muasr milletlere muvazi ve onlarla bir ahenkte yrmekle beraber Trk itima heyetinin husus seciyelerini ve bal bana mstakil hviyetini mahfuz tutmay esas sayar.431 Fransz Devriminin etkisiyle yaygnlaan ve Modern a toplumlarnn tutunum ideolojisi olan milliyetilik, biz ve onlar temel ayrmdan hareket etmektedir. Bu tutunum ideolojisinin dayand biz ve onlar ayrmnda, onlar kavram milliyetiliin da dnk ynn ortaya koymaktadr. Milliyeti dnce tarafndan tekiletirilen onlar, yani dier milletler karsnda taknlan tavr, sz konusu milliyetilik anlaynn ne tr bir milliyetilik olduunu anlamay salar. Bu balamda Atatrk Milliyetilii olarak adlandrlan, tek parti dnemi boyunca C.H.P.nin benimsemi olduu milliyetiliin dier milletlere, yani onlara kar rk, yaylmac ve saldrgan olmayan, Trk milletinin dier milletlerle eitliini kabul eden insancl bir milliyetilik anlay olduu anlalmaktadr. Ancak milliyetiliin bir tutunum ideolojisi olarak var olabilmesi iin, da dnk ynnn
430 431

T. Timur, a.g.e., 153-154. Cmhuriyet Halk Frkas Program, Ankara, T.B.M.M. Matbaas, 1931, 5., M. Tunay, a.g.e., 475. ve . Tekeli - S. lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, a.g.e., 211.

228

yan sra ie dnk bir ynnn, milleti alglay biiminin ve bu balamda bir toplum tasarmnn da olmas gerekmektedir. Milliyetiliin ie dnk bu yn ya da toplumsal tasarm da, millet ierisinde saylan tm toplum kesimlerinin belli kstaslar esasnda btnln ve karlarnn birlikteliini savunmaktadr. C.H.F. programnda millet; dil, kl(t)r ve mefkre birlii ile birbirine bal vatandalarn tekil ettii bir siyas ve itima heyet432 olarak tanmlanmakta ve Atatrk Milliyetiliinin Trk toplumuna bak, farkllamamlk, btnlemilik esasnda belirmektedir.433 Snf esasndaki ayrm ya da oluumlar, bu farkllamamla ve btnlemilie zarar veren unsurlar olarak alglanmaktadr. te, tek parti dneminin milliyetilik anlayn, halklk dncesiyle ve korporatist dnceyle ilikilendiren de, bu snf esasndaki ayrmlar yadsyan, toplumdaki tm kesimlerin kar birliine ve btnlne vurgu yapan ie dnk yndr. Tek parti dneminin resmi milliyetilik anlay, snf esasndaki ayrmlar milli btnle zarar verdii gerekesiyle yadsdndan; korporatist dncedekine benzer biimde, liberalizm gibi snf savamlarna yol at belirtilen sistemlerle, sosyalizm gibi snf savamlar zerinden ykselen sistemler ktlenerek reddedilmektedir. Bunlar yerine kapitalizm ve sosyalizmden ayr, nc bir yol olarak nitelendirilebilecek, kendine zg bir sistem kurulduu ileri srlmektedir. Liberalizm kartl, sosyalizm kartl ve bu iki sistemden farkl olarak kendine zg bir sistem uyguland gibi parametreler asndan tek parti dneminin, zellikle de devleti ekonomi politikalarnn uyguland 1930larn milliyetilii, korporatist dnceyle byk benzerlik gstermektedir.
Cmhuriyet Halk Frkas Program, Ankara, T.B.M.M. Matbaas, 1931, 4., Aydoslu Sait, Millet ve Milliyet, lk, C. 2, S. 10, (kinci Terin, 1933), 281. 433 L. Kker, Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, a.g.e., 156.
432

229

Gerekten de milliyetilik, liberalizm kart bir ekonomik yaklam da beraberinde getirmitir. Bu savn, 1920lerdeki toplumsal dinamikler asndan geerlilii tartlabilir olsa da, zellikle 1930lar asndan geerli olduu sylenebilir.434 C.H.P. Genel Sekreteri Recep Peker, Partinin drdnc byk kurultay ncesinde, 8 Mays 1935 gecesi Ankara Radyosunda yapt konumada sosyalist akmlarn yan sra liberalizmi de eletirmektedir. Biz proletarya-burjuva tasnifi iinde yaratlan snf kavgas, snf intikam, snf tahakkm fikirlerine yer vermediimiz kadar kontrolsuz geni istihsalciliin mstehlikleri istismar etmesi fikrini de beenmiyoruz. Trkiyede her ekonomik teebbs ulusal btnln ahengine uygun olacaktr.435 Liberalizmin sadece ekonomik yn deil, sosyal ve siyasal ynleri de eletirilmitir. Pekerin yazd nklab Dersleri Notlarnda, talya rneinde liberal devlet biiminin sosyal adan kargaay nlemede yetersiz kald ve buna bal olarak da siyasal gszlk ierisinde bulunduu belirtilmitir. Bu konuda yle denmektedir: O zaman talyada liberal bir devlet vard. Liberal parti kastetmiyoruz; taassublu bir hrriyet esas gden byle bir idareye gre her fikir serbestir. Devletin hrriyet telakkisindeki zararl ifrat neticesinde, bu anariye kar, yeter are bulunamyor. hayat, karmakark bir hale geliyor. hayatn bu karkl d hayata da tesir ediyor Bir devlet, rejimi ne olursa olsun, yaad devir hangi tarih safhasna rastgelirse gelsin, i varlnda birik olmaynca,

Avrupada, Almanya ve talya rneklerinde, milliyetilik liberalizm kart bir ekonomik anlay da beraberinde getirmiti. Her iki lkede liberalizmi varlklarna ve dnya zerinde yaylmalarna bir tehdit olarak grmekteydiler. Bu iki lkenin burjuvazisinin balca amac, milli bir ekonomi kurmakt. Ama 20. yzylda kurulan milli devletlerin milliyetiliinde, liberalizm kartln kabul etmeye hazr bir burjuvazi bulunmamaktayd. Byle bir burjuvazinin yokluu Trkiye rneinde zellikle geerliydi ve bu nedenle brokrasi, liberalizm kart ekonomik politikalar benimseyecek toplumsal kesimleri aramaya yneldi. 1920lerde bu gerekletirilemese de, 1920lerin sonlarna doru talyan ve Sovyet rnekleri ortaya ktktan sonra, liberalizme alternatif olarak, gerek brokrasinin statsn koruyacak, gerekse de istenen milli kalknmay salayacak yeni devlet-toplum balantlar ortaya kmaya balad. . Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, stanbul, letiim Yaynlar, 1999, 125-126. 435 C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, a.g.e., 4.

434

230

bulunduu siyasal vaziyet kendisine msait de olsa, yine muvaffak olamaz. Buna talyann o zamanki durumu ibretle gz nnde tutulacak bir rnektir.436 Peker, liberalizmin ekonomik, sosyal ve siyasal ynlerini eletirdikten sonra, liberal devletin yklmakta olduunu, onun yerini ulusal devletin alacan ileri srmektedir. Peker, C.H.P.nin drdnc kurultay srasnda 13 Mays 1935 tarihli toplantda unlar sylemektedir: feodal devletten sonra gelen liberal devletin ykl ulusal devletin douu devrini getirmitir. Ulusal devlet, keyf bir idare deildir. Her kafadan bir ses karan datc bir idare demek de deildir. Bizim anladmz ulusal devlet nizaml bir idarede herkesin zel teebbs demektir. Bir takm insanlar (liberal devlet kyor, onun yerine snf devleti geliyor) diyorlar. Biz (hayr) diyoruz. Liberal devlet yerine kurulacak olan snf devletinin, erge mutlaka doru yolu bulacana ve muvaffakyeti ancak ulusal devlet yoluna girmekle bulacaklarna kani bulunuyoruz.437 Tek parti dneminde milliyetilik, yukarda zellikle Pekerin

konumalarnda grld gibi, liberalizmin yan sra sosyalizmi de yadsmaktadr. Peker konumalarnda zehirli siyasal akmlar arasnda gsterdii sosyalist akmlar (anarizm ve Marksizm) karsnda, milliyetilie dayanlmas gerektiini

R. Peker, nklab Dersleri Notlar, a.g.e., 44-45. Peker yine buna benzer biimde, 1936 ylnda Mecliste Kanunu zerine konumalar yaplrken, liberal devlet - ulusal devlet ayrm erevesinde u deerlendirmeyi yapmtr: Liberal Devlet tipinin ekitirici, arptrc ve yurt iinde ulus birliini bozucu ruhunu hergn yeni bir tedbirle ortadan kaldrarak bunun yerine Ulusal Devlet tipindeki birlik ve beraberlik zihniyetinin tatbikatn hayatmza alyoruz. Liberal Devlet tipi iinde ii snf ve patron snf, bunun daha geni manasyla proleter ve burjuva snflar iki dman cephe halinde birbirine kar arpp dururlar. Bunlar; millet birlii gibi byk ve mukaddes davann yannda hibir kymeti olmayan ve millet varln tahrip eden zehirli telkinler mahsul suni bir heyecann vecdi iinde vuruup dururlar. Bu hareket, saadeti ve esasl sdrap mevzular bir olan ve her trl mukadderat mterek bulunan bir yurdun snrlar iinde o yurdun kuvvet ve muvaffakiyet unsurlarnn birbirlerini paralamak iin didiip durmas demektir. Bu didimelerden doacak tek netice msbet ulus kuvvetlerinin birbirini ifna etmesidir ki bu yzden memleket kendi iinde dalmak tehlikesine maruz kalr. Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, a.g.m., 27. 437 C.H.P. Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutalgas, a.g.e., 47., ve C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, a.g.e., 14.

436

231

belirtmektedir. Peker C.H.P.nin drdnc kurultay srasnda bunu yle ifade etmektedir: Corafya bakmndan Trkiye dnya iinde yle bir vaziyettedir ki (imalden), cenuptan, doudan, batdan her taraftan, her eit rzgrlar bizim zerimizden geer. Yurdumuz iin coraf bakmndan bu her cereyana maruz kal hali, fikir, politika propaandalar bakmndan da ayndr. Anarist, (M)arksist, (F)aist, hilfetilik ve beynelmilelcilik propagandalar ve buna benzer birok propagandalar hep stmzden geer. Btn bunlar karsnda Trkiye ancak sk bir ulusuluk imanna sarlm olmakladr ki biri tekini besleyen zehirli cereyanlara kar kendini koruyabilsin Trkiye halkn korumak iin imdiye kadar partinin ana vasflarndan biri olarak saylan ulusuluk kilidi ile Trkiyenin kapsn smsk kapamak iin bu vasf da devlete mal olacaktr.438 Liberalizm ve sosyalizm kartlnn yan sra, bu iki sistemden farkl ve kendine zg bir sistemi, bir nc yolu savunan grleri de milliyetilikle ilikilendirmek ve bu yndeki sylemi dnemin milliyetilik anlay ierisinde gzlemlemek olasdr. zellikle de, 1929 Dnya Byk Ekonomik Bunalmyla kapitalist sistemin sarslmasnn ardndan, 1930larda devleti ekonomi politikalarna geilmesiyle beraber; dnemin Trk siyasal sekinleri arasnda, liberalizm ve sosyalizmden farkl, kendine zg, milli bir sistemin ya da kalknma modelinin kurulmas ynndeki grlerin yaygnlk kazand sylenebilir. rnein devleti ekonomi politikalar zerine neriler gelitiren Ahmet Hamdi Baar, Avrupay bunalma gtren yntemlere dayanarak kalknmann salanamayacan, bu
C.H.P. Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutalgas, a.g.e., 45., C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, a.g.e., 10., Partinin Yeni Program in Kurultayda R. Pekerin Sylevi, lk, C. 5, S. 28, (Haziran, 1935), 249., B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt II, a.g.e., 287. Liberalizm ve sosyalizm gibi akmlara kar milliyetiliin n plana karlmasnn ardnda, phesiz ki snfsal dinamikler de bulunmaktayd. Bu balamda gelien orta snflarn, milliyetilii, kendilerini sosyal akmlara kar korumakta kullandklar sylenebilir. Orta snflar milli birlii bozucu olarak grdkleri eitli sosyal akmlara kar milli dayanmay korumak iddiasyla milliyetilii kullanmlardr. K. H. Karpat, a.g.e., 211.
438

232

yntemlerin braklmas gerektiini, Trkiye gibi lkelerin kurtuluunun, o lkelere zg bir ideolojiye balanlarak gerekletirilebileceini ileri srmtr. Baar, tamamen Avrupa toplumlarnn sorunlarndan doduunu ve Bat toplumlarna zg doktrinler olduunu syledii liberalizm, sosyalizm ve faizm gibi doktrinlerden hi birinin Trkiyeye uygun olmadn belirtmektedir. Bu dorultuda Mustafa Kemal devrimlerinin kendine zg bir ideolojiye sahip olmas gerekmektedir. Mustafa Kemal devrimlerinin ekonomik alana yansmas ise, insan ve millet unsurlar gz nnde bulundurularak gerekletirilmelidir. Trkiyenin ekonomik gelimesi, uluslararas ekonomik sisteme balanarak gerekletirilemez. Bu geliim ancak kendi bnyemiz iinde ve kendi kuvvetimize dayanlarak gerekletirilebilir.439

3-

Devletilik Gerek korporatist dnce, gerek korporatif uygulamalar sz konusu

olduunda, ekonomik alan ile devlet ilikileri gndeme gelmektedir. Korporatist dncede, ekonomik alann, liberalizmin serbest piyasa ilikilerine ve grnmez elin kendiliinden dzenleyiciliine braklmayp, devlet mdahalesiyle ya da bir baka deyile ekonomik aktrler arasnda devletin arabuluculuuyla dzenlenmesi savunulmaktadr. Bu dorultuda korporatif uygulamalarn bulunduu yerlerde,
A. H. Baar, Atatrkle Ay ve 1930dan Sonra Trkiye, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar, 1981, 143. ktisadi Devletilik adl eserinin birinci cildinde Baar, Trkiyenin kendisini, komnizm ve kapitalizme kar eit derecede korumas gerektiini belirtmektedir. Bu dorultuda Trkiyenin yapmas gereken ey, kuvvetli hamlelerle kendisini kurtaracak ve abuk ekilde ykseltecek prensipleri, kendi iinden ve kendi ihtiyalarndan karaca sonularla belirlemektir. A. Hamdi (Baar), ktisad Devletcilik, C. I, stanbul, Matbaaclk ve Neriyat Trk Anonim irketi, 1931, 41-42. Baar liberalizm ve sosyalizmden farkl, milli ve kendine zg bir sistemin gelitirilmesinden bahsetmektedir, ancak kurulacak olan bu sistemin sadece Trkiyeye ait kalmasn savunmamaktadr. Baar, Mustafa Kemal devriminin sadece milli deil, evrensel bir devrim olmas tezini savunmaktadr.Baknz: A. H. Baar, Atatrkle Ay ve 1930dan Sonra Trkiye, a.g.e., 143. Bu, dnemin resmi milliyetilik anlaynn, rk ya da etnik temelli bir milliyetilik anlay olmamasndan kaynaklanmaktadr.
439

233

devletin ekonomik alanda etkin rol ald, ekonomik kararlarn alnmas ve uygulanmasnda, iveren ve iilerin yan sra nc bir aktr olarak ekonomiyi dzenledii ve kontrol ettii grlmektedir. Sz konusu veriler nda, tek parti dnemi Trkiyesinde devletilik ilkesinin, korporatist dnceyle ilikisi olup olmad akla gelmektedir. Devletiliin ne olduunun ortaya konulmas, korporatizm ile ilikisi olup olmadn zmlemek asndan nem tamaktadr. yleyse devletilik nedir? Kavramn sk sk gndeme getirildii 1930lu yllarda devletiliin, kapitalizm ve sosyalizm dnda bir nc yol olduunu ileri srenlerin iddia ettikleri gibi, devletilik ekonomik bir sistem midir? Boratava gre devletiliin ya da karma ekonominin ekonomik bir sistem olduu iddias bilimsel bir dayanaktan yoksundur. Ancak bir sistem olmamasna ramen devletilik; devlet mdahaleciliinin zel biimi olan, belli ekonomik faaliyet alanlarnda devlet iletmecilii olgusuyla yakndan ilintili olduu iin, bir sistem sorunu olarak nem tamaktadr. Bir ekonomik sistem olarak kabul edilemeyecek olan devletilik, devlet iletmeciliini zorunlu ve belirleyici bir unsur olarak ieren mdahaleci bir (ekonomi) politikas olarak tanmlanmaldr.440 Devletilik hangi lkelerde uygulanmaktadr? Devletilik kapitalist gelimesi gecikmi lkelerde, bir sermaye birikimi mekanizmas olarak ortaya kmakta ve uygulanmaktadr. Yani devletilik, geri kalm lkelerde 20.
yle ki; Sosyalist olmayan bir sistemde, devlet iletmecilii, kapitalist mlkiyet ve blm ilikilerinden farkl bir ilikiler sistemi ierir. Bu ilikilerde ii tarafndan yaratlan artk, dolaysz olarak kapitaliste intikal etmez. Siyasi iktidara hkim olan snflarn bu arta el koymalar ve onu kullanmalar dolayl yoldan ve zel ekonomik mekanizmalarla olur. Kapitalist bir sistemde yaygn devlet iletmeciliinin varl bu yzden ayrca incelenmesi gereken bir sistem sorunu olarak ortaya kar ve bazen devlet kapitalizmi kavram ile tahlil edilir. Bu yzden devlet mlkiyetini iermesi nedeniyle, bir sistem sorunu olarak tad nem yadsnamaz. K. Boratav, Trkiyede Devletilik, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, 412. ve K. Boratav, ktisat Politikalar ve Blm Sorunlar, stanbul, Belge Yaynlar, 1983, 272. Berkes de, Boratavn ekonomik dzlemde yapt zmlemeye benzer bir zmlemeyi siyasal dzlemde yapmaktadr. Bu dorultuda devletilik bir ideoloji deil, bir ekonomik ve toplumsal kalknma gdmdr. N. Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, a.g.e., 117-118.
440

234

yzylda kapitalizme ynelik ilk sermaye birikimini gerekletirmenin yolu olarak uygulanan bir ekonomi politikasdr. Devletilik, 1930u izleyen yllarda Trkiyede ve 1950lerden sonra da Arap lkeleri ve Hindistan ile balayarak Afrika ve Asyadaki pek ok nc dnya lkesinde uygulanmtr.441 Trkiyenin devleti ekonomi politikalarn uygulamaya koyduu 1930lu yllar, bu politikalar iin zellikle uygun bir konjonktre sahiptir. nk 1930-1945 aras dnem, emperyalist sistemin uzun bir bunalm dnemidir. Bu nedenle siyasi adan bamsz olan geri kalm lkeler, bamsz bir ulusal gelime ve sanayileme srecini balatabilmek iin uygun koullara, emperyalist sistemin ekonomik ve siyasal bakmdan bunalm ierisinde olduu bu dnemde sahip olmulardr. Trkiye de bamsz ulusal gelime ve sanayileme hedefini, bu dnemden itibaren devleti ekonomi politikalaryla salamaya almtr.442 Cumhuriyet rejimi, kurulduu ilk gnlerden itibaren ekonomiyi devletin varln ilgilendiren bir konu olarak ele almtr. Bata Mustafa Kemal olmak zere ou Trk siyasal sekini asndan, Osmanl mparatorluunun k nedeni ekonomiktir. Dolaysyla onun yerine kurulan yeni devlet varln srdrebilmek iin bir ekonomi devleti olmaldr. Yani Cumhuriyetin kurucularnn gznde, ekonominin, devletin bekas n ilgilendiren yn her eyden nce gelmektedir. Bu dorultuda Cumhuriyetin siyasal sekinlerinin temel amalarndan biri milli olacak bir ekonomik alann kurulmas olmutur.443 Milli iktisat, Cumhuriyetin ilk yllarnda devleti ve zel sermayeyi birbirine balayan temel kavram olmutur.
K. Boratav, ktisat Politikalar ve Blm Sorunlar, a.g.e., 273. K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 271. 1945 sonrasnda yeni bir dnya dzeni kurulmutur. Bu yeni dzende emperyalizmin yrngesindeki geri kalm lkelere ak olan yol baml ve arpk bir gelime izgisinden ibaretti. Bu yeni yol da, artk, bamsz bir kapitalist sanayileme deneyinin Trkiye modelini ifade eden devletilie de yer yoktu. K. Boratav, Trkiyede Devletilik, 271. 443 A. nsel, Devletiliin Anatomisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, 419.
442 441

235

1920lerin

ekonomi

politikasnda

esas

anlay

milli

zel

giriimcilii

desteklemektir. Ancak burada millilik, zellikten nce gelmitir. nk millilik yeni devletin gvencesidir. zel sektr destekleyen bir siyasetin izlenmesiyle de, d dnyann, yeni kurulan Cumhuriyete kar olabilecek kukular datlmaya allmtr.444 Milli sfatna sahip olsa da, Cumhuriyetin ilk yllarnda benimsenen zel sermayeye dayal ekonomi politikas, yeni rejimin siyasal sekinlerinin bekledii kalknma ve sanayilemeyi salayamad gibi, 1929 Dnya Byk Ekonomik Krizinin de etkisiyle445, var olan biimiyle srdrlemez hale gelmitir. 1929 ylna gelindiinde, Trk ekonomisinin yapsal zayfl srerken, serbest piyasa dzenini srdrmek veya daha liberal bir dzene ynelmek, hkmet tarafndan ok riskli bir siyaset olarak grlmtr.446 Cumhuriyet rejiminin 1920ler boyunca takip ettii ekonomi politikasn deitirecek olan olaylar, Dnya Byk Ekonomik Krizinin yaand 1929 yl sonlarna doru hzlanmtr. Hammadde ihracatna dayal Trk d ticareti srdrlemez hale gelmi ve burjuvazi baka bir birikim aracna ynelmek zorunda kalmtr. Hkmetin ald bir takm mali tedbirler de, ithalat ve ihracat ilerinden elde edilen ticari kazanlar sekteye uratmtr. Bylece, ticari faaliyetlerin ekici olmaktan kmas, sanayilemeye doru bir eilim yaratmtr. Yurt dndan eitli rnlerin ithal edilmesinin bunalm koullar nedeniyle imknszlamas, bunlarn lke iinde retilmesini krl hale getirmitir. Devletin demeler dengesini korumak amacyla ithalat ksmas, lke ierisinde balanan sanayi retiminin d rekabetten korunmasn ve yerli sanayi

B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 46. Keyder, Trk ekonomisinin d ticarete ynelik bir evre kapitalizmine zg glklerinin, ok gemeden Dnya Byk Ekonomik Krizinin yaratt darbeyle katlanm olarak, ekonomiyi sarstn belirtmektedir. . Keyder, Trkiye Demokrasisinin Ekonomi Politii, Gei Srecinde Trkiye, Der. . C. Schick - E. A. Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, 46. 446 B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 35.
445

444

236

mallarnn istenen fiyattan sata sunulmasn salamtr.447 Bylece 1929da patlak veren Dnya Byk Ekonomik Kriziyle beraber, Trk ekonomisinin sregelen bozukluklarna kar alnan nlemler, yeni bir ekonomi politikasnn yolunu amtr. Dnemin yneticileri, krizlere ak Bat ekonomilerinden baka yollarla kalknmaya ynelmek istemilerdir. Artk liberal ekonomilerle, liberal ekonomilerin sermayesi ile daha ok temas anlamna gelen bir kalknma yolu ile devletin her alanda faaliyet gsterecei bir milli ekonomi yolu arasnda seim 1930da yaplmtr. Devlete o gne kadar harekete getirmek ilevi yklenirken, artk bizzat hareket etmesi ilevi yklenmeye balanmtr.448 Dnya Byk Ekonomik Krizinin ardndan Trkiyede devletilik gndeme getirilse de, devlet mdahaleciliinin yan sra devlet iletmeciliini de ieren devletilie aamal biimde geilebilmitir. Daha nce bahsedildii gibi Cumhuriyetin kuruluundan Dnya Byk Ekonomik Krizine kadar, 1923-1929 dneminde, hkmet zel sektr serbest brakm ve Tevik-i Sanayi Kanunu rneinde olduu gibi, kendi olanaklar orannda ona yardmc olmaya almtr. Byk krizin patlak verdii 1929dan 1932ye kadar devlet, tevikten zorlamaya gemitir. Bylece ekonomik hayat dzenleyerek, byk lde kontrol eline almtr. Ancak 1932den sonradr ki devlet, Boratavn tanmlad biimiyle, yani ekonomiye mdahalesinin yan sra bu mdahalenin bir biimi olan ekonomide

Ksaca deinilen bu srecin ve gelimelerin ayrntlar iin baknz, S. Yerasimos, a.g.e., 120-121. B. Kuru, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), a.g.e., II. Aslnda 1929 Dnya Byk Ekonomik Kriziyle beraber sadece Trkiye deil, pek ok az gelimi nc dnya lkesi de korumac ekonomi politikalarna gemitir. Ancak o dnemde siyasal bamszla sahip olduu iin, d ticaret rejimini kendisi dzenleyebilen pek ok az gelimi lke sadece korumac nlemler alrken; Trkiye belli bir sre korumac nlemleri uyguladktan sonra bunu am ve 1932 sonrasnda korumacl devletilik ile tamamlamtr. K. Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, a.g.e., 50.
448

447

237

devlet iletmeciliiyle de yer almaya balamtr.449 Boratava gre bu anlamda devletilik, Trkiyede 1932-1939 yllar arasnda uygulanm, 1939dan sonra resmi ekonomi politikas olmaktan kmtr. 1940-1945 aras dnem, bir sava ekonomisi dnemidir ve bu dnemin mdahalecilii, sava ekonomisinin zorlamalaryla ilgilidir. Devleti ekonomi politikasnn sonucu deildir. 1946 sonrasnda ise devletiliin sylem dzeyinde dahi savunulmad gzlenmektedir. yleyse 19401950 aras dnemin, devletilikten edimsel olarak uzaklald bir dnem olduu sylenebilir.450 Devletilii tanmlama giriimlerinin 1930lu yllarda balad

grlmektedir. Mecliste 2 Ekim 1930 tarihinde yaplan ve Babakan smet nnnn oluturduu yeni hkmetin programnn grld toplantda, ekonomi bakan olan Mustafa eref Bey devletilii tanmlamaya almaktadr. Devletilii milli iktisat kavram ile ilikilendiren Mustafa eref Bey, lke ierisindeki bireysel ekonomik karlarn anarik biimde faaliyette

bulunamayacan, bu karlarn byk bir uyumu salamak iin belli bir amaca ynlendirileceini belirtmektedir. Ancak bu ynlendirmede, devletin faaliyeti bireyin faaliyetinin yerine gemeyecek, bireyin faaliyeti nndeki engeller kaldrlacak, bireysel faaliyetlerin birbirlerine zarar vermeleri nlenecek ve bireysel faaliyetler toplumun ortak karlar dorultusunda ynlendirilecektir. Her birey, bireysel
S. Yerasimos, a.g.e., 123. Aslnda ekonomide devlet iletmecilii 1932 ncesinde de vard. Ama 1932 sonrasnda devlet iletmecilii baat hale gelmitir. 450 K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 95. Devleti ekonomi politikalarnn uyguland 19321939 dnemi sonrasnda d yardm ile sanayileme dnesi n plana km ve devleti ekonomi politikalarndan uzaklalmaya balamtr. 1946 sonrasnda ise devletiliin sylem dzeyinde dahi savunulmamasnn altnda, glerini ve etkinliklerini artran eitli snflarn devletilii istememesi yatmaktadr. II. Dnya Sava srasnda, yasal ya da yasal olmayan yollarla kazan elde eden ticaret ve sanayi kesimleri, devletiliin, yani brokrasinin kendilerini kstlayc etkisinden kurtulma mcadelesi vermeye balamlardr. Bu koalisyona, C.H.P.nin otoriter ynetiminden rahatsz olmaktan ok, 1945te karlan iftiyi Topraklandrma Kanunundan rahatsz olan byk toprak sahipleri de katlmtr. . Cizre-Sakallolu, Korporatizm ve Trk Sendikacl (II), Birikim, 42, (Ekim, 1992), 47.
449

238

giriiminde bilinli hareket edecek, ekonomik etkinliklerde dier bireysel karlar kendisi tamamlayacak ve yine kendisi bir btnn paras olduunu kavrayacaktr. Hkmet devletilik dendiinde bunu anlar ve bu amac salamak iin mdahale eder.451 Mustafa eref Beyin devletilik tanmnda, liberalizmin rettii ekonomik anariye kar duyulan tepki dikkat ekmektedir. Mustafa eref Bey ekonomide belli hkim noktalar bulunduunu belirtmektedir. O hkim noktalara km olanlar, o lkenin bireylerini kendi karlar iin kullanabilir, ya da bir baka deyile smrrler. te insann insan smrmesine yol aan o hkim noktalar devlet hibir zaman byle bireylere brakmayacak, o noktalara kendisi sahip olacak, bylece lkenin bireylerince yaplan zel faaliyetler korunmu olacaktr. Eer o hkim noktalar liberalizmin anarik durumuna terk edilirse, on yldan beridir elde edilen baarlar bir ylda kaybedilebilir.452 Devletilik, C.H.F.nin Mays 1931de yaplan nc kurultaynda partinin temel nitelikleri arasna girmitir. C.H.F. programnn ikinci ksmnn birinci maddesinde devletilik yle aklanmtr: Ferd mesai ve faaliyeti esas tutmakla beraber mmkn olduu kadar az zaman iinde milleti refaha ve memleketi mamuriyete eritirmek iin milletin umum ve yksek menfaatlerinin icap ettirdii ilerde -bilhassa iktisad sahadaDevleti fiilen alkadar etmek mhim

esaslarmzdandr.453 Devletilikle ilgili bu aklamalardan da anlalaca zere, devleti ekonomi politikas, liberal ekonomi politikasna duyulan bir tepkiden beslenerek ortaya km olsa da, liberalizme duyulan bu tepki, zel mlkiyetin ya da bireysel giriimin yadsnmasna yol amamtr.

T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 21, 84. tima, 2.10.1930, 46. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 21, 84. tima, 2.10.1930, 46. 453 Cmhuriyet Halk Frkas Program, Ankara, T.B.M.M. Matbaas, 1931, 5., M. Tunay, a.g.e, 476., . Tekeli - S. lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, a.g.e., 212.
452

451

239

Gerekten de, devleti ekonomi politikas zel mlkiyeti ve bireysel ekonomik giriim hakkn tanmaktadr.454 stelik bir adm daha ileri giderek, devletiliin zel sermayeyi tanmann tesinde, onu korumak, gelitirmek ilevlerini stlendii de belirtilmelidir. 1930lardan itibaren devlet ekonomiye sistemli ve kapsaml biimde mdahale etmeye yneldiinde, kapitalist mlkiyeti korumaya aldn gsteren bir izgiyi takip etmitir.455 Bu dorultuda devletiliin, Cumhuriyet Trkiyesinde kapitalist sermaye birikiminin zel bir yolu olarak ortaya kt sylenebilir. Boratavn belirttii gibi, ktisat politikalarnda liberalizmden devletilie yneli, 1923ten sonra Trk burjuvazisinin sermaye birikiminin ve kapitalist gelimenin en kolay, en elverili yollarn araynn hikayesidir.456 Bu noktada da, Trkiyedeki devleti ekonomi politikas ile Batdaki korporatist uygulamalar arasnda bir fark olduu grlmektedir. Batdaki korporatist uygulamalarda, belli bir gelimilik dzeyine ulam ve toplumda baat konumda bulunan kapitalist retim biiminin srekliliini salamak amalanmtr. Oysa Trkiyedeki devleti ekonomi politikas, milli iktisat gr dorultusunda ulusal bamsz bir kapitalist ekonominin oluturulabilmesini ve bunun iin gerekli alt yap

Afetinan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, a.g.e., 25. B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt I, Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1988, LI. 456 K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.m., 412. Ahmet Hamdi Baar, devleti ekonomi politikalarnn uygulanmaya balad 1930lu yllarn balarnda, zel sermayenin, milli sermaye adna yapt dzensiz retimi, gmrk duvarlarnn korumas altnda elde edilen byk oranl krlar etkileyici biimde anlatmaktadr: Gmrk duvarlar arkasnda son senelerde yer yer treyen iptidai bir sanayi var: ite demir telleri keserek ivi yapan, iviyi d piyasa fiatnn on misline satan, milli sanayi olduu iin demir telleri de hammadde diye gmrksz sokan u ivi fabrikas, eski bir medresenin ykk duvarlar arkasna kurulmutur. te u, yine dardan hammadde diye gmrksz getirdii, telleri sadece galvanize edip mamul halde yine on misline satan mehur fabrika (!) Galatadaki bir arsa aralndaki salan altndadr. te u bakr mamult fabrikas mahallemizin kesinde, eski bir ta evde kurulmutur. Fabrikann satan yaplm bacasndan her gn btn mahalleye yaylan kurum, halka pencereleri amaa bile msaade etmez. Mahallenin ikayete hakk yok!. Bunlar vatann selameti iin alyorlar. Her birinin vaka sahipleri u, bu vesaire ama, balarnda Trkler gzkyor. Bunlar ekseriya fabrikaya bile uramazlar; fakat sanayici efendilerimizdir, velinimetimizdirler!. A. H. Baar, Atatrkle Ay ve 1930dan Sonra Trkiye, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar, 1981, 91.
455

454

240

almalarnn

gerekletirilmesini

amalamtr.

Yani

Batdaki

korporatist

uygulamalarda, var olan kapitalist sistemin istikrarl biimde srdrlmesi amalanrken, Trkiyedeki devleti ekonomi politikasyla ulusal bir kapitalizm oluturmak, bu dorultuda kapitalist sermaye birikimini salamak amalanmtr. nceleri devlet mdahaleciliini ieren devletilik, 1932 ylndan itibaren devlet iletmeciliini de ieren zel bir mdahalecilik biimini almaya balamtr. Bunun sinyallerini 1932 yl btesi iin yeniden dzenlenen kanun lyihas grmelerinde, C.H.F. Genel Sekreteri Recep Peker yapt konumada vermitir. Pekerin belirttii zere C.H.F.nin devletilik anlay, zel sektrn yapamayaca ileri devletin yapmasdr. Ama devletin yapmas gerekenler sadece bundan ibaret deildir. Milletin genel karna uygun olmas durumunda, zel sektrn yapt eyleri de devlet yapabilir. in durumuna gre devletin yapacaklar, dzenleme ve mdahale olabilecei gibi, bizzat ii yklenmek ve gerekletirmek de olabilir.457 Her ne kadar C.H.F. ierisinde devletilie farkl anlamlar ykleyen eitli gruplar bulunsa da458, 1932 ylndan itibaren, Cumhuriyetin sanayileme abalarnn nnde yer alan sermaye birikiminin yetersizlii, sanayileme abalarn yrtecek giriimci bir kesimin bulunmay ve ihtiya duyulan igcnn salanmasnda karlalan

T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 9, 67. tima, 21.6.1932, 211. Karaosmanolu Mecliste devletiliin anlalmayan bir ilke olduunu yazmtr. Karaosmanolu nun belirttiine gre T.B.M.M.inde baz kimseler devletiliin bir ekonomi sistemi olduunu bilmiyor ve buna devlet tarafn tutmak gibi bir anlam veriyorlard. banda bulunan ou kimse ise devletilii, devlet monopolculuu ile kartryordu. Bir takm i adamlarnn devletilikten anlad ise srtlarn devlete dayayarak kiisel kar salamakt. Y. K. Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, Y.y., Bilgi Yaynevi, T.y., 95. Ancak C.H.P. ierisinde devletilie temelde iki farkl yaklamn bulunduu sylenmelidir. Bunlardan biri smet nnnn (burada Recep Peker ve Mahmut Esat Bozkurtun isimleri de saylabilir) anlad devletiliktir. Bu yndeki devletilik yorumu, devleti ekonomik yaamda baat klmay ieren, devletiliin kapitalizmden farkl ama sosyalizmden de ayr bir yol olduunu savunan bir yorumdur. Dier devletilik yorumu ise, Celal Bayar ve evresindekilerin savunduu, devlet yardm ile gelimemi olan bireysel giriimi eitli yollarla dolayl biimde yaratmay savunan yorumdur. B. Oran, a.g.e., 249. Ayrca bu yndeki benzer grler iin baknz, A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 235., ve K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 96. Devletilii geici bir zm olarak grenlerle, kalc bir sistem olarak grenler iin baknz, L. Kker, Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, a.g.e., 188.
458

457

241

zorluklar gibi engelleri aamaya ynelik olarak, devlet ekonomide giriimci roln de stlenmitir. Devlet, giriimciliini, kurduu ktisadi Devlet Teekklleri araclyla gerekletirmeye balamtr. 1938 ylnda 3460 sayl Sermayesinin tamam Devlet tarafndan verilmek suretile kurulan iktisadi teekkllerin tekilatile idare ve murakabeleri hakknda kanun ile btncl bir hukuksal dzenlemeye kavuturulan ktisadi Devlet Teekkllerinin faaliyetleri, planlama ve ekonomik yaam zerinde sk bir yasal ve ynetsel denetimle de desteklenmitir.459 Devleti ekonomi politikalarnn uygulanmasnda, yasal dzenlemelerin yan sra, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (S.S.C.B.)nden sonra dnyadaki ilk planlama deneyimini oluturan planlama giriimi de nemli bir rol stlenmitir. Trkiyedeki ilk planlama almalarna S.S.C.B.nin destek verdii sylenebilir. 1932 ylnda Prof. Orlof bakanlnda bir Sovyet heyeti Trkiyeye gelerek bir rapor hazrlamtr. Sovyet heyetinin hazrlad rapora, Ekonomi Bakanl bnyesinde hazrlanan bir takm almalar da eklenerek Bakanlar Kuruluna sunulmutur. Sonrasnda Nisan 1934te Birinci Be Yllk Sanayi Plan kabul edilmitir. Bu ilk sanayi plannda, 15 retim kolunun 1932 ylna kadarki gemii ve sorunlar zmlenmi, 1938 ylna kadar kurulmas planlanan iletmelerin yatrm tahminleri ve kurulu yerleri yer almtr.460 Ayrca gerekli teknik personelin eitimine ilikin bir program da ieren bu sanayi plan, dokuma sanayi ile bakr, seramik, kimyasal rnler ve kt gibi baz ara mallara ncelik veriyor ve toplam 15 fabrika

A. Makal, Trkiyenin Sanayileme Srecinde gc Sorunu, Sosyal Politika ve ktisadi Devlet Teekklleri: 1930lu ve 1940l Yllar, Toplum ve Bilim, S. 92, (Bahar, 2002), 36. 3460 sayl kanunla erevesi izilen bu sistem hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, . H. Tkin, ktisad ve tima Trkiye Rakkamlarla Cilt : III, Ankara, T. C. Babakanlk statistik Genel Mdrl, 1946, 22 ve 96. 460 K. Boratav, ktisat Politikalar ve Blm Sorunlar, a.g.e., 284.

459

242

kurulmasn ngryordu.461 Ancak byk sermaye ve ileri teknik isteyen sanayi kollarn ieren bu sanayi plannda, zel sermayeye yer verilmemitir. Ama plan dnda kalan alanlarda zel sermayenin ekonomik faaliyetleri serbest braklmtr. Zaten plana alnan alanlarn ou zel sanayi giriimlerinin gelimesini ve yenilerinin kurulmasn tevik edecek niteliktedir.462 Trkiyede ortaya k ve geliimine ksaca deinilen devleti ekonomi politikasnn, artk dnsel alanda korporatist dnceyle bir ilikisi olup olmadnn zmlenmesi gerekmektedir. Daha ilk admda, Cumhuriyetin kimi siyasal sekinlerinin azndan devleti ekonomi politikasnn ortaya konulu biiminin, korporatist dncenin bir takm savlaryla benzerlikler tad grlmektedir. Nasl ki, korporatist dncede, korporatizmin liberalizmden farkl, ama sosyalizmden de farkl olan, kendine zg nc bir yol olduu sav ileri srlyorsa; Trkiyede tek parti dneminin devleti ekonomi politikas da ayn savlarla ortaya konulmutur. 1929 Dnya Byk Ekonomik Krizinin, dnya kapitalist sistemini temellerinden sarsmas, Trkiyede de serbest ticarete, liberal politikalara duyulan gveni ciddi biimde sarsmtr. Trk ekonomisini ciddi sorunlara srkleyen bu kriz, resmi evrelerde kapitalizmin ihra ettii bir felaket, liberal politikalarn zorunlu bir sonucu olarak grlmtr.463 te 1930da Byk Krizden korunmak amacyla alnan nlemler dnda uygulama alan olmayan, 1932ye kadar geerli sayabileceimiz snr ve tanm belirsiz olan devletilik, kimi zaman emperyalizm
. Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, a.g.e., 147-148. Kurulmas planlanan fabrikalar Anadoluya datlmt. nk devlet grece gelimi kuzeybat Anadolu ile Anadolunun gelimemi blgeleri arasndaki uurumu kapatmay amalamaktayd. teki blgelerin de gelimesi iin, devlet sanayi plann tm Anadoluya datt. zlenecek olan strateji, Anadoludaki Kayseri ve Malatya gibi merkezlere fabrika kurmakt. Bunun sonucu olarak btn blgenin zaman ierisinde geliecei umuluyordu. F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 140. 462 Afetinan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, a.g.e., 17. 463 K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 100.
461

243

ile kimi zaman da anari ile ayn anlamda kullanlan liberalizmin istenmemesi anlamna gelmitir.464 Bu yndeki grlere, nceki sayfalarda Ekonomi Bakan Mustafa eref Beyin azndan deinilmiti. C.H.P.nin Mays 1935te yaplan drdnc kurultaynda Parti Genel Sekreteri Recep Peker de, devletiliin aka liberalizm kartl olduunu belirtmitir. Peker liberalizmin karsna koyduu devletilii yle aklamaktadr: biz devletiyiz fili olarak Hkmete de, Partice de devletiyiz. Buna kar olanlar (liberallik de serbest olsun) diyorlar. Arkadalar; bunun ne demek olduunu, davann ehemmiyet ve deerini hepiniz anlarsnz. Liberal sistemi demek, bu gn bu ulusun varlnda gzlerimizi kamatran, en byk muvaffakyet yollarn kapamak demektir.465 Peker, nklab Dersleri Notlarnda da, dnyann genel gidiatnn liberalizmden uzaklama ynnde olduunu savunmaktadr: nsanlarn en basit hakk olan, kazanma, alma ilerinde bile ferdleri babo brakmak zamannn oktan getii bir devirdeyiz. Devlet, tanzimci elile ticarete mdahale hakkn almtr. Dnyann genel gidii byledir. Eer patronsa ii zerinde, ii ise patron zerinde zarar verici bir tesir yapmasna msaade etmiyecek bir devirde yayoruz. Kazanc, makul kr izgisi iinde tutarak mstehliki korumak ve ulusu tekil eden insanlar ynn bu artlara uydurmak devletin vazifesi olmutur.466 Mahmut Esat
B. Kuru, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), a.g.e., III. C.H.P. Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutalgas, a.g.e., 46., Partinin Yeni Program in Kurultayda R. Pekerin Sylevi , lk, C. 5, S. 28, (Haziran, 1935), 250. Peker, liberal ekonomi yerine devletiliin uygulanmasyla elde edilen kazanlar, konumann devamnda dile getirmektedir: Biz devleti olmasaydk paramzn bu gnk kymeti temin edilebilirmiydi? D ticaret ve deme denkliimiz i sanayin koruma altnda domas ve yaamas mmkn olurmuyd? Biz devleti olmasaydk memleket evldlarnn aktlm olan yce kanlar pahasna elde edilen (T)rk vatannda memleket mal yerine ecnebi malnn serbestce satna yurd kaplar ak kalr, ecnebi mallar (T)rk pazarlarn istil ederdi. Bir devletin tam manasile mstakil saylmas iin snrlarnn dman silhndan ve ordusundan mahfuz olmas kfi deildir. Ayn zamanda mill pazarlar ecnebi manfaktrn istilsndan da mahfuz klmak lzmdr. Bugn rahat yayoruz, yurd kurtulmutur derken i pazar ecnebi rnnn istils altnda mahvolmaa mahkm bulunduka yarnmz iin en derin yoksulluk ve felketlerin varlmz sarsacana phe etmemelidir. 466 R. Peker, nklab Dersleri Notlar, a.g.e., 68.
465 464

244

Bozkurt da, liberalizm kelimesini kullanmakszn, devletiliin, bireylerin dier bireyleri smrmesine engel olabileceini savunmaktadr. nk devleti ekonomi politikasnn ierdii iddetli kontrol yetkisi smrmeyi nleyen bir mekanizmadr. Bozkurt, devletiliin (tpk korporatizmde olduu gibi) liberalizm kart olduunu, ama kapitalizm d olmadn; devletiliin sosyal hakszlklar ve insann insan smrmesini tam olarak ortadan kaldramayacan, ama bunlar (soygunculuu) en aza indireceini belirterek dolayl yoldan sylemektedir.467 Devleti ekonomi politikas, Trk siyasal sekinlerinin gznde sosyalizmden de farkldr. Bu farkll Atatrk, Meden Bilgiler kitabnn vatandaa kar devletin vazifeleri bal altnda dile getirmektedir. Burada Atatrk yle demektedir: Bizim takibini muvafk grdmz devletilik prensibi, btn istihsal ve tevzi vastalarn fertlerden alarak milleti bsbtn baka esaslar dahilinde tanzim etmek gayesini takip eden ve husus ve ferd, iktisad teebbs ve faaliyete meydan brakmyan sosyalizm prensibine mstenit kollektivizm, komnizm gibi bir sistem deildir.468 Yine Atatrkn devletilii deerlendirdii u szleri, liberalizmden farkl olduunu belirttii devletiliin sosyalizmden de ayr tutulduunu aka ortaya koymaktadr: Trkiyenin tatbik ettii Devletilik sistemi XIX. asrdanberi sosyalizm nazariyecilerinin ileri srdkleri fikirlerden alnarak tercme edilmi bir sistem deildir.469 1930lu yllarda devletilik eitli Trk siyasal sekinlerinin gznde, liberalizmden de, sosyalizmden de farkl olan, Trkiyeye zg bir nc yol

M. E. Bozkurt, a.g.e., 242-243. A. Afetinan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1969. 469 Afetinan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, a.g.e., 15.
468

467

245

olarak grlmtr.470 Bu dorultuda Cumhurbakan Atatrk, devletiliin sosyalizm ve liberalizmden fakl, Trkiyenin ihtiyalarndan domu Trkiyeye has bir sistem olduunu sylemektedir.471 Ayrca gerek devletilik ilkesinin kuramsal dzeyde biimlenmesinde, gerek bu ilkenin yorumlanmasnda en yetkili kii472 olarak gzken C.H.P. genel sekreteri Recep Peker de, Partinin 1935 ylnda yaplan drdnc kurultaynda; devletiliin, liberallerin ve sosyalistlerin

yorumladklarndan farkl olduunu aklarken, devletiliin bu iki sistemden ayr olduunu anlatmaktadr.473 Buraya kadar yaplan zmlemelerden de anlalaca zere, Trkiyede devletilik ilkesinin anlal biimi, korporatist dncede savunulan, liberalizmden ve sosyalizmden farkl olmak ve bu ikisinden ayr kendine zg bir nc yol olmak savlaryla rtmektedir. Peki, Trkiyede devletilik ilkesinin, korporatizmin sz konusu bu savlaryla rtmesi, devletilii korporatist yapmakta mdr? Bu soruya kesinlikle hayr yant verilmelidir. nk korporatizmin en belirgin zelliklerinden biri de, liberalizm ve sosyalizmden farkl bir nc yol olma savn gerekletirirken, ekonomik ve siyasal rgtlenmede ilevsel, yani mesleki rgtlenme ve temsil esasn benimsemi olmasdr. Oysa dnemin siyasal sekinleri arasnda mesleki temsili savunanlar bulunmasna karn, Trkiyede genel kabul gren ve uygulanan biimiyle devletilik ilkesinde, mesleki esasta rgtlenme ve
L. Kker, Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, a.g.e., 180. Afetinan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, a.g.e., 15. 472 K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 110. 473 Arkadalar; yeni programda devletiliin tarifini ak bir hale koyuyoruz. Eski programdaki tarifte (Husus teebbs serbesttir, devlet de iktisad bakmdan istedii eyleri yapmakta serbesttir) diyorduk. Samzdaki koyu liberal fikirdekiler ikinci cmleyi almadan diyorlar ki bana Devlet karmaz. Benden ne hesab sorabilir, ne beni kontrol edebilir. Ne yapacam iin mahiyetini, ne kullanacam ilk maddeyi, ne mstehlikten isteyeceim fiat, ne kullandm iinin hakkn sorabilir. te tarafta bir kzl Marksist de her eyi devletin yapacan, husus teebbse bir ey braklmayacan ifade ediyor. Hakikat ne yle, ne de byledir. C.H.P. Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutalgas, a.g.e., 48., C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, a.g.e., 16. ve Partinin Yeni Program in Kurultayda R. Pekerin Sylevi, lk, C. 5, S. 28, (Haziran, 1935), 253.
471 470

246

temsil dncesi bulunmamaktadr. Devletiliin, korporatizmin liberalizm ve sosyalizmden farkl, kendine zg bir nc yol olma savlaryla rtmesini ise; eitli nedenler sonucunda sosyalist zm yolunu benimsemeksizin, dnemin kriz ierisinde bulunan liberalizmi dnda bir gelime politikas arayna ynelmesine balamak yerinde olacaktr. Liberalizmin rettii krizlere duyulan tepki sonucunda, sosyalizme ynelmeksizin, yani kapitalizm dna kmakszn zm aranmas, hem esasen korporatizmde, hem de devleti ekonomik araylarda ortak savlarn benimsenmesine yol amtr.

b) Trk Siyasal Dnnde Korporatist zler C.H.P.nin korporatizmle ilikilendirilen temel ilkelerinin zmlendii bir nceki blmde, sz konusu ilkelere ikin olmalar dolaysyla resmi olarak kabul grm olan korporatist izler ortaya konulmutu. Bu blmde ise, C.H.P.ye ve sonrasnda da devlete mal olarak resmiyet kazanan ilkeler deil, tek parti dnemi Trkiyesinin dn hayatnda, siyasal sekinler ve aydnlar zerindeki korporatist dncenin izleri, etkileri zmlenecektir. Bu dorultuda belirtilmelidir ki, tek parti dneminin kimi siyasal sekinleri ve aydnlarna hkim olan korporatist dnceler, resmi dzeyde kabul grmemekte, hatta iktidarn siyasasna ters dmektedir. Sistematik ve btnsel bir korporatist dnce Cumhuriyetin tek parti dneminde iktidarn resmi gr ya da siyasas olmasa da, korporatist dncenin kimi izlerinin Trk dn yaamnda ve Trk siyasal sekinleri zerinde ciddi etkisi olduu gzlenmektedir. 1930 sonras dnemin siyasal dn yaamndaki korporatist izler ancak, dnemin siyasal dnnde nemli yere sahip olan ve korporatist dnceyle ilikilendirilebilecek eitli parametrelerin zmlenmesi ile ortaya

247

konulabilir. Bu parametreler liberalizm, sosyalizm ve snf atmalarnn eletirisi ve mesleki temsilin savunulmasdr.

1-

Liberalizme Ynelik Tepki ve Eletiriler Milliyetilik ve devletilik ilkeleri ierisinde de deinilen liberalizm ve

sosyalizm eletirileri, 1930larn dn yaam ierisinde sk sk gndeme gelmitir. zellikle 1930lar hem Cumhuriyet ynetiminin, hem de yerli zel sermayenin liberalizme kar tavr ald bir dnemdir.474 Liberalizme ynelik tepki ve eletirellik o dereceye varmtr ki, kimi basn organlarnda liberalizm afetlerin en by olarak nitelendirilmektedir.475 Recep Peker de bu dorultudaki grlerini aka dile getirmektedir. Hayata yeni domu olan Trkiye Devletinin hayat iin liberalizm ok fena ve ok zararl bir unsurdur. Bugn liberalizm demek hukuk bakmndan bir anari ve ekonomi bakmndan da bir ksm yurttalar dier yurttalara istismar ettirmeye ak bir kap demektir. Bu sadece yeni ve nizaml bir devlet kurup iletmek yolunda olan bizler iin deil, asrlk devletler iin bile bir afettir476 Liberalizme kar alnan tavr, o dnemde yaplan liberalizm tanm ve deerlendirmelerinde de gzlenmektedir. rnein Ahmet Hamdi Baar, liberalizmi; dnyann ilk sanayilemi lkesi olan ve dnyann en nemli yerlerini smrgesi

Liberalizme, daha dorusu kontrolsz bir kapitalizmin kurulmas ve yerlemesine kar, Cumhuriyetin nde gelenleri arasnda batan beri var olan tedirginlik ve kuku, zamanla kaybolmam, giderek artm ve zellikle 1930larda ak bir tavr haline gelmitir. Yerli zel sermayenin liberalizme kar tavr da 1930larda belirginlik kazanmtr. zel kesim bandan beri destek, tevik ve korunma istemitir. Rekabet karsnda kalmaktan holanmamtr. B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 135. 475 25 Temmuz 1931 tarihli Cumhuriyette Yunus Nadi unlar yazmaktadr: ktisad sahada hereyi kendi hline babo brakmak demek olan liberal mektep meer bugnlerde fetlerin en by demekmi. Bir memlekette ktlk olduu zaman ileri oluruna brakmak nasl vaziyeti kurtaramyorsa dnyada bolluk olduu zaman dahi hal hemen hemen bundan ibaret oluyor B. Kuru, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), a.g.e., 16. 476 B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 140.

474

248

haline getiren ngilterenin rettii bir istismar arac olarak tanmlamaktadr.477 Baara gre liberal esaslarn ve demokrat ynetimin insanlarn yarar iin gerekli olduu dncesi tm milletlere alanrken, ngiltere gibi sanayilemi ve smrgeci lkeler bu bahane ile kendi lkelerini zenginletirmenin yolunu bulmutur. rnein ngiltere, kendi smrgelerinde ve Trkiye gibi geri kalm tarm lkelerinde kaptilasyonlardan yararlanarak, ulusal sanayin geliimini engelleme, oralarn ticaretini elinde tutma, smrgelerinden ald vergilerle kendi adalarn

zenginletirme, kendi rnlerini btn dnya piyasalarnda ve zellikle de smrgelerinde satma olanan elde ettikten sonra liberalizmi savunmutur. Liberalizmin bu bireyci kuramlarna, serbest ticaret ve sanayi taraftarlarnn bilimsel deerlendirmelerine dnya tamamen inanm ve uymutur. Hatta Trkiye gibi ok sonradan gelimeye alan milletler bile, lkelerinin gelimesi iin tek aracn serbest ticaret ve serbest alma olduuna, zgrlk ve demokrasi ilkelerine uyulduka, gelime ve refahn salanacana byk bir inan duymulardr. Oysa liberalizm smrgeleri ve tarm lkelerini smrmek iin sanayilemi ve smrgeci lkeler tarafndan sadece bir ara olarak kullanlmtr.478 Bu dorultuda Trkiye de liberalizmin, yani serbest mbadele rejiminin kurban olmu bir lkedir. yleyse Trkiyenin bu eski rejime dnmemesi, yani bu yndeki uluslararas anlamalara girmemesi, gmrklerini kaldrmamas gerekmektedir. Bu yaplmazsa,

A. H. Baar, Deien Dnya, stanbul, Kenan Basmevi, 1941. A. H. Baar, ktisad Devletcilik, C. I., stanbul, Matbaaclk ve Neriyat Trk Anonim irketi, 1931, 33-34. Sanayilemi, smrgeci lkeler, liberalizm ile tarm lkelerini ve smrgelerini smrrlerken, o lkelerdeki kimi snflar arac olarak kullanrlar. Eraf, mtehayyizan, tccar fabrikatr gibi sfatlar tayan, kyl, amele gibi retici snflar ve seim esasna dayanan tm siyasal etkinlikler zerinde byk etkisi bulunan bu snflar, tarm lkelerinde ve smrgelerdeki en gl snflardr. Baara gre liberalizmin bu arac snflar ile gerekletirdii smr mekanizmasnn ayrntlar iin baknz, A. H. Baar, ktisad Devletcilik, C. I., a.g.e., 35-36.
478

477

249

kaptilasyonlarn kaldrlmasndan nceki duruma dlebilir.479 1930larn tek partili Trkiyesinde liberalizm, sadece uluslararas bir smr mekanizmasn temsil etmesinden dolay deil, liberal retinin dayand bireycilik asndan ve ekonomik ve siyasal liberalizmin yaratt eitli olumsuzluklar asndan da eletirilmitir. Dnemin iktidarna bal olan lk dergisinde, bireyciliin temelden yanl olduu dile getirilmektedir. Bireycilik o kadar yanltr ki, bireycilik temel ilkelerini ortaya atmakla beraber, bunlar hibir zaman ve hibir yerde tam olarak uygulayamamtr. Anari halinde bir toplum hayat uygulanabilir olmadndan, bireycilik de uygulanabilir deildir.480 Zaten I. Dnya Savann sonunda, 19. yzyla hkim olan bireyci zihniyet hem ekonomik, hem de siyasal alanda son bulmutur. I. Dnya Sava sonrasnn ekonomik ve sosyal koullar, liberalizmin birey hak ve zgrlklerinin snrlanmasn gndeme getirmi, birey hak ve zgrlkleri dncesi, yerini sosyal hak dncesine brakmaya balamtr. Bu yeni anlay dorultusunda birey toplumsallatrlm, bireyin faaliyet ve amalar toplumun amalar hedeflenerek dzenlenmeye balamtr. Artk birey hak ve zgrlklerinin zerinde, devlet tarafndan temsil edilen toplum kar yer almtr.481 phesiz bu yndeki deerlendirmeler, tek parti ynetiminin politikalarnda da yansma bulmutur.482 Ayrca bireyciliin ekonomik alandaki yansmas, yani ekonomik liberalizm de eitli alardan, rnein bireysel karlarn ncelii, rekabetin gereklilii ve
A. H. Baar, ktisad Devletilik, C. II., stanbul, Matbaaclk ve Neriyat Trk Anonim irketi, 1933, 59. 480 Aydoslu Sait, Milliyeti ve Taazzuvcu ktsat 2, lk, C. I, S. 4, (Mays, 1933), 282. 481 N. E. Smer, a.g.e., 109. 482 C.H.P. Genel Sekreteri Recep Peker, yapt radyo konumasnda bunu aka ilan etmitir: Amme haklarnda anariyi besliyen, ekonomide ulusal almay ypratan ve ulus ynn istismar eden liberalizme kar cephemizi daha sklatryoruz. Haklarda hrriyetin snrn, devlet varlnn otorite snr iine alyoruz. Teklerin ve husus topluluklarn faaliyetini genel menfaatlere aykr olmamak kaydiyle balyoruz.C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, a.g.e., 3. ve B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt II, a.g.e., 283.
479

250

ekonomik yaamn kendiliinden dzenlenmesi konularnda eletirilmitir. Atatrk, zel karn, genel kar ile eliki halinde olduunu belirtmektedir. nk zel karlar rekabete dayanrlar. Oysa Atatrke gre sadece rekabetle ekonomik dzen kurulamaz. Serbest rekabetin, kuvvetlilerin zayflar istismar etmesi gibi toplumsal sakncalar vardr. Ayrca bireyler baz byk ortak karlar gerekletiremezler.483 Pekere gre de ekonomik liberalizmin kr ihtiras, iiyi, tketiciyi ezmeyen bir lde tutulabilseydi, insanln bu gnk aclarnn ve snf kavgalarnn byk bir ksm ortaya kmazd.484 Liberalizmin, zaman ierisinde ve gereklilikler dorultusunda ekonomik yaamn kendiliinden dzenlenecei varsaym da gereki bulunmamaktadr. A. H. Baar, ekonomik yaamn kendi kendine dzenlenmediini, ekonomik alann ancak devlet eli ile dzenlenebileceini belirtmektedir.485 Ekonomik liberalizm dayand ilkeler asndan eletirilirken, sosyalizmin gelimesi gibi rettii bir takm sonular asndan da eletirilmitir. Peker sosyalizmin gelimesi ve yaylmasndaki etkenlerden birinin, liberalizmin sanayi alanndaki olumsuzluklarn dzeltme, iyiletirme yoluna gitmemesi, hatta giderek bu alandaki olumsuzluklarn artrmas olduunu ileri srmtr. Tm bu olumsuz gidie, giderek kendi aleyhine gelien bu duruma ramen ekonomik liberalizm, tketicinin ve ii snfnn haklarn kollayc orta yolcu bir anlamaya bile yanamamtr. Kendi aleyhine mcadele arttka, ekonomik liberalizm de mcadelenin sertliini artrmtr. Bu olumsuz koullar sosyalist olmayan halk tabakalarn da derinden etkilemi ve ekonomik liberalizme kar dmanlk artmtr.486 Tm bunlarn sonucunda liberalizm ekonomik alanda, insanl tezada

483 484

A. Afetinan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, a.g.e., 46. R. Peker, nklab Dersleri Notlar, a.g.e., 72-73. 485 A. H. Baar, ktisad Devletcilik, C. I, a.g.e., 58. 486 R. Peker, nklab Dersleri Notlar, a.g.e., 36-37.

251

gtrm, birbirine hasm ktlelere datm, kapitalist ve proleter snflarna ayrm ve (M)a(r)ksist politikac ve komitecilere yol am tr.487 Liberalizmin siyasal yn olan siyasal liberalizm de, tek parti ynetiminin siyasal sekinlerinin byk bir ksmnca eletirilmitir. Siyasal liberalizm eletirileri en belirgin biimde Recep Pekerde grlmektedir. oulculua dayal liberal demokratik rejimleri eletiren Peker, liberal tipte eitli partilerle eitli byk glkleri baarmak zorunda olan devletlerin, gl ve dzenli biimde almasnn olanaksz olduunu sylemektedir. nk liberal devlet tipi, anarik ve istismarc simas ile ve karma kark kaprislerle dolu eidli partileri ile gl ve dzenli almay gerekletiremez.488 Peker liberal devlet tipinin ve klsik

parlamentarizmin ulus kuvvetlerini paralyan anarik durumu iinde, yurddalar arasnda, particilik ve memleketcilik gibi, sun bir tasnife yol aldn (v)e her biri yurd menfaatlerinden ziyade ahs ve zmre faydasn gden eidli partiler489 ortaya ktn belirtmektedir. Ayrca siyasal liberalizm snf atmalarna gz yummas nedeniyle de ulus birliini bozmaktadr. Liberal devlet tipi iinde ii snf ve patron snf, bunun daha geni manasile proleter ve burjuva snflar iki dman cephe halinde birbirine kar arpp dururlar. Bunlar; millet birlii gibi byk ve mukaddes davnn yannda hibir kymeti olmyan ve millet varln tahrib eden zehirli telkinler mahsul sun bir heyecann vecdi iinde vuruup dururlar. bu yzden memleket kendi iinden dalmak tehlikesine maruz kalr.490 Peker, siyasal adan olumsuzluklarn serimledii liberalizm yerine neyi tercih edeceklerini de ortaya koymaktadr. Biz liberal devlet tipinin tantt, hergn bir karklkla

487 488

Aydoslu Sait, Milliyeti ve Taazzuvcu ktsat 2, a.g.m., 276. R. Peker, nklab Dersleri Notlar, a.g.e., 102. 489 R. Pekerin Partililerle Bir Konumas, lk, C. 7., S. 39, (Mays, 1936), 161. 490 R. Pekerin Kanununu zah, lk, C. 7., S. 41, (Temmuz, 1936), 326 (285).

252

devletin durumunu, ileri gidiini, hzn bozan, yurddalar biribirine dren, btn geri ve fena tohumlarn yeermesine yol aan nizam ve birlik dman klsik demokrasi yerine, yurdda zeksnn beslenip almasna da yol veren sevgiye ve inana dayanan disiplinli bir beraberlii stn sayyoruz.491 ki dnya sava aras dnemde dnyada olduu gibi, zellikle 1930lardan itibaren Trkiyenin tek parti ynetiminin siyasal sekinlerinin gznde de, gerek kuramsal dayanaklar, gerek siyasal ve ekonomik alandaki yansmalar eletirilen liberalizmin kmekte olduuna dair grler yaygnlamtr. C.H.P. Genel Sekreteri Peker, Partinin 1935 ylnda yaplan drdnc kurultayndaki sylevinde, tarihsel srete feodalizmden kapitalizme (daha dorusu feodal devlet tipinden liberal devlet tipine) geiin ksa bir zetini yapmtr. Bu zet ierisinde Peker, liberal devlet tipinin, gerek ierisindeki snrsz zgrlkler, gerekse de ekonomik alanda istismara yol amas gibi retmi olduu elikiler nedeniyle srdrlemez hale geldiini belirterek, batan feodal devletin yerine gelen liberal devletin de dnyann her yerinde kmeye baladn ve yerine eit eit devlet tiplerinin kurulmakta olduunu ileri srmtr.492 Yine benzer biimde, ubat 1937de anayasann deitirilmesi grmeleri srasnda Peker Bugn liberalizm her yerde ya km tarihe intikal etmi veyahutta sarsnt nbetleri iinde can ekimektedir.
493

demektedir. Ahmet Hamdi Baar da, 1931de baslan ktisad Devletcilikin

birinci cildinde, liberalizmin iflasn arifesinde olduunu, hibir teebbse

C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, a.g.e., 5-6. C.H.P. Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutalgas, a.g.e., 46-47., Partinin Yeni Program in Kurultayda R. Pekerin Sylevi, lk, C. 5, S. 28, (Haziran, 1935), 250-251. ve B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt II, a.g.e., 288-289. Pekere gre feodal devletten sonra gelen liberal devletin ykl, ulusal devletin douu dnemini getirmitir. Kimileri ken liberal devletin yerine snf devletinin geleceini ileri srse de, Peker, liberal devlet yerine kurulacak olan snf devletinin, en sonunda doru yolu bularak ulusal devlet yoluna gireceine inanmaktadr. (Ayn sayfalarda) 493 B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 140. ve B. Kuru, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), a.g.e., 46-47.
492 491

253

giriemeyecek durumda bulunduunu, artk yeni messeseler douramadn, asl abasnn var olan messeseleri korumaktan ibaret olduunu ileri srmektedir.494 Pek ok ynden eletirilen ve tm dnyada artk kmekte olduu sk sk dile getirilen liberalizm, ksa srede bamsz kalknmay ve sanayilemeyi amalayan Cumhuriyet rejiminin, 1930larn balarndan itibaren kesin olarak

benimseyebilecei bir sistem olmaktan kmtr. Bundan byle Milli ktisat anlay dorultusunda kalknma ve sanayileme, ekonomik ve siyasal liberalizm ile uyumayan devleti ekonomi politikasyla gerekletirilecektir. Bu dorultuda 1930 ylnn Austos aynda Babakan smet nn unlar sylemitir: Liberalizm nazariyat btn memleketin g anlayaca bir eydir. Biz iktisadiyatta hakikaten mutedil devletiyiz. Bizi bu istikamete sevk eden, bu memleketin ihtiyac ve bu milletin f(t)ri temayldr.495 Devleti ekonomi politikalarnn artk yerlemeye balad 1930lu yllarn ortalarnda, eitli yazlarda ya da yaplan tartmalarda, getirilen devleti ekonomi politikalarnn, eletirilen ve reddedilen liberal ekonomi politikalarndan, sanki siyahla beyaz gibi birbirinden ne kadar farkl olduu aka ortaya konulmaktadr.496 1936 Hazirannda Ekonomi Bakan Celal Bayar, devleti ekonomi politikalaryla yoluna devam eden Milli ktisatn, liberalizmi ne kadar dladn aka dile getirmektedir: Liberalizmi -Dilim dahi dnmyor bu kelime
A. H. Baar, ktisad Devletcilik, C. I., a.g.e., 38. Ancak Baar, ktisad Devletilikin drdnc kitab olan Deien Dnyada, I. Dnya Sava sonrasnda Rusya, Almanya ve Trkiyede kapitalizmi tasfiye eden devrimlerin yapldn ileri srmektedir. A. H. Baar, Deien Dnya, a.g.e., 28-29. Rusyada kapitalizmi tasfiye eden Bolevik devriminin gerekletii dorudur, ancak Almanya ve Trkiyede byle bir devrim gereklememitir. Almanyada Nazilerin uygulad politikalar ve Trkiyede uygulamaya konulan devleti ekonomi politikalar, ekonomik liberalizm ile uyumayabilir ama kapitalizmi tasfiye anlamna gelmemektedir. 495 B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt I, a.g.e., 101., B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 126. ve B. Kuru, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), a.g.e., 9. 496 rnein, liberalizm ve alma yaam konusuyla ilgili olarak, Mahmut Esat Bozkurtun 1935 Hazirannda yazd bir yaz ile 1936 Hazirannda Kanunu grlrken Konya Mebusu Ali Rza Trel vurguladklar buna ilgin birer rnektir. Ayrntl bilgi iin baknz, B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 81-82.
494

254

bana okadar yabanc geliyor- ykaraktan memleketimizde kudml bir ekonominin esaslarn kurmak istiyoruz. yeni prensiplere doru gidiyoruz. Bu yeni prensiplerde, nihayet memleketimiz bir tecrbe geirecektir. Fakat bizim kanaatimiz udur ki, bu tecrbe de mutlak surette mspet bir netice verecektir.497

2-

Sosyalizme Ynelik Tepki ve Eletiriler Cumhuriyet rejiminin siyasal sekinlerinin gznde, liberalizmin yan sra

sosyalizm de eletirilen bir akmdr. Ancak dnemin devlet adamlarnn yazlarnda ve sylevlerinde liberalizme ynelik eletirelliin daha ar bast grlmektedir. Cumhuriyeti kuran kadrolarn gznde liberalizm emperyalizm ile

zdeletirilmitir. Osmanl mparatorluunu bamlla, yar smrge olmaya ve sonrasnda da dalmaya gtren sre, Bat kapitalizminin ve Bat kapitalizminin dayatt liberal politikalarn sonucudur. Ayrca Cumhuriyetin 1920ler boyunca benimsedii grece liberal ekonomi politikalar, rejimi kuran kadrolarn amalad bamsz ulusal kalknmay salayacak temelleri salamaktan uzak kalmtr ve bu nedenle tepki duyulmaktadr. Tm bunlarn yan sra Cumhuriyeti kuran kadrolarn liberalizme kar duyduklar phe, iki dnya sava aras dnemde Batl kapitalist lkelerde dahi liberalizmin eletirilmesi ve gzden dmesi ile de beslenmitir. Bu gibi nedenlere bal olarak, liberalizm eletirileri, sosyalizm eletirilerine oranla daha youn ve kapsaml olmutur. Sosyalizme ynelik eletirilerin, liberalizme ynelik eletirilere oranla daha az younluk tamasnn nedenleri arasnda; daha en bandan beri sosyalizmin Trkiye iin ciddi bir seenek olarak ortaya kamamas da yer

497

T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 12, 76. tima, 9.6.1936. 145.

255

almaktadr.498 Trkiye, bu almann kapsad dnemin sonu olan 1945 ylna kadar, siyasal yaama ciddi biimde damgasn vurabilecek bir sosyalist hareketin dayanaca sosyo-ekonomik ve sosyo-politik temellere sahip olmamtr. Sosyalizm, Sovyetler Birliinden yardm alnan dnemde dahi Cumhuriyeti kuran kadrolarn gznde hibir zaman, ynelinecek bir seenek olarak grlmemi, bu yndeki giriimler bastrlmtr. Ancak Cumhuriyetin ynetici kadrolar, Sovyetler Birliinin Trkiyeye gerek ulusal kurtulu mcadelesi srasnda, gerekse de devleti ekonomi politikalaryla sanayileme abalar srasnda verdii parasal ve teknik destek nedeniyle, sosyalizme ynelik eletirilerde ok ileriye gitmemitir. Her ne kadar sosyalizmin Trkiyeye uygun olmad dile getirilse de, sosyalizmi benimseyen Sovyetler Birliiyle o dnemde yakn ilikilerin olmas, dostane ilikilerin bulunduu bu lkenin gcendirilmek istenmemesi499 ve Trkiye iinde rejimin temellerini sarsabilecek oranda kuvvetli bir sosyalist muhalif hareketin bulunmamas, sosyalizme ynelik eletirilerin belli bir seviyede kalmasna yol am olmaldr. Elbette sosyalizme ynelik eletirilerin, liberalizme ynelik eletiriler kadar younluk tamadnn ileri srlmesi, edimsel olarak var olan sosyalist hareketlerin kontrol altnda tutulmad ve ou zaman da iddetle bastrlmad anlamna gelmemektedir. Cumhuriyetin siyasal sekinlerinin gznde sosyalizmin en ok eletirilen yan, bireysel mlkiyeti kaldrarak kolektif mlkiyetin gerekletirilmesini amalamasdr. Bireysel mlkiyetin tamamen kaldrlmasn ve bunun yerine kolektif
Belge, Trk komnizminin daha douu srasnda Mustafa Kemal Atatrkn yrtt bamszlk hareketinin baarsyla boulduunu belirtmektedir. M. Belge, Sol, ev. Nait Satlgan, Gei Srecinde Trkiye, Der. I. C. Schick - E. A. Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, 161. 499 Mart 1937de D leri Bakan Tevfik Rt Aras La Stampa gazetesine verdii beyanatta unlar sylemitir: Rusya, endstriel lt ve edevatmz ve ordu tehizatmz temin etmitir. O zaman birok ekillerde tefsir edilmiti. Fakat size hakikati syleyeyim. Biz hibir zaman Bolevist olmayacaz, fakat Rusya aleyhine de hibir zaman dnmeyeceiz B. Kuru, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), a.g.e., 46.
498

256

mlkiyetin gemesini, btn tarih boyunca ve btn milletler iin zorunlu bir dava olarak gren bu tr doktrinler, rnein Baara gre, insanlar sabit fikirli olmaya iten ve toplum dinamizmini kabul etmeyen deerlendirmelerdir. Baar tarafndan mlkiyet sorunu, temel ve her lke iin ayn neme sahip bir konu olarak grlmemektedir. Mlkiyet toplum iin zararl bir kurum halini almsa, bunun sebebi bizzat mlkiyetin kt bir ey olmas mdr? Marksistler buna dorudan evet yantn vermektedirler. Oysa Marksistlere dorudan bu yant verdiren, 19. yzylda hkim olan kaytsz artsz mlkiyet rejiminin toplum hayatnda meydana getirdii suiistimallerdir. Oysa retim ve deiim ilikileri yeni bir takm esaslar dorultusunda dzenlenir ve liberalizmin tm fenalklar tasfiye edilirse, yeni dzende gelecek rejimin mlkiyetin lehine ya da aleyhine olmasna gerek kalmaz. Mlkiyet toplum iin istismar ve hakszlk arac ise ortadan kaldrlr, eer mlkiyet retim ilikilerini dzenleme iinde rol alm ise desteklenir.500 Bu dorultuda Cumhuriyetin siyasal sekinlerinin pek ounun, korporatist dnrlerde olduu gibi, liberalizmin rettii eliki ve arpklklar eletirdikleri, ancak bunlar ortadan kaldrmada sosyalizmin kapitalizmin temelinde yer alan mlkiyet ve sermaye ilikilerini kkl bir biimde deitirmeye ynelmesini benimsemedikleri ve hatta bunu iddetle eletirerek reddettikleri grlmektedir. Sosyalizme yneltilen bir baka eletiri de, yine korporatist dnrlere benzer biimde, belli bir snfn hkimiyetine dayand ileri srlen liberalizm karnda yer alan sosyalizmin de, belli bir snfa dayanyor olmasdr. Liberalizmin istinat ettii, mutavasst snf, yani (burjuva) dr; komonizm ise bu snfn haricinde
A. H. Baar, Deien Dnya, a.g.e., 149-151. Baara gre zararl olan mlkiyetin kendisi deil, mlkiyet hakknn liberalizmde olduu gibi kaytsz artsz toplum kontrolnn dnda kullanlmasdr. Yaplmas gereken ey de, balca retim faktr olan mlkiyeti ve sermayeyi toplum kontrol altna almaktr. Bu kontrol yntemlerinin neler olduu konusunda daha ayrntl bilgi iin baknz, (ayn kaynak), 148.
500

257

al(a)n snfa (perolaterya) ya istinat eder. Bu itibarla komonizm de dieri gibi bir snf menfaatine gre alan ve uraan bir sistemdir.501 Tek parti dnemi Trkiyesinde ou siyaseti ve aydn, Batdaki korporatist dnrlerde olduu gibi, liberalizm eletirilerinde Marksist/sosyalist eletirilerin eitli savlarnn haklln kabul etmilerdir, ancak bu Marksizmin ve sosyalizmin btnyle geerliliini kabul etmeleri502 ve Marksist/sosyalist zmlere ynelmeleri anlamna gelmemitir. Bu dorultuda kimi zaman Trk Devrimi ile

Marksist/sosyalist Devrim arasnda karlatrmalar yaplarak, farkllklar ortaya konulmutur. rnein Marksizmin, toplum anlaynda ii snfnn stnlnn kabul edildii, bu dorultuda kylnn de iiletirildii, toplumun ynetiminin bireysel varl silinmeye allan bu ii kitlesinin diktatrlne verilmesinin amaland; ekonomide ise bireysel mlkiyetin kaldrlarak, yerine devlet mlkiyetinin konulmasnn istendii; dnya grnde de uluslararasc olduu dile getirilmektedir. Buna karlk, Trk Devrimi bireysel mlkiyeti kabul etmektedir. Kyly mlkszletirmek yerine, belki de iiyi mlk sahibi yaparak bir toplum kurmay amalamaktadr. lkeyi diktatrlkle deil, tam bir halk hkimiyeti ile ynetmeyi istemektedir. Milliyeti Trk devriminin uluslararascl ise, milletler arasnda bar, medeniyet ve kltr yolunda bir ibirliini benimsemesi anlamna gelmektedir.503

A. H. Baar, ktisad Devletcilik, C. I., a.g.e., 39. rnein Baar, Marksn zmleme ynteminin o dnemde sahip olunan veriler nda olduka yetkin olduunu kabul etmektedir. Marksn elde ettii sonularn ounun olaylara uymadn, ama bunun Marksn ynteminin rk olduu anlamna gelmediini belirtmektedir. Marksn yntemi doru olsa da, eksiktir. Baara gre, kapitalist toplumlarda, Marksn nemle zerinde durduu snf elikileri geerlidir, ama bu birinci ya da tek eliki deildir. A. H. Baar, Deien Dnya, a.g.e., 99100. 503 N. Kemal, nklp deolojisinde Halklk, lk, C. 3, S. 13., (Mart, 1934), 44. Devleti ekonomi politikasnn gndeme geldii 1930dan itibaren, konu zerine yaplan tm aklamalarda bireysel mlkiyetin, bireysel almann kabul edildii srarla sk sk belirtilmitir. Bayar Austos 1935te Trkiyenin tatbik ettii devletilik sistemi 19uncu asrdan beri sosyalizm nazariyatlarnn ileri
502

501

258

3-

Snf atmas Olgusuna Ynelik Tepki ve Eletiriler Trk siyasal dnnde, korporatist dnceyle ilikilendirilebilecek ve

koutluk kurulabilecek bir dier parametre de snf atmas konusunda taknlan tutumdur. Gerek tek parti dnemi Trkiyesinin siyasal dn yaamnda, gerek korporatist dncede, snf atmas olgusu olumsuzlanmakta, snf atmalarna izin verilmemesi amalanmaktadr. Ancak burada Bat toplumlar ile Trk toplumu arasndaki sosyo-ekonomik farklla dikkat etmek gerekmektedir. Belli bir kapitalistleme ve sanayileme eiini gemi olan Bat toplumlarnda snfsal kutuplama ve snf atmalar sosyoekonomik ve sosyo-politik yaamda baat konuma gelmitir. Bylece, Bat toplumlarnda korporatist dnce, var olan snfsal kutuplama ve snf atmalarn olumsuzlayarak; snf esasndaki ayrmlarn rettii atma yerine, mesleki esasta ayrmn getirdii ibirliini nermektedir. Oysa Trkiye, modern anlamda snflarn atmasna yol aacak derecede kapitalistlemi ve sanayilemi bir sosyo-ekonomik yapya sahip deildir. Bu nedenle Trkiyede korporatizm ile ilikilendirilebilecek snf atmalar karnda taknlan tutum, Batdan farkldr. Trkiyede

kutuplamaya ve atmaya yol aacak snflarn var olduu reddedilmektedir. Yaam koullar asndan birbirlerinden farkl tabakalar, farkl ekonomik sektrlerdeki ya da meslek gruplarndaki kesimler olarak deerlendirilmektedir. Ancak Batdaki anlamyla snflarn ve snf atmasnn Trkiyede olmadnn ileri srlmesi, snf atmalarna kar tek parti ynetimince nlemler alnmad anlamna da gelmemektedir.
srd fikirlerden alnarak tercme edilmi bir sistem deildir derken ve Kasm 1937de yeni babakan olduunda, Kemalist rejim, mlkiyet, ferd mesai ve alma kymetini, ekonomi politikasnn esas olarak almaktadr derken benimsenen yolun sosyalizm dorultusunda olmadn bir kere daha aka ilan etmi olmaktadr. B. Kuru, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), a.g.e., 38 ve 52.

259

Gerekten de Trkiyede Cumhuriyet ynetiminin, nce snflarn varln reddetmeye, sonrasnda da snfsal farkllklar ve bunun yansmalarn bastrmaya yneldii belirtilebilir.504 Bu dorultuda, bata Mustafa Kemal olmak zere, ou Trk siyasal sekini 1920lerden balayarak ve 1930lar boyunca Trkiyede, kapitalist Bat toplumlarndan farkl olarak, karlar birbirinden ayr ve bu nedenle de atan snflarn bulunmadn ileri srmlerdir.505 phesiz, Trk siyasal sekinlerinin bu yndeki grleri, rnein C.H.F.nin 1931de yaplan nc kurultaynda kabul edilen Parti programnda olduu gibi, program ierisinde yer alarak resmiyet de kazanmtr. Cumhuriyetin kuruluundan balayarak tek parti dnemi boyunca, lkede karlar birbiriyle atan snflarn bulunmad ynndeki gr Trk siyasal dnnde geerliliini korumutur. Ancak devleti ekonomi politikalaryla sanayilemeye ynelinen 1930lar, toplumsal snflar sorununun zellikle ve srekli C.H.P. gndeminde tutulmasn zorunlu klmtr.506 nk devleti ekonomi politikalar ve bu dorultuda giriilen sanayileme sreci, snf atmalarnn bulunmad iddia edilen bir toplumda, er ge bu atmalara yol aabilecek snfsal dnmleri retecektir. Bu nedenle 1930larda snflar sorunu srekli gndemde olmu, snfsal ayrmalar ortaya karacak ekonomi politikalar uygulamaya konulduka, reddedilmitir.
A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 189. Mustafa Kemal Atatrkn bu yndeki grlerine Halklk bal altnda deinildiinden, burada tekrar edilmeyecektir. 506 Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, a.g.m., 24. Snf mcadelelerinin reddiyle ilgili olarak Makal, 1920ler ile 1930lar arasnda bir ayrm gzetilmesi gerektiini vurgulamaktadr. Ulusal kurtulu savandan yeni klan 1920lerin snfsal yaps ve o dnemde rejimin amalar, devleti ekonomi politikalaryla sanayilemeye ynelinen 1930larn snfsal yaps ve o dnemde rejimin amalar ayn olmadndan; 1920lerde snf mcadelelerinin reddedilmesiyle, bunun 1930larda yaplmas bir tutulmamaldr. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 19201946, a.g.e., 99-100.
505 504

Trkiyede

karlar

birbirinden

ayr

olan

snflarn

varl

260

1930larda gerek siyasal sekinler, gerekse de dnrler arasnda Trk toplumunun snfsz bir toplum olduu ynndeki gr benimsenmitir. rnein, Ahmet Hamdi Baar, Necmettin Sadak, Mahmut Esat Bozkurt ve M. Saffet Engin bu gr savunanlar arasnda yer almlardr.507 Trkiyede snf atmalarnn bulunmadn ya da Trkiyenin snfsz bir topluma sahip olduunu savunan bu grler genellikle iddialarn, Trkiyenin, Batdan farkl sreler yaamasna ve farkl sosyo-ekonomik koullara sahip olmasna dayandrmaktadr. Bu dorultuda ksaca Bat toplumlarnn kapitalistleme srecine deinen Baar, Trkiyenin Batnn yaad aamalar yaamadn belirtmektedir. Batda mlkiyet devletten kuvvetlidir ve kendisini devletin mdahalesinden kurtarmtr. Oysa Trkiyede mlkiyet haklar tam anlamyla kurulmu deildir. Trkiyede tm snflar yaamak ve ayakta durmak iin devlete snmakta, ondan yardm istemektedirler. Trk milleti yle bir millettir ki, devlet olmaynca var olamaz. Toplum henz devlete bal tek rgl bir toplum halindedir. Trk burjuvazisi, memurlardan bile fazla devletin koruyucu kanatlarna snmak istemektedir. Devlet korumas olmadan varln srdremez. Trkiyede kyl de devletin kendisine yardm etmesini istemektedir ve her snftan daha fazla devletilie ve devletin yardmna muhtatr. i de aka devletin yardmn istemektedir. i grev zgrln bile pek istememekte, bu zgrl isterken de devletin yardmn beklemektedir.508 Baarn ortaya koyduu bu kurgu balamnda, burjuvazi gibi bir snfn dier snflar ve hatta devleti hegemonyas altna ald Batdan farkl olarak, Trkiyede snflarn birbirleriyle atmas bir yana, var olabilmek iin hepsinin devlete snmak istedii anlalmaktadr.
507 508

Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, a.g.m., 27-29. A. H. Baar, Demokrasi Buhranlar, stanbul, Trkiye Basmevi, 1956, 34-37.

261

Baar Deien Dnya adl eserinde snfl toplum ve snfsz toplum ayrm yapmaktadr. Baara gre snfl toplum; retim aralarnn ve sermayenin aznlk bir snfn eline gemesi ve onun tahakkm ve mlkiyetinde kalarak, toplumun bu snf tarafndan ynetilmesi demektir. Snfsz toplum ise, btn yeleri eit olan, hepsi yaplm retimden ayn oranda hak salayan insanlardan oluan hayali bir topluluk deildir. nk byle bir eyin kuramdan, uygulamaya geirilebilmesi olanakszdr. O halde snfsz toplum; retim gc ve sermayenin bir aznlk snfn elinde ve toplumun da onun tahakkm altnda kalmad, buna karlk bu gcn ounluun mal olduu veya emri altna girdii toplumdur.509 Bu tanmlamalar balamnda, Baar snfl toplumun ortadan kalkmasn ve snfsz toplumun kurulmasn istemekte, snfl toplumun retecei snf atmalarn reddettiini ortaya koymaktadr. 1933 ylnda Hseyin Cahit Yaln, Bat ile Trkiyeyi ekonomik bakmdan karlatrarak Trkiyede Batdaki gibi snflarn ve snf atmalarnn bulunmadn savunmaktadr. Yalna gre Avrupada byk bir sermaye birikimi, ileri dzeyde bir sanayi, mlkiyete sahip olan bir snf ile buna sahip olmayan bir snf vardr ve bu iki snf birbirleriyle lm kalm sava ierisindedirler. Trkiyede ise bunlardan hibiri bulunmamaktadr. Hatta Trkiyede kapitalizm ve sanayileme hareketi balamam saylabilir. Bu balamda sermayedar ve ii snflarndan da bahsedilememektedir.510 Sermayedar ve ii snf gibi modern aa zg snflarn bulunmad bir yerde de, Batda olduu gibi snf atmalar grlmemektedir. Nusret Kemal de Bat toplumlaryla Trk toplumu arasndaki farka deinerek, Trkiyede snf atmalarna yol aacak oranda, toplumsal kesimler arasnda fark
509 510

A. H. Baar, Deien Dnya, a.g.e., 147. H. Cahit, Bizde iktisad devletilik Avrupada iktisad devletilik, Fikir Hareketleri, S. 5., (1933),

4.

262

bulunmadn ileri srmektedir. Ona gre dnemin toplumlar, bir ehir ve snf toplumudur ve yksek, orta ve aa tabakalardan olumaktadr. Ancak bu tabakalar arasndaki fark Trkiyede toplumsal bir tehlike oluturmayacak kadar azdr ve lkede orta tabakann ounlukta olmas dengeyi salamaktadr. Aristokrasi gibi yksek bir tabaka Trkiyede kalmam gibidir. Ayrca Trkiyede byk sermayedarlar, byk bir ii kitlesi, byk bir memur kitlesi de bulunmamaktadr.511 Trkiyenin snfsz bir topluma sahip olduu ve lkede snf atmalarnn bulunmad ynndeki gr dnemin ou siyasal sekinleri ve aydnlarnca benimsenmise de, phesiz byle dnmeyenler de bulunmaktayd.512 Ancak bu kesim hem ounlukta, hem de iktidar konumunda olmamtr. Trkiyede snflarn ve snf atmalarnn olmad ynndeki grlerle eliecek biimde, lkede snf atmalarna izin verilmemesi, bunun iin gerekli nlemlerin alnmas ynnde grler de ileri srlm, tek parti ynetimi bu ynde ciddi admlar atmtr. Demek ki iktidar, snfsal kutuplama sonucu snf atmalarnn yaanmamasn istemektedir ve bu resmi gr haline getirilmitir. Ancak devleti ekonomi politikalarnn uygulanmas sonucunda er veya ge sz konusu snfsal kutuplamann ve buna bal atmalarn patlak verecei beklendiinden gerekli nlemler alnmak istenmitir. Dnemin siyasal sekinleri snf atmalarna yol almamas konusunda dikkatli olunmas gerektiini dile getirmektedirler. zmir Mebusu Halil Mentee bu
N. Kemal, Halklk, lk, C. I., S. 3., (Nisan, 1933), 189-190. Modern ada snf atmas denildiinde, burjuvazi karsnda haklarn elde etmeye alan, mlkszlemi, emeinden baka satacak bir eyi olmayan, geni ii kitleleri akla gelmektedir. Ancak Trkiyede ayr bir snfm gibi alglanabilecek ve snf mcadelesini yrtecek miktarda ii bulunmad ynndeki grler de dile getirilmitir. 1936 Hazirannda kendisi byk toprak sahibi olan Eskiehir mebusu Emin Sazak, Trkiyedeki iiler hakknda unlar sylemektedir: Bizde amele deyince, mstakil (ayrca) amele diye bir snf yoktur. Amelenin yzde 90 iftidir... Nihayet kyldr. Bu da 9 ayn kynde geirir, ay da gelir burada alr. B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 83. 512 Bir sonraki alt blmde zmlenecek olan Kadro Hareketi ierisinde yeralan dnrler, buna rnektir.
511

263

konuda unlar sylemektedir: Memlekette, arkadalar snf kavgasn icat edecek eylerden son derece tevekki etmeliyiz... ve frkamzn bu hususta kabul etmi olduu prensib udur: Memlekette snf yoktur, camiann muhtelif ilerini grr, kanun nazarnda bir vatandalar vardr. Binaenaleyh buna sk balanmalyz ve snf kavgalarn memlekette uyandrmamalyz513 Halil Bey Haziran 1933te yapt bir konumasnda snf kavgalarndan kanmak iin milli iktisat anlayna sarlmak gerektii ileri srmektedir. ktisadi hayatta topik, hayali formlleri memleket hayatna, bnyesine tatbik etmekten de hazer (uygulamaktan saknalm). Zira o yol bizi snf mcadelesine gtrr. Snf mcadelesi demek, memlekette iktisadi nizam ve ahengin mihveri (dzen ve uyumun ekseni) olan muhitte (evrede) mcadele etmek demektir. Bizim en byk istinatghmz (dayanamz) milli muhittir. Oray tesis edeceiz (kuracaz), oraya istinat edeceiz (dayanacaz).514 Kanununun kabul edildii 1936 ylndan bir yl sonra, 1937nin Mays aynda, Halil Bey snf mcadelesinin nlenmesinin, sadece Kanunu gibi tek bir yasaya braklamayacak kadar nemli olduunu ileri srmektedir. Konumasnda Batda zellikle 19. yzyln ikinci yarsndan sonra hz kazanan sanayileme srecinin yaratt toplumsal eitsizliklerin ii snfnn bilinlenmesine yol atn, bu snfn zor kullanmak yoluyla devlet zerinde etkili ve nemli bir kuvvet haline geldiini, Bat toplumlarnn ii snf devriminin eiine vardn belirtmitir. Trkiye de hzla gelime srecine girmi ve her geen yl ii says giderek artan bir lke haline gelmitir. inin hakkn zorla elde etmesi devleti olumsuz etkileyeceinden, Batda yaanan bu srelerden ders alnmaldr. Dolaysyla bu ynde tedbirlerin alnmas

513 514

T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 15, 50. tima, 15.5.1933, 91. B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 65.

264

gerekmektedir. Halil Beye gre, kabul edilmi olan Kanunu gibi yasal dzenlemeler, yaplmas gerekenlerin sadece kk bir ksmdr.515 Tek parti ynetimince benimsenen snf atmalarna izin verilmemesi ynndeki bu gr dorultusunda, Parti Genel Sekreteri Peker 1934 ylnda olduka ak ve net konumaktadr: Yeni Trkiyenin siyasal rejimi, sanayileme devrinin klsik snf kavgalarna yol atrmayacaktr516 Peker konu zerine olan grlerini, C.H.P.nin Mays 1935 ylnda yaplan IV. Kurultaynda yapt konumasnda daha da ayrntlandrmtr: Endstri almamz neticesinde mevcud iilerimizin says artacaktr. Gerektir ki, bu ileri gidiin tabi neticesi olarak artacak olan ii snflar; klasik snf mcadelesi, liberal devletin her fena cereyana ak ruhunda doup onun iinde beslenmi olan ve ona kar cebhe alp alm bulunan ve gaye olarak onun yerine bir snf tahakkm devleti kurmay gden noktai nazar takib eden cereyanlar, ulusal Trk devletinin deerli evltlarndan ve

yurddalarndan ibaret olan bu yeni gen Trk ii snfn zehirlemesine n vermesin... Onun iin yeni doan bu ii snfnn patronlarla mnasebat noktasn btn Parti programnn batan aaya yazlnda ve anlalnda ruh olan ahenk, anlama, uyuma haline irca ediyor. Aralarnda uyuma yolu yetmezse devletin koyaca hakem yolu atmalar nliyecektir. Programda Trkiyede grev ve luk-avt snf arpmas yasak edilecektir.517

515 516 517

T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 18, 67. tima, 28.5.1933, 355-356. B. Kuru, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), a.g.e., 33.

C.H.P. Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutalgas, a.g.e., 47., Partinin Yeni Program in Kurultayda R. Pekerin Sylevi, lk, C. 5, S. 28, (Haziran, 1935), 252. ve C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, a.g.e., 14-15.

265

Tek parti dneminin siyasal sekinlerinin muhtemel snf atmalarn nlemeye ynelik tedbirler alnmas ynndeki istekleri, 1930lu yllarda yaplan bir takm yasal dzenlemeler ile somutlamtr. 1936da kabul edilen Kanunu ile grev ve lokavtn (lock-out) yasaklanmas bu ynde atlm nemli bir admdr. 1938 ylnda kabul edilen Cemiyetler Kanunu da, snf esasna dayanan cemiyetlerin kurulmasn yasaklamtr.

4-

Mesleki Temsil Dncesinin Savunulmas 1930 sonras tek parti dnemi dn yaamnda, korporatist dncenin

izlerini aramada kullanlabilecek bir dier parametre de Mesleki Temsil dncesinin savunulmasdr. Trkiyede dayanmac dnceyi temsil eden mesleki temsil dncesinin, II. Merutiyet dneminden itibaren Osmanl-Trk toplumuna giriine ve I. B.M.M.inde gndeme getiriliine Halklk bal altnda deinildiinden, sz konusu ayrntlar burada tekrarlanmayacaktr. Mesleki temsil dncesi Cumhuriyetin ilanna kadar youn biimde gndemde tutulmusa da, Cumhuriyet rejimi siyasal alanda mesleki temsil esasn benimsememitir. B.M.M.nin mesleki temsil esasna dayal bir halkl benimsememesine ve bu yndeki rgtlenmeyi devlet aygtna yanstmamasna ramen, mesleki temsil dncesinin tek parti dnemi toplum felsefesi zerinde ciddi etkiler brakt grlmektedir. Toplumsal snf kavramn dlayacak biimde meslek zmreleri gr, btn tek parti dneminin toplum felsefesine ilemitir.518 Gerekten de, daha nce belirtilen Trkiye halknn, karlar birbirinden ayrlr snflardan deil, aksine karlar bir dierininki ile sk skya bal meslek gruplarndan olutuu

518

Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, a.g.m., 18.

266

ynndeki Mustafa Kemalin demeleri, bu toplum felsefesinin en st dzeyde dile getirilii saylmaldr. Anlalan odur ki, edimsel olarak mesleki temsil esas kabul edilmeksizin, yani bu yndeki rgtlenmeye giriilmeksizin, kuramsal olarak mesleki temsilin savlarnn benimsenmesi; snf kavramndan ve bunun beraberinde getirecei dnlen atmadan kanmak isteyen Cumhuriyet ynetimi iin ilevsel olmutur. nk geni anlamda Cumhuriyet ynetimi, dar anlamda da tek parti ynetimi asndan snf ve buna bal olarak snf atmas kavramlar, yeni kurulan ulusal devlet ve onun tutunum ideolojisi olan milliyetilik asndan blc, ypratc grlmtr. Kuramsal olarak eitli savlar benimsenen mesleki temsilin, edimsel olarak neden uygulamaya geirilmediine ise Trkiyede Tek Parti Dnemi ve Siyasal Alanda Korporatizm bal altnda deinilecektir. 1930lu yllarda mesleki temsil dncesi gerek gndemde olmaktan, gerekse de uygulanabilir olmaktan uzaksa da, bu gr benimseyen siyasal sekinler ve aydnlar bulunmaktadr. Bunlar arasnda (Kr) Ali hsan lolu, Mahmut Esat Bozkurt, Necmettin (Sadk) Sadak, Yunus Nadi, Muhittin Birgen, Ahmet Hamdi Baar, Memduh evket Esendal gibi isimler yer almaktadr. Trkiyede mesleki temsil denildiinde, bu ynde bir program hazrlayan, Kr lkapl Ali hsan lolu, ilk akla gelen isimlerdendir. Ali hsan Bey, ekonomik yaamn siyasal yaam ynlendirdii, meslek esasna dayal temsilin geerli olduu bir yapy savunmaktadr. Ali hsan Bey 1920de, komnistlerin var olan ekonomik dzeni tahrip ederek yerine baka bir ekonomik dzen getirmeyi amaladklarn belirtmektedir. Ancak Trkiyede ekonomi o derece tahrip olmutur ki, daha fazla tahrip olmasnn imkn yoktur. Trkiyenin ihtiyac olan ekonomik yapsnn tahrip edilmesi deil, iyiletirilmesidir. Eer Trkiyede ulusal egemenlik, mesleki temsil

267

esas ile salanrsa; her meslein uraanlar kendi aralarnda dayanma salayacaklar gibi, dier meslek alanlarna kar da grev ve sorumluluklarn yerine getirirler. Bylece ekonomik rgtlenmenin temsilcileri Millet Meclisinin yesi olur, ekonomi lkede siyaseti ynlendiren unsur olur ve ekonomik dzen salanr.519 Ekonomi Bakan olduu dnemde zmir ktisat Kongresini mesleki temsil esasna gre toplayan Mahmut Esat Bozkurt da, mesleki temsil esasn benimseyen siyasal sekinlerdendir. Bozkurt egemenliin reticilere devredilmesini savunmutur. Bozkurta gre Yeni Trkiyenin gerekletirmesi gereken dnmlerden biri lonca rgtlenmesinin yeniden kurulmasdr.520 Bozkurta gre halkl uygulamann tek yolu mesleki temsili kabul etmektir. Belli meslek kollarnn temsilcileri her il evresinden genel oyla seilmelidir. Bunlarn oluturaca mecliste, sadece memurlar yer almamaldr. Meslek temsilcilerinin iktidardan uzak kalmas yznden lke yzyldr kt durumdadr. Bu lkeyi duyacak ve hissedebilecek olanlar, lkenin ekonomik yaamndaki meslek sahipleridir.521 Meslek ahlakna vurgu yaparak mesleki temsili savunan bir dier aydn da Necmettin (Sdk) Sadaktr. I. Dnya Sava yllarnda Osmanl toplumunu zmleyen Sadak, Osmanl toplumunun her eyden nce bir ahlak sorunuyla kar karya olduunu savunmutur. lkenin genel ahlaknda bir bunalm vardr. Sava yllarnda ticaret de bu ahlaki bunalmdan etkilenmitir. Bireysel kar, ulusal ya da genel kara stn tutulduundan, yani gl bir ahlaki anlay olmadndan, ticari alanda speklatif giriimler ve istifilik ortaya km, bylece ahlak bunalm sava zenginlerini denilen bir kesimi retmitir. Sadaka gre lke ekonomisinin dzelmesi

519

. Tekeli - S. lkin, (Kr) Ali hsan (lolu) Bey ve Temsili - Mesleki Program, a.g.m., 356. ierisinde Temsil Mesleine Dair Program ve Mtalea t, S. 517, (25 Kasm 1920), (Konya). 520 Z. Toprak, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, a.g.m., 376. 521 D. Avcolu, a.g.e., 238-239.

268

iin bu ahlak sorununa bir zm bulmak gerekmektedir. Ancak genel anlamda ahlak, meslek ahlaknn gelimesine baldr. Osmanl toplumunda mesleki snflar, korporasyonlar ya da esnaf rgtleri yeterince gelimediinden meslek ahlak da olumamtr. yleyse lkede genel anlamda ahlak ykseltmek amacyla nce korporasyonlar, meslek snflarn gelitirmek gerekmektedir.522 Yunus Nadi asndan, halkn hkimiyeti mesleki temsil ile gerekleebilir. Nadiye gre ynetimi belli bir snfa deil, tm halka devretmek gerekmektedir. Halk hkmeti demokrasi demek deildir. Mesleki temsil esas kuramsal olarak deil, edimsel olarak halk hkim klacaktr. Trk halknn siyasal yaamnda partilere yer olmadn savunan Nadi, eitli mesleklerde alan insanlarn, birbirleriyle atmadklarn, tam aksine birbirlerini tamamladklarn belirtmektedir. Meslekler aras ibirliine dayal yaratltan kurulmu olan bir dzen yaam ynlendirmektedir. te bu nedenle tm insanlarn belli mesleklerde toplanmas ve seimlerin en adil oranlarda bu ilkeler nda yaplmas, yani hayatn meclise tanmas gerekmektedir.523 Mesleki temsil dncesinin hararetli savunucularndan biri olan Muhittin Birgen, mesleki temsili sosyalizme benzeterek, Sovyet modeliyle arasnda benzerlik kurmaktadr. Birgene gre mesleki temsil Rusyada uygulanan yntemin aynsdr. Aralarndaki tek fark, mesleki temsilde snf mcadelesinin benimsenmemi olmas, yerine meslek dayanmasnn kabul edilmi olmasdr. Snf savam doaya aykrdr. Trkiyede de snf savam olmadndan524, mesleki temsil

uygulanmaldr.
522 523

Z. Toprak, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, a.g.m., 376. Z. Toprak, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, a.g.m., 375-376. 524 Z. Toprak, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, a.g.m., 375. Mesleki temsili savunan Birgen, korporatif dnya gr dorultusunda kooperatifilii ateli biimde

269

Ahmet Hamdi Baar, demokrasi ile de balantsn kurarak, hem Bat lkeleri iin, hem de Trkiye iin mesleki temsilin gerekliliini savunmutur. Baara gre Batda devlet, koullarn zorlamasyla pek ok eye karmaktadr ve karmaya da devam edecektir. Devletin bu mdahalesi var olan dzenin korunmas, ekonomik bunalmlarn ve snflar aras atmalarn nlenmesi iindir. Ancak bu mdahale, demokrasi iin bir tehdittir. Bu dorultuda ortaya kan diktatrlkler demokrasiyi bomaktadr. Devlet mdahaleleriyle demokrasilerin boulmamas iin, ekonomik ve sosyal hayat dzenleme ve ynetme ii iktidarn takdir ve kararna bal bir i olmaktan karlmal, bu iler meslek ve uzmanlk adamlarnn kuracaklar ve ynetecekleri yeni organlara braklmaldr. yleyse parlamentolarn ilk ii, ekonomik ve sosyal hayat dzenleyecek ve ynetecek organlarn nasl kurulacana ve demokratik esaslara gre nasl alacana ilikin temel kanunlar yapmak ve bu ileri kurduklar yeni organlara devretmek olmaldr. Bylece, gerek parlamento almas balar, parti mcadeleleri faydal olur ve yeni bir demokrasi devrine girilebilir.525 Baar Trkiye iin de ayn zm nermektedir. Baara gre Trkiyenin sorunlarnn zm yolu planlamadr ve planlama iini de meslek ve uzmanlk adamlarnn eliyle yapmaktr. Ekonomik ve sosyal alanlardaki tm sorunlar, snflarn mesleklerin ve uzmanlarn temsil edildii yetkili organlarda grlmeli ve halledilmelidir.526 Ekonomik ve sosyal alanda mesleki rgtlenmeyi

savunmu ve 1930lu yllarda bunlarn kurulmasnda ve ynetiminde almtr. A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 265. 525 A. H. Baar, Demokrasi Buhranlar, a.g.e., 54-56. 526 A. H. Baar, Demokrasi Buhranlar, a.g.e., 74. Baara gre Trkiyenin bu gn demokrasiye ulama, kalknma ve iktisad hayat Devlet eliyle tanzim ve idare iinde btn davlar dnp dolap u iki noktada toplanm bulunuyor: 1) ktisad ve sosyal hayat, kalknma ilerini, Devlet iletmeciliini siyas ve idar Devletin tesir ve nfuzundan karmak, meslek ve ihtisas organlar meydana getirerek bu ileri onlara brakmak; 2) Bu gn iinde bulunduumuz iktisad glkleri btn partilerin ve onlarn dnda kalm mnevver meslek ihtisas adamlarnn el ve ibirliile atlatmak A. H. Baar, Demokrasi

270

ve mesleki temsili savunan, siyasal alanda demokrasiyi ve parlamentarizmi reddetmeyen, eitli siyasal partilerin varln benimseyen Baarn grlerinin dayanmac olduu grlmektedir. Memduh evket Esendal, ttihat ve Terakki zamannda olduu gibi, 1930lu yllarda da mesleki temsili savunmay srdrmekteydi. Esendal, halkn halk tarafndan ynetilmesini, halk ve meslek rgtleri oluturulmasn ve bunlara dayal bir ynetimin kurulmasn istemekteydi.527 Ona gre her meslek ustas, kendi aralarnda birleecek, birleen her meslek dal da sonrasnda dier meslek dallaryla birleecek, bylece bir devlet iktidar oluacaktr. Doal olarak parlamento da, bu biimde kurulmaldr. Bylece devlet millet ayrl ortadan kalkacaktr. Eer parlamento, yani mesleklerin temsilcileri, ounlukla bir eye karar veriyor ve onu uyguluyorlarsa, o lke ounluun isteine uygun olarak ynetiliyor demektir. Parlamento bu ekilde oluturulup, bu ekilde iletildikten sonra, izlenen ekonomi politikalarnn bireyci ya da devleti olmasnn bir nemi yoktur. Yeter ki mesleki temsil esas ile yaplsn.528

c) Kadro Hareketi Kadro hareketi, 1932 ile 1934/1935 yllar arasnda yaynlanan Kadro Dergisi529 ierisinde yer alan ve Trk Devrimini kendi bak alarndan kuramsal

Buhranlar, a.g.e., 94. almann kapsam dnda kalmakla beraber, Baarn, 1951 yl Maysnda T.B.M.M.ine Millete Kalknma Kanunu adn verdii bir teklif sunduu belirtilmelidir. Baar bunda, alnacak kararlarda mesleki temsil esasna dayal bir kongreye danlmas zorunlu olan, kalknma ve ekonomi ilerini dzenleyecek ve yrtecek bir takm organlarn kurgulad bir sistem nermitir. A. H. Baar, Demokrasi Buhranlar, a.g.e., 70. 527 A. H. Baar, Atatrkle Ay ve 1930dan Sonra Trkiye, a.g.e., 16. 528 A. H. Baar, Atatrkle Ay ve 1930dan Sonra Trkiye, a.g.e., 53. 529 Kadro Dergisi yazarlarnn yaam ykleri ve Kadro Dergisinin kna uzanan sre hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, . Tekeli - S. lkin, Kadrocular ve Kadroyu Anlamak, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2003, 1-147. ve M. Trke, Kadro Hareketi, Ankara, mge Kitabevi, 1999, 6997.

271

dzeyde ileme ve gelitirme amac gden bir aydn kadronun giritii abalara verilen addr.530 Sosyal snflardan sz eden, Trkiyenin sosyo-ekonomik sorunlarn, sosyo-politik adan deerlendirmeye girien bu hareketin nemi, bu yndeki ilk ve byk giriim olmasdr. Kadrocularn grleri semeci ve eksik olmakla beraber, hemen hi ilenmemi olan toplumsal incelemeler alannda atlan ilk adm olma stnln tamaktayd.531 Bu nedenle de, tek parti dneminde giriilen bylesi bir dnce hareketinin, o dnemde ykselie geen korporatist dnceyle bir ilikisi ya da etkileimi olup olmadnn aratrlmas yerinde olacaktr. Yazarlarnn bir ksmn eski Marksistlerin oluturduu Kadro Dergisinin ilk saysnn smet nn imzal bir yazyla sunulmas ve bayazarnn Mustafa Kemal Atatrke yaknlyla bilinen Yakup Kadri Karaosmanolu olmas, derginin en azndan ilk kmaya balad dnemde, siyasal iktidarca desteklendiini gstermektedir.532

Kadro Dergisi yazarlarndan evket Sreyya Aydemir, Kadro Hareketinin ortaya k nedenini yle aklamaktadr: Ama madem ki, bir inklp vardr. O halde bu inklbn bir de izah olmaldr. nklbn izah, o inklb tarih iinde douran objektif artlarn aratrlmas, orijinal prensiplerinin bilimsel bir adan derlenmesi, sentezletirilmesi demektir. O halde, ortada bir Trk inklb da bulunduuna gre, bu kendi kendine benzeyen ada hareketin izah, Mustafa Kemalin (Biz, benzememekle ve benzetmemekle iftihar ederiz. nk biz, bize benzeriz) grlerine de her halde aykr olamazd. Nitekim bir aydn kadro, Mustafa Kemalin hayatnda ve onun dikkatli gzleri nnde, Trk inklbnn ideolojik esaslarn kendi alarndan derlemek, aydnlatmak ve terkip etmek abasna girimitir. Bu hareket, Kadro Hareketidir. . S. Aydemir, Tek Adam III, a.g.e., 473. 531 K. H. Karpat, a.g.e., 78. Boratav da, resmi grn hemen solunda yer alan ve resmi gr etkileyerek, uygulamalarna rehberlik yapmay amalayan Kadro Hareketinin, Kemalizmin radikal bir yorumunu yapmaya ynelmi en sistematik aba olduunu belirtmektedir. K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 151. 532 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 122. Makaln da belirttii gibi bu durum, devleti ekonomi politikalarna ynelen iktidarn tutarl bir ideolojik ereve oluturmak istemesi asndan da mantkl grnmektedir. (Ayn yer). Ancak derginin Mustafa Kemal Atatrkn izniyle km olmas, iktidar blou ierisinde bulunanlarn tamamnn buna raz olduu anlamna gelmemektedir. Yakup Kadri Karaosmanolu anlarnda, dergiyi karma giriimlerinin C.H.P. disiplinine aykr olmamas iin, nceden konuyu Recep Pekere atn, Pekerin buna ok sert ktn dile getirmektedir. Dergiyi karma izni daha sonra Atatrk ve nnden alnmtr, ancak derginin kt sre boyunca Peker, dergiyi srekli olarak yabanc ideolojilerin kokusunu tad gerekesiyle Atatrke ikyet etmitir. Y. K. Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, a.g.e., 94-95.

530

272

1- Kadrocularn Grleri Kemalist ideoloji pragmatisttir ve Kadroculara gre Kemalist ideolojinin uygulamalarnn balanabilecei tutarl bir kuram gelitirmek hem olanakl, hem de gereklidir. Yani kadrocular, iktidar ele geirmi olan grubun ideolojisini tutarl bir kurama balamak istemilerdir.533 Kemalist ideoloji dorultusunda halklk kabul edilmitir ve halklkla snf elikilerinin olmad ve olmamas gerektii savunulmaktadr, ancak bunu ilevsel hale getirecek kuramsal temel

bulunmamaktadr. Kadroculara gre halkl ilevsel hale getirecek olan devletiliktir. Devletilik hem ekonomik kalknma ve bamszl salayacak, hem de snf atmalarnn domasn nleyecektir.534 almann halklkla ilgili blmnde, tek parti dneminde halklk ilkesi ile devletilik ilkesi arasnda bir uyumsuzluk olduu; devleti ekonomi politikasnn uygulanma biiminin, toplusal snf ayrmlarn keskinletirmeyecek ve tm toplum kesimlerinin yararn salayacak biimde olmad belirtilmiti. te bu durumun sakncal olduuna dikkat eken Kadrocular, halklk ve devletilii tutarl bir kuram ierisinde birletirmeye girimilerdir. Devletilii kuramsal dzeyde ilemeye girien Kadrocularn devletilik anlaynn, tek parti iktidarnn uygulamaya koyduu devletilikten ok daha geni kapsaml ve radikal olduu gzlenmektedir.535 Bu farkllklar kendini zellikle

evket Sreyya Aydemir, nklp ve Kadro adl eserinin ikinci baskya nsznde Trk Devriminin kurama olan ihtiyacn u szleriyle dile getirmektedir: inklbmz, kendi devrinde, kendi ak iinde nderlerini, kahramanlarn yaratt, fakat yorumcularn, nazariyecilerini vermedi. Fikir alannda savalarn, mcahitlerini ortaya atmad. Hatt denilebilir ki, inklbmzn sade fikir sistemi deil, edebiyat da yoktur. . S. Aydemir, nklp ve Kadro, stanbul, Remzi Kitabevi, 1990, 12. 534 . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 85. 535 Bu dorultuda Makal da, 1930lu yllarda uygulamaya konulan devletilik ile Kadrocularn savunduu devletiliin birbirinden olduka farkl olduu dile getirmektedir. Tek parti ynetiminin uygulad biimiyle devletilik, dneme zg koullarda, kapitalizmin gelimesi iin belki de tek yol olarak grlmektedir. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946,

533

273

devlet-birey ilikisinde gstermektedir. 1933 ylnda Babakan smet nnnn Kadro iin yazd bir yazda, iktidarn gznde devletiliin nasl ele alnd dile getirilmektedir. nnye gre devlet, ancak bireyin yapamayaca eyleri yapmaya almaldr. Bireyin yapabilecei bir eyi, devletin, zellikle de Trkiye Cumhuriyetinin yapmamas, bir istek olmann tesinde, zorunluluktur. nk nnye gre, her ey bir yana, sadece maddi aralar bakmndan yaplacak iler o kadar ok ve o kadar nemlidir ki, bunlardan bireyin yapabilecei ksmna aralar, olanaklar datmamak en akllca yoldur.536 Buna karn Kadrocularn devletilik anlay, nnnn yazsnn kt Kadronun ayn saysnda, Ahmet Hamdi tarafndan belirtilmektedir. Ahmet Hamdiye gre Trk Devrimi, bireysel alma ve serbest deiim rejiminin mrn tamamlad bir dnemde domutur. Bu nedenle Trkiye, mdahaleci ve otoriter bir kuvvet ile tarihin akna mdahale ederek hamlelerini yapmak zorundadr. Bu otoriter ve devrimci kuvvet, devlettir. Ahmet Hamdiye gre bireyciliin kabul, nasl devleti reddetmek deilse; bireycilii reddetmek de, bireyi inkr etmek deildir. Trkiye gibi lkelerde birey ve devlet konusunda, her ikisine de yapclk ve yneticilik rolleri tannmaldr, ancak hkim ve kurucu grev devlete verilmelidir.537 Kadrocular devletilii, tek parti ynetiminin

a.g.e., 126. Oysa Kadrocular, kendilerince kapitalist olmadn iddia ettikleri bir kalknma yolu nermektedirler. 536 . nn (Bavekil smet ismiyle yaynlanmtr), Frkamzn Devletilik Vasf, Kadro, C. II, S. 22, (Terinevvel, 1933), 6. 537 A. H. Baar, Trk devletilii ve himayeci ferdiyetilik, Kadro, C. II. S. 22, (Terinevvel, 1933), 43 ve 46. A. Hamdinin soyad, Cem Alparn yayna hazrlad ve 1978-1979 ve 1980 ylnda yaplan Kadronun tpkbasmlarnn nc cildinin bandaki konu dizini ve yazar adlar dizininde Tanpnar olarak verilmektedir. Baknz sayfa 11-15-16-21. Oysa Mustafa Trkein Kadro Hareketi adl eserinde Ahmet Hamdinin soyad Baar olarak verilmektedir. Baknz: M. Trke, Kadro Hareketi, a.g.e., 167-171. Ayrca lhan Tekeli ve Selim lkinin Kadrocular ve Kadroyu Anlamak adl eserlerinde, Kadroda yazan Ahmet Hamdinin, Ahmet Hamdi Baar olduu anlalmaktadr. Daha nce de eitli eserlerine atfta bulunduumuz Ahmet Hamdi Baar, stanbul Liman nhisarnn kurucusudur. Tekeli ve lkinin eserinin 576. sayfasnda evket Sreyyaya mektup gnderen Ahmet Hamdi, bu mektupta, stanbul Liman leri nhisar Trk Anonim irketi Umum Mdrlk adres olarak gstermektedir. . Tekeli - S. lkin, Kadrocular ve Kadroyu Anlamak, a.g.e., 576. Bunlara ek olarak daha nce eitli eserlerine atfta bulunduumuz Ahmet

274

benimsedii devletilikten ok daha radikal ve snf atmalarn nleyecek, bunlara izin vermeyecek biimde yorumlamlardr. Genelde bir kk burjuva radikalizmini temsil ettii belirtilen Kadro Hareketi538, kimilerince Marksizm/sosyalizmden539, kimilerince de faizmden540 esinlenmitir. Kadro Dergisinde savunulan grlerde sosyalist ve faist dncelerin eitli izlerine rastlanlsa da, bunlarn bu hareketi sosyalist ya da faist yapmaya yetmeyecei belirtilmelidir. Kadrocularn, zel teebbse kar ve kapsaml devletilik anlaylar, onlarn Marksist/sosyalist olduklar dncesini uyandrmtr ama bu dnce geerli deildir. nk Kadrocular, Marksizmin temel kategorisi olan snf atmalarn reddetmektedirler.541 Kadrocularn snf atmalarn reddetmeleri, snf olgusunu kabul etmedikleri anlamna gelmemektedir. Kadrocular snflarn varln, hem gelimi, sanayilemi, kapitalist lkeler, hem de Trkiye iin kabul etmektedirler.542 Ancak Kadrocular, snfl bir toplumsal yapya sahip
Hamdi Baarn dnce sistemi gz nnde bulundurulduunda, Kadroda yazlar kan Ahmet Hamdinin, Ahmet Hamdi Baar olduu anlalmaktadr. 538 rnein Baknz; K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 159. ve . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 86. 539 Dergiye verilen ad, bu ynde phelere yol amtr. Derginin en bandan beri kmasna kar kan Recep Peker bata olmak zere, C.H.P. Merkez dare Heyetine gre; Kadro sosyalist partilerde cadre teriminden alnan yabanc bir szckt ve dergide kan yazlarda yabanc ideolojilerden esintiler vard. Y. K. Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, a.g.e., 95. Dergide yazlanlarn sosyalizm ile ilikilendirilmesinde, dergi kuramclarnn nceki yllarda Marksist bir eitim grm olmalarnn ve bir zmleme yntemi olarak zaman zaman Marksizmden esinlenmelerinin etkisi olsa gerektir. K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 159. Ayrca Kadrocularn, belli ynlerden S.S.C.B.den etkilenmi olmalar da, onlarn sosyalizmden esinlenmi olduklar fikrini desteklemi olabilir. Yetkine gre Kadrocular S.S.C.B.nin otoriter siyasal rejiminden ve plan kavramndan etkilenmilerdir. . Yetkin, a.g.e., 125. 540 Tekeli ve aylan, Kadrocularn nemli lde talyan Faizminden etkilendiini dile getirmektedirler. . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 86. Yetkine gre de Kadrocular, sosyalizmden ok faizmden etkilenmilerdir. Toplumsal snflara ilikin grleri bunun en ak kantdr. Kadrocular talya ve Almanyadan esinlenmilerdir. . Yetkin, a.g.e., 125. 541 T. Timur, a.g.e., 169. 542 Bu dorultuda Tkin, Herhalde biz, snfsz bir millet telkki olunamayz. Byle bir telkki, hakikat eyaya aykr der. nk memleketin hangi kesine baksak istihsalde aldklar mevkilere, kazan membalarna gre ayr ayr gruplar halinde farkllam insan kmelerine tesadf ederiz. demektedir. . Hsrev (Tkin), Millet iinde snf meselesi II, Kadro, C. III., S. 26., (ubat, 1934), 20. Tr de, Snfsz ve tezadsz millet olmak, gayemizdir. Fakat henz, snfsz ve tezadsz bir millet deiliz. Yalnz bizde, snf ayrlklar, siyaset hayatmzda hkim bir rol oynyacak kadar

275

olmasna ramen, Trkiyede snf atmalarnn olmadn ya da oluumunun nlenebileceini savunmaktadrlar.543 Yani snf atmalarnn reddi, gelimi kapitalist Bat lkeleri iin deil, Trkiye ve benzeri durumdaki lkeler iin geerlidir. Kadrocular, Trkiye iin Marksizm/sosyalizme alternatif bir yol nermektedirler.544 Kadrocularn, tek parti iktidarnn doktriner olmayan otoriter rejimini, bir tr kuramsal ideolojik temele oturtma giriimleri de faizm ile ilikilendirilmitir. Ancak bu yndeki grler de geerli deildir. nk Kadrocular, faist sistemlerde grlen zel kapitalizm yerine, devlet kapitalizmini savunarak, en azndan dnsel dzeyde devleti burjuvazinin bir arac olmaktan kurtarmay amalamlardr.545 Kemalizme kuramsal bir temel kazandrmay amalayan Kadro, Trk ulusuluunun ve ulusal kurtulu hareketlerinin, uluslararas dnce akmlar ve siyasal hareketler arasndaki zgnln ve farklln ortaya koymay, yaymay ve savunmay ana dava olarak benimsemitir.546 Bunu yaparken Kadronun dayand kuramsal temeller, snfsal elikilerin yan sra, uluslar arasndaki elikilerdir.

almamtr. demektedir. V. Nedim (Tr), Snflamamak ve ktisat Siyaseti, Kadro, C. I., S. 11, (kinci Terin, 1932), 17. Bunda, Kadrocularn toplumsal zmlemede Marksistlerin kulland yntemden etkilenmelerinin etkisi olmaldr. 543 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, a.g.e., 124. 544 K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 152. 545 T. Timur, a.g.e., 169-170. Kemalizmi kendi bak asyla yorumlamak ve sistemletirmek isteyen Kadro Dergisi; Kemalizmin, kendi faizmlerinin bir kopyas olduunu ileri sren talyan Faistleriyle girdii polemikte, faizm ile aralarndaki farklar dile getirmilerdir. Kadroculara gre faizm, yarkapitalist talyay kapitalizmin elikilerinden ve bu elikilerin rettii anariden kurtarmay amalayan bir hareketti. Korporatizm araclyla faizm, snf elikilerine srekli bir zm bulmak yerine, onlar zararsz hale getirmeye alyordu. Oysa Trk milli devrimci hareketi, yar smrge durumundaki Osmanl mparatorluu yerine, an koullarna uygun olarak bamsz bir Trk milleti yaratarak yeni bir devlet kurmutu. Trk milleti devrimine snfsz bir toplumsal yapyla balamt ve bu nedenle snflamay reddederek, snflamay olanaksz klacak nlemlerle yoluna devam ediyordu. Ayrca, talyada faizm, I. Dnya Sava sonrasnda smrgecilik zayflam olmasna ramen smrge hayalleri kurmaktayd. Buna karlk, Kemalizm smrgecilie kar bir bakaldryd. B. Asaf (Belge), Faizm ve Trk mill kurtulu hareketi, Kadro, C. I., S. 8, (Austos, 1932), 36-39., F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, a.g.e., 173-174. ve F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 96-97. 546 . Sreyya (Aydemir), Beynelmilel Fikir hareketleri arasnda Trk Nasyonalizmi III. Trk Nasyonalizmi Kadro, C. II., S. 21., (Eyll, 1933), 14.

276

evket Sreyya Aydemir, Kadrocularn dayandklar kurguyu yle aklamaktadr: Batda makinelerin sanayie uygulanmas, makineleri, yani retim vastalarn elinde toplayan snfla, bu vastalardan yoksun klnan snf arasnda ve sanayi younluunu elinde tutan memleketlere zg bir elime dourmutur. Bu elime keskinlemektedir Fakat ayn suretle, bir ksm memleketlerde gene makinelerin sanayie uygulanmas ve sanayiin dnyann belirli alanlarnda younlamas, byk retim vastalarn elinde biriktiren memleketlerle, mill sanayiden mahrum klnan memleketler arasnda dier bir elime dourmutur ve bu elimenin de gittike genilemekte ve keskinlemekte olduu grlmektedir aslnda nklbmz, dnya lsnde olan bu elimelerin hem mahsul, hem tasfiyecisidir. Birinci elime, tekniin ileri ve younlam olduu lkelerin birbirlerine kar olan iki snf arasndadr. kinci elime, tekniin younlam ve sanayiin ilerlemi olduu lkeler (Metropoller) ile, eski sanayini kaybeden, fakat onu yeniden ve bugnk artlara gre kurmak davasn gden smrge ve yar smrgeler (yahut ziraat memleketler) arasndadr. Bu elimelerden birincisi snf kavgas, ikincisi Mill Kurtulu Mcadelesi eklinde cereyan ediyor.547 Bu balamda Trk ulusuluunun, Trk devrimlerinin ya da Kemalizmin zgnl, tarihte oynad roln esizliinden kaynaklanmaktadr. nk dnyada smrgeci uluslar ve smrlen uluslar elikisinin tasfiyesi tarihini, Trk Devrimi amtr. O halde devrim Trkiyesinin devleti de, ne Fransz Devriminin bir burjuva devleti, ne de Komnist Devriminin kurduu bir proletarya devletidir. Yeni Trk devleti, geri teknikli bir yar smrge milletinin, millet olarak hem ekonomik

547

. S. Aydemir, nklp ve Kadro, a.g.e., 40-41.

277

adan, hem de siyasi adan kurtuluu davasnn tarihteki ilk temsilcisidir.548 Kadroculara gre, Trkiye gibi lkelerin yaad temel eliki; kapitalist sanayilemi Bat uluslarnn kendi bnyelerinde grlen snflar aras eliki deil, en genel anlamda sanayilemi smrgeci lkelerle, sanayilememi smrlen lkeler arasndaki elikidir. Kadrocular, sanayilememi smrge durumundaki lkelerde, sanayilemi smrgeci lkelerde grld trden, burjuvazi ve proletarya tarz bir snf elikisinin bulunmadn, bu nedenle de snf elimelerine yol amayacak bir kalknma stratejisi izlenmesi gerektiini savunurlar.549 Snf atmalarna yol amamak iin Kadronun nerdii devletilik, bir snf adna dier snflar, bir ulus adna da dier uluslar istismar eden bir devletilik deildir. Snf atmalarna kar ekonomik alanda devletilii neren Kadro, siyasal alanda siyasal partiler yerine Milli Rehberlik Formunu nermektedir. evket Sreyya Aydemir, faist, komnist ya da nasyonal sosyalist partilerin ak ve maskesiz bir snf mcadelesinin ve bir snf diktatrlnn rgtleri olduunu sylemektedir. Bir devrime sahne olan lkelerdeki partiler snf mcadelesinin hem bir rn, hem de bir kuvvetidir. Oysa Trkiyede, henz dzenlenmesi mmkn olmayan bir yksek teknik olmadndan; bu nedenle de toplumda snf mcadelesine giriilmediinden ve ileride de byle bir mcadeleye girimesi istenmediinden, siyasi alanda Milli Rehberlik Formu ad

V. Nedim (Tr), Devletin Yapclk ve darecilik kudretine inanmak gerektir, Kadro, C. II, S. 15, (Mart, 1933), 13. 549 Milli kurtulu hareketleri kendi sanayileme sistemlerini kendileri kuracaklardr. Bu sanayileme 19. yzyl Bat toplumlarnda snf atmalarna yol aan sanayileme sistemi olmayacaktr. Bu lkeler ana sanayi kollarn devlet eliyle kuracaktr. Bu zm yolu Trkiyede ve Trkiyeye benzer dier lkelerde sanayin gelimesinden kaynaklanan ar snf farkllklarn ve snf atmalarn en batan nleyecektir. yleyse 19. yzyl kapitalizminin dourduu sermayedar-proletarya elikisi daha batan filizlenemeyecektir. . S. Aydemir, nklp ve Kadro, a.g.e., 48.

548

278

altnda bir Kadro nerilmektedir.550 Ekonomik ve siyasal alanda nerdii zm yollaryla Kadro Trk Devriminin, Mstakil bir millet kalmak artile, ileri, yksek, verimli, gelirli ve ayni zamanda snfsz ve tezadsz bir millet olmak551 amacn benimsediini belirtmektedir.

2- Kadrocularn nc Yol Kuram ve Korporatizm Kuramsal olarak iledikleri devletilii bir ekonomik sistem deiiklii biiminde anlayan ve savunan Kadroculara gre, devletilik, ulusal kurtulu mcadelesi veren lkelere zg, snf elikilerini ortadan kaldrc, fakat sosyalizm ve kapitalizmden de ayr olan bir nc yoldur.552 Kadro hareketinin korporatist dnceyle ilikisi olup olmad zmlenirken, yukarda belirtilen cmledeki unsurlardan yola klmas yerinde olacaktr. Yani, kapitalizm ve sosyalizmden farkl nc bir yol olma iddiasndan. Kadro Dergisindeki yazlarda, korporatist dncede olduu gibi,

kapitalizme ve liberalizme kar olumsuz bir yaklam sergilenmektedir. Ancak kapitalizme ve liberalizme ynelik bu olumsuzluk, zel mlkiyetin ya da sermayenin reddine yol amamaktadr. Kadrocular zel mlkiyeti ve sermayeyi kabul etmektedirler. Reddettikleri sermayedar rejimi olarak adlandrdklar

kapitalizmdir.553 Kadrocularn syleminde kapitalizm ve liberalizm, emperyalist

. Sreyya (Aydemir), Beynelmilel fikir hareketleri arasnda Trk nasyonalizmi. III. Trk Nasyonalizmi, Kadro, C. II, S. 20, (Austos, 1933), 8-9. 551 V. Nedim (Tr), Snflamamak ve ktisat Siyaseti, a.g.m., 19. 552 D. Avcolu, a.g.e., 293. 553 Ahmet Hamdi Baar, Sermayeyi ve sermayedarl kabul etmek baka eydir; sermayedar rejimini kabul etmek baka eydir. demektedir. Sermaye ve sermayedar istihsal ve mbadele mnasebetlerinin her devrinde lzumlu olan iki faktrdr. Kapitalizm ise yalnz muayyen bir devirde bir ksm insanlarn geirdii bir safhadr. Kapitalizm deyince aklmza yalnz sermaye ve sermayedar olan bir rejim deil, fakat sermayenin d-piyasalardan mstemleke ve ak pazar istismarndan istihsal letleri farkll ve beynelmilel mbadele ile elde edilmi olmas geliyor. A.

550

279

olduklar iin, smrgeleri istismar ettikleri iin olumsuzlanmaktadr. rnein Baara gre kapitalizm, bir milletin kendi dndan, serbest deiimle ve smrgecilik yoluyla fazla kazand deerlere dayanmaktadr. Dolaysyla da istismarc ve istilacdr. Kapitalist lke demek, smrgecilikle ve ak pazar istismarna dayanarak kendi iinde sermaye birikimi yapan lke demektir.554 smail Hsrev Tkin ise, kapitalizmin eli kanl olarak doduuna deinmektedir. Avrupa ve Amerikann byk sermaye birikimleri, klasik ve dar grl iktisatlarn ileri srdkleri gibi bireylerin kk kk birikimleriyle deil, Asya, Afrika, Gney Amerikann insanlarnn snrsz istismar ve talanyla salanmtr. Bu gnn Bat medeniyeti, Avrupa d lkelerdeki mazlum milletlerin kan ve emei pahasna kurulmutur.555 Burhan Asaf Belge de, liberal ekonomi erevesinde gelien emperyalizmden bahsetmektedir. Bu liberal emperyalizm, byk devletler arasnda da bireyci ve ayrlk akmlara yol am ve sonunda I. Dnya Savana neden olmutur.556 Ancak geri kalm lkeleri istismar eden kapitalizm artk kme aamasna gelmitir.557 Kadrocular, liberalizm ve onun dayand bireyci retiyi de

eletirmektedirler. Baara gre bireycilik, ancak byk krlarn ortada olmasyla ve bu byk krlar elde etmek isteinin zihinlerde bulunmasyla yaar, bu olanaklar ortadan kalktnda bireycilik de ortadan kalkar. Milletler, d piyasalar istismar olanaklar olduu dnemlerde bireycilii ve serbest deiimi istemilerdir. Bu

Hamdi (Baar), Kapitalizm (Emperyalizm) ile Millet ktsat Rejimi ve Ferdiyetilik ile Devletiliin Manalar, Kadro, C. II, S. 18, (Haziran, 1933), 44. 554 A. Hamdi (Baar), Kapitalizm (Emperyalizm) ile Millet ktsat Rejimi ve Ferdiyetilik ile Devletiliin Manalar, a.g.m., 44. 555 . Hsrev (Tkin), Garpte sermaye terakmnde Mstemlekelerin rol, Kadro, C. III, S. 32, (Austos, 1934), 21. 556 B. Asaf (Belge), Liberal Emperyalizmden Dirije Emperyalizme doru, Kadro, C. II, S. 16, (Nisan, 1933), 32. 557 B. Asaf (Belge), kmekte olan Cihan Nizam, Kadro, C. I, S. 1, (II. Knun, 1932), 21 ve 27.

280

olanaklarn azald oranda da bireycilik ve serbestlik dncesi azalarak ortadan kalkmtr. Baara gre bireycilik ve serbestlik milletler arasndaki mbadelenin bir tarafa mhim marjlar temin edebildii ve dnya mikyasnda milletlerin istismar olunduu devrelerde, yani tarihin son bir buuk asr zarfnda yaam ve bu imknlar kalktktan sonra, o da tarihe karm bir rejimin ifadesidir; nihayet emperyalist temayllerin bir neticesidir.558 Tr de, liberal siyasetin dayand bireyciliin, yani bireyin kendi karn herkesten daha iyi bildii kuramnn sadece parlak bir iddia olduunu, bu iddiann insanl yaklak bir buuk yzyl oyaladn ve bu iddia zerine kurulan dnya ekonomisinin bunalmda olduunu dile getirmektedir. Birey hem kendini, hem de toplumu iinden klmaz bir anariye srklemitir. Dnyann iinde bulunduu bunalm, birey karnn toplum iin hibir zaman gvenilir bir rehber olamayacan gstermitir. Gelinen yol ayrmnda seim, artk talihini bireyin karna balayan kr ve anarik bir toplum deil; bireyin talihini kendi karna balayan bilinli ve dzenli bir toplumdur.559 Kadrocular, emperyalizmle zdeletirdikleri kapitalizm ve liberalizmin yan sra Marksizm ve sosyalizmden de farkl bir yol izlediklerini ileri srmekte ve eitli noktalardan Marksizmi de eletirmektedirler. evket Sreyya Aydemir, Kadrodaki bir yaz dizisinin Marksizmi inceledii ksmda, Marksizmin kimi iddialarnn geersiz ya da kimi noktalarda yetersiz olduunu ortaya koymaya almtr. Aydemire gre Marksn ngrd proletarya ve burjuvazi arasndaki snf savamnn kresellemesi gereklememitir. Olaylar gstermitir ki, deiim ilikilerinin kresellemesi ve btn dnyann deiim ilikileri bakmndan tek vcut olmas, byk retim aralar zerindeki elikinin, proletarya ve burjuvazi
558 559

A. Hamdi (Baar), Trk devletilii ve himayeci ferdiyetilik, a.g.m., 44-45. V. Nedim (Tr), Ziraat siyasetimizde Liberalizmden Devletilie, Kadro, C. II, S. 19, (Temmuz, 1933), 21-22.

281

snf atmasnn, yani byk sanayi lkelerinin, bu sanayi younluklarndan kaynaklanan sorunlarnn da evrensellemesi demek olmamtr. Aydemir, byk sanayi lkelerindeki ii ve sermayedar arasndaki snf mcadelesi kabul edilse bile; bunun yan sra bir de sanayi lkelerinin iisi ile geri lkelerin halk arasnda yaam fark eklindeki mcadeleyi de gz nnde bulundurmak ve Marksn ileri srd snf mcadelesi dncesini evrenselletirmemek gerektiini sylemektedir. Aydemire gre snfa dayal elikiler ikinci plana decek, lkelerle lkeler aras eliki, tm elikilerin nne geecek, evrensel devrim milli kurtulu hareketleri ile gerekleecektir.560 Marksizmin kimi iddialarnn geersizliini ortaya koymaya alan Aydemir, Trk ulusuluunun eitli noktalarda faizm ve sosyalizm gibi akmlardan ayrldn da ayrntl biimde zmlemeye girimektedir. Bu zmlemede Trk ulusuluu sosyalizmden, tarihi artlar, ierik ve ama, otoriter devlet anlay, anti-emperyalizm, gelime yn, devrim teknii, metot ve strateji gibi konularda ayrlmaktadr.561 Ayrca, sosyalizmin uygulad devletilik ile Kadrocularn savunduu ulusal devletilik, mlkiyet ve snf konularnda birbirinden farkldr. Sosyalizmde devlet, ekonomik adan gelecekteki sosyalist toplumu kurmak iin bir sosyalist plan dorultusunda dzenleme yapar. Btn retim aralar devletin elinde toplanmtr. Devlet belli bir snf adna (ii snf) yeni bir toplum kurmak amacndadr. Oysa Kadrocularn savunduu ulusal devletilikde, devlet herhangi bir snfn emrinde deildir. Ekonomik alan ulusun yksek karlar
560

. Sreyya (Aydemir), Fikir Hareketleri arasnda Trk Nasyonalizmi. II. Marksizm., Kadro, C. II, S. 19, (Temmuz, 1933), 14-16. Aydemire gre, smrge ve yar smrgelerle metropoller arasndaki milli kurtulu mcadelelerine gerekli nemi vermeyerek, n grlerini daha ok, youn bir snf atmas zerinde yrten Marksizm, Avrupannkinden farkl bir gelime seyri izleyecek gibi grnen milli kurtulu hareketlerinin gelimesi sz konusu olduunda, zmlemelerinde yetersiz kalmaktadr. . S. Aydemir, nklp ve Kadro, a.g.e., 37. 561 Tm bu karlatrmalar ve zmlemelerin ayrntlar iin baknz, . Sreyya (Aydemir), Beynelmilel Fikir hareketleri arasnda Trk Nasyonalizmi. III. Trk Nasyonalizmi, Kadro, C. II, S. 21, (Eyll, 1933), 5-14.

282

iin bir teknisyenler kadrosu tarafndan dzenlenir ve ynetilir. Devlet mlkiyetinin yannda, bireysel mlkiyet de kabul edilmitir.562 Hem kapitalizm ve liberalizmi, hem de Marksizmi/sosyalizmi eletirerek, bu akmlara olumsuz yaklaan Kadro, kuramsal olarak iledii devletilik ile kapitalizm ve sosyalizm dnda n bir yol olma iddiasnda olmutur. Kadrocular, nerdikleri bu n yolun zgnln, herhangi bir snfn karna hizmet etmemeye dayandrmaktadrlar. Kadroculara gre, Fransz devrimi, derebeylik hkimiyetine kar, burjuvazinin hkimiyetini kurarak bu gnk snf ayrlklarn ve sonuta da yeni bir snf devletini douran ekonomik sisteme yol amtr. Rus Devrimi ise, Fransz Devrimine kar bir tepkidir. Rus Devrimi, burjuvazinin hkimiyeti yerine, proletaryann hkimiyetini kurmutur. Trk Devrimi ise hem Fransz Devrimine, hem de Rus Devrimine kar bir tepkidir. deali de, ne burjuvazi, ne de proletarya hkimiyetidir. Trk Devrimi, bir snf devrimi deil, snfsz ve elikisiz bir Milet olma devrimidir.563 Kadrocularn grleri, korporatist dnceyle bu noktaya kadar; yani kapitalizm ve sosyalizm dnda bir nc yol olma sylemiyle kesimektedir. Bu ise Kadrocularn grlerini nc yolcu yapmaktadr, ama snf ayrmlar yerine mesleki ayrmay geirmediklerinden, mesleki temsili savunmadklarndan ve korporatist iliki biimini nermediklerinden, korporatist yapmamaktadr. Geri Kadro Hareketinin, korporatist dnrleri andrrcasna, snf atmalar ve snf hkimiyeti karsnda itima btnc olduu belirtilmektedir. Ama itima btnclk, Kadronun korporatist olduunu deil, snflamaya, snf

. Hsrev (Tkin), Trkiyede Mill Sermaye Hareketi, Kadro, C. I, S. 10, (Birinci Terin, 1932), 24-25. 563 V. Nedim (Tr), Snflamamak ve ktisat Siyaseti, a.g.m., 17-18.

562

283

atmalarna ve snf hkimiyetine kar olduunu ifade etmektedir.564 Kadro yazarlarndan Tkin, milletin btnl adna, var olan snflara ve domakta olan snflara kar yeterince tedbirin henz alnamadn, bir takm bireyci ve snf giriimlere kar, devletin kanunlara dayal zoru dnda bir nlemin bulunmadn, bu nlemlere ramen de, toplumun liberal ve bireyci geliiminin devam ettiini belirtmektedir. Snflamaya kar, devletin zoru ve otoritesinin yan sra tamamlayc nitelikte, milletin bnyesini organik (uzv) biimde birletirici, ileride sadan ve soldan herhangi bir tepkiye olanak tanmayan, devrimci bir harekete ihtiya olduu belirtilmektedir. Millet btnl dardan yani siyasal olarak deil, ieriden organik olarak salanmaldr.565 Ancak Tkinin nerdii bu organik btnleme dncesi de, akla korporatizmi getirmemelidir. nk Tkin, bahsettii organik btnleme iin Kadronun devletilii kapsam ierisindeki zmlerden

bahsetmekte, faizmin organik btnlemeyi salamak iin bulduu zm olan korporasyonlarn kuruluunu eletirmekte ve reddetmektedir. nk talyada kurulan korporatist devlette, gerekte snf elikileri kaldrlm deildir. verenle ii arasndaki anlama bir gz boyamadr. Eski mlkiyet ilikileri srmekte, snf esasna gre kurulmu toplumsal yap devam etmekte, korporatist dzen perdesi ardnda eski liberal ve ferdiyeti mlkiyet dzeni srdrlmektedir.566 Bylece

Bu dorultuda Tkin, Kadronun millet btnln kendisine hareket noktas olarak aldn sylemektedir. Kadroculara gre, Trk milleti darya kar olduu gibi, ie ynelik olarak da bir btndr. Millet ierisindeki snf kavgas ve snf hkimiyeti, ister aadan gelsin, ister yukardan millet btnlne zarar veren blc hareketlerdir. Snf hkimiyetinin ortadan kaldrlmas, milli kurtulu hareketlerinin nde gelen ilkelerinden biridir. . Hsrev (Tkin), Millet iinde snf meselesi, Kadro, C. III, S. 25, (kinci Knun, 1934), 34. 565 . Hsrev (Tkin), Millet iinde snf meselesi II, a.g.m., 22-23. 566 . Hsrev (Tkin), Millet iinde snf meselesi II, Kadro, C. III, S. 26, 23. Yine Kadrodan Burhan Asaf Belgede, talyadaki korporasyon sistemi ile snf elikilerinin kkten zm yerine, bu elikilerin tehlikesiz biime sokularak istikrar salanmas yoluna gidildiini belirtmektedir. B. Asaf (Belge), Faizm ve Trk mill kurtulu hareketi, a.g.m., 38.

564

284

Kadroda, korporatizmin benimsenmedii, hatta korporatizme kar olunduu aka dile getirilmektedir. Kadro Dergisi, kmaya balarken Mustafa Kemal Atatrkn ve smet nnnn izni alnmsa da, hkmet evresinin genelde Kadrocularn grlerine kar souk, hatta kimi zaman dmanca yaklat sylenebilir. Kadroculara kar bu olumsuz yaklamn ardnda, Kemalizmin, C.H.P. dnda herhangi bir yoruma ihtiya duymad dncesi yatyor olmaldr. Kemalizmin C.H.P. dndaki bir baka odak tarafndan yorumlanp, sistemletirilmeye allmas, gereksiz grlm, hatta tehlikeli saylmtr.567 rnein ekonomik alanda Kadrocularn, hkmetin benimsedii devletilii daha radikal biimde yorumluyor olmas da568, sermaye evrelerinin tepkisini ekmitir. Bu gibi nedenlerle, Kadro Dergisi, yaynland sre boyunca youn eletirilerin hedefi olmutur. Dergi zellikle byk sermaye evrelerinin, ekonomik alanda bu kesimin nde gelen kuruluu olan Bankas evresinin youn eletirilerine maruz kalarak, bu kesimlerin basks sonucunda 1935te kapatlmtr. Makaln da belirttii gibi Kadro Hareketi, Trkiye iin olmadn ileri srd snf elikilerinin kurban olmutur.569

2. TRKYEDE TEK PART DNEM VE EKONOMK ALANDA KORPORATZM Trkiyede tek parti sisteminin 1930lu yllarn balarndan itibaren yerlemeye balamas, devleti ekonomi politikalarnn kabul edilmesiyle e zamanl

K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 152. Yetkin, Kadrocularn, devletilik anlayn zel sektrn karlarn baltalayacak bir yrngeye sokmaya altklarn dile getirmektedir. . Yetkin, a.g.e., 125. 569 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 126. ve S. Yerasimos, a.g.e., 118. Timur da Kadrocularn, pek kmsedikleri snf kavgas sonucu tasfiye olduklarn belirtmektedir. T. Timur, a.g.e., 170.
568

567

285

olarak gereklemitir. Bu dorultuda, Trkiyede siyasi alanda yerleiklik kazanan tek parti ynetimini ekonomik alanda tanmlayan temel zelliin, devleti ekonomi politikalarnn uygulamaya konulmas olduu sylenebilir. Devleti ekonomi politikalar, daha nce devletilik bal altnda incelenen bir takm zellikleri dolaysyla, korporatizmle ilikilendirilmitir. a) Devleti Ekonomi Politikalar ve Korporatizm Batda iki dnya sava aras dnemde korporatist sistemi uygulayan otoriter veya totaliter rejimler ortaya kmtr. Ayn zaman dilimi ierisinde, 1930 ylndan itibaren Trkiyede ekonomik alanda devleti ekonomi politikalarnn uygulamaya konulmasna, siyasal alanda tek parti ynetiminin yerlemeye balamas ve giderek otoritarizmin dozunun ykselmesi elik etmitir. Devleti ekonomi politikalarnn gerei olarak, Trkiyede tek parti ynetimi ekonomik alan dzenlemeye ve denetlemeye ynelik mdahalelerde bulunmutur. Tek parti ynetiminin bu mdahaleleri, ekonomide devlet iletmeciliini de ieren zel bir biim alarak, liberal ekonomi politikalarndan ciddi biimde ayrlmtr. Trkiyede tek parti dneminin yerlemeye balad dnemde, devleti ekonomi politikalarna iktidarn otoriter ynetimin elik etmesinin, Batdaki korporatist totaliter sistemlerle, Trkiyedeki devleti ekonomi politikalar arasnda iliki kurulmasna yol at sylenebilir. 1- Devleti Ekonomi Politikalarn Korporatizmle likilendiren Grler Trkiyede tek parti dneminde uygulanan devleti ekonomi politikas kimi yazarlarca korporatizm ile ilikilendirilmekte ve bu yazarlar tek parti dneminin devleti ekonomi politikasnn korporatist olduunu ileri srmektedirler. rnein bu

286

yazarlardan Kansu, 1930lu yllarda uygulamaya konulan devleti ekonomi politikalarnn ok ak biimde korporatist olduunu belirtmekte, stelik Trkiyede korporatist dzenlemelerin, devleti iktisat politikalarnn uyguland 1930lar ncesinde balatldn ileri srmektedir. Trkiyede genellikle 1920li yllarda liberal ekonomi politikalar uygulanrken, 1930lu yllarda devleti ekonomi politikalarna geildii sylenmektedir. Oysa Kansu, 1920li yllardan itibaren iddia edilenin tersine, liberal ekonomi politikasndan uzaklaldn savunmakta ve bu dnemdeki baz yasal dzenlemeleri ve giriimleri korporatist olarak

nitelendirmektedir. rnein 1927 ylnda yasa ile tzel kiilik kazanan li ktisat Meclisinin kuruluu; iki, kibrit ve akmak ta, ttn, eker, liman iletmesi gibi eitli alanlarda Trk ekonomisinin tekeller araclyla denetim altna alnmas; 1925 ylnda yaplan yasal dzenlemelerle Trkiyedeki tm ticaret ve sanayi odalarnn zerkliklerine son verilerek devlete bal birer kurum olarak altrlmaya balanmas, Kansu tarafndan korporatist dzenlemeler olarak ele alnmaktadr. Kansuya gre yukarda verilen rnekler Trkiyede genellikle devletilik olarak adlandrlan korporatist iktisat politikalarnn 1930lu yllardan ok nce uygulamaya konulduunun birer kantdr.570 1930lu yllar, ncesi dneme gre ok daha net biimde korporatist olarak niteleyen Kansu, yine korporatist olarak nitelendirdii devleti ekonomi politikasnn uyguland bu dnemde, C.H.P.nin kendi denetimi altnda devlete baml sendikalar kurulmas iin, zellikle Ege blgesinde ok aba harcadn, ama iilerin direnii karsnda baarl olamadn belirtmektedir.571 Kansunun konuya yaklamndan, liberal uygulamalarla uyumayan, hatta ona ters olan devleti uygulamalar korporatist olarak deerlendirdii anlalmaktadr. Oysa
A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 262-264. A. Kansu, Tek Parti Dneminde Bir Radikal Muhafazakr Politika Mektebi Olarak Sosyal Siyaset, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. 5, stanbul, letiim Yaynlar, 2003, 630-631.
571 570

287

almann Trkiyede dnsel alanda korporatizmin ele alnd ksmnda, devletilik alt bal ierisinde ileri srdmz zere, belirli koullar yerine getirilmeksizin devleti ekonomi politikas korporatist saylamaz. Keyder de, Trkiyede devleti ekonomi politikasndan bahsederken, bu politikay dorudan ve aka korporatist olarak nitelendirmemekle beraber, belli ynlerden korporatizm ile ilikilendirmektedir.572 Keyder devleti ekonomi politikasnn uygulamalarndan bahsederken, (b)tn bunlar, snf karlar arasndaki atmalar yadsyarak korporatist bir toplum modeli kabul eden, u ya da bu lde yabanc dmanlna dayanan bir mill dayanma ideolojisi erevesinde gerekletirilir demektedir.573 Keyder devleti ekonomi politikas uygulamalarnn, snf atmalarn reddeden ve korporatist bir toplum modelini kabul eden bir dnceye elik ettiini belirtmektedir. Ancak yine almamzn dnsel alanda devletilik ilkesinin incelendii alt balkta, Trkiyedeki devletiliin belli bir noktaya kadar korporatist dnceyle aktn; ama resmi devletilik yorumunun, korporatist dncenin zellii olan ekonominin ve siyasetin meslek esasna dayal olarak rgtlendirilmesi ilkesini yaama geirmeyi benimsemediini, bu yn olmakszn da devletiliin korporatist saylamayacan savunmutuk. Yani bize gre sadece dnsel dzeyde kalarak, edimsel olarak somutlaamayan korporatizm, bir sistemi korporatist saymaya yetmemektedir. Ayrca Keyder, 1930 ylnda kurularak, tasarrufu tevik etmeyi, yerli mallarnn retim ve tketimini zendirerek
572

Makaln belirttii gibi, Keyder bir makalesinde 1930lu yllara deinirken alt balk olarak Korporatizm abalar baln atmaktadr. erisinde korporatif uygulamalarla ilgi olarak herhangi bir bilgi bulunmayan blmde; (A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:19201946, a.g.e., 138 (Dipnot).), daha ok tek parti ynetiminin otoriter uygulamalarndan ve devleti ekonomi politikalarnn eitli snflar nasl ezdiinden bahsedilmektedir. Baknz: . Keyder, Trkiye Demokrasisinin Ekonomi Politii, a.g.m., 49-52. Yazdklarndan anlalan odur ki, Keyder, uygulamaya geirilmi olsun ya da olmasn, eitli tonlarda korporatif izler tayan dnceleri ve giriimleri, ayrca da otoriter siyasal uygulamalar korporatist sayma eilimindedir. 573 . Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, a.g.e., 150.

288

ithal mallarn tketimini azaltmay ve genelde de kendi kendine yerlilik dncesi yaymay amalayan Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin dzenledii bir kongreyi de korporatist uygulamalarla ilikilendirmektedir. Keyder bu cemiyetin dzenledii, 1930 Sanayi Kongresinde alnan ve Trk sanayicilerinin belli sektrlere gre rgtlenmesini neren kararlar, faist talyann corporazioneleri ile

ilikilendirmektedir.574 Ancak Keyder, Sanayi Kongresinde alnan ve neri nitelii tayan kararlar, korporatif uygulamalarla ilikilendirmesine ramen bunlarn hayata geirilip geirilmedii zerinde durmamakta, alnan kararlarn sistematik biimde uygulamaya geirilmeksizin devleti ekonomi politikalarnn nasl korporatist saylabileceine deinmemektedir. Bu iki yazardan farkl olarak Kuru, 1930lu yllarn devleti ekonomi politikasn yorumlarken, korporatizm kavramn kullanmamakta, devleti ekonomi politikasnn dayanaca snfsal ilikileri, sanki korporatif bir iliki biimi eklinde yorumlamaktadr. Uzlama ve denge kavramlarn kullanan Kuru, toplumsal korporatizm uygulamalarnda grlen toplumsal anlamalar hatrlatrcasna, 1930larda devletiliin bir ynyle bir uzlama rgs olduundan bahsetmektedir. Devletilik zel kesim iin tepeden inmemi, Cumhuriyet ynetiminin ana kadrosu ile toplumdaki fiili iktidar sahipleri arasnda bir konvansiyon biiminde olumutur. Devleti ekonomideki merkezi karar ve kontrol dzeni zel kesimin rzas dnda olumu deildir. Devletilik Trkiyede ekonomi politikasnn ekseni olduunda, yerli zel sermaye bu eksenin dnda braklmam, bu yeni ekonomi politikasnn bu yndeki uzlamalarla yerletirilmesine zen gsterilmitir.575 Uzlama kavramnn yan sra denge kavramn da kullanan Kuru, devletiliin siyasal formlnn
. Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, a.g.e., 136-137. B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt I, a.g.e., L-LI. ve B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 65.
575 574

289

snflar dengesine gre oluturulduunu belirtmektedir. Bu dengenin izgisi 1931 C.H.F. programnn esaslarndan birisi olmutur. Snflara, snf izgisinden uzak durmalar ve toplumda buna gre oluacak dengeyi kabul etmeleri nerilir. Devleti ekonomi politikasnn uygulamaya konulduu ilk yllarda, bir taraftan sermayenin yerli ellerde ama devletiliin getirdii ereveye gre nasl birikecei, bir taraftan da emein ada alma haklarna gre bu birikim dzeni ierisinde yerini almas gndemdedir.576 Korporatizm kavram kullanlmakszn yaplan bu zmlemede, Makaln da belirttii gibi, rgtsel ynn ele alnmamas, sz konusu zmlemelerin korporatist model dnda yapld izlenimini vermektedir. Ancak bu zmlemede rgtsel yap yer almasa da, devlet ile sosyal taraflar arasndaki bir anlamadan sz edilmesi, korporatif ilikinin baz temel unsurlarn iermektedir.577 Ancak burada da yine ayn soru akla gelmektedir. Kuruun yukardaki ifadelerinden de anlalaca zere, daha ok zel kesimle devletin uzlamas zerinden yryen (dikkat edilirse bu uzlamada ii kesiminden bahsedilmemektedir) ve emek kesimini de ieren snflar aras denge politikasna dayanan devleti ekonomi politikas, ierdii korporatif iliki unsuruna ramen korporatist saylabilir mi? Bu soruya aka hayr yant verilebilir. nk devleti ekonomi politikasn korporatist olarak nitelendirebilmemize olanak salayacak rgtlenmeye gidilmedii

bilinmektedir. Sz edilen korporatif iliki biimi de, gerekli kurumsallamaya kavuturulmadndan ve istikrar kazanamadndan devleti ekonomi politikasn korporatist olarak nitelendiremeyiz. Zaten Kuru da, ierisindeki korporatif iliki unsuruna deinmekle beraber, devleti ekonomi politikasnn korporatist olduunu ileri srmemektedir.
576 577

B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 77-78. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 134.

290

2- Devleti Ekonomi Politikalarn Korporatizmle likilendiren Grlerin Eletirisi Devleti ekonomi politikalarn korporatist olarak niteleyen Kansu ve Keyderin savlarnn tersine; bu almada Trkiyedeki devleti ekonomi politikasnn, zaman zaman ierisinde korporatif saylabilecek uygulamalara yer verilse de, korporatist saylamayaca savunulmaktadr. Bu dorultuda biz, devleti ekonomi politikasnn korporatist olduunu iddia eden Kansu ve Keyderin savlarnn geersiz olduunu, rgtsel ve sosyo-ekonomik alanlarda, iki temel noktaya deinerek ileri srmekteyiz. Bunlardan birinci temel nokta, devleti ekonomi politikalarnn uygulanmasnda, korporatizm iin en gerekli unsur olan, snfsal ve sektrel rgtlenmenin, yani sendikal rgtlenmenin Trkiyede sz konusu dnemde gerekletirilmemi olmasdr. Bu birinci nokta, Trkiyede ekonomik alanda korporatizmin olmadn ortaya koymaktadr. kinci temel nokta ise, Trkiyede sz konusu dnemde korporatist rgtlenmenin zaten olamayacana ilikindir. Tek parti dneminde, Trkiyenin korporatist bir zme ynelmesini gerektirecek bir sosyo-ekonomik yap varlk kazanmamtr. Bir baka deyile, korporatist zme ynelen lkelerle, devleti ekonomi politikasn uygulayan lkeler arasnda sosyo-ekonomik yap asndan, yani kapitalistleme ve sanayileme dzeyleri asndan fark bulunmaktadr. rgtlenmeyle ilgili olan ilk temel nokta alacak olursa, unlar sylenebilir; kapitalist korporatizm sz konusu olduunda, rgtlenme alannda ilk akla gelen sendikal rgtlenmedir. almann klasik korporatizmin byte altna alnd ve zellikle devlet korporatizminin talya rneinde incelendii blmnde, ekonomik alanda korporatist rgtlenmenin sendikalara dayandna deinilmiti. talyada

291

korporatist ekonomik sistem, korporasyonlarn kurulmas ile gereklemiti. Korporasyonlar da sendikal rgtlenme zerine ina edilmekteydi. talyada faist ynetim ncesinde var olan sendikalar, faist iktidar tarafndan faist sendikalara dntrlm, sonrasnda aamal biimde faist sendikalizmden korporatizme geilmiti. Ayn dnemde benzer uygulamalar devlet korporatizmi uygulayan Portekiz ve spanyada da gerekletirilmiti. stelik sadece otoriter devlet korporatizmi uygulamalar deil, daha lml toplumsal korporatizm uygulamalar da sendikal rgtlenme temeli zerinde gerekletirilmekteydi. Oysa devleti ekonomi politikasnn uyguland tek parti dnemi Trkiyesinde sendikalar

bulunmadndan, bu dnemde korporatist nitelikli herhangi bir uygulamadan bahsetmek olanakl grnmemektedir.578 Gerekten de, Trkiyede resmi anlamda sendikal rgtlenme, 1946 ylnda, Cemiyetler Kanununun snf esasna dayal cemiyet kurma yasann kaldrlmasndan sonra olanak kazanm, 1947 ylnda ise 5018 Sayl i ve veren Sendikalar ve Sendika Birlikleri Hakknda Kanun ile dzenlenmitir. Bu nedenle, gerek (toplumsal) korporatizm, gerekse devlet korporatizmi erevesinde herhangi bir korporatist nitelikli uygulamadan, 1947 ncesinde sz etmek, mmkn ve anlaml deildir.579

Prof. S. N. leri Korporatizmle ilgili olarak, Pierre Jollynin La Mystique du Corporatisme adl eserinin eitli blmlerinden yapt bir eviriyi ktisat ve Ticaret Mecmuasnda yaynlamtr. eviri metninin son paragrafnda kendi grlerini dile getiren leri, Trkiyeyi korporatizm asndan deerlendirmektedir. Buna gre: Trkiyemiz bugn korporatizmden bir hayli uzaktr. nk korporasyonlar iin evvela gerek iilerin ve gerek patronlarn ayr ayr meslek sindikalar tekil etmeleri ve sonra da bunlarn birbirine hcum etmemeleri iin devletin araya girip her iki taraf da idare etmesi ve snf hengini temin eylemesi lzmdr. Bizde ise henz sindika kurmak hakk verilmi deildir. S. N. leri (ev.), Korporasyonlar, ktisat ve Ticaret Mecmuas, C. 2, S. 28/29, (Austos-Eyll, 1936), 4. 579 A. Makal, Korporatizm, a.g.m., 290. Ayrca mit Cizre-Sakallolu ile Glten ve Mahmut stn de bu dorultuda dnmektedirler. Baknz: . Cizre-Sakallolu, Korporatizm ve Trk Sendikacl (II), a.g.m., 47. ve G. stn - M. stn, a.g.m., 186. phesiz ki, 1930 ylndan itibaren istikrar kazanarak 1945 ylnda son bulan tek partili dnemde, modern anlamda sendikalar n bulunmamas, i yaam ierisinde iilerin hi rgtlenmedii anlamna gelmemektedir. Sz konusu dnemde ii rgtlenmeleri var olmutur. Ancak bu dnemdeki ii rgtlenmeleri sendikalar eklinde deil, eitli ii cemiyetleri ve birlikleri eklinde gerekletirilmitir. Bu ii

578

292

Sosyo-ekonomik alana ilikin ikinci temel noktayla ilgili olarak da u zmlemeler yaplabilir: Kapitalist korporatizmi niteleyen en nemli zellik, sanayileme sreciyle beraber ii ve burjuvazi snflarnn belirginlemesi ve giderek kutuplamasdr. Tek bana kapitalist retim biimine gemi olmak, kapitalist korporatizmi nitelemeye yetmemektedir. Tam tersine kapitalizme gei, ilk dnemlerde kapitalizm ncesi korporatif rgtlenmeyi, yani loncalar giderek ortadan kaldrmt. Kapitalist retim biiminin baat olduu dnemde, bu yeni dnemin artlarna uygun korporatist zm nerileri, sanayi devrimi sonrasnda geni bir ii snfnn ortaya kmas, burjuvazi ile ii snf arasndaki kutuplamann artmas, ortaya kan youn snf savamlarnn kapitalist retim biimini tehlikeye sokmas zerine gndeme gelmiti. Demek ki kapitalist dnemin korporatist zm nerileri, belli bir sanayileme dzeyi ve buna bal olarak snfsal oluum ve ayrmlar zerinden ykselmekte ve belli bir kapitalistleme ve sanayileme dzeyine ulaan sosyo-ekonomik yaplarn sorunlarn zmek iin ileri srlmektedir. Buna karlk daha nce de belirtildii gibi devleti ekonomi politikas, kapitalist gelime srecine 20. yzylda, yani ge girmi olan lkelerde sanayilemeye ynelik devlet iletmeciliini de ieren mdahaleci bir ekonomi politikas olarak ortaya kmtr. Ancak belirtilmelidir ki, kapitalist ekonomi ierisinde yer alan tm devlet iletmeciliklerini, devletilik olarak nitelendirmek

rgtlerinin belirgin zellii, siyasal iktidar tarafndan oluturulmalar ve dier toplumsal kesimlerle beraber iileri de kontrol altnda tutmaya ynelik olmalardr. Ayrca var olan ii rgtlenmeleri ve ii hareketleri de, 1925 ylndan, yani Takrir-i Skn Kanunundan sonra iktidarn engelleyici uygulamalarna maruz kalm, 1930 ylndan sonra bu engelleyici uygulamalar, iktidarn yapt bir takm hukuki dzenlemelerle daha sistematik hale gelmitir. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 449-451. Dnemin ii rgtlenmeleri ayr bir konudur ve bu nedenle ayrntlarna girilmeyecektir. Korporatist bir sistemin varl iin, korporatist ilikinin taraflarndan biri olan ve ii sendikalar karsnda yer alan iveren sendikalarnn da bulunmas gerekmektedir. Tek partili dnemde ii sendikalar gibi iveren sendikalar da bulunmamaktadr.

293

yanl olur. rnein ..kapitalist gelime ve sanayileme srecinde belli bir eiin tesine gemi toplumlarda, retken devlet kesiminin nemlice, istikrarl ve ilevsel bir yer kaplamas halini devletilikten ziyade, devlet kapitalizmi terimiyle nitelendirmek daha uygun olur.580 yleyse devleti ekonomi politikasn niteleyen nemli bir zellik, bu politikann, belli bir kapitalistleme ve sanayileme eiini geememi ve dolaysyla belli bir eii geen kapitalistleme ve sanayileme srecinin beraberinde gelen snfsal oluumlar ve snf atmalarn henz yaamayan lkelerde uygulanyor olmasdr. Batda korporatizm, kapitalist retim biiminin baat olduu toplumlarda, kapitalizmin rettii ve artk kapitalist retim biiminin varln tehlikeye dren toplumsal bunalmlar ve snf mcadelelerini kontrol altnda tutmak ve kapitalist retim biimini srdrmek amacyla uygulanmtr. Oysa Trkiyede tek parti dneminde devleti ekonomi politikas, gelimi bir kapitalizmin rettii toplumsal bunalmlara ve snf mcadelelerine kar tedbir almak amacyla uygulamaya konulmamtr. nk sz konusu dnemde Trkiyede, ne belli bir olgunlua eriebilmi ve baat konuma geebilmi bir ulusal kapitalizm, ne de toplumsal, ekonomik ve siyasal yaam etkileyen ve kapitalist retim biimine tehdit oluturabilen snflar aras kutuplama ve mcadele bulunmaktadr. Demek ki, Trkiyede devleti ekonomi politikasnn uygulanmas, Batdaki biimiyle korporatizme yol aan nedenlerden farkl nedenlere ve amalara bal olarak gndeme gelmitir. Trkiyede devleti ekonomi politikalarnn uyguland dnemdeki sanayileme dzeyi ve snfsal yap, korporatizm tartmalar asndan
K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.m., 412-413. Dobb da devlet kapitalizmini, u ekilde tanmlamaktadr: kapitalist mlkiyet ile ekonomik ilemler zerinde bireysel bir firmannkilerle zde olmayan amalar gden yaygn devlet denetimlerinin uyguland bir sistemle gerekletirilen retimin bir arada bulunmasdr. Bu sistem snrl bir miktar devletletirilmi ve devlet tarafndan yrtlen retimi kapsayabilir veya kapsamayabilir. M. Dobb, a.g.e., 346.
580

294

byk nem tamaktadr. Bu nedenle, bu konu zerinde zellikle durulmas gerekmektedir.

b) Trkiyede Tek Parti Dneminin Ekonomik Yaps ve Korporatizm Yukarda da ksmen deinildii gibi, korporatif uygulamalar sz konusu olduunda belli bir sanayileme dzeyinde olma gereklilii kendini gstermektedir. Asgarisinden bir kapitalist retim biimi, hesaba katlabilir oranda bir sanayileme srecini ve bu srecin beraberinde getirecei snfsal kutuplamalar youn biimde retmedii srece, kendisini temellerinden sarsabilecek toplumsal elikileri de youn biimde retemeyecektir. Dolaysyla bu tr toplumlarda, kapitalist retim biiminin varlnn ksa dnemde tehlikeye dmesi sz konusu olmayacandan korporatist zmlere ynelme seenei de ortadan kalkacaktr. phesiz ki korporatist rgtlenmede sanayi sektr dnda kalan sektrler de

rgtlendirilmektedir. Bu kapitalist retim biiminin srekliliinin ve istikrarnn korunabilmesi iin gereklidir. Ancak tm korporatist zm nerileri, sanayileme srecinin belli bir gelikinlie ulat kapitalist sistem ierisinde ortaya kmaktadr. Bu dorultuda, belli bir gelikinlie ulam burjuvazi ve ii snf, korporatist zm nerilerinin gndeme geldii toplumlarda zel bir neme sahiptir.

1- Tek Parti Dnemi Trkiyesinin Sanayileme Dzeyi Bu zmlemeler dorultusunda, Cumhuriyetin kuruluundan tek parti dneminin sonuna kadar olan dnemde, Trkiyenin korporatist bir zme ynelmesini gerektirecek sanayileme dzeyinde olmad sylenebilir. Osmanl mparatorluu dneminde, ekonomi yabanclarn ve aznlklarn adna ve hesabna

295

ileyen bir yar smrge ekonomisinden baka bir ey deildi. Ciddi bir sanayi yapsndan yoksun olan bu ekonomi, milli kurtulu sava sonrasnda Trkiye Cumhuriyetine miras kalmtr. Cumhuriyet ynetimi, mparatorluk dneminden harap bir lke, geri bir tarm ekonomisi, basit bir sanayi yaps devralmtr. stelik I. Dnya Sava ve ardndan gelen dman istilas, zaten refah dzeyi olduka dk olan toplumun son servet birikimlerini de yok etmitir. Verimi dk ilkel artlarda bir tarm, birka geri teknolojili fabrika lkenin ekonomik kntsn karlamaktan olduka uzaktr. Sava srasnda d rekabetten korunarak gelime gsterebilmi ve yeni artlar altnda varln srdrebilecei pheli olan el iiliine dayal sanayiden, lkenin byk ina hareketi iin yardm beklemek olana yoktu.581 1920li yllarda devletin sanayileme ynndeki teviklerine ramen, zel sektre dayal kalknma stratejisi istenilen sanayilemeyi

salayamam, daha nce de belirtildii gibi patlak veren 1929 Dnya Byk Ekonomik Kriziyle de bu strateji srdrlemez hale gelmitir.582 Byk kriz

. H. Tkin, ktisad ve tima Trkiye Rakkamlarla Cilt : III, a.g.e., 19. Aydemir, 20. yzyln balarnda Osmanl mparatorluunu sanayileme asndan yle deerlendirmektedir: 1915 yl sonu saymlarna gre, makineli sanayide alan btn ii says 14.060 kiiydi. Bu rakam, Osmanl ticaret ve sanayi nezaretinin tertipledii saym sonunda bulunan rakamdr. Bu sonu ksaca unu aa vurur ki, son Osmanl devrinde Trkiyede, sanayi ve ii yoktu zaten gene ayn nezaretin derlemelerine gre 1913te beher endstri nitesine den ortalama ii says 81den ibaretti. Sanayi nitelerinin % 73n gda sanayi iletmeleri, yani deirmenler tekil ediyordu. % 83 tabakhanelerdi. Btn dokuma sanayiinde ancak 6763 kii alyordu ve btn bu rakamlara, devlet iletmeleri ve asker fabrikalar dahildi Bu sanayisizlii ve isizlii izah etmek kolaydr. nk eski Trkiye bir yar smrgeydi. Smrgelerle yar smrgelerin btn XIX. yzyl boyunca ve hatta XX. yzyln ilk yarsnda karakteristikleri, sanayiden mahrum olmak. Avrupann sanayi lkelerine hammaddeler ve gda maddeleri hazrlamak, muhta olduklar sanayi maddelerini de oralardan almakt. . S. Aydemir, kinci Adam II, stanbul, Remzi Kitabevi, 1975, 354-355. 582 1920li yllarda sanayi alannda istenilen gelime elde edilememitir, ancak bu sektrde alan saysnda niceliksel adan da olsa bir art grlmektedir. Verilen rakamlarn salkl olduu konusunda ciddi pheler bulunmakla birlikte, 1921 ylnda ktisat Bakanl elde kalan topraklarda ii saym yaptrmtr. Sz konusu saymn yapld tarihte elde kalan topraklar zerinde 5 000 000luk bir nfus yaamaktayd. Saym sonularna gre, lkede 33 058 messese ve 76 216 sanayi iisi bulunmaktayd. Ama saymda esas alnan messeseler sanayi messeseleri olmaktan ok, demirci, kundurac gibi esnaf messeseleriydi ve ii olarak saylanlar da esnaflard. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra, 1927 ylnda yaplan ilk sanayi saymnda ise 62 205 messese saylmtr. Bu saymda da en kk esnaf atlyeleri de dhil olmak zere en geni anlamyla sanayi messesesinde

581

296

sonrasnda, dnya ticaret koullar ve hkmetin mal ve para hareketine getirdii yeni kstlamalar, dnya kapitalizminde bir evre lke olan Trkiyede ticaret sermayesi ve ticaretle ilikili para sermayesinin 1920lerdeki kazancn azaltmtr. Devleti ekonomi politikasnn izlenmeye baland 1930larda, evre kapitalizmine zg ilikilere izin veren bir devletten sz edilemez olmutur. Bu dnemde devlet, sanayi sermayesinin karlar dorultusunda politikalar izlemi ve sanayi planlar uygulamtr. 1930larda hem devletin stlendii ilerde, hem de zel sektrle ilgili politikalarda, devletin sanayi sektr lehine davrand aka grlmtr. 1930larda, evre kapitalizmine zg devletin ve ticaret sermayesinin hkimiyetinin yerini, giderek gc azalan ticaret sermayesini daha ok zayflatan ve sanayi sermayesi lehine bir politika izleyen devleti ekonomi politikas almtr.583 te devleti ekonomi politikasnn izlendii 1930lu yllar, Trkiyede ilk defa sanayi sermayesinin g kazanmaya ve ii snf olarak adlandrlabilecek kesimin niceliksel olarak artmaya balad dnem olmutur. 1920li yllarda lke sanayin gelimemi olduunu gsteren nemli bir olgu, sanayi kurulularnn leidir.584 1927 ylnda yaplan sanayi saym sonularndan

alanlarn miktar 256 855 kii olarak verilmektedir. Ancak 1927 ylnda yaplan sanayi saymnn da tam bir sanayi saym olduu sylenememektedir. nk o tarihte, Trkiyede fabrika denilebilecek iletmelerin says o denli azdr ki, stanbul, Bursa, zmir, Adana, Mersin dnda hibir yerde fabrika denilebilecek iletmeler bulunmamaktadr. 1927 yl itibariyle verilen ii says ierisinde sanayi snflarna gre dalmda, Trkiyedeki sanayin arlkl olarak tarmsal bir karakter tad grlmektedir. . S. Aydemir, kinci Adam II, a.g.e., 356., Afetinan, Devletilik lkesi Ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, a.g.e., 9 (2 numaral dipnot). ve . H. Tkin, ktisad ve tima Trkiye Rakkamlarla Cilt : III, a.g.e., 26-27. 1921 ile 1927 yllarnn sanayi sektrnde alanlarn says karlatrldnda, zaman ierisinde bu sektrde alanlarn saysnn kattan fazla artt grlmektedir. Ancak bu Trkiyenin arlkl olarak bir tarm lkesi olduu gereini deitirmedii gibi, sanayi sektrnde dahi tarmla ilikili alanlarn arlk tad anlalmaktadr. 583 . Keyder, Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923-1929), Ankara, Yurt Yaynlar, 1982, 183-184. 584 1921de yaplan saym sonularna gre, her iletmede ortalama 2-3 esnafn almakta olduu anlalmaktadr. . S. Aydemir, kinci Adam II, a.g.e., 356. Makal da, 1927 yl sanayi saym sonularna gre, alan kii says iletme saysna blndnde, iletme bana den ortalama kii saysnn bulunduunu, bununda 3.93 olduunu belirtmektedir. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 216.

297

elde edilen veriler, lkede sanayi adna yaplan retimin ounlukla az kiinin alt kk atlyelerden olutuunu gstermektedir.585 1930lu yllarda ise devleti ekonomi politikasnn uygulamaya geirilmesi, ok daha byk lekli sanayi kurulularnn kurulmasn ve sanayileme adna temel ve nemli giriimlere adm atlmasn salamtr, ama henz balang aamasndaki bu giriimler Trkiyeyi sanayilemi bir lke yapmaya yetmemektedir. 1930lu yllarda Trkiye nfusunun hala byk ounluu kyldr ve dk verimli tarmsal retim ekonomideki arln korumaktadr. Emek gc, teknik bilgi ve grg asndan hala geridir. Baka lkelerle karlatrldnda, Trkiyede, ekonomi ierisinde sanayiin yeri olduka kktr. O dnemde sanayileme abalarna girien Trkiye aka geri bir tarm lkesidir.586 Bu durum iktidardaki siyasal sekinlerce de, zaman zaman dile getirilmektedir. 1932 yl btesi iin yeniden dzenlenen kanun lyihas grmelerinde C.H.F genel sekreteri Recep Peker bu dorultuda unlar sylemitir: Trkiye hakikaten sanayi memleketi deildir. Trkiye nfusunun ou ifti olmak itibarile ziraat memleketidir. Nitekim her tarafa mstevli olan buhran sanayi memleketlerinde olan iddetile bizim memlekette hkm srmiyor. Baka memleketlerde bulunan milyonlarla isiz kafilesi bizde yoktur.587 Devleti ekonomi politikasyla giriilen sanayileme hamlesi, Trkiyenin genel anlamda ekonomik ehresini, tek parti dneminin sonuna kadar radikal biimde dntremese de; sanayileme ynndeki abalar 1930lar ncesi dneme oranla phesiz ki ilerleme kaydetmitir. lkenin sanayileme temposu, 1930larda, 1920lere oranla daha yksektir. Sanayi kesiminin milli gelir iindeki pay, 19231928 dneminde % 11 dolaylarnda iken, 1933-1939 dneminde bu oran % 15e
585 586

. H. Tkin, ktisad ve tima Trkiye Rakkamlarla Cilt : III, a.g.e., 27-28. B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 112. 587 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 9, 67. tima, 21.6.1932, 212.

298

yaklamtr. Sabit fiyatlarla snai haslann yllk ortalama art hzlar bakmndan da benzer bir sonuca ula(lmaktadr.) 1924-1929 dneminde bu kesimin byme hz % 8,5 iken, 1933-1939 dneminde % 10,2ye ulamaktadr.588 1930lu yllarda sanayi sektrnn gerek milli gelir iindeki paynn, gerekse snai haslann yllk ortalama art hznn artna paralel olarak, bu sektrde istihdam edilen ii says da dikkate deer bir art gstermitir. Boratavn belirttiine gre tm sanayi ve madencilik kesimlerini kapsayan bilgiler bulunmasa da, her iki sektrde Tevik-i Sanayi Kanunundan yararlanan iletmelerle ilgili veriler, 1932-1939 arasnda sz konusu iletmelerde alan ii saysnn yllk ortalama artnn % 13e yaklatn ve 1939 yl itibariyle, 1932ye oranla, yaklak iki katlk bir ek istihdam salandn gstermektedir.589 Devleti ekonomi politikasnn etkisiyle Trkiyedeki ii saysnn hzla art konusunda rakam vermek gerekirse; daha nce de belirtildii gibi, devletiliin kabulnden nce 1927 ylnda yaplan saymda, ii says sadece 147 128 iken, devletilik ilkesinin gndemden dmeye balad tek parti ynetiminin sonlarna doru, 1936 tarihli Kanunu kapsamna giren yalnzca sanayi sektrndeki ii says 274 277 olmutur.590 Ancak 1930lardan balayarak tek parti dneminin sonuna kadar kaydedilen bu ii says art, niceliksel bir arta iaret etmektedir ve tek parti ynetiminin korporatist bir zme ynelmesi iin gerekli olan niteliksel deiimler bu dnem boyunca gereklemeyecektir. Devleti ekonomi
K. Boratav, ktisat Politikalar ve Blm Sorunlar, a.g.e., 288. K. Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, a.g.e., 61. 590 M. . Gzel, Cumhuriyet Trkiyesinde i Hareketleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 7., stanbul, letiim Yaynlar, 1983, 1851. ve M. . Gzel, smet nn, Sosyal Politika, Sendika ve Grev, Yapt, S. 10, (Nisan-Mays 1985), 75. Devletilik ilkesinin gndemden dmeye balad tek parti ynetiminin sonlarna doru gibi yuvarlak bir ifadeyi kullanmamzn nedeni, 274 277lik ii saysnn 1943e mi, yoksa 1947ye mi ait olduunun net olmamasdr. Gzel knyeleri verilen makalesinin birinde bu ii saysnn 1943 ylna, dierinde ise 1947 ylna ait olduunu belirtmektedir. Aslnda burada dikkat edilmesi gereken 274 277lik ii saysnn 1943e mi yoksa 1947ye mi ait olduu deildir. Bu ii says ister 1943e, ister 1947ye ait olsun, nemli olan nokta 1920lerdeki miktara gre, devleti ekonomi politikasnn uygulanmasyla ii saysnn neredeyse iki katlk bir art gstermesidir.
589 588

299

politikasnn uygulanmasyla olumaya balayan ii snfnn niteliine biraz ileride deinilecektir. Korporatist bir zme ynelme asndan, Trkiyenin tek parti

dnemindeki sanayileme dzeyinin yan sra, burjuvazi ve ii snf gibi modern snflarnn yaps da zmlenmelidir. almann daha nceki blmlerinde deinildii gibi, Cumhuriyetin ynetici kadrosu ve aydnlar, Trkiyede, Batda olduu gibi burjuvazi ve ii snf ayrmas temelinde modern anlamda snflarn henz belirginlemediini, buna bal olarak da snf atmas olgusunun yaanmadn sk sk dile getirmilerdir.

2- Tek Parti Dnemi Trkiyesinde Burjuvazi Timurun da belirttii gibi, Milli Mcadele srasnda Anadolu kapitalizm ncesi (pre-kapitalist) bir retim dzeyindedir ve kapitalist retim biimini gelitirecek devrimci bir burjuvazi bulunmamaktadr. lkenin egemen snflar, iileri, orta ve yoksul kylleri eitli mekanizmalarla smren feodal aalar, tccarlar, tefeciler ve clz bir sanayiciler grubudur.591 Anlalaca zere bu tablo, Batda snf savamlarna yol aan modern aa zg burjuvazi ve ii snf kutuplamasna yol aan sosyo-ekononomik yapdan olduka farkldr. 19. yzyldan beri lke ekonomisi kimi alanlarda dnya kapitalizmine bir evre ekonomisi olarak eklemlenmi olsa da, 20. yzyln ilk eyreinde dahi lke, baat biimde kapitalist olarak nitelendirilmekten olduka uzaktr. Mustafa Kemalin 1920li yllarda Sovyet byk elisi ile yapt konumada syledikleri de, yukardaki sosyo-ekonomik zmlemeyi dorular niteliktedir.

591

T. Timur, a.g.e., 15.

300

Mustafa Kemal, Sovyet bykelisi Aralova, Trkiyede snflarn olmadn sylemitir. Trkiyede ii snf yoktur, nk lkede gelimi bir sanayi yoktur. Trkiyede burjuvazi olarak adlandrlabilecek kesimin ise, burjuva snf haline getirilmesi gerekmektedir. lkenin ticareti zayftr, nk sermaye

bulunmamaktadr. Bunlar karsnda Mustafa Kemal, milli ticareti kalkndrmay, fabrikalar amay, yeralt zenginliklerini ortaya karmay, Anadolu tccarna yardm ederek zenginlemesini salamay amaladn dile getirmitir. Ksaca Mustafa Kemal, henz belirgin biimde kapitalistleememi Trkiyeyi kapitalizm ncesinin geri retim biiminden kurtararak, kapitalist retim biimi ierisinde kalkndrmay amalamaktadr. Aralarnda geen bu konumada Aralov, Trkiyede kyllerin yan sra, henz ok zayf olduunu kabul ettii ii snfna da dayanlmas gerektiini belirtmitir. Ancak Mustafa Kemal bu konuda iyimser deildir ve Rusya ile Trkiye arasnda ii snf anlamnda ciddi fark olduunu dnmektedir. Mustafa Kemal, zamannda kapitalizmin zayf halkas olarak nitelendirilen Rusyada, daha devrimden nce bile iilerin rgtlendiklerini ve yksek bilin dzeyine sahip olduklarn dile getirmitir.592 Oysa Trkiyenin koullar, bu balamda, Batnn kapitalistlemi lkeleri bir yana, Rusyadan bile farkldr. Sz konusu dnemde Trkiyede burjuvazi ve ii snf gibi Modern aa zg kapitalist snflarn belirginlememi olmas, yine kapitalizme zg snf atmalarnn belirginlememesine yol amtr. Bat lkelerinde grlen snflar aras atmaya, kapitalizme zg smr ilikileri neden olmaktayd. Oysa Batda grlen bu smrnn bir benzeri o dnemin Trkiyesinde bulunmamaktayd. nk Trkiyede tek parti dneminin sonuna kadar, byk oranda dini ve siyasal
S. . Aralov, Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar-2, ev. H. A. Ediz, Y.y., Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A. ., 1997, 282.
592

301

unsurlarla rl bir retim ilikileri dzeninin yerini, henz tam anlamyla plak, kaba, dorudan ve kesin kapitalist retim ilikileri almamtr.593 Trkiyede toplumsal bar tehdit eden radikal bir emek sermaye elikisinden, sadece tek parti dneminin sonunda deil, 1950lerde bile sz etmek iin erken saylmaldr.594 phesiz ki Trkiyede kapitalizme zg snflarn belirginlememi ve bu balamda da kapitalizme zg snf atmalarnn baat hale gelmemi olmas, burjuvazinin ve ii kesiminin bulunmad anlamna gelmemektedir. Gerek yeni olumaya balayan ulusal bir burjuvaziden, gerekse ii kesiminden, I. Dnya Sava ve sonrasnda da Milli Mcadele dneminde bahsedilmektedir. Ancak korporatizm tartmalar asndan, Trkiyede bu burjuvazinin ve ii snfnn zelliklerine deinmek gerekmektedir. Trkiyede, zellikle de tek parti dneminin sonuna kadar olan zaman diliminde, burjuvazinin temel nitelii hem ekonomik, hem de siyasal alanda zayf olmasdr. phesiz ki Trk burjuvazisinin bu zayflnda, Batda oluan burjuva snfna oranla daha ge bir tarihte ortaya km olmasnn etkisi vardr. Yerasimosun da belirttii gibi, Trk burjuvazisi tarih sahnesine, Avrupa burjuvazisiyle ayn kapitalist birikim srecine girmek ve onun yararland artlardan yararlanmak anlamnda ge girmitir.595 Tarih sahnesine ge km olmak ve ilk kanlarn yararlandklar olanaklardan artk yararlanamyor olmak, Trk

A. Ikl, Sendikaclk ve Siyaset, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 1990, 316. . Cizre-Sakallolu, Korporatizm ve Trk Sendikacl (II), a.g.m., 48. 595 S. Yerasimos, a.g.e., 93. Yine Yerasimosa gre, Trk burjuvazisi, bir baka adan da tarih sahnesine erken girmitir. Trk burjuvazisinin ortaya kt dnem emperyalist smrnn hiyerarisiyle btnlemek iin ok erkendi. Ancak kinci Dnya Savandan sonra, yeni emperyalizm eski smrgelerinde yeni bir smr dzenine ilerlik kazandrmak amacyla yerli burjuvazileri ortaya kard zaman, Trkiye burjuvazisinden de ayn srete yararlanacaktr. O dnem gelinceye kadar bu milli burjuvazi kendi z imkanlaryla, yani elindeki aralar orannda kendi lkesini smrerek ve emperyalizmle giriilmi tesadfi ve snrl ilikilerden yararlanarak varln srdrecektir. (Ayn yer, 93-94.)
594

593

302

burjuvazisinin gerek zayfln, gerekse de i ve d bamlln596 aklama konusunda olduka nemli bir noktadr. Bu zayflk, burjuvazinin g kazanmak iin ieride devlete dayanmasn zorunlu klm, bu snfn devlete olan bamll, Batdaki rneklerinin aksine devlet zerinde dorudan belirgin etkisinin olmasn belli bir dneme kadar nlemitir. Ahmadn da belirttii gibi I. Dnya Savann sonlarnda eitli Trk ve yabanc gzlemciler, Trklerin hkimiyetinde bir ulusal ekonominin olumaya baladn ve burjuvazi olarak adlandrlabilecek yeni bir snfn doduunu kaydetmeye balamlardr. Bu snf devleti denetleyemeyecek kadar zayft ama hkmetin izledii siyaseti etkileyebilecek kadar da gc vard.597 Trkiyede burjuvazinin zayfl, devletin, vekleten bir burjuva devrimi gerekletirme ve bunu yaparken de kendisi adna hareket ettii snf yaratmaya girime abasndan da anlalmaktayd. Cumhuriyet ynetimiyle, yeni olumaya balayan burjuvazi ve toprak aalar gibi snflar arasnda bir ama birlii vard ama devlet temelde zerkti ve bu snflarn ynetimine tabii deildi. Bu durum burjuvazi, kapitalist iftiler ve iiler gibi modern snflarn varlklarnn ancak belirdii, daha ok yetime srecinde olduu pre-kapitalist bir toplumda mmkn olabilen bir durumdu. Bu snflar, devleti ynlendirmek bir yana, bizzat devlet tarafndan yetitirilmek
bamllktan Trk burjuvazisinin geliebilmek iin devlete dayanmak zorunda oluu kastedilmektedir. D bamllktan ise, d kaynakl sermaye ve teknie olan bamllk kastedilmektedir ki, bu temel olarak kinci Dnya Sava sonras dnemde belirgin biimde geerli olacaktr. 597 F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 69. Geri Ahmad farkl kaynaklarda, bu konu zerine elikili ifadeler kullanmaktadr, ama Trk burjuvazisinin zayfl konusundaki fikri sabittir. ttihatlktan Kemalizme adl eserinde Ahmad, yukardaki ifadelerine ters biimde, Trkiyede burjuvazinin Kemalist siyaseti belirlemek yle dursun, onu etkileme gcnden de yoksun olduunu sylemektedir. F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, a.g.e., 166. Belge de, yakna Trkiye tarihinde edimsel olarak burjuvazinin gsz olduunu kabul etmekte, ama tm bu sre boyunca genel olarak burjuva iktidarnn salamlamas ynnde admlar atldn belirtmektedir. Gerek ttihat ve Terakki ktidar, gerekse Kurtulu Savayla beraber Cumhuriyet Ynetiminin kuruluu, bu yndeki admlarn atld nemli dnemelerdir. M. Belge, Sosyalizm, Trkiye ve Gelecek, stanbul, Birikim Yaynlar, 1989, 128.
596

303

durumundaydlar.598 Devlet tarafndan desteklenmesine karn, Trk burjuvazisinin gszl 1929 ylnda patlak veren Dnya Byk Ekonomik Kriziyle bir kere daha ortaya konulmu oldu. Trk burjuvazisi yabanc pazarlara ar derecede baml olduundan, faaliyetlerinin maddi temeli bir anda krizle birlikte ortadan kalkabilecek durumdayd.599 1920li yllarn sonunda Trk ticaret burjuvazisinin konumu, krizin etkisiyle ciddi biimde sarslmtr. Durumu byk ekonomik krizle sarslan zayf ticaret burjuvazisinin durumu bir yana, devleti ekonomi politikalarn gndemde olduu 1930lu yllarda sanayi burjuvazisi de olduka kksz ve clz durumdadr.600 Sz konusu sanayi burjuvazisi, ulusal ekonomi adna, koruma duvarnn ardna saklanarak ve gmrk avantajlarndan yararlanarak, olduka basit tekniklerle kalitesiz retim yaparak sermaye birikimini bytmeye almaktadr. Devleti ekonomi politikasnn uyguland 1930lu yllar, gelir dalm asndan buday reticisi kylnn ve greli olarak iilerin aleyhine dnen, buna karlk devletle i yapan arac sermaye gruplar ile devleti sanayileme lehine oluturulan olanaklardan yararlanmay baaran gen sanayi sermayesinin, pamuk ve ttn reten ifti gruplarnn lehine olan bir dnem olmutur. thalat hacminin darald bu dnem, da bal ithalat sermayenin karlarn zarara uratmtr.601 Korumac ve devleti ekonomi politikalarn uyguland 1930lu yllar, ithalata ynelik sermaye hari olmak zere, ie dnk ve sanayi ile ilgilenen sermaye

F. Ahmad, Trkiyenin Cumhuriyet Dnemi Siyasal Gelimeleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 7., stanbul, letiim Yaynlar, 1983, 1991-1992. zerk konumdaki Kemalist devlet, bu konumuna dayanarak yeni Trkiyenin temellerini atarken sk sk, yeni gelimeye balayan burjuvazinin ksa erimli karlarna ters debilmitir. Bu konu hakkndaki aklama ve eitli rnekler iin baknz, F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, a.g.e., 166. 599 . Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, a.g.e., 134. 600 Bu dorultuda Boratav, Kt zerinde ne kadar hzl bir sanayileme sreci gzlenirse gzlensin; bu denli kksz ve clz bir sanayi burjuvazisine lkenin kaderini teslim etmek 1930 koullarnda herhalde byk bir macera olurdu. demektedir. K. Boratav, ktisat Politikalar ve Blm Sorunlar, a.g.e., 266. 601 K. Boratav, Trkiyede Devletilik ,a.g.e., IX.

598

304

gruplarnn gelime ve bymelerinin nn amtr. Dolaysyla devleti ekonomi politikas, lkenin siyasal sekinlerinin amaladklar kalknma ve sanayileme hedefine ynelirken, bir yandan da burjuvaziye birikim olana salamtr. te Trkiyede belli bir dneme kadar ekonomik ve siyasal adan zayf olan burjuvazinin, yava yava palazlanmaya balad dnemin devleti ekonomi politikasnn uygulanmaya baland, tek parti ynetimi altndaki 1930lu yllar olduu sylenebilir. Burjuvazi, henz devleti denetimi altnda tutamayacak kadar zayf olsa da, bu yllarda iktidar zerinde etki gsterebilecek oranda glenmeye balamtr. Ahmet Hamdi Baar 1930lu yllar anlatt eserinde, 1932 yl itibariyle siyasi alanda iki ayr cephenin olutuunu ve arpmaya baladn dile getirmektedir. Bu cephelerden biri himayeler sayesinde canlanan yeni sanayiciler ve yeni burjuva(zi)dir. Dier cephe ise devletin kuvvetlenmesi nispetinde kuvvetlenen memur snfdr. Bunlardan birincisi Bankas etrafnda toplanm, ikincisi de hkmet ve mecliste hakim olmaa balamtr.602 Cumhuriyet tarihi, burjuvazinin giderek gcn pekitirme ve iktidar ele geirme tarihidir denilebilir. Ama burjuvazi kendini gl hissedip iktidar ele geirene kadar, tek parti ynetimi altnda, devlet gdmnde glenmeyi ve birikim salamay tercih etmitir. nk burjuvazi, ekonomik konumunu askeri bir zafer sonrasnda edinmi, gdml bir kapitalizm artlar altnda olgunlamtr. Kapitalizm ncesi glerle siyasi bir mcadeleye girmek zorunda kalmakszn, snf olma konumuna ancak devlet gdmnde erimitir. Burjuvazi hantal brokratik bir gelenee kar mcadele etme ihtiyacn ancak, II. Dnya Sava sonrasnda hissetmitir.603 Gerekten de 1950de (a)rtk topluma yol gsterme iddiasnda bulunan tek parti sekinlerinin iktidar son bulmu;
602 603

A. H. Baar, Atatrkle Ay ve 1930dan Sonra Trkiye, a.g.e., 150-151. . Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, a.g.e., 273.

305

burjuvazi, siyasi iktidar baka bir siyasi rgt ile dorudan kontrol altna alma yolunda byk bir mesafe katetmitir.604 Korporatizm tartmalar asndan, Trkiyede tek parti dneminin burjuvazisi deerlendirilecek olursa unlar belirtmek olasdr: Trkiyede burjuvazi, esas olarak Cumhuriyetin kuruluundan sonra, kapitalist bir ulusal ekonomi kurma abalarna elik edecek biimde oluturulmaya allmtr. lke kapitalizminin durumuna kout olarak, zayf ve baml olan burjuvazi geliebilmek iin devlet gdmnde kalmay benimsemitir. Batdaki burjuva snf ile karlatrldnda Trk burjuvazisi, hem ekonomik, hem de siyasal adan zayftr. Batda korporatist zm nerileri, kapitalist sistemin i elikilerinin younlamas ve sistemin varlnn tehlikeye dmesi karsnda, burjuvazinin varln ve karlarn koruyacak biimde burjuva devletin devreye sokulmas biiminde somutluk kazanmtr. Oysa tek parti dnemi Trkiyesinde henz elikiler retecek ve tehlikeye decek bir kapitalizm ve bu sistemi yrten gelikin bir burjuva snf olmadndan, her ikisinin de retilmesi devlete kalmtr. Bu koullar altnda, var olan biimiyle burjuvazi olarak adlandrlacak kesimin korporatist bir zm istemesi beklenilecek bir durum deildir.

3- Tek Parti Dnemi Trkiyesinde i Snf Trkiyede tek parti dneminde, lkenin sanayileme dzeyine ve burjuvazinin zayflna kout olarak, ii snfnn da niceliksel ve niteliksel alardan zayf olduu sylenebilir. zellikle 1920li yllarda, bata Mustafa Kemal olmak zere Cumhuriyet sekinlerinin demelerinde ii snfna greli olarak az yer

604

. Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 86.

306

verilmesinin altnda, Bat toplumlarnda igc ierisinde ii snfnn nemli yer tutmas karsnda, Trkiyede ii snfnn nemli bir nicelik kazanamamas yatmaktadr. Cumhuriyetin siyasal sekinlerinin benimsedii Milli ktisat anlay dorultusunda, Trkiyede, Batdaki gibi bir burjuva snfnn olmad ve ulusal kalknmann ancak yaratlacak olan milli bir burjuvazi araclyla

gerekletirilebilecei dnlmektedir. Bu grn doal sonucu olarak; lkede burjuvazi olmadna gre, bir ii snfnn da olmad kabul edilmektedir.605 Gerekten de, Cumhuriyetin siyasal sekinlerinin Batdaki biimiyle olmadn ileri srdkleri Trkiyedeki ii snfnn, niceliksel ve niteliksel adan zayf olmas, bu snfn tek parti dnemi boyunca siyasal bir g olamamasndan da anlalmaktadr.606 phesiz ki ii snfnn siyasal alandaki nemsizlii, Trkiyenin sanayileme dzeyi ile ilgili zelliinden bamsz deildir. Trkiyenin sanayileme srecine ge girmi olmas607 ve tek parti dneminde giriilen sanayileme abalarna karn, henz sanayileme dzeyinin Bat lkelerine oranla dk olmas, ii snfnn sz konusu dnemdeki siyasal zayfln aklamada nemli unsurlardan biridir. Trk ii snfnn niceliksel, yani saysal, oransal

azlnn yan sra, snf mcadeleleri konusunda deneyim eksikliinin bulunduu da belirtilmelidir. Trk ii snfnn bu deneyim eksiklii ve bunun siyasal alana yansmas, niteliksel olarak zayflna iaret etmektedir. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren gerek niceliksel, gerekse de niteliksel olarak zayf olduu belirtilen ii snfnn, ilk kez devleti ekonomi politikalarnn
A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 101. Keyder de, genel olarak Trkiyede iiler ve kyller gibi iki retici snfn, siyasi mcadelenin sonucunu dorudan etkileyebilecek lde gl ve rgtl olmadklarn dile getirerek yukardaki dncemizi onaylamaktadr. ktidar politikalarn belirlemede iiler ve kyller, brokrasi ve burjuvaziye oranla dolayl ve ikincil bir neme sahiptir. . Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, a.g.e., 13. 607 A. Ikl, cretli Emek ve Sendikalama, Gei Srecinde Trkiye, Der. . C. Schick - E. A. Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, 327.
606 605

307

uyguland dnemden balayarak niceliksel ve niteliksel adan bir takm zellikler kazanmaya balad sylenebilir. Gerekten de, devleti ekonomi politikalarnn izlenmeye baland 1930lu yllarda ii kesiminin niceliinde, nceki dnemlere oranla kayda deer artlar grlmtr.608 Bu artn zellikle devlete ait olan sanayi kurulularnda olduu belirtilmelidir. Sz konusu kurulularn, dnemin en ileri teknolojileriyle ve byk lekli olarak kurulmu olmas, ii snfna niceliin yan sra bir takm nitelikler de kazandrmtr. Trkiyede srekli olarak, eitim ve i deneyimi sahibi, modern anlamda bir ii snfnn kkleri bu dnemde olumutur denilebilir.609 Trkiyede 19. yzyln sonu ve 20. yzyln balarnda, sanayi kuruluu olarak nitelendirilen yerlerde alanlar iin sanayi iisi terimini kullanmak gt. nk tarm kesimiyle balarn koparmam olan bu kesim, genelde yln belli zamanlarnda ii olarak alarak ek gelir kazanmaya alan insanlardan olumaktayd. Okul eitimi ve i deneyimi asndan sanayi kesiminin gerektirdii zelliklerden uzak olan bu kesim, toplumsal adan da sanayi iisinden beklenen davran kalplarndan uzak zellikler tamaktayd. Bu nedenle sz konusu kesim

Ancak devleti sanayileme ile grlen bu ii saysndaki art bile, Bat lkeleriyle karlatrldnda snrl kalabilecektir. Devleti sanayileme politikasna ramen lkedeki toplumsal deiim bir anda ve ok radikal olmamtr. rnein devleti ekonomi politikasnn uygulamaya konulmasyla, toplumun meslek yapsnda nemli deiiklikler olmamtr. Tarm sektrnde alan nfus, toplam nfusun %80i olmay srdrmtr. Sanayi alannda alan nfusun miktarnda art olmutur, ancak bu da toplam nfus ierisinde %8i gememitir. Sanayide alan nfusun oran bile meslek yapsndaki bir deiime iaret etmemektedir. Devlet sektrnde alan iilerin bir ksm yar-kyldr. ehirlemede de ciddi bir art grlmemitir. Tarmsal alanda emek gc fazlal azdr. Byk kyl ynlar, ilkel retim koullar altnda kylerine mhlanp kalmlardr. N. Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, a.g.e., 112-113. Belirtilen bu unsurlar biraz ileride daha ayrntl biimde ele alnacaktr. Ancak hemen belirtilmelidir ki, devleti ekonomi politikas 1930lu yllarn balarnda daha yeni uygulamaya konulduundan, bu politikalarn toplumsal yapy radikal biimde dntrmesi bu dnem ierisinde, yani ksa erimde beklenmemelidir. Bu politikann sonular, 1940l yllarda bu politikadan vazgeilmesine ramen, sonraki dnemlerde kendisini gsterecektir. 609 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 292. ve A. Makal, Trkiyenin Sanayileme Srecinde gc Sorunu, Sosyal Politika ve ktisadi Devlet Teekklleri: 1930lu ve 1940l Yllar, a.g.m., 38.

608

308

ii terimi yerine kyl-ii gibi ilgin kavramlarla nitelendirilmekteydi.610 Oysa 1930lu yllarda devleti sanayileme politikasyla balayan sre, daha sonraki dnemlerde sahneye kacak olan ii snfnn douu iin gerekli olan koullarn oluumunu salamtr. Dolaysyla Trkiyede modern anlamda bir ii snfnn kkleri bu dnemde aranmaldr.611 Bu balamda devleti ekonomi politikalarnn uygulanmaya balad 1930lu yllar, Trkiyede modern anlamda ii snfnn olumas asndan hem bir balang, hem de bir gei sreci olarak deerlendirmek olasdr. Ancak 1930larn Trk ii snf, gerek devlet aygtnn, gerekse burjuvazinin korporatist bir zme ynelmesine neden olabilecek niceliksel ve niteliksel zelliklerden henz uzak grnmektedir. Yukarda da deinildii gibi, tarm kesimiyle balar kopmam ve sanayi alannda srekli igc niteliini kazanamam olan ii kesimi, 1930lu yllarda bile bu zelliini srdrmekte ve buna kout olarak burjuvaziye ve devlet aygtna bask yapabilecek bir snf haline gelememektedir. Tek parti dnemindeki ii snfnn tarmsal alanla balarnn kopmamasnn altnda, kapitalistleme ve sanayileme srecine ge giren Trkiyede, tarmsal alanda kk mlkiyetin ve kk reticiliin yaygn olmasnn yatt sylenebilir. Batda kapitalistleme ve sanayileme srelerinde belli bir gelimilik dzeyine ulaabilmi lkelerin, birbirlerinden farkl evrim srelerine karn, bir takm benzer yapsal zellikler tad grlmtr. Sz konusu lkelerde, tarmsal alandaki nfus, sanayi merkezlerine, kentlere doru itilir. Genelde bu olgunun temelinde tarmsal alandaki mlkiyet deiimi yatmaktadr. Tarmsal alanda mlkszleen ve
610 611

A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 295. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 257.

309

artk bu alanda istihdam edilemeyen nfus, sanayi merkezlerinde, kentlerde srekli igc haline gelmeye balar. Krsal kesimden sanayi merkezlerine itilerek belli bir nicelik kazanan igc, cretli emein srekli hale gelmesiyle niteliksel bir takm zellikler de kazanmaya balar. Kapitalistleme ve sanayileme srecinde belli bir olgunlua erien Bat lkelerinde meydana gelen deiimlerin, henz baat biimde kapitalistlememi ve sanayilememi tek parti dnemi Trkiyesi iin geerli olmad grlmektedir. ncelikle belirtilmelidir ki, Cumhuriyet kurulduunda Trkiyede, kk toprak mlkiyetinin arlkta olduu grlmektedir. Cumhuriyet kurulduunda kk aile iletmeleri, hala hkim tarmsal retim birimleriydi. Bunun altnda, Osmanl

mparatorluu dneminde, merkezi devlet otoritesinin en az olduu dnemlerde bile byk zel toprak mlkiyetinin geliememesinin ve kylln yaygn biimde serfletirilmesine olanak verilmemesinin yatt sylenebilir.612 Betimlenen bu tabloya, tarmsal retim asndan bir toprak ktl sorununun olmadn da eklemek gerekmektedir. Gerekten de, Trkiyede tarm yaplan araziden, daha fazla kullanlabilecek bo arazi bulunmaktayd. Yani tarmsal retim asndan kt olan kaynak kesinlikle toprak deildi. Kt olan kaynaklar emek ve sermayeydi. Sz konusu dnemde Trkiyenin nfus younluu dk olduundan, emek faktr ktt.613 Trkiyede tarmsal alanda kk mlkiyetin ve kk reticiliin yaygn olmas, byk reticiliin yaygn olmamas ve toprak ktl sorununun bulunmay, aksine emein kt olmas gibi yapsal zellikler gz nnde bulundurulursa ve Trkiyenin henz yeterince sanayilemedii de zmlemeye eklenirse; ii

R. Margulies - E. Yldzolu, Tarmsal Deiim: 1923-70, Gei Srecinde Trkiye, Der. . C. Schick - E. A. Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, 286. 613 . Tekeli - S. lkin, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, Ankara, Orta Dou Teknik niversitesi dari limler FakltesiYayn, 1982, 108.

612

310

snfnn olumas balamnda Batnn korporatist bir zme ynelecek kadar kapitalistlemi ve sanayilemi lkelerinden ne denli farkl bir durumda olunduu anlalabilir. Cumhuriyetin kuruluundan tek parti dneminin sonuna kadar, niceliksel ve niteliksel zellikler kazanarak belirginleecek bir ii snfnn ortaya kmas iin Trkiyenin krsal alandaki mlkiyet ilikileri henz yeterince itici ve kentler ve sanayi merkezleri yeterince ekici deildir. Ksaca Trkiyede, Batda olduu gibi krsal alanlarda mlkszleerek, emeinden baka satacak bir eyi kalmayan ve almak iin kentlere ya da sanayi merkezlerine ynelen ciddi bir cretli emek ya da ii snf tek parti dneminin sonuna kadar sz konusu olmamtr. Devleti ekonomi politikalaryla beraber giriilen sanayileme hamlesi, phesiz ki krsal kesimden belli bir miktar nfusu igc olarak ekmitir. Ancak bu gelime bile, Bat lkelerindeki kylerden kentlere g olgusundan olduka farkl biimde seyretmitir. Bu dorultuda Trkiyede 1927-1945 aras kylerden kentlere g hareketinin hem zayf, hem de genel olmad sylenebilir. Kent nfusu oran, rnein Fransada 1851 ile 1872 arasnda, yani 21 ylda %25ten %31e kmtr. Oysa Trkiyede 1927 ile 1945 arasndaki 18 ylda en fazla 1-2 puan artmtr. Ayrca Batda nfus, kylerden lkenin en byk kentlerine g ederken; Trkiyedeki kylerden kente gte, lkenin en byk kentleri olan stanbul ve zmire belirgin bir yneli gzlenmemitir. Gn daha ok Ankaraya ve orta ve kk ehirlerden oluan yeni sanayi merkezlerine yneldii tespit edilmitir. Yaplan gzlemler de, kylerden kentlere olan gn, daha ok tarmsal geliri tamamlayc kazanlara ynelik olarak yapld, ehirlerde bulunan kyllerin

311

oralarda geici sreyle bulunduklar, kyleriyle balarn kesmedikleri ve kylerine geri dnmeyi istedikleri ynndedir.614 Bu veriler, 1930larn sanayileme abalaryla birlikte yava yava ortaya kmaya balayan ii snfnn nicelii hakknda bir takm ipular vermektedir. Devleti ekonomi politikas ile giriilen sanayileme hamlesi, nceki dnemlerle karlatrldnda hatr saylr nicelik artna iaret etmektedir. Ancak bu niceliksel artn dahi, yukardaki Fransa rneiyle karlatrldnda henz yeterli olmad gzlenmektedir. Ayrca sz konusu niceliksel artn sreklilik tamas da byk nem tamaktadr. Yine yukarda belirtildii gibi, sz konusu dnemde Trkiyede sanayi kesiminde alacak olan igcne kaynak oluturan tarm kesiminde hala kk mlkiyetin ve kk reticiliin baat olmas, ii snfnn nicelii zerinde kstlamalara yol amaktadr. Kk reticilie dayal bu tarmsal yap, tarm kesiminin kendi iinde bile bir cretliler kitlesinin ortaya kmasn engelledii gibi, mlkszleerek sanayi kesimine ynelecek bir potansiyel ii kitlesinin de oluumunu da nlemitir. Oysa Bat lkelerinin sanayileme deneyimleri, krsal kesimle ilgileri kesilerek sreklilik kazanan bir ii snfnn varl zerinde ykselmiti.615 Bu haliyle Trkiyede sanayi alannda istihdam edilen igcnn sreklilii konusunda ciddi skntlar yaand grlmektedir. Tm bunlara ek olarak, devleti sanayilemeyle beraber says artan ii snfnn, byk bir blmnn devlet iletmelerinde istihdam edildii grlmektedir. Dolaysyla tm kstlarna ramen belli bir niceliksel varla kavuan ii snfnn, gerek tarmsal alanla kesin olarak iliiinin kesilememesi, gerekse de devletin en byk iveren

. C. Sarc, Trkiye Ekonomisinin Genel Esaslar, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1949, 204-205. 615 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 298.

614

312

olarak ii snfnn ounluunu istihdam etmesi, Trk ii snfnn niteliksel adan da kstl olmasna yol amtr. Trkiyede tek parti dneminde ii snfnn niteliksel kstll konusunu biraz daha aacak olursak; bu snfn rgtllk ve bilin dzeylerini gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Az nce bahsedildii gibi, Bat lkelerinin sanayileme deneyimlerinde krsal kesimle iliii kesilerek sreklilik kazanan bir ii snf ortaya kmt. te bu durum Batda hem i deneyiminin ve ortamnn; hem de alma ilikileri alanna ilikin rgtlenme, i mcadelesi deneyimlerinin kuaktan kuaa aktarlmas sonucunu da dourmutu.616 Bylece Batdaki ii snf gerek rgtlenme deneyimi asndan, gerekse de bilin dzeyi asndan yksek niteliklere sahip olmutur. Oysa Trkiye deneyiminde, kk mlkiyete ve kk reticilie dayal tarmsal yap nedeniyle, ii snfnn krsal kesimle iliiinin kesilememesi ve buna bal olarak sanayi iiliinin sreklilik kazanmasnn aamal biimde gereklemesi, dier faktrlerle birlikte bu kesimin bilin, rgtlenme ve mcadele dzeyleri, yani niteliksel varlklar zerinde olumsuz etkiler yapmtr.617 Yani sz konusu dnemin Trk ii snf, genel anlamda rgtlln salayacak lde bilinli durumda deildir. Trk ii snfnn niteliksel zellikleri zerinde, sadece lkenin tarm arlkl sosyo-ekonomik durumu deil, Trkiyenin 1930lu yllarda giritii devleti sanayileme biiminin de eitli kstlamalara yol at belirtilmelidir. nselin de belirttii gibi, 1930larda devleti ekonomi politikasnn uygulamaya konulmasyla giriilen sanayileme hamlesiyle, says artan cretli ii kesiminin en azndan belirleyici bir blmnn devlet iletmelerinde istihdam edilmesi, snf olarak varl
A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 298. A. Makal, Trkiyede Tek Parti Dnemi ve Korporatizm Tartmalar, a.g.m., 195. ve A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 154.
617 616

313

devletle yakndan balantl, dzeni kabullenmi ve hatta kendisini kurulu dzenle zdeletiren bir ii snfnn varlk kazanmasna neden olmutur denilebilir.618 Devlet iletmelerinde istihdam edilen iilere gerek maddi, gerekse de psikolojik bir takm avantajlar salanmtr. Devlet sektrnde iilere, cret, alma koullar, i gvencesi, sosyal yardmlar gibi eitli maddi avantajlar sunulmutur ve genellikle bu avantajlar 1970lere kadar zel sektrden daha yksektir. Madencilik gibi eitli alanlarda igcnn srekliliini salamaya ve sanayilemeyi taraya da yayma amacna ynelik olarak salanan bu maddi avantajlarn yan sra, devlet iletmeleri ada yurtta yetitiren eitim kurumlar ilevini de yklenmitir. Bu dorultuda devlet kurulularnda iilere okuma-yazma retilmi, bu kurulularn maliyetini artrmas pahasna bazlarnda salk ve sosyal hizmet tesisleri kurulmutur. Ayrca geleneksel iktidar ilikilerinin uzants olarak devlete kaplanmak toplumun sivil elerine kar ayrcalkl bir konum elde etmek anlamna geldiinden, devlet sektrnde istihdam edilen iiler psikolojik bir avantaja da sahip klnmlardr. te devlet sektrnde alan iilere salanan bu maddi ve psikolojik avantajlar karlnda onlardan beklenen siyasal suskunluktu ve iiler bu sessiz antlamay kabul ettikleri oranda devletin ii snf olarak nitelendirilebilecek bir ii snf ortaya kmtr.619 Devleti sanayilemenin bu ynleri de gz nnde tutulursa, tek

A. nsel, a.g.m., 422. A. nsel, a.g.m., 422-423. 1930lu yllarda devlet sektrnde alan iilerin psikolojik avantajlarn anlamak ok zor olmasa gerektir. 1930larda devlet milliletirmeler ve yeni kurulan KTler ile lkenin en byk ivereni konumuna gelmitir. Bu dnemde, ii-iveren-devlet ilikisi ierisinde ii kendisini devlet memuru gibi grmekte, devleti, kendisini i sahibi yapan baba olarak alglamaktayd. M. . Gzel, Trkiyede i Hareketi (Yazlar-Belgeler), stanbul, Sosyalist Yaynlar, 1993, 191. Y. K. Karaosmanolu, Ankara adl eserinde unlar yazmaktadr: Trkiyede iiler birer devlet memuru idi ve yreklerinde bir devlet memurunun haysiyetini, vekarn, mesuliyetini tayorlard. Balarnda patron diye bir bela yoktu. Kimsenin e(s)iri deildiler. Yalnz memleketin hizmetisi olduklarn ve alnlarndan akan terin vatan topraklarna bereket getirici bir rahmet gibi yadn biliyorlard. Y. K. (Karaosmanolu), Ankara, Y.y., Hakimiyeti Milliye Matbaas, 1934, 159.
619

618

314

parti dneminin ii snfnn bilin ve rgtlenme gibi alanlardaki niteliksel kstlln anlamak kolaylar. stelik iilerin niteliksel anlamdaki kstllnda, sadece devlet sektrnde alan iilere salanan maddi ve psikolojik avantajlar gibi zendirici tedbirler deil, devletin bask gcyle salanan nlemler de eklenmelidir. 1936 ylnda kabul edilen Kanunuyla grev hakk yasaklanana kadar, iilerin dzenledii gsteriler ve rgtledii grevler karsnda dnemin tek parti ynetimi iki ynl bir tavr taknmtr. Bir taraftan Trkiye Komnist Partisi militan ve sempatizan iilerin yakalanmasna ve hapsedilmesine allmtr, dier taraftan da gizli ii rgtlenmelerini nlemek, iileri C.H.P. gdm ve denetimi altna alarak, onlar snf bilincinden uzak milliyeti ve resmi ideoloji bilinciyle donatmak amacyla, dorudan ii rgtlenmesi stlenilmitir.620 Korporatizm tartmalar asndan, tek parti dnemi Trkiyesinin ii snf deerlendirilecek olursa, karmza yle bir tablo kmaktadr: Trkiye tarihinde ilk kez ii snf olarak adlandrlabilecek cretli emek kesimi devleti ekonomi politikalarnn uygulanmaya konulduu 1930lu yllarda ortaya kmaya balamtr. Ancak ilk defa bu dnemde niceliksel ve niteliksel zellikler kazanmaya balayan ii snfnn, henz Batdaki ii snfndan niceliksel ve niteliksel zellikler bakmndan geri olduu grlmektedir. Dnemin Trkiyesinin kapitalistleme ve sanayileme dzeyinin dklne, lke burjuvazisinin gszlne kout olarak, ii snfnn da gelikin olmad grlmektedir. Devletin ald nleyici ve bastrc nlemlerin yan sra, iilerin var olu koullar balamnda da, genel olarak burjuvazi tarafndan youn biimde smrlmeleri, iilerin mlkszleerek srekli

620

M. . Gzel, Trkiyede i Hareketi (Yazlar-Belgeler), a.g.e., 161.

315

bir cretli emek kesimi haline gelmi olmalar henz gereklemi deildir. Dolaysyla tek parti dneminde, kapitalist sisteme tehdit oluturabilecek nicelik ve nitelie kavumu bir ii snf bulunmadndan, gerek devlet aygtn, gerekse de gelikin olmayan burjuvaziyi korporatist bir zme ynlendirecek ii snf kaynakl bir etken bulunmamaktadr.

c) Ekonomik Giriimler

Alanda

Korporatizm

Tartmalarna

Kaynaklk

Eden

Trkiyede tek parti dneminde, kimi uygulama ve dzenlemeler ekonomik alanda korporatizm tartmalarna kaynaklk etmitir. Gerekten de bu uygulama ve dzenlemeler, kimi ynleriyle korporatif uygulama ve dzenlemeleri

artrmaktadr. Sz konusu uygulama ve dzenlemelerin kimisinin ortaya k, 1930 ncesine dayanmasna ramen, etkinlikleri 1930lu yllarda da srdnden inceleme alanmza girmektedir.

1-

Ticaret ve Sanayi Odalar Ticaret ve Sanayi Odalar Kanunu 1925 ylnda karlmtr. 1925 yl,

almamzn zamansal kapsamnn alt snrn oluturan 1930 yl ncesindedir. Ancak Ticaret ve Sanayi Odalar ile ilgili olarak 1925te yaplan dzenleme, 1943 ylna kadar devam ettiinden ve bu sre de almann zamansal kapsamn oluturan 1930-1945 dnemiyle aktndan, Ticaret ve Sanayi Odalar zerinde durmak gerekmektedir. Trkiyede Ticaret ve Sanayi Odalar 1925 ncesinde de bulunmaktayd. Ama nceki dnemin Ticaret ve Sanayi Odalarnn yasal dayana

316

bulunmamaktayd ve bu odalarn yetki ve grevleri yasal olarak belirlenmemiti.621 Cumhuriyetin kuruluundan sonra sermayenin yerli zel kesimin elinde birikmesi, bir bakma bu kesimin yoktan var edilmesi iin bir takm giriimlerde bulunmak gerekmitir. te yerli zel kesimin rgtlenebilmesi, kendisini temsil eder hale gelmesi, bu dorultudaki ilk giriimlerdendir. 1924ten balayarak bu ynde admlar atlmaya balanr.622 Bylece Trkiye Byk Millet Meclisi (T.B.M.M.) 22 Nisan 1925te 12 maddelik Ticaret ve Sanayi Odalar Kanununu kabul etmitir. Artk Ticaret ve Sanayi Odalar, 655 sayl kanunla, yasal bir dayanaa sahip olmulardr. Bu yasa uyarnca, Ticaret ve Sanayi Odalar kamu tzel kiilii nitelii kazanm ve odalara ye olmak zorunlu hale gelmitir. 19 Kasm 1925te Ticaret ve Sanayi Odalar nizamnamesi yrle girmi; 1926 ylnda da bu nizamname dorultusunda oda seimleri yaplarak, odalar almaya balamtr. Odalarn bu ekilde rgtlenmesiyle, i dnyasnn sorunlarn siyasal karar organlarna gtrebilecekleri ve siyasal karar organlarnn, kar gruplarnn kendi siyasetlerine olan tepkilerini alabilecekleri bir kanal oluturulmutur.623 Ticaret ve Sanayi Odalarnda genellikle ticaret kesiminin arl olmutur ve bu kesimin karlar daha ok temsil edilmitir. Henz sanayin gelimemi olduu 1920li yllarda bile, lke sanayin greli yld stanbul ve zmir gibi iki byk merkezde, sanayiciler ile tccarlar arasnda kar atmas ortaya km, bunun zerine 1927 ylnda her iki kentte de ayr bir sanayi birlii kurulmutur.624 655 sayl yasayla getirilen Ticaret ve Sanayi Odalar dzeni, 1943 ylnda kabul edilen 4355

621 622

. Tekeli - S. lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, a.g.e., 58. B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 46-47. 623 . Tekeli - S. lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, a.g.e., 58. 624 . Tekeli - S. lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, a.g.e., 58.

317

sayl Ticaret ve Sanayi Odalar, Esnaf Odalar ve Ticaret Borsalar Kanununa kadar srmtr. Ticaret ve Sanayi Odalar Kanununun eitli maddeleri korporatif nitelikte dzenlemeler getirdii izlenimini brakmaktayd. 655 sayl Ticaret ve Sanayi Odalar Kanununun 1. maddesi bu odalarn tzel kiilie sahip genel kurulular olduunu belirtmekteydi. Kanunun 3. maddesi, odalara zorunlu yelii

getirmekteydi. Buna gre: kara ve deniz ticaret kanunlar kapsamnda tccar sfatn tayan ve ticari bir kuruluu bulunan; bireyler ve tzel kiiler, her tr borsa mbayaaclar, zel ve resmi simsar ve dellallar, merkez ve ube olarak ticari ikametgh olarak belirttikleri yerlerin Ticaret ve Sanayi Odalarna kaydolmaya mecburdurlar. Kanunun 4. maddesi Ticaret ve Sanayi Odalarnn bulunduklar yerin ticaret sicilini tutacaklarn belirtmekteydi. Bu sicile ise, odaya kayd mecburi olanlarla, bilumum esnaf, dkkn olan sanatkrlar ve kk tccarlar da kaydolunacakt. Kanunun 5. maddesi ise, Ticaret ve Sanayi Odalarnn kararlarna uymay zorunlu tutmaktayd. Bu maddelerden de anlalaca zere, Ticaret ve Sanayi Odalar Kanunu ile zorunlu mesleki rgtlenme dncesi kabul edilmi oluyordu.625 Ayrca Kanunun 9. maddesinde Ticaret ve Sanayi Odalarnn, Ticaret Bakanlna bal olduu ve bu bakanln denetleme ve kontrolne tabi olduu belirtilmitir.626 655 sayl kanunla getirilen bu dzenlemeler phesiz ki, kimi noktalarda korporatif dzenlemeler izlenimi yaratmaktadr. Ticaret ve Sanayi Odalarnn tzel kiilie sahip olmas, korporasyonlarn tzel kiilie sahip olmalarna benzemektedir.
C. Yerman - S. Aaolu, Ticaret ve Sanayi Odalar Esnaf Odalar ve Ticaret Borsalar, Ankara, Tita Basmevi, 1943, 42 ve 44. ve T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 18, 109. tima, 22.4.1341., 429430. 626 C. Yerman - S. Aaolu, Ticaret ve Sanayi Odalar Esnaf Odalar ve Ticaret Borsalar, a.g.e., 44. ve T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 18, 109. tima, 22.4.1341., 430.
625

318

Ticaret ve Sanayi Odalarna yeliin, odalarn ald kararlara uyulmasnn zorunlu olmas, yine korporasyonlara kaydolmada ve korporasyon kararlarn uygulamada zorunluluk ilkesini hatrlatmaktadr. Ve son olarak, Ticaret ve Sanayi Odalar zerinde Ticaret Bakanlnn denetleme ve kontrol yekisinin bulunmas, korporasyonlar zerinde devletin ilgili organlarnn denetleme ve kontrol yetkisinin bulunmas ile benzemektedir. Ancak Kanunda belirtilen ye olmada ve alnan kararlara uymada zorunluluk ve Ticaret ve Sanayi Odalar zerinde ilgili devlet organnn denetleme ve kontrol yetkisinin bulunmas, bu kanunu korporatist olarak deerlendirmede tek lt olmamaldr. Makaln da belirttii gibi (z)orunlu rgtlenme, korporatif yapnn en nemli gelerinden biridir. Ancak, her zorunlu rgtlenme korporatizm olarak kabul edilemez. Korporatizmin dier bileenlerinin de salanmas gerekir.627 655 sayl Kanunun ierii, deinildii gibi, korporatif izler tamaktadr, ancak burada yasann karlnda korporatist bir amaca sahip olunup, olunmad da nem tamaktadr. Dnemin iktidar bu kanunu, korporatif bir sistemi

benimsemesinden dolay deil, bu blmn hemen banda da belirtildii gibi, daha ok yerli zel kesimin rgtlenebilmesi ve kendini temsil eder hale gelmesi amacyla kabul etmitir. Kanunun uygulanmasna bakldnda ise, 655 sayl Kanunla getirilen dzenin korporatist bir sistemin gerektirdii dzenden ve sistematiklikten olduka uzak olduu gzlenmektedir. Bu Kanunun uygulamaya konulmasndan ksa bir sre sonra Trkiyenin her tarafnda ticaret ve sanayi odalar ve ticaret borsalar kurulmasna ramen, (k)anunun bu kadar tetkiksiz bir ekilde tatbikinden doan ilk

627

A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 143.

319

netice bu oda ve borsalarn byk ksmnn bulunduklar yerlere faideden ziyade tazyik edici bir fazlalk tekil etmesi olmutur. Yaplan deerlendirmelerde, kark ve uygulanmas g bir rgtlenme biiminin kabul edildii, mesleki temsilin salanamad ve devlet kontrolnn bu rgte belli bir yn veremiyecek kadar eksik ve yaptrmsz628 olduu belirtilmektedir. Ticaret ve Sanayi Odalarnn, gerek bulunduklar yerde ilevsel adan olumlu bir rol oynayamamalar, gerekse de bu odalar zerinde devlet kontrolnn eksik ve yaptrmsz olmas, bu odalar uygulama dzeyinde de korporatist olarak nitelendirmeyi engellemektedir. yleyse Ticaret ve Sanayi Odalar Kanunuyla getirilen dzen nasl deerlendirilebilir? Makaln belirttii gibi yasa ile getirilen sistem korporatif olmaktan ok, vesayet szc ile nitlendirilebilir.629 Ancak sanayiciler ve tccarlar arasnda kan kar atmas sonucunda, 1927 ylnda stanbul ve zmirde ayr bir sanayi birliinin kurulduu hatrlanacak olursa, uygulama dzeyinde dahi vesayetin ne derece zayf olduu ve korporatif bir uygulamayla rtemeyecei anlalacaktr.

2-

l ktisat Meclisi l ktisat Meclisi, Trkiyede tek parti dneminde korporatizm

tartmalarna kaynaklk eden kurumlardan biridir. Bu meclisin kuruluu, almann tarihsel kapsamndan nce, yani 1930 yl ncesinde gereklemi olsa da; bu kurumun varl ve almas 1930 yl sonrasnda bir sre daha devam ettii iin zerinde durulmas gerekmektedir.

C. Yerman - S. Aaolu, Ticaret ve Sanayi Odalar Esnaf Odalar ve Ticaret Borsalar, a.g.e., 63 ve 68. 629 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 144.

628

320

l ktisat Meclisi 25 Haziran 1927de 1170 sayl kanunla Babakanla bal olarak kurulmu ve 1935 ylnda 2735 sayl bte kanununun 25. maddesiyle kapatlmtr.630 Bu meclisin oluturulma amac yle belirtilmektedir: I. Dnya Savana katlan btn lkelerde, sava sonrasnda retim gc, kaynaklar, aralar azalmtr. Kredi ve para bunalm varln hissettirmektedir. Bu durum, sava sonras dnemin gerektirdii ihtiyalar karlamaktan uzak olduundan, eitli lkelerde yeni koullara uyarlanmak iin ekonomi meclisleri kurulmutur. talya, Rusya, Almanya ve Bulgaristandaki hkmetler, bu tr meclisler kurmulardr. Ayn nedenle ve ayn gereksinimin etkisi altnda bulunan Trkiyede de, en ksa srede ekonomik kalknmay gerekletirmek, bu dorultuda karlalan engelleri amak, lkenin genel ekonomik durumunu aratrmak ve deerlendirmek zere uzmanlardan oluan bir heyetin oluturulmas zorunlu bulunmutur.631 Hkmet zaten grevini yerine getirirken, nceden beri uzmanlarn grlerine bavurmaktadr. Ancak bakanlklar ve idare ubeleri ayr ayr uzmanlara bavurduklar iin, genellikle eitli snf ve meslekler arasnda ama ve kar birliini gerekletirmede yetersiz kalnmaktadr. lkenin ekonomik alanda, uzman bir heyetten alnacak ve danma niteliinde olacak dncelere gre ynetilmesinde fayda vardr.632 Bu meclisten beklenenlerin, dolaysyla meclisin amacnn temsil ettii kar gruplarnn karlarn uyumlulatrmak ve hkmetin istedii danma ilevini yerine getirmek olduu sylenebilir.633
630

A. Makal, Trkiyede Tek Parti Dnemi ve Korporatizm Tartmalar , a.g.m., 186. ve A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 145. 631 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 33, 82. tima, 25.6.1927., 777. 632 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 33, 82. tima, 25.6.1927., 777. 633 3 Aralk 1930 tarihinde dnemin ekonomi bakan Mustafa eref Bey, l ktisat Meclisinin alnda yapt konumada, bu meclisin grevlerinin neler olduunu dile getirmitir. Mustafa eref Bey bu konuda unlar sylemitir: Mesainiz temsil ettiiniz gruplarn menfaatlerini birbirlerile mezc ve telif etmek, mill iktsadn esasn tekil eden ahengi korumak ve kuvvetlendirmek olacaktr. Bu esasl fonctionu ifa edebilmek iin bizde olduu gibi dier devletlerde de mahsus uzuvlar tekil

321

l ktisat Meclisinin kurumsal yaps u ekilde dzenlenmiti: Meclisin fahri bakan babakan, ikinci fahri bakan ise ticaret bakanyd. Meclisin drt yl iin seilen 24 yesi bulunmaktayd. Sz konusu yelerden bir tanesi silahl kuvvetler mensubu, onbiri ekonomi uzmanyd ve toplamda bu oniki ye dorudan hkmete belirlenmekteydi. Geriye kalan oniki ye ise sonradan hazrlanacak bir talimatnameye gre ekonomiyle ilgili eitli kurumlardan seilecek uzmanlar olacakt. Sonrasnda dier oniki yenin 4 ticaret ve sanayi odalarndan, ithalat, ihracat, vapurcu ve fabrikatr, 1i bankaclardan, 1i demiryolculardan, 2si iftilerden, 1i kooperatifilerden, 1i ticaret ve zahire borsasndan, 1i kambiyo borsasndan ve 1i de madencilerden seilmitir. yelik sresinin drt yl olarak belirlendii Meclisin, ilk iki ylsonunda, hkmet ve ilgili kurulularca seilen yelerinin yarsnn kura ile deitirilmesi ngrlmekteydi. Kura yntemi dnda bu yelerin yeniden seilmesi de olanaklyd. Meclis yeleri arasndan iki dnem iin bir bakan ve bir bakan vekili seilmekteydi. Ayrca Meclisin srekli ve hkmete atanan bir genel sekreteri ve tane de genel sekreter yardmcs bulunmaktayd. Meclisin ihtiya duyduu memur, evirmen ve dier grevliler babakanlka atanyordu. Meclis alt ayda bir, 15 gn iin toplanmaktayd. Toplant sresi gerek grldnde hkmet kararyla 15 gn daha uzatlabilirdi. Toplantnn gndemini ve programlarn babakanlk belirlemekteydi.634

olunmutur. Bu uzuvlar kanun lyihalar yapmak iktsad mnasebat ve artlarn mukadderatna hkim olacak esaslar temin ederek mzakere iin politik meclislere vermek derecesinde salhiyet itibarile ykselmitir. Filhakika bizde bugnk teekkl, kanun mucibince initiative salhiyetimiz bu derece ileri deildir. Fakat siz, bilhassa tatil zamanlarnzda yapacanz mahedelerinizi hkmete bildirseniz hkmet bunlar tetkik ederek mzakere ruznamenize ithal etmei en esasl bir vazife ve hizmet addedecektir. B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt I, a.g.e., 127. 634 M. Koraltrk, l ktisat Meclisi (1927-1935), Ekonomik Yaklam, C. 7, S. 23, (K, 1996), 5051., K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 89., M. Glmez, li ktisat Meclisi, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, C. 1., stanbul, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Ortak Yayn, 1996, 33.

322

l ktisat Meclisinin grevleri ise, kendi kurulu yasasnn 4. maddesinde yle belirtilmitir: A) lkenin ekonomisiyle ilgili olarak hkmete dzenlenecek kanun ve nizamname layihalar ve hkmetten sunulacak ekonomik konular hakknda deerlendirme yapmak, fikir beyan etmek, B) Ekonomi ile ilgili kanun ve nizamnamelerin lke ihtiyacna uygunluunu ve bunlar arasndaki dzen ve ilikiyi aratrmak ve gerekli grlecek dzenlemeleri gerekeleriyle beraber hkmete bildirmek, C) lkenin ekonomik ihtiyalarnn gerektirdii yntem ve sistemler hakknda aratrmalar yapmak, D) eitli ekonomik akmlar izleyerek, bunlarn lke ekonomisine etkilerini ve lke ekonomisiyle ilgisini aratrmak ve bu konudaki aratrma sonularn hkmete sunmak.635 Meclis alt sre boyunca genelde aratrmaya ynelik etkinlikler gstermitir. l ktisat Meclisinin ilk yllardaki gndeminde, hayat pahall ile para ve gmrk politikasna nem verildi, sonraki yllarda ise demeler dengesi sorunlar arlk kazand.636 l ktisat Meclisi, ekonomi politikalarnda zel giriimciliin ncelikle desteklenmeye alld 1920li yllarda kurulmu olan bir danma organyd. yeleri de ounlukla zel kesimden gelmekteydi. Bu dorultuda, devleti ekonomi politikalarna geilen 1930lu yllarda bile, l ktisat Meclisinin 1920li yllarn grece liberal ekonomi politikalarn tercih ettii gzlenmitir. rnein Ocak 1933
A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 146-147. ve K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 89. 636 M. Glmez, li ktisat Meclisi, a.g.m., 33.
635

323

ylnda

ktisat

Meclisinin

yapt

toplantda,

devletin

mdahaleci

uygulamalarna, zellikle sanayinin rgtlenmesi konusunda son vermeyi tavsiye eden kararlar gndeme getirilmiti. Bu meclis herhangi bir yetkiye sahip olmamsa da, ekonomik kararlarn nemini n planda tutmaya yarayan simgesel bir kurulu olmutur.637 l ktisat Meclisinin faaliyetlerine bakldnda, bu meclisten beklenen danma organ olma ve eitli konularda aratrma kurumu olma ilevini yerine getirme ynnde alt sylenebilir. Meclisin, Kanununun ve Orman Kanununun hazrlanmas aamasnda hkmete sunduu raporlar danma organ olma zelliini ortaya koyan, demeler bilanosuna ait raporlar ve sanayinin gelitirilmesine ilikin raporlar ise Meclisin bir aratrma kurumu olma zelliinin en belirgin rnekleridir.638 phesiz ki Meclis, danma ve aratrma ilevlerini yerine getirmek ynnde almtr. Bu konularda hazrlam olduu raporlar bunun delili saylmaldr. Ancak bu Meclisin danma ve aratrma ilevlerini yeterince etkin biimde yerine getiremedii ileri srlmektedir. rnein Boratav, danma ilevi zerinde durarak; biraz gstermelik, biraz zenti, gsterili bir ad tad

B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt I, a.g.e., 125. ve K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 126. l ktisat Meclisinin Ocak 1933 ylnda yapt sanayileme ile ilgili toplants sonucunda oluturduu rapor metin halinde yaynlanmtr. Bu roporun tam metni iin baknz, li ktisat Meclisi Raporlar Trkiyede Sanayi Nasl Teesss Ve nkiaf Edebilir?, Ankara, Baveklet Mdevvenat Matbaas, 1933. (. Tekeli - S. lkin, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, a.g.e., 325-342. Ekler blm ierisinde.) l ktisat Meclisinin devleti ekonomi politikasnn benimsendii 1930lu yllarda, 1920lerin grece liberal zel sektre dayal sanayileme politikasn benimsemesi, devleti bir ekonomik sistemi benimseyen Kadro tarafndan eletirilmitir. Kadrodaki yazsnda Vedat Nedim Tr, l ktisat Meclisinin Ocak 1933te yapt toplantda kabul edilen sanayi raporundan eitli blmleri alarak, bunlarn eletirisini yapmaya girimitir. V. Nedim (Tr), Devletin Yapclk ve darecilik kudretine inanmak gerektir, a.g.m., 1617. 638 M. Koraltrk, a.g.m., 49. rnein l ktisat Meclisinin, bir aratrma kurumu olarak hazrlad raporlardan biri, biraz nce bahsedilen Ocak 1933te hazrlad sanayinin gelitirilmesine ilikin rapordur. Hkmetin ve ekonomi bakanlnn danmanln yapan ve zel kesimin grlerine yatkn olduu bilinen l ktisat Meclisi, Cumhuriyet ynetiminin sanayileme isteini zel kesim sanayinin isteklerine gre biimlendirerek ynlendirmeyi amalamaktayd. Bu rapor basnda yaynlanmtr. B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt II, a.g.e., LVIII.

637

324

halde sadece istiar yetkileri olan; bunlar dahi etkili bir biimde kullandna dair izlere tesadf edemediimiz l ktisat Meclisinden bahsetmektedir.639 V. Nedim Tr de, Meclisin aratrma ilevine deinerek, bu konuda pasif kaldn sylemektedir. l ktisat Meclisinin etkin bir biimde alabilmesi iin, Ona baka bir biim verilmelidir. nk, Ylda iki defa, be (o)ngn bir araya gelen muhterem meclis azalarnn nlerine konulan mhim, mhim mes(e)leleri esasl bir surette tetkik etmelerine, bugnk artlar altnda, maddeten imkn yoktur. Meclisin nerolunan raporlarnda, mevzularn etrafl ve delilli bir tahlilini, ve ayni zamanda byle bir tahlile dayanan yine etrafl ve delilli bir tedbirler zincirlemesile olmas lzm gelenin bir terkibini bulamayz.640 l ktisat Meclisleri, sz konusu dnemde Batdaki eitli lkelerde de bulunmaktayd. Bu Meclisler, snfsal kutuplamann keskinletii, parti

atmalarnn younlat, parlamento almalarnn zora girdii, ksacas istikrarl bir ekonomi politikas izlemenin olanakszlat lkelerde kurulmulardr. Bu lkeler arasnda Almanya, Fransa, Bulgaristan ve Yunanistan gibi lkeler bulunmaktayd. Bu lkelerde kurulan l ktisat Meclisleri, hem ekonomi politikalarn, parlamentolarda sregiden partiler aras atmalarn olumsuz etkilerinden kurtarmak, hem de kutuplaan snflar ve gruplar aras karlarn uzlatrlmas yollarn aramak ilevlerini stlenmilerdir. Bu Meclisler, kanuni nitelikleri bakmndan, kararlar balayc olmayan, danma niteliinde

kurululardr. Edimsel olarak pek varlk gsteremeyen ve silik kalan641 bu kurulular dayanmac korporatif devlet grlerinin pratie yansmasyd.

K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 89. V. Nedim (Tr), Trk ktsadiyatnn Erkn Harbiye dairesi: l ktsat meclisi, Kadro, C. II, S. 14, (ubat, 1933), 15. 641 V. Nedim (Tr), Trk ktsadiyatnn Erkn Harbiye dairesi: l ktsat meclisi, a.g.m., 12.
640

639

325

Trkiyedeki l ktisat Meclisi danma ve aratrma ilevlerini yerine getirme ynnde alsa da, Avrupadaki bu tr meclislerden farkl olarak, snf ve grup karlarn uzlatrma yn hayata geirilmemi, daha ok zel kesimin bir takm isteklerinin hkmete bildirilmesi iin bir kanal olmutur.642 l ktisat Meclisi konunun banda deinildii gibi 1935 ylnda kapatlmtr. Bu meclisin zerinde alt tek konu sanayileme sorunu olmamasna ramen, Birinci Be Yllk Sanayi Plannn hazrlanmas ve uygulamaya konulmasnn ardndan l ktisat Meclisi ilevsiz kalm, 1930larda izlenecek olan devleti ekonomi politikasnn belirginlik kazanmasyla da kapatlmtr.643 Trkiyede korporatizm tartmalarna kaynaklk eden kurumlardan biri olan l ktisat Meclisi, korporatizm balamnda deerlendirildiinde unlar sylenebilir: 1930 ylnda ekonomi bakan olan Mustafa eref Beyin de belirttii gibi, l ktisat Meclisinden beklenenler arasnda, temsil ettii kar gruplarnn karlarn uyumlulatrmas, uzlatrmas, kendisinden beklenen danma ve aratrma ilevlerini yerine getirmesidir. Ancak Meclisten beklenenler ya da bu kuruluun amalar bir yana, Meclisin kurulu kanununda belirtilen grevleri arasnda temsil ettii karlar uzlatrmak bulunmamaktadr. Yani, Trk siyasal sekinlerinin dndklerinin aksine, resmi dzeyde l ktisat Meclisine korporatist bir ilev yklenmemitir. Oysa korporatif olarak nitelenebilecek bir Meclis iin temsil ettii karlar uzlatrmak temel bir ilevdir. Uygulamada da, l ktisat Meclisi

. Tekeli - S. lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, a.g.e., 59-61. M. Koraltrk, a.g.m., 56. Kansu da nedenini belirtmemekle beraber, stanbul i evrelerinin l ktisat Meclisi projesine olumlu bakmadklarn dile getirerek, l ktisat Meclisi nin zel kesimden gelen yeleri tarafndan baltalandn ve 1935 yl ortalarnda da kapatlmak zorunda kaldn ileri srmektedir. A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 261.
643

642

326

kendisinden beklenilen danma ve aratrma ilevlerini yerine getirmeye alm, ancak Batdaki rneklerinin aksine temsil ettii karlar uzlatrma ynnde bir giriimde bulunmamtr. yleyse, Batdaki rneklerinin tersine l ktisat Meclisinin temsil ettii karlar birbiriyle uyumlu hale getirmek ve uzlatrmak ynnde korporatist bir ileve sahip olmad sylenebilir. l ktisat Meclisi, belki bir baka adan, yelerinin bileimi ya da temsil asndan korporatizm tartmalarna konu edilebilir. Ancak (y)asann Meclisin bileimine ilikin hkm, snfsal ya da mesleki, tm toplum kesimlerinin kapsanmasna uygun bir ortam salyorsa da, byle bir ye yapsna

ulalamamtr.644 Gerekten de Mecliste temsil edilen gruplar arasnda, rnein ii grubu bulunmamaktadr.645 Oysa Batdaki korporatist uygulamalarda, korporatist nitelikli meclislerde karlarn uzlatrlmas amacyla iiler temsil edilirler. l ktisat Meclisinin bu yaps, onu korporatist temsil asndan eksik klmakta ve korporatist olarak nitelendirmeyi zorlatrmaktadr. l ktisat Meclisinin danma niteliinde bir meclis olmas ve ye bileimde farkl grup ve sektr temsilcilerine yer vermesi, phesiz ki Ona korporatif bir takm izler vermektedir. Ancak Meclisin gerek karlarn uzlatrlmas gibi korporatist bir ilevi yerine getirmemesi, gerekse de korporatist temsil asndan eksiklikleri, dnemin iktidarnn korporatist nitelikli bir siyaseti benimsememi olmasyla birleince, Meclisi korporatist olarak nitelendirmeye yetmemektedir.

644 645

A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 148. . Tekeli - S. lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, a.g.e., 61.

327

3-

zmir i ve Esnaf Kurumlar Birlii 1930lu yllarn tek parti ynetimi altnda, ekonomik alanda korporatif

uygulamalarla ilikilendirilebilecek bir dier uygulama da Ocak 1935ten itibaren oluturulan zmir i ve Esnaf Kurumlar Birliidir. Bu Birlii deerlendirmeye balamadan nce, bu giriimin neden zmirde gerekletirildii zerinde durmak uygun olacaktr. zmir, mparatorluk dneminde olduu kadar, Cumhuriyetin ilk yllarnda da Trk ii snf asndan nem tayan bir kentti. Bu kentte daha ok tarmsal rnlerin ilendii sanayi sektrnde alan ii says, daha 1930lu yllarda 40 000in zerindeydi. zmirde niceliksel olarak belli bir hacme ulam olan bu ii snfnn 20. yzyln bandan itibaren olduka rgtl bir hale geldii ve kimi zaman etkili sonular yaratan eylemlere bavurduu belirtilmektedir. te bu nedenlerden dolay, dnemin tek parti ynetimi ii snfna ynelik zel bir politika izlemi, sadece zmire ynelik uygulamalara da girimitir.646 Gzel de bu dorultuda, C.H.P ynetiminin amacnn, her meslek veya ikolunda kent dzeyinde tek bir ii rgtn kurarak iileri sk bir denetime almak olduunu belirtmektedir. Bu sayede hem iilerin istenmeyen eylemler dzenlemeleri engellenecek, hem de onlarn iktidarca arzulanmayan rgtlenme ve bilinlenme uralar durdurulacakt. ktidarn bu politikas dorultusunda, o yllarda ii hareketinin en canl olduu kent olan zmirin seilmesi anlaml grnmektedir.647 Aslnda C.H.P.nin ii ve esnaflar rgtleme ynndeki giriimleri 1935 yl ncesinde de bulunmaktayd. rnein, C.H.F.nin 1931 yl ierisinde, Umum dare Heyeti iinde 4 ana gruba ayrlm 13 bro rgtlenmitir. Bu 13 bro
M. B. Varlk, zmir i ve Esnaf Kurumlar Birlii, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Ortak Yayn, 1998, 175. 647 M. . Gzel, Trkiyede i Hareketi (Yazlar-Belgeler), a.g.e., 162.
646

328

arasnda 9. bro, , iiler, esnaf tekiltlar ve serbest meslekler brosudur.648 Dnemin C.H.Psinin ii ve esnaflar rgtlemeye ynelik bu tr giriimleri, zmirde 1935 ncesinde de denenmitir.649 1934 yl ortalarna gelindiinde ii ve esnaf kurulularnn tam anlamyla C.H.P denetimi altna alnmas iin yeni bir alma balatlmtr. Yaplan almalar sonucunda, bir bidiri yaynlanm ve bu bildiri uyarnca zmirde bulunan ii ve esnaflarn kendileriyle ilgili kurululara ye olmalarnn zorunlu olduu, ii ve esnaflara yelik kartlarnn verilecei, her yenin aidat demesinin zorunlu olduu, bildiriye aykr davrananlarn cezalandrlaca belirtilmitir. Bu bildiride, 32 kurulu oluturulduu, eitli ilerde alan ii ve esnafn hangi kurulular bnyesinde toplanaca, 1 Ocak 1935 tarihinden itibaren zmir i ve Esnaf Kurumlar Birliinin oluturulaca, var olan ii ve esnaf rgtlerinin ay ierisinde bu birlik ierisinde yer almalar gerektii belirtilmekteydi. Ocak 1935te oluturulan zmir i ve Esnaf Kurumlar Birliinin nasl ileyeceini ve grevlerinin neler olduunu belirleyen ilk nizamname 13 Mart 1935 tarihinde tm ii ve esnaf kurulularnn katlm ile gerekletirilen kongrede belirlenmitir. Bu Birlik 1 Nisan 1935te fiilen almaya balamtr. Birliin nizamnamesine 1938in sonunda Kemalizmin prensiplerinin kabul edildii hkm eklenmitir.650

M. Tunay, a.g.e., 328-329. 1930lu yllarn balarnda zmirde bulunan baz ii ve esnaf kurulular birletirilmi, bazlar C.H.F.nin ilkelerine paralel hkmler ieren bir nizamname ile yeniden biimlendirilmitir. i ve esnaf kurulularnn frka himayesinde olduu aklanmtr. M. B. Varlk, zmir i ve Esnaf Kurumlar Birlii, a.g.m., 175. 650 M. B. Varlk, zmir i ve Esnaf Kurumlar Birlii, a.g.m., 175. lgili olduklar kurululara ye olmak zorunda olan ii ve esnaflar, bu kurululara kar yerine getirmekle ykml olduklar grevleri yapmadklar taktirde kanuni takibata urayacaklard. i ve esnafn kurululara vermeleri gereken aidat, iveren tarafndan cret, maa ya da yevmiyeden kesilecekti. Kurulularn nizamnamelerine uymak zorunluydu ve polis ile belediye zabtas, bu hkmlerin yerine getirilip getirilmediini byk bir dikkatle takip edecekti. K. Slker, Trkiyede Sendikaclk, stanbul, (Yaynevi Yok), 1955, 32.
649

648

329

zmir i ve Esnaf Kurumlar Birliinin uygulamaya konulmasnda, ayn i kolunda saylan yedi amele cemiyeti deniz amelesi cemiyeti ad altnda topland. Bunun dnda kamuya ynelik hizmet yapan irket iilerinin ierisinde yeralaca mtiyazl irketler Memur ve Mstahdemin Birlii oluturuldu. Sanayi iilerini iine alacak Sanayi ileri Birlii kuruldu. Ttn, matbaa, frn iileri ve frler de bu birliin ats altnda rgtlendirildi. Bylece iileri ve esnaf her ynyle rejime bal ve faydal klmak amacyla, oluturulan tm bu dernek ve birlikler, zmir i ve Esnaf Kurumlar Birlii ynetimi altnda toplanm oldu.651 Bu birliin kapanma tarihi kesin olarak olarak bilinmemektedir. 1946 yl balarnda faaliyetlerine devam etmekte olan Birlik, byk olaslkla, ayn yl iinde Cemiyetler Kanununda deiiklikler yaparak sendika kurulmasna olanak tanyan kanunun kmasndan sonra kapanmtr.652 zmir i ve Esnaf Kurumlar Birlii, eitli meslek gruplarn sistematik biimde rgtlemesi ve rgtlenen bu kurulularn da en yukarda bir at kurulu altnda birlemeleri balamnda olduka ciddi korporatif izler tayan bir uygulamadr. stelik ii ve esnaflara, ilgili kurulua yelik zorunluluunun konulmas, bal olunan kuruluun nizamnamesine uyma mecburiyetinin bulunmas, uyulmamasnn cazai yaptrmlara yol amas, zmir i ve Esnaf Kurumlar Birliinin korporatif niteliini destekleyen nitelikler olarak saylabilir.

Gnlllkten ok zorlaycla dayandndan, zmirdeki bu uygulamann devlet korporatizmine benzedii sylenebilir. Ancak zmirdeki bu uygulamann korporatif niteliine glge dren ynler bulunduu da belirtilmelidir. ki dnya sava aras

K. Slker, Trkiyede Sendikaclk, a.g.e., 31. ve M. . Gzel, Trkiyede i Hareketi (YazlarBelgeler), a.g.e., 162. 652 M. B. Varlk, zmir i ve Esnaf Kurumlar Birlii, a.g.m., 175-176.

651

330

dnemde, hkim olan devlet korporatizmi ulusal apta korporatist rgtlenmeyi gerektirmekteydi. Korporatizmin uyguland lkelerde, yerel dzeyden balayan korporatist rgtlenme, ulusal dzeyde yaylmaktayd. Korporatif nitelikleri bulunan zmir i ve Esnaf Kurumlar Birliinin, zmirle snrl bir uygulama olarak kalmas ve zamanla ulusal apta yaygnlk kazanmamas; dnemin iktidarnn sistematik bir korporatist rgtlenmeyi amalamad, dolaysyla da zmirdeki uygulamann, rnein kapitalist retim biiminin varln ve istikrarn korumak gibi salt korporatist amalar tayan bir deney ya da giriim olmad anlamna gelmektedir. Buradaki amacn, lkenin belli bir blgesinde, niceliksel zelliklerin yan sra niteliksel zellikler de kazanm olan ii snfn denetim altnda tutmak amacyla rgtlemek olduu sylenebilir. zmir o dnemde ii hareketleri bakmndan, dier kentlere oranla hem en hareketli, hem de en fazla deneyime sahip ii kitlesini barndran kenttir. Tek parti ynetimi ise, kendi denetimi dna kma olasl tayabilecek her trl toplumsal rgtlenmeye, harekete izin vermeme eilimindedir. Dolaysyla tek parti ynetimi asndan zmir, ii hareketi balamnda en ok denetim altnda tutulmas gereken kent olarak grlmektedir. Tek parti dneminde edimsel olarak iilerin sendikal rgtlenmesine olumlu baklmadndan, zmirdeki iilerin rgtlenmesi C.H.P.nin istedii biimde gerekletirilmitir.

4-

Basn Birlii Trkiyede tek parti dneminde korporatizm tartmalarna kaynaklk eden

dzenlemelerden biri de, 1938de kabul edilen Basn Birliidir. Basn Birlii, basn sektrnde alanlar kapsamas ve zorunlu yelik esasna dayanmas gibi

331

nedenlerle korporatizm ile ilikilendirilen, mesleki bir dzenleme ve rgtlenme giriimi olarak tanmlanabilir. phesiz ki, Basn Birlii Kanunu, Cumhuriyet dneminde basn dnyasn dzenleyen ilk kanun deildir. Cumhuriyetin ilk yllarndan 1931 ylna kadar, II. Merutiyet dneminde, 16 Temmuz 1909 tarihinde kabul edilen Matbuat Kanunu yrrlkte kalmtr. Cumhuriyetin kuruluundan sonra ise, 25 Temmuz 1931 tarihinde kabul edilen 1881 sayl Matbuat Kanunu, II. Dnya Savann sona erdii dneme kadar yrrlkte kalm, 1946 ylnda bu kanunda eitli deiiklikler yaplarak (rnein, 18 Haziran 1946 tarihinde 4935 sayl kanunla ve 20 Eyll 1946 tarihinde 4955 sayl kanunla, nceki kanunun, srasyla 50. ve 11. maddelerinde deiiklikler yaplmtr), kanunun demokratik olmayan ynleri trplenmitir. Gerekten de, 1931 ylnda kabul edilen Matbuat Kanunu, gazete ve dergi karacak kiinin belli bir derecede eitim grm olmasna ve belli bir miktar maddi teminat vermesine, gazete ve dergi karmak iin idari makamlardan izin alnmasna ve izin alnm dahi olsa, hkmetin gazete veya dergiyi kapatabilmesine ynelik hkmler iermekteydi.653 Demokratik saylamayacak bu kanunun, tek parti ynetiminin yerlemeye balad 1930larn balarnda kabul edilmesi, elbetteki tesadf saylamaz. 1938 ylnda kurulan Basn Birliinin, kurulma dncesi 1935 ylnda toplanm olan byk basn kurultaynda ortaya kmtr. Bu kurultayda Basn Birlii Kanununun temel fikirleri ortaya atlmtr.654 Byk basn kurultaynn gndeminde yeralan Trk basnnn bir at altnda toplanmas konusundan da
H. R. Ertu, Cumhuriyet Devrinde Matbuatmz, Siyasi limler Mecmuas, C. XVIII, S. 212, (Kasm, 1948), 328-332. Tek parti dneminde basn zgrl zerindeki youn kstlamalar ile ilgili olarak baknz, T. B. Balta, Trkiyede Yasama-Yrtme Mnasebeti, ncelemeler, Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1960, 33-34. 654 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 26, 82. tima, 28.6.1938., 408-409.
653

332

anlalaca zere, ileride Basn Birliinin kurulmas hkmete nceden kararlatrlmt. Yaplan kurultay ona resmi ve demokratik bir zellik kazandracakt.655 Byk basn kurultaynda alnan karar dorultusunda, 28 Haziran 1938 tarihinde 3511 sayl Basn Birlii Kanunu kabul edilerek, Birlik kurulmutur.656 Basn Birlii Kanunu, cemiyetlerin kurulmasna onay esasn getiren, eitli cemiyetlerin kurulmasn yasaklayan, cemiyetler zerinde ynetimin geni denetimine olanak salayan 3512 sayl Cemiyetler Kanunuyla ayn gn karlmtr. Yaplacak deerlendirmelerde bu noktann gzden karlmamas gerekmektedir.657 Basn Birlii Kanununun 1. maddesinde Birliin kapsad yeler ve Birliin kuruluu belirtilmekteydi. Buna gre: Trkiyede kan gazete ve mecmualarn sahiblerile bunlarn ve Trk istihbarat ajanslarnn yaz, haber, resim, fotoraf ve tashih ilerinde cretle, devaml ve muntazam surette alarak bu ii kendine meslek edinen kimselerden mrekkeb olmak ve hkm ahsiyeti haiz bulunmak zere (Trk Basn Birlii) ad ile bir birlik tekil olunmutur. Basn Birlii Kanununun zellikle 2. maddesi korporatizm tartmalar asndan nem tamaktadr. 2. madde de: birliin kanun azasn tekil eden kimseler, birlik dnda gazetecilik mesleini icra edemezler. denilerek, Birlie yeliin zorunlu olduu dile getirilmektedir. Bir gazete veya dergi, yayna balamasndan itibaren, en ok bir ay ierisinde, bu yayn organnn sahipleri ve alanlar, birinci maddede belirtilen artlara sahip tm gazeteciler Birlie yazlmak zorundadrlar. Bu sre boyunca Birlie kaydolmayanlar, Birlie kaydoluncaya kadar, mesleklerini

655

A. Altun, Trkiyede Gazetecilik ve Gazeteciler, Ankara, ada Gazeteciler Dernei Yaynlar, 1995, 73. 656 Kabul Tarihi: 28.6.1938, T. C. Resmi Gazete: 14 Temmuz 1938, Say. 3959, 10269. 657 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 152.

333

yapamazlar. O yerin en byk devlet yneticisi, kaydolmayanlarn mesleklerini yerine getirmesini engeller. Basn Birlii Kanununun 5. maddesinde de, Birliin kurulu amalar belirtilmektedir. Bu amalar arasnda, basn mensuplarnn bireysel ve toplu karlarn korumak, meslein gven ve dzenini salamak, dayanma duygularn glendirmek, matbuat ulusal amalar dorultusunda uyank ve toplu bir halde bulundurmak saylmtr. Yine kanunun 12. maddesinin a. fkrasnda, Birliin merkez idare heyetinin yetkileri arasnda, hkmetle basn arasnda ibirliini dzenlemek ve bu amala Birlik yelerine direktifler vermek olduu saylmtr.658 Yukarda belirtilen eitli maddelerden de anlalabilecei gibi, Basn Birlii Kanunuyla, iktidarn basn zerinde kontrol kurmas olasdr. Zaten tek parti ynetiminin istedii de budur. Kanun zerine Mecliste grmeler yaplrken Ktahya milletvekili Naid Ulu unlar sylemitir: Bu lyiha, bu meslein hem efradn korumak ve hem de gazetecileri mill maksadlar urunda ve rejimin emrinde daha toplu ve daha kuvvetli bir cebhe olarak almak imknn vermek bakmlarndan inklb hayatmzn mhim bir noktas()na temas etmektedir.659 II. Dnya Sava sonrasnda, matbuat rejiminin yumuamaya balamasyla beraber, basn mesleini, tek parti zihniyetine uygun olarak dar bir ereve iine hapsettii iddia olunan 3511 sayl Basn birlii Kanunu da ilga edilerek basn mensuplarnn serbeste meslek cemiyetleri kurmak, herhangi bir meslek cemiyetine girmek veya kmak haklar tannmtr.660 Basn Birlii Kanununu kaldran kanun, 13 Haziran 1946da kabul edilen 4932 sayl kanundur.661

658 659

Kabul Tarihi: 28.6.1938, T. C. Resmi Gazete: 14 Temmuz 1938, Say. 3959, 10269-10270. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 26, 82. tima, 28.6.1938., 408. 660 H. R. Ertu, Cumhuriyet Devrinde Matbuatmz, a.g.m., 331. 661 Kabul Tarihi: 13.6.1946, T. C. Resmi Gazete: 18 Haziran 1946, Say. 6336, 10778.

334

Basn Birlii Kanununu korporatizm asndan deerlendirecek olursak; bu kanunun getirdii dzenin, ekli adan korporatif uygulamalara olduka benzedii sylenebilir. Gazete ve dergi sahiplerinin, yani iverenlerin, gazete ve dergi alanlaryla ayn meslek rgt ierisinde rgtlenmesi, bu mesleki rgte yeliin zorunlu hale getirilmi olmas ve sz konusu mesleki rgtn devlet ile sreklilii amalanan bir iliki ierisinde olmasnn hedeflenmesi, Basn Birliinin korporatizm tartmalarna konu edilmesini hakl karmaktadr. Gerekten de Basn Birlii, ekli olarak korporatif bir uygulamaya benzemektedir. Bu dorultuda Makal, Basn birliini korporatif szcyle nitelendirmese de, Birliin bu kavrama en yakn dzenleme ve uygulamalardan biri olduunu belirtmektedir.662

5-

Kooperatifilik Hareketi 1930-1945 aras tek parti dnemi Trkiyesinde korporatizm tartmalaryla

ilikilendirilen bir dier uygulama da kooperatifilik hareketidir. Trkiyede korporatizm zerine alm olan, rnein Aykut Kansu gibi kimi yazarlar kooperatifilik hareketini, korporatizm ile ilikilendirmektedir.663 Kooperatifilik hareketi ile korporatizm arasnda kurulan ilikiyi tartmak iin, ncelikle ksaca kooperatifilik hareketinin tarihsel geliimi zerinde durmak gerekecektir. Kelimenin asl olan Cooperation, beraber alma, beraberce retme, mterek olarak yapma anlamna gelmektedir. Co- beraber, opera- i, uygulama, hizmet demektir. Kelimenin isim hali cooperation, sfat hali ise cooperative olarak, hem Latin dillerinde, hem de Anglo-Sakson dilinde bulunmaktadr. Yani bu

A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 152-153. Baknz: A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 265. ve A. Kansu, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Sosyal Mesele ve timai Siyaset, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. 5, stanbul, letiim Yaynlar, 2003, 127.
663

662

335

kelime 19. yzylda kooperatifilik hareketi ortaya kmadan nce de vard. Trkeye 20. yzyldan sonra girerek, yerleen kooperatif kelimesi, ilk olarak Latin ve Anglo-sakson diller grubunda kullanlmtr.664 Kooperatif kelimesi kullanldnda akla iki ayr olgu gelmektedir. Bunlardan birincisi, insanlk tarihinde ekonomik etkinliklerin ortaklk, beraberlik zihniyetiyle ynetilmesi, yaplmasdr. kicisiyse, 19. yzylda liberalizm ve sosyalizm akmlar karsnda bir sentez bulma ihtiyacndan doan, kooperatif ve benzeri kelimelerin ieriini oluturan ekonomik organizasyonlardr.665 Konumuz asndan bizleri asl ilgilendiren kelimenin ikinci kullanmnn ifade ettii olgudur. Gerekten de, ilerin ortaklk, ibirlii zihniyetiyle yapld tarihin eski devirlerinden bu yana gelen kooperatif nitelikli ileri, 19. yzyln ilk eyreinden sonra ortaya kan, sanayileme srecinin kooperatizminden ayr deerlendirmek gerekmektedir.666 Kapitalist retim biiminin baat hale gelmesiyle, bu yeni dzenin hkim snf olan burjuvazi ve hkim siyasi ve ahlaki felsefesi olan liberalizm, gemiin kooperatif zihniyetini ve iliki biimlerini ykmtr. nk artk ekonomide serbest giriimin, serbest ticaretin ve serbest gndelikiliin bulunduu bir toplumda kooperatifi faaliyetlere yer yoktu. Ancak hkim olan kapitalist sistem ve liberal ideoloji bir takm toplumsal sorunlar retti. Loncalar yklan kk esnaf, rgtsz ve korumasz kalan kyl ve iiler yeni sistem ierisinde ezildiler. Ezilen tm bu kesimlerin iine dtkleri sefaletten kurtarlmas amacyla, liberal lkelerde modern kooperatifilik akm domutur. Bu dorultuda belirtilmelidir ki, dnyada

G. Kessler, Kooperatifilik, ev. Z. F. Fndkolu, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1940, 3., ve Z. F. Fndkolu, Kooperasyon Sosyolojisi, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1967, 5. 665 Z. F. Fndkolu, a.g.e., 6-7. 666 Z. F. Fndkolu, a.g.e., 10-11.

664

336

kapitalizmin, sanayilemenin ve ekonomik liberalizmin ilk balad lke olan ngiltere, bunlarn retmi olduu toplumsal felaketler ve sefalet karsnda emekileri korumaya ynelen toplumsal siyasetin, kk esnaf kurulular ve modern anlamda kooperatifiliin de doduu yerdir.667 Kooperatifilik hareketi ierisinde yer alan dnrler, liberal, sosyal Hristiyan ve sosyalist akm ierisinde yer alan kimseler olmalarna karn, genelde bu hareketin siyasi adan tarafsz olmasnda srar etmilerdir.668 19. yzylda kooperatizm, siyasal alanda birey ve toplum elikisini, liberal ve totaliter zihniyet atmasn, bireyin zgrln ve toplumun iyiliini bartracak biimde zmek amacn gtmtr.669 Bu ynyle kooperatizm, liberalizm ve sosyalizm arasnda yeni bir sentez arayan ve bunlar arasnda ve bunlardan farkl olarak bir nc yol olma iddiasn tayan korporatizm ile rtmektedir. Kooperatifilik hareketinin ortaya k nedenlerine ve amalarna

deindikten sonra, kooperatifin ne olduunu da belirtmek gerekmektedir. Fndkolunun yapt tanma gre; kooperatif, retim, tketim, kredi ve konut salamak gibi balca ekonomik ihtiyalarn salanmas amacyla kendi istek ve iradeleriyle bir araya gelen, bu ihtiyalar karlamak iin kendi ekonomik gayretleriyle bir iyeri ve iletme oluturan insanlarn birleme giriimine verilen addr. 670 Tanm dikkate alndnda kooperatifin unsurlar da ortaya kmaktadr. Bu balamda Kessler kooperatifin 5 unsuru olduunu belirtmektedir. Buna gre, kooperatifler: 1- ncelikle ekonomik birlemelerdir, 2- ekonomik amala bir araya gelen insanlarn birlemeleridir, 3- insanlar arasnda serbeste oluan birlemelerdir,

667 668

G. Kessler, a.g.e., 26. G. Kessler, a.g.e., 27. 669 Z. F. Fndkolu, a.g.e., 114. 670 Z. F. Fndkolu, a.g.e., 119.

337

4- kendilerine ait ortak iletmeleri etrafnda alan insanlarn birlemeleridir, 5yelerine retim, tketim, (kredi ve konut) konularnda yardm etmeyi ama edinmilerdir.671 Kooperatifiliin ortaya k sreci ve amalarndan da anlalaca zere, kooperatifilik hareketi ile korporatif dnce arasnda ciddi koutluklar

bulunmaktadr. Bu hareket giderek kapitalistleen ekonomilerde, ekonomik bamszln ve kapitalizm ncesi yapdaki sosyal konumunu kaybederek, bir yesi olmaktan korktuu ii snf saflarna doru hzl bir inie geen esnafn, bu gidi karsndaki direniinin bir unsuru olarak balamt. Khnemi esnaf loncalarnn yerine geeceine (ya da kapitalistleen ekonomilerde yok olma tehlikesiyle karlaan esnafa destek olacana) inanlan kooperatifilik ile, bu harekete sosyal yapda (nemli) bir yer salayan korporatist ideoloji arasnda ok sk balar vardr.672 Bu dorultuda Kansuda kooperatifilik hareketinin, 19. yzyldan beri kapitalizme kar korporatist olarak nitelenebilecek bir direniin nemli bir ayan oluturduunu belirtmektedir. Batda byk iletmelerin ortaya kmas ve fabrika retiminin baat olmasyla birlikte kooperatifilik hareketi, zel mlkiyet haklarna tecavz etmeksizin modern kapitalist iletmelere kar direnmenin bir yolu olmutur. (Tpk, kapitalist retim biiminden kmakszn, kapitalizmin toplumsal yapda rettii bir takm bunalmlara kar, kapitalizm ncesinin mesleki rgtlenme ve iliki biimlerini yeni artlara uyarlayarak canlandrmaya alan korporatizm gibi)
G. Kessler, a.g.e., 4-7. Kessler bu unsurlar kendi yapt kooperatif tanmnn ardndan vermektedir. Oysa Fndkolunun yapt kooperatif tanm, bize gre Kesslerin yapt tanmdan daha geni kapsaml bir tanm olduundan, metinde Fndkolunun yapt tanma yer vermeyi uygun grdk. Ancak Kesslerin saym olduu kooperatifin unsurlar, Fndkolunun yapt kooperatif tanm iin de geerlidir. Yukardaki tanm ve saylan unsurlardan anlalaca zere kooperatiflerin trleri bulunmaktadr. Kessler retim, tketim ve kredi kooperatifleri olduunu belirtirken (G. Kessler, a.g.e.,14), Fndkolu yapt tanmda konut kooperatiflerini de bunlara eklemektedir. Kimilerine gre konut kooperatifleri de, retim kooperatifleri ierisinde saylmaldr. Ancak almann kapsam asndan, bu konunun tartlmasn gerekli grmyoruz. 672 A. Kansu, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Sosyal Mesele ve timai Siyaset, a.g.m., 127.
671

338

Kapitalizm ncesinin esnaf yapsn korumay amalayan kooperatifilik hareketi, bu balamda korporatist projede nemli bir yere sahip olmutur.673 Batda 19. yzyln ilk yarsnda ortaya kan kooperatifilik hareketinden, zaman ierisinde Osmanl-Trk toplumu da etkilenmitir. Osmanl

mparatorluunda kredi kooperatifiliine ynelik uygulamalarn kkleri 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren grlrken, retim ve tketim kooperatifilii II. Merutiyet dneminde uygulamaya konulmutur. Bu dnemde uygulamaya konulan kooperatifiliin ardndaki neden Osmanl toplumundaki sermaye birikiminin yetersizliiydi. Bu yetersizlik nedeniyle 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren yabanc sermayeye geni olanaklar tannmt. Bunun sonucunda Osmanl zanaat ve kk retimi, eit olmayan rekabet koullar nedeniyle mlkszlemi ve yoksullamt. Bu durum karsnda Osmanl aydnlar da, birikim sorununa kooperatifi bir zm balamnda yaklaarak, kk reticinin kooperatiflerde rgtlenerek glenmesini nermilerdi. I. Dnya Savann ar koullar karsnda, durumun daha da ktlemesini nlemek iin tketicinin rgtlenmesi yoluna gidilmitir. Sava artlarnda eraf-tccar kesiminin olaanst kazan isteklerinden kaynaklanan fiyat artlarna, tketim kooperatifleri yoluyla zm aranmt.674 Kooperatifilik hareketi, phesiz ki Cumhuriyet ynetiminin de zaman zaman gndeminde yer almtr. Cumhuriyet ynetiminin ekonomiyi rgtleme

A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 265. Z. Toprak, Trkiyede Mill ktisat 1908-1918, a.g.e., 212-213. Toprak II. Merutiyet dnemi kooperatifiliinin temel amaca ynelik olduunu belirtmektedir: Ticaretin yabanc ve gayr- Mslim ellerden alnarak Mslman-Trk unsuruna devri yan sra, sava ortamnda tketicinin fiyat artlarndan ve speklasyondan korunmas ngrlyor, ihracata ynelik reticinin piyasaya rgtl bir biimde kmas amalanyordu. Z. Toprak, Trkiyede Mill ktisat 1908-1918, a.g.e., 230231.
674

673

339

abalar ierisinde kooperatifilie yer verdii grlmektedir. zellikle de ziraat kooperatifleri n plandadr. Cumhuriyetin siyasal sekinlerinin gznde, kooperatifler ekonomik alann rgtlenmesinin ve kontrol altnda tutulmasnn nemli unsurlarndan biridir. 1934 ylnn Ocak aynda Ekonomi Bakan Celal Bayar, kooperatiflere bu rgtlenme asndan dikkat ekmektedir: memleketin tekiltsz kalmasn da kabul etmiyoruz. Her maddenin husus hviyetlerine gre tekiltlandrlmasn istiyoruz. Bu tekiltn ismi kooperatif veya baka bir isim olabilir. Takip ettiimiz prensip, en ok emei geenlerin enok mstefit olmasdr. Kooperatif bir devlet rejimi ifade etmez. Bir gaye deil bir vastadr Devletin kooperatifle alkas bir tesand ifade eden bu teekkllere yardmdr675 Temmuz 1936da Recep Pekerin bir yabanc yayn organnda yaynlanan yazsnda, sosyalist/kolektif dncelerin yer

edinemedii Yeni Trkiye ekonomisinde, ekonominin kontrol altnda tutulmas iin devlet kontrolnn yan sra yine bu kontrole ynelik olarak kooperatiflere de yer verileceini sylemektedir.676 Elbette ki, ekonomisinin en byk sektr tarm olan Trkiyede, tarmsal alana ynelik kooperatifilik zerinde zellikle durulmaktadr. 1932 yl btesi iin yeniden dzenlenen kanun lyihas grmelerinde C.H.F. Genel Sekreteri Recep Peker, yapt konumada zirai kredi kooperatiflerinin ekonomik ve toplumsal yararlarndan bahsetmitir.677 Atatrk de 1 Kasm 1936da meclisin beinci dnem ikinci toplanma yln aarken yapt konumada, tarm sektrnde kalknma
B. Kuru, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), a.g.e., 27. Peker unlar yazmtr: Kollektif fikirler Yeni Trkiye ekonomisinde hibir vakit yer bulmamtr. Serbest endstri ve ticaretle mstehlikler arasnda muvazeneyi temin iin devlet uhdesindeki fiyat kontrolnden baka kooperatif teekkllerine ayrca yer verilmitir. Kooperatifleri ve bilhassa imdi kredi kooperatiflerini devlet tesirli vastalarla tevik ediyor B. Kuru, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), a.g.e., 43. 677 B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt I, a.g.e., 260.
676 675

340

konusundan bahsederken; bu alanda kooperatifiliin sevildiini, kredi ve sat iin olduu kadar, retim aralarn kullandrp, retmek iinde kooperatiflerden yararlanmann olanakl olduunu dile getirmitir.678 yleyse gerek ekonominin rgtlenme abalarnda, gerekse lkenin en byk sektr olan tarm sektrnden gelir elde etmek amacnda, kooperatifilik siyasal sekinlerin nemsedikleri bir aratr. 1935 ylnn son aylarnda, Zirai Sat Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu grlrken, Celal Bayar bu konuya deinmitir. Bayar, d ticareti rgtlemek isteinde olduklarn, rgtlenmek iin de kooperatifleri ara olarak kullanacaklarn dile getirmektedir. Bu dorultuda kooperatifler byk iler yerine getireceklerdir. Bu kooperatifler yurtii piyasalarda tarm reticisinin yararna dzenleyicilik yapacaklar gibi, ayn zamanda yurtdnda da rnlere pazar bulacaklardr.679 Batda kapitalizmin ve fabrika tarz retimin baat olmas karsnda eski konumlarn kaybederek mlkszleen esnaf, kyl ve ii gibi kesimlerin direni arac olarak ortaya kan kooperatifilik, korporatif dnceyle koutluk

ierisindeydi ve korporatif dnce ve uygulamalar ierisinde kabul grmekteydi. Trkiyede de kooperatifilik akmnn gndeme gelmesi, korporatizm ile ilikilendirilmitir. zellikle de, mesleki temsil dncesinin srarl savunucularndan biri olan Muhittin Birgenin, ayn zamanda ateli bir kooperatifi olarak 1930lu yllarda kooperatiflerin kurulmas ve ynetiminde almas bu yndeki dnceyi glendiren unsurlardan biri olsa gerektir. Trkiyede, kk tarm iletmelerinin devlet denetimi altnda zorunlu olarak katl(nmas) gereken birlikler haline getirildiklerinde
678 679

tarmsal

retimde

hemen

hemen

her

trl

kontroln

Atatrkn Sylev ve Demeleri I, Y.y., Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, 1989, 407. B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 203.

341

gerekletirilmesine olanak salamalar bakmndan devletin nemle zerinde durduu bir konu olmas da, kooperatifilik ile korporatizm arasndaki ilikinin kurulmasn salayan bir dier unsur saylmaldr.680 Ancak Trkiyede tek parti dneminde kooperatifilik hareketi ile korporatizm arasnda iliki kuran grlere eletirel yaklamak gerekmektedir. Batda kooperatifilik hareketini douran sosyo-ekonomik yap, tek parti dnemi Trkiyesinde bulunmamaktadr. Bu balamda, gerek esnafn, gerek kylln, gerekse de iilerin durumlarna nceki blmde deinilmiti. Kooperatifiliin korporatizm ile ilikisi, belki tek parti dnemi Trkiyesinden ok, burjuva olarak nitelenebilecek yabanc ve aznlklarn ekonomide hkim olduu 19. ve 20. yzyl Osmanl mparatorluu dnemi iin kurulabilir. Byk sermayeye sahip yabanc ve aznlklar karsnda yok olma tehlikesiyle karlaan Osmanl-Trk esnaf ve kk reticisinin kooperatif giriimleri bir lde korporatizm ile ilikilendirilebilir. Ancak Cumhuriyetin kuruluundan ve sermayeye sahip yabanc ve aznlklarn byk oranda lkeden kmasndan sonra, Batdaki gibi sosyal konumlarn kaybeden esnaf, kyl ve ii snf bulunmadndan, bu dnemin kooperatifilik hareketini modern anlamdaki kooperatifilikle ilikilendirmek zorlamaktadr. Ayrca dnemin iktidarnn korporatif bir siyaseti benimsememi olmas (ki bu konunun ayrntlarna Trkiyede Tek Parti Dnemi ve Siyasal Alanda Korporatizm bal altnda deinilecektir), yani tek parti dneminde kooperatifilik hareketinin korporatif bir projenin paras olmamas, sz konusu dnemde korporatizm ve kooperatifilik hareketi arasnda bir iliki kurulmasn

zorlatrmaktadr. Tm bunlara ek olarak, tek parti dneminde kooperatifilie

680

A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 265.

342

ynelik kanuni dzenlemelerin yzeysel, yetersiz ve takipsiz olmas681, kurulan kooperatiflerin ise kendisinden beklenildii gibi alamamas682, korporatizmin gerektirdii ve korporatizm ile ilikilendirilebilecek bir kooperatifilik hareketinden bahsetmeyi engellemektedir. Trkiyede tek parti dneminde, ekonomik alanda korporatizm tartmalarna kaynaklk eden ve bu blm ierisinde zmlenmeye allan uygulama ve dzenlemelere bakldnda, bunlarn korporatist uygulamalara benzeyen ynlerinin olduu, ancak hibirinin resmi dzeyde kabul grm bir korporatist siyasann ve ulusal apta yrrlkte olan sistematik bir korporatist rgtlenme ve iliki biiminin paras olmad sylenebilir. Gerekten de bahsedilen tm bu dzenleme ve uygulamalarn, alma ilikileri alannda korporatizm iin ok nemli bir unsur olan sendikal rgtlenmenin, edimsel olarak kurulamad tek parti dnemi Trkiyesinde varlk kazanm olmas, Trkiyede ekonomik alanda korporatizmi uygulamaya ynelik bir eilimin bulunmadnn gstergesi saylabilir. Bu durum sz konusu dzenleme ve uygulamalarn korporatist uygulamalar olduu iddiasn

zayflatmaktadr. Ayrca tek parti dneminde ekonomik alanda korporatizm tartmalarna kaynaklk eden sz konusu dzenleme ve uygulamalarn, genel olarak korporatizmin gerektirdii dzenden, sistematiklikten, yaygnlktan ya da ilevsel adan yeterli olmaktan uzak olduu grlmektedir. Tm bu uygulama ve dzenlemelerin, tek parti ynetiminin ekonomik alandaki ihtiyalarn karlama ve toplumu kendi
rnein zellikle zerinde durulan zirai kooperatiflerle ilgili olarak 1924, 1929 ve almann tarihsel kapsamna giren 1935te karlan kanunlar yetersiz, yzeysel ve takipsiz bulunmaktadr. Z. F. Fndkolu, a.g.e., 504. 682 Trkiye ekonomisini zmleyen Sarc, dayanma duygusunu ifade eden kooperatiflerin genelde ksr kaladn ve ktklerini belirtmektedir. Var olan kooperatiflerin ou ise, ancak devlete dayanarak ayakta kalabilmektedir. . C. Sarc, a.g.e., 279. Kooperatiflerin devlete dayanarak ayakta kalabilmeleri, bu kooperatiflerin, devletin ekonomik alandaki kontroln salayan kurulular olmasna neden olmaktadr.
681

343

istedii biimde rgtleme amacna ynelik, otoriter ynleri bulunan uygulamalar olduu sylenebilir. Batdaki korporatist uygulamalardan farkl olarak varl ve istikrar tehlikeye den bir kapitalist retim biiminin srekliliinin salanmas gibi bir ama, Trkiyede tek parti dneminde ekonomik alanda korporatizm tartmalarna kaynaklk eden dzenleme ve uygulamalarda yer almamtr. Gerekten de, Ticaret ve Sanayi Odalar ile ilgili dzenleme ve uygulamalarda, sermayenin yerli zel kesim elinde birikmesi, yani bu kesimin yaratlmas ve rgtlenmesi amac gdlmtr. Uygulamada ise bu odalar korporatizmin gerektirdii dzen ve sistematiklikten uzak kaldklar gibi, bunlar zerlerindeki devletin vesayeti bile korporatizmin gerektirdiinden ok daha snrl kalmtr. l ktisat Meclisi, hkmetin eitli ekonomik konularda dant bir kurum olmutur; ancak Meclisin bileimine bakldnda, korporatist temsil asndan yetersiz kald ve karlar uzlatrma gibi bir grevi bulunmad grlmektedir. zmir i ve Esnaf Kurumlar Birlii ise belli bir meslek dalndaki ii ve esnaflar zorunlu biimde rgtlemeye ynelik bir uygulama olduundan ciddi korporatist izler tamaktr. Fakat sadece zmire ynelik bir uygulama olarak kalm, ulusal dzeyde yaygnlk

kazanamamtr. Basn Birlii de korporatizm tartmalarna kaynaklk eden dzenleme ve uygulamalar arasnda, korporatist olarak nitelendirilen uygulamalara en ok benzeyeni olmutur. Ama basn alannda salanan bu korporatif nitelikli rgtlenme, dier meslek kollarnda da gerekletirilerek Trkiyede korporatist bir sistem ortaya karlmamtr. Trkiyede tek parti dnemindeki kooperatifilik hareketi ise, korporatist bir projenin paras olmamtr. Tek parti ynetimi asndan kooperatifler, ekonomik alann rgtlenmesi ve denetim altnda tutulmasnn ve

344

lkenin en byk sektr olan tarmdan gelir salanmasnn nemli aralarndan biridir. Sonu olarak, korporatif rgtlenme ve iliki biimlerinin toplumsal yaamn ayrlmaz bir paras olduu gz nnde bulundurulursa, Trkiyede tek parti dneminde ekonomik alandaki korporatizm tartmalarna kaynaklk eden dzenleme ve uygulamalarda korporatif bir yn bulmak ve geni anlamda korporatif olduklarn sylemek olasdr. Ancak bunlarn korporatist olduklarn ileri srmek yanltc olacaktr.

3. TRKYEDE

TEK

PART

DNEM

VE

SYASAL

ALANDA

KORPORATZM a) Tek Parti Ynetiminin Yerlemesi Trkiyede tek parti ynetimi ve onun siyasal alandaki eitli otoriter dzenlemeleri, kimi yazarlar tarafndan korporatizm ile ilikilendirilmektedir. Bu ilikilendirmenin doru bir yaklam olup olmadnn ve her iki olgu arasnda bir iliki varsa, bu ilikinin niteliinin ortaya konulabilmesi iin, Trkiyede tek parti ynetiminin zmlenmesi yerinde olacaktr. nl siyaset bilimci Duverger, tek partinin genellikle 20. yzyln byk siyasal yenilii olarak kabul edildiini belirtmektedir. Diktatrlklerin tarihsel kkleri ok eskilere kadar uzanmasna ramen, Almanya, talya, S.S.C.B. ve halk demokrasilerinde grld zere, tek partiye dayanan diktatrlk yeni bir siyasal sistemdir. Duverger bu tek parti sistemini, demokrasi erevesi ierisinde doan genel bir yntemin, diktatrle uydurulmas olarak tanmlamaktadr. Ancak tek partiyle totaliter partinin zdeletirilmesi doru deildir. Tek partiyle totaliter partiyi zdeletirme eilimi, edimsel olarak dorulanamamaktadr. nk totaliter

345

olmayan tek partiler olduu gibi, oulcu (plralist) rejimlerde de totaliter partiler bulunmaktadr. Bir parti sistemi olarak nitelendirilebilecek olan tek parti, elbette ki oulculuktan farkldr ve ayrca zmlenmesi gerekmektedir. Ancak oulculuk karsnda yer alan tek parti sisteminin tek tip olduunu dnmek de yanltc olacaktr. Birden fazla tek parti sistemi bulunmaktadr.683 Tek parti sistemi zerine zmlemelerinde daha ok komnist ve faist (S.S.C.B. ile talya ve Almanya rnekleri) tek partiler zerinde duran Duverger, baz tek partilerin gerek felsefeleri, gerek yaplar bakmndan gerek anlamda totaliter olmadn vurgulamakta ve buna rnek olarak da, Trkiyede 1923ten 1946ya kadar olan dnemin C.H.P.sini gstermektedir.684 Bal bana ayr bir almann konusu olabilecek tek parti sistemleri konusunun ayrntsna girmeden, bu almann kapsam gerei Trkiyede tek parti ynetimi zerine odaklanmak gerekmektedir.

1-

Tek Parti Ynetiminin Yerlemesinde ve D Etkenlerin Rol Trkiyede tek parti ynetiminin balangc konusunda farkl tarihler ve

grler ileri srlmektedir. Tek parti ynetiminin balangc konusunda geerli bir yaklam ortaya koymak iin, var olana, yani edimsel olarak tek parti ynetiminin geerli olduu dnemin balangcna bakmak gerekmektedir. Bu dorultuda Trkiyede tek parti ynetiminin balangcn 1923 ylndan balatmann daha geerli bir yaklam olduu belirtilmelidir. 1923-1930 aras dnem, henz tek parti
683 684

M. Duverger, Siyasi Partiler, ev. E. zbudun, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1993, 335-336. M. Duverger, a.g.e., 359. Burada, tek parti ynetiminin balangc konusunda verilen farkl tarihlere deinmek gerekmektedir. Kimileri tek parti ynetiminin balamasn, Cumhuriyetin kurulduu 1923 ylndan balatmaktadr. rnein M. Duverger, a.g.e., 359. 1924 ve 1930daki iki ok partili siyasal yaama gei abasna karn, edimsel olarak 1923ten itibaren tek parti ynetiminin yrrlkte olduunu ileri sren bir grtr bu. Dier gr ise, tek parti ynetimini, iki ok partili yaama gei abasnn ardndan, bu giriimlerin II. Dnya Sava sonrasna kadar rafa kaldrld, devleti ekonomi politikasnn benimsedii 1930 ylndan balatmaktadr. rnein, . Yetkin, a.g.e., 17-18.

346

dncesinin arlk kazanmamasna ve iki ok partili siyasal hayata gei denemesine karn, edimsel olarak tek parti iktidarnn geerli olduu bir dnem olmutur. Bu nedenle Trkiyede tek parti dnemi ve ynetimi, cumhuriyetin kurulduu 1923 ylndan itibaren balatlmaldr. Bu edimsel duruma karn, Trkiyede tek parti ynetiminin belirgin biimde tercih edildii ve yerlemeye balad dnemin 1930lu yllarn balar olduu belirtilmelidir. Bizim

benimsediimiz grten farkl olarak, tek parti ynetiminin balangcn 1930a balayan Yetkin; 1930 ncesinde ne devletilikin, ne siyasal bir sistem olarak tek partinin, ne de milli ef kurumunun izlerine rastlanlamayacan dile getirmektedir. Yetkinin 1930 sonrasnda ortaya ktn belirttii bu gelimeleri, tek parti ynetiminin balangcn salayan unsurlar olarak deil, edimsel olarak var olan tek parti ynetiminin yerlemesini salayan unsurlar olarak ele almak gerekmektedir. Bu dnemde uluslararas alanda, Yetkine gre Trkiyenin tek parti ynetimine geiini kolaylatracak, bize greyse tek parti ynetiminin yerlemesine yardmc olacak kkl ekonomik ve siyasal deiiklikler olumutur.685 Anlalaca zere, Trkiyede tek parti ynetiminin yerlemesinde gerek i etkenlerin, gerekse d etkenlerin nemi yadsnamaz. Siyasal gelimeler, ekonomik gelimelerden bamsz olarak

deerlendirilemez. Ekonomi politikasndaki ciddi deiiklikler, siyasal sisteme bir biimde yansmaktadr. yleyse 1930lu yllarn balarnda benimsenen devleti ekonomi politikasnn, siyasal alanda tek parti sistemiyle yansma bulduu sylenebilir. Bu dorultuda, Mustafa Kemal 1931 yl balarnda zmirde, devleti ekonomi politikasnn yeni bir siyasal modelle birlikte geleceini belirtmektedir.

685

. Yetkin, a.g.e., 17-18.

347

Braknz yapsnlarcl benimseyen bir ekonominin, birbirinden farkl karlara sahip snflar ve evreleri Cumhuriyet rejimine bal ortak bir izgide tutamayacana, 1930larn balarnda biraz daha inanlmtr. Bylece bu yllarda siyasette tek parti sistemi yerleiklik kazamaya balamtr.686 Siyasal alanda tek parti sisteminin, devleti ekonomi politikasnn gerektirdii ekonomik alan zerinde devlet mdahalesi ve kontroln gerekletirmede eitli avantajlar salad belirtilmelidir. Trkiyede tek parti ynetiminin yerlemesindeki dier nemli i etkenler ise siyasal niteliklidir. Cumhuriyet ynetiminin 1920li yllarda giritii st yap devrimleri, toplumun eitli kesimlerinde rahatszlk yaratmt. st yap alannda giriilen bu devrimlerin yan sra ynetimin benimsemi olduu ekonomi politikas, yani milli burjuva yaratma giriimleri, pazar ekonomisine almann srdrlmesi, kazanan gruplar kadar kaybeden gruplar da ortaya karmaktayd. te st yap devrimleri nedeniyle kaybeden gruplarla, ekonomi politikas nedeniyle kaybeden gruplar, iktidara kar olma balamnda bir araya gelebiliyordu. Dou isyanlar nedeniyle karlan Takrir-i Skn Kanunuyla, yeni rejime kar olan glerin rgtlenmesine izin verilmiyor, halkn isteklerini aktarma ve zgr eletiri yollar kstlanyor, brokrasi g kazanyordu. Cumhuriyet ynetimi, tm bu toplumsal tepki birikimlerinin sonularyla, Dnya Byk Ekonomik Bunalmnn yaand bir dnemde giriilen S.C.F. (Serbest Cumhuriyet Frkas) deneyiminde

karlamtr.687 Aslnda gdml bir ok partili hayata gei denemesi olan S.C.F. deneyi, bu partinin yukarda belirtilen nedenlerden dolay geni kitlelerce ok ksa srede benimsenmesine yol atndan, gdml bir muhalefet olma niteliini kaybetmiti. S.C.F.nin hzla bymesinin C.H.F.yi tehdit etmesi, C.H.F.
686 687

B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 128. . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 78-79.

348

yneticilerini ve Atatk kayglandrmtr. Hkmet evreleri ve gdml basn S.C.F.yi eitli sulamalarla ypratmaya ynelmilerdir. Sonrasnda Atatrkn onayndan ve desteinden yoksun kalan S.C.F. kendisini feshetmitir.688 Tm bu gelimeler Cumhuriyet ideolojisinin yeniden gzden geirilmesini gerektirmitir. S.C.F.nin kapatlmasnn ardndan, halkn nabzn yoklamak amacyla 90 gnlk bir yurt gezisine kan Atatrk, Recep Pekere yeni bir parti program hazrlatmtr. 1931 ylnda kabul edilen C.H.F. program ile Cumhuriyetin yeni ideolojik erevesi izilmi ve nl alt okta ifadesini bulan ilkeler kabul edilmitir. Bylece S.C.F. deneyinin olumsuz sonulanmasnn, cumhuriyet rejimini tek partili sistemi tercih etmeye ynelttii sylenebilir. Ynetici konumundakiler, devrimlerin yapld bir lkede ok partili ya da iki partili bir sistemin uygulanmasnn, devrimlerden vazgemek anlamna gelebileceini dnmlerdir.689 Sonuta, yeniden bir ok partili yaama gei deneyimi yaamak iin aradan 15 yln gemesi gerekmitir. Trkiyede 1930 ylndan itibaren tek parti ynetiminin yerlemesinde, ekonomik ve siyasal gelimelerden oluan i etkenlerin yan sra d etkenlerin de destekleyici olduu grlmektedir. Gerekten de, iki dnya sava aras dnemde, Avrupada demokratik ynetimlerin azald, ou lkenin otoriter rejimlere, diktatrlk ynetimlerine yneldii grlmektedir. rnein, S.S.C.B., talya, Almanya, spanya, Polonya, Macaristan, Romanya, Yugoslavya, Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan, Avusturya, Portekiz, Litvanya, Letonya ve Estonya demokrasiden giderek uzaklaan lkeler olmulardr. Bu lkelerde giderek

Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, a.g.m., 22-23. S.C.F. deneyiminin olumsuz sonulanmas, yani Trkiyenin o dnemin koullar ierisinde ok partili bir siyasal yaama gei abasnn sekteye uramas, devlet-toplum ilikileri modeli balamnda, Avrupada iktidara gelen totaliter rejimlerin ekiciliini artrmtr. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 169. Yani i etkenler, d etkenlerin de nemini ve etkisini artrmtr. 689 . Tekeli - G. aylan, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, a.g.m., 79.

688

349

diktatrleen ynetimler baa gelmitir. Ayn dnemde Avrupada az ok demokratik saylabilen lkeler ise, ngiltere, Fransa, Benelks Devletleri, svire, skandinav lkeleri, Finlandiya ve ekoslovakyadr. Anlalan odur ki, iki dnya sava aras dnemin Avrupasnda diktatrlkler, demokrasilere oranla daha yaygndr.690 te byle bir uluslararas konjonktrde Cumhuriyet ynetimi, amalarn gerekletirmek iin kendisi asndan ilevsel olabilecek en uygun siyasal sistemi benimsemi olduunu ileri srmtr. Cumhuriyet ynetiminin otoriter bir rejimi, yani tek parti sistemini benimsemi olmas, dnemin uluslararas konjonktrnde onu ayrks bir duruma drmemektedir. Tam tersine otoriter/totaliter rejimler, o dnemde ykselie gemitir. Bu durum, tek parti ynetiminin kararllk kazanmasnda nemli bir d etkendir. Uluslararas alanda totaliter ve otoriter rejimlerin arlk kazanmaya balamas, phesiz ki Trkiyede tek parti ynetiminin yerlemesine daha rahat bir zemin hazrlam; Trkiyenin ekonomik ve siyasal alanlarda dneminin totaliter ve otoriter rejimlerinden etkilenmesi, lkede yaplan bir takm hukuksal dzenlemeler zerinde etkili olmutur.691 Akin de, totaliter rejimlerin, tek parti dnemi Trkiyesindeki bir takm dzenlemeler ve uygulamalar zerinde dorudan; bir takm dzenlemeler ve uygulamalar zerinde de slup ve biim bakmndan etkisi olduunu belirtmektedir. Ancak Akine gre, totaliter rejimlerin etkisi sadece Trkiye zerinde yansma bulmu deildir. Totalitarizm uluslararas bir hareket olarak ele alnacak olursa, bu hareketin en demokratik lkelerde bile baz yansmalarnn, serpintilerinin olabilecei tahmin edilmelidir.692

690 691

S. Akin, a.g.e., 100-101. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 177-178. 692 Akin bu konuyla ilgili olarak ngiltereden rnek vermektedir. Baknz: S. Akin, a.g.e., 116-117.

350

S.C.F.nin kapatlmas sonrasnda tek parti sistemine gei dncesi belirginlik kazannca, C.H.F. bnyesinde deiiklik yaplarak ie balanmtr. Saffet Arkan genel sekreterlikten alnarak, yerine C.H.F.nin kuvvetli adam Recep Peker getirilmitir. S.C.F. milletvekilleri, C.H.F.ye alnmtr. Atatrkn isteiyle Trk Ocaklar kapatlarak, bu rgt C.H.F.ye katlmtr. Trkiyedeki toplumsal almalarn tek rgtle ve tek partiye bal olarak ynetilmesi iin Halkevleri kurulmutur.693 Batdaki totaliter rejimlerden etkilenilerek, otoriter bir ynetimi pekitirmek ynnde eitli hukuksal dzenlemeler yaplmtr. rnein, 1933 ve 1936 yllarnda Ceza Kanununda deiiklikler yaplm, 1936 ylnda Kanunu kabul edilmitir. Bu kanuni dzenlemeler zerinde talyan yasalarnn belirgin etkileri bulunmaktadr. 1938 ylnda Cemiyetler Kanunu kabul edilmitir.694 Basn organlarn kontrol etmek iin ise, 1931 ylnda kabul edilen Matbuat Kanununun yan sra, 1938 ylnda Basn Birlii Kanununun kabul edildiine nceki blmde deinilmiti. Bu dnemde bireysel hak ve zgrlklerle beraber kolektif hak ve zgrlkler de kstlamaya maruz kalmtr. Dernek, parti, toplant, gsteri zgrlklerine ilikin olarak yaplan dzenleme ve uygulamalar da snrlayc nitelikteydi.695 Tek parti ynetiminin yerlemeye balamasyla, hem ekonomik, hem de siyasal alandaki kontrol giderek younlama eilimi gstermitir. Artk her iki
Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, a.g.m., 23. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 178. 1936da kabul edilen Kanununda iilere rgtlenme hakk tannmyor, grev yasaklanyordu. 1938 Cemiyetler Kanunu ortak karlara dayanan cemiyetlerin kurulmasn kesinlikle yasaklamaktayd. Bu nedenle siyasal partilerin kurulmasna olanak yoktu. Var olan Mason rgtlerinin kaldrlmas emrediliyordu. K. H. Karpat, a.g.e., 79. 695 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 171. Tehlikeli saylan herhangibir bir kimseyi mzekkeresiz tevkif edip mddetsiz alkoymak konusunda polise tam yetki verilmiti. Hkmet memurlar vazife srasnda yaptklar ilerden dolay en yksek amirlerinin tasvibi olmakszn mahkeme huzurunda hesap vermeye arlamazlard. K. H. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, a.g.e., 79-80. Bu hkmlerin ve bu yndeki uygulamalarn bireysel hak ve zgrlkler zerinde kstlayc etki yapt aktr.
694 693

351

alandaki kontrol birlikte gerekletirilecektir. zellikle siyasal alana odaklanlacak olursa, C.H.F.nin 1931 Kongresinde ve programnda aka yer almayan siyasal kontrol konusunun, 1935 ylnda ok daha belirginletii belirtilmelidir.696 1935 ylnda C.H.P. Almanyadaki Nazi partisi rneine benzer biimde parti ile devleti birletiren(btnleme kavramn kullanmak daha uygun olacaktr) bir karar kabul etmitir.697 1935 ylnda yaplan C.H.P.nin drdnc kurultaynda yeni parti programnn konuulmasna balanrken, Recep Peker bu konuyla ilgili olarak unlar sylemitir: Arkadalarm; yeni programn gze arpan ve kendini duyuran balca farikas yeni Trkiyede zaten batanberi devletle bir ve beraber alan Cumhuriyet Halk Partisi varlnn, devlet varl ile biribirlerine daha sk bir surette yaklamasdr. Esasta partinin ana vasflar olan cumhuriyetilik, ulusuluk, halklk, devrimcilik, devletilik ve liklik yeni program onaylandktan sonra yeni Trkiye devletinin de vasflar halini alyor.698 Parti ile devletin btnlemesi kararnn alnmasnn ardndan, smet nnnn 1 Haziran 1936 tarihli genelgesiyle; iileri bakan, parti genel sekreteri; illerin valileri, parti il bakanlar; denetiler, blgelerinde parti denetileri yaplarak ve arkasndan da C.H.P.nin ilkeleri Anayasaya konularak parti-devlet btnlemesi edimsel olarak gerekletirilmitir.699 Bylece 1930larda yerleen tek parti sistemi, II. Dnya Savann sonuna kadar Trkiyenin ynetimini belirler hale gelmitir. Bu dnemde C.H.P.nin btnleyici yn tekrar tekrar vurgulanm, Parti, hkmet ve devletle btnlemi; C.H.P.nin tek parti olarak tm ulusu kapsad, baka bir
696 697

B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 84. F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, a.g.e., 171. 698 C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, a.g.e., 9. ve Partinin Yeni Program in Kurultayda R. Pekerin Sylevi , lk, C. 5, S. 28, (Haziran, 1935), 248. 699 . Yetkin, a.g.e., 131.

352

partiye ya da toplumsal kurulua ihtiya olmad ileri srlerek, bu tr giriimler ulusal birlik adna engellenmitir.700 Bu dnemde tek parti ynetiminin otoriter niteliini pekitiren ve onu Batdaki diktatrlk rejimlerine biimsel anlamda daha benzer hale getiren gelimeler de olmutur. 1938e gelindiinde rejim daha da otokratik bir biim almaya ve faizmin sloganlarn benimsemeye balamtr. Atatrk 10 Kasm 1938 tarihinde lm, ertesi gn T.B.M.M. smet nny Cumhurbakan semitir. Sonrasnda 26 Aralk 1938de yaplan olaanst parti kurultaynda, Cumhurbakan nnnn yaad srece bakan seilebilmesi iin C.H.P. tz deitirilmi; Atatrk de Partinin kurucusu ve Ebedi ef ilan edilmitir. Bu kurultayda nn Milli ef nvann almtr. Bylece 1945 ylna kadar, C.H.P.nin brnm olduu otoriter yap ierisinde tek parti, tek millet, tek ef slogan aka dile getirilmitir.701 Dnsel alanda da tek parti dneminin kimi siyasal sekinleri ve aydnlar, tek parti ynetiminin Trkiye iin gerekli olduunu aka dile getirmilerdir. Tm lkede hkim olacak ve toplumun tm kesimlerini temsil edecek olan tek parti dncesinin, Trkiyede karlar birbirleriyle elien toplumsal snflarn bulunmad, var olan kesimlerin ise ortak karlara sahip olduu ynndeki

Z. Toprak, Halklk deolojisinin Oluumu, a.g.m., 23. Aslnda C.H.P.nin tm ulusu temsil ettii ynndeki gr sadece tek parti ynetiminin yerletii 1930lara zg bir gr deildir. Cumhuriyetin kurulmasndan itibaren Trkiyede karlar birbirine zt ya da uyumayan toplumsal snflarn bulunmad ynnde genel kabul gren gr, eitli toplumsal kesimleri temsil etme iddiasnda bulunabilecek farkl siyasi partilerin olmasn gereksiz klmaktayd. Dolaysyla 1920lerden beridir hkim olan bu gr dorultusunda, Ahmadn da belirttii gibi halkn ve ulusun karlarna kar yalnzca zel karlar temsil eden partilere yer olmad dnlmekteydi. F. Ahmad, Trkiyenin Cumhuriyet Dnemi Siyasal Gelimeleri, a.g.m., 1992. 701 F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, a.g.e., 177. ve F. Ahmad, Trkiyenin Cumhuriyet Dnemi Siyasal Gelimeleri, a.g.m., 1994. C.H.P. tznde yaplan ve 26 Aralk 1938de Olaanst Kurultayda onaylanan deiikliklerin 2. ve 3. maddeleri u ekildedir: 2. madde, Partinin bnisi ve ebed bakan Trkiye Cumhuriyetinin messisi olan Keml Atatrktr. 3. madde, Partinin deimez Genel Bakan smet nndr. . Yetkin, a.g.e., 285. (Ek. III )

700

353

toplumsal tasarmdan kaynakland sylenebilir. Toplumda farkl ve birbiriyle elien karlar bulunmadna gre, ayr ayr ve birbiriyle yaran partilere de gerek yoktur. yleyse Trkiye iin, Batnn liberal sistemlerindeki partilerden farkl olarak tm toplum kesimlerini kucaklayan tek bir parti gereklidir. Bu yndeki grlerin 1930 ylndan itibaren tek parti ynetiminin yerlemesinden nce de dile getirildii belirtilmelidir.702 Ancak tek parti sistemi dncesinin resmiyet kazanmas 1930 yl sonrasnda ortaya kmaya balamtr. Cumhurbakan Atatrkn, 28 Ocak 1931de C.H.F. zmir il kongresindeki konumasnda C.H.F.nin herhangi bir siyasal parti deil, toplumdaki tm snflarn siyasal ve ekonomik gereksinmelerini badatrmay beceren tek kurulu olduunu sylemesi, Trkiyede tek parti dneminin balangc saylmaldr.703 Buradaki konumasnda Atatrk unlar sylemitir: Frkamz dier memleketlerde olduu gibi herhangi bir politik frka gibi telkki edilmemelidir. Malmu linizdir ki, siyasi frkalar, mahdut maksatlarla teekkl ederler. Mesel; zmir tccarlar yalnz kendi menfaatlerini tatmin edebilecek bir frka yapabilirler. Yahut yalnz iftilerden ibaret bir frka olabilir. Halbuki bizim frkamz byle mahdut bir nazar takibeden bir teekkl deildir. Bilkis her snf halkn
rnein Mustafa Kemal, 17 Ocak 1923te zmir ktisat Kongresinin al konumasnda toplumdaki tm snflarn refah seviyesinin artmas iin bir Emek Misak- Millisinden bahsetmektedir. Byle bir Emek Misak- Millisi niteliinde olan bir program etrafnda toplanmak iinse sradan olmayan bir parti gerekmektedir. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, a.g.e., 112. Mustafa Kemal 10 Ekim 1925te Akhisarda yapt bir konumada da, C.H.F.nin dier lkelerde olduu gibi sradan sokak politikas yapan bir parti olmadn, btn millete ynelik bir parti olduunu, sradan politikacln milleti paralayacan dile getirmitir. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, a.g.e., 224. Bu konumalarda, Trkiyede hem dnsel olarak, hem de edimsel olarak henz tek parti ynetiminin tam olarak yerlemedii bir dnemde, tek parti ynetiminin istenilir olduuna dair ip ularn bulmak olasdr. Bu konumalarda dorudan tek partili bir sistem istei dile getirilmese de, Batdaki rneklerinden farkl bir partinin tercih edildii, aslnda oulcu ve yarmac olmayan bir parti sistemi istendii anlalmaktadr. 703 B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt I, a.g.e., 131-132. Trkiyedeki tek parti ynetiminin baka lkelerde bir benzeri bulunmad vurgulanrken, baka lkelerin parti programlar ve siyasal sistemleri incelenmitir. 1931 ylnda eitli lkelerin parti programlar Trkeye evrilerek baslm, eitli yazarlar yabanc lkelerdeki parti programlaryla ilgilenmilerdir. M. Tunay, a.g.e., 322-323.(Dipnot).
702

354

menfaatlerini msavi bir surette, bir dierini mutazarrr etmeden temin etmeyi istihdaf eden bir teekkldr.704 Atatrk yine tek parti ile ilgili olarak ve parti ile devletin btnletirilmesine deinerek, 1 Kasm 1937 tarihinde T.B.M.M.nin beinci dnem nc toplanma yln aarken unlar sylemitir: bizim devlet idaresindeki ana programmz, Cumhuriyet Halk Partisi programdr. Bunun kapsad prensipler, idarede ve siyasette bizi aydnlatc ana hatlardr Elimizdeki programn ruhu, bizi yalnz bir ksm vatandala alkal kalmaktan meneder. Biz, btn Trk milletinin hdimiyiz. Geen yl iinde, parti ile hkmet tekiltn birletirmekle vatandalar arasnda ayrlk tanmadmz fiilen gstermi olduk. Bu hdisenin bizim, devlet idaresinde kabul ettiimiz, kuvvet birdir ve o milletindir hakikatine uygun olduu meydandadr.705 Bu konumalarda, tek parti ynetiminin, C.H.P.nin benimsemi olduu halklk anlayyla merulatrld grlmektedir. C.H.P.nin genel sekreterliini yapan Recep Peker de, tek parti sistemini savunurken, tek partinin meruluunu halklk anlayna dayandrmakta ve liberal devlet tipinin rettii bunalmlara dmemek iin tek parti ynetiminin tercih edilmesi gerektiini belirtmektedir. Peker bu dorultuda, 8 Mays 1935 akam Ankara Radyosunda yapt konumada; Biz liberal devlet tipinin tantt, hergn bir karklkla devletin durumunu, ileri gidiini, hzn bozan, yurddalar biribirine dren btn geri ve fena tohumlarn yeermesine yol aan nizam ve birlik dman klsik demokrasi yerine yurdda zeksnn beslenip almasna da yol veren sevgiye ve inana dayanan disiplinli bir beraberlii stn sayyoruz706 demitir. Peker, nklab Dersleri Notlarnda parlamentarizmin ve siyasal partilerin ortaya kna
Atatrkn Sylev ve Demeleri II, a.g.e., 263-264. Sz konusu konuma, Kuruun Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt I adl eserinde 28 Ocak 1931 tarihiyle verilmektedir. Oysa Atatrkn Sylev ve Demeleri IIde verilen tarih 27 Ocak 1931dir. 705 Atatrkn Sylev ve Demeleri I, a.g.e., 423. 706 C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, a.g.e., 5-6.
704

355

deindikten

sonra,

parlamentarizmin

olumsuz

etkilerini

sralamaktadr.

Parlamentarizmin ok partili hayat, zaman zaman istikrarl bir devlet ynetimini olanaksz hale getirmi ve zaafa drmtr. Rekabeti partilere dayanan parlamentarizm, snf atmalarna, snf devrimlerine ve sonrasnda da demokrasiyi dman sayan otoriter devletlerin olumasna yol amtr.707 Cumhuriyet ynetiminin, Trkiyede gelimemesi ve yaylmamas iin youn nlemler ald sosyalist akm da, Batda demokrasiden, liberal parlamentarizmden yararlanmtr. Batda insanlarn uzun sreler boyunca katlandklar aclar sonucunda

gerekletirilen Fransz Devrimi zgrlk getirmitir. Eer Fransz Devrimi dnyaya bu kadar geni bir zgrlk anlay getirmi olmasayd, insanlar zgrlk dncesine kaytsz artsz sadk kalmasalard, sosyalizm bu kadar hzl geliemez ve yaylamazd. Parlamenter sistemi ve zgrl ortadan kaldrmay amalayan sosyalizm, demokrasinin ve parlamenter sistemin barnda bymek ve gelimek olana bulmutur. Yani Pekere gre sosyalizm, liberal zgrlk anlayndan ve parlamenter sistemlerin salad zgr bir atmosferden, demokratik bir ortamdan yararlanarak, bu zgrlkleri ortadan kaldrmay ve yerine bir ii diktatrl kurmay amalamtr.708 rettii tm bu olumsuz sonular nedeniyle oulcu, parlamenter sistemler yeni Trkiye iin yararl olmayan sistemlerdir. Bu dorultuda Peker, yeni Trkiyenin, T.B.M.M.nin zel alma biimiyle, parlamentarizmdeki yaran eitli partilerin her birinin farkl bir yne ynelen uygulamalarndan ve bunun yarataca zararlardan uzak tutulduunu belirtmektedir.709 Pekere gre toplumdaki eitli kesimlerin ve snflarn kendi karlarna ynelmeleri, ulusun siyasal yaamnda engeller ve baarszlklar retecektir. Dolaysyla siyasal alanda,
707 708

R. Peker, nklab Dersleri Notlar, a.g.e., 18. R. Peker, nklab Dersleri Notlar, a.g.e., 36. 709 R. Peker, nklab Dersleri Notlar, a.g.e., 26.

356

eitli karlar savunmaya ynelik dank ve kark partiler dzeninin olumas ve srmesi; devletin uzmanlk, ibirlii ve gnl birlii isteyen zor ve byk ilerini zorlatrmaktan, sekteye uratmaktan baka bir ie yaramamaktadr. Her ey ulusallam iken parti de ulusallamaldr. Liberal devlet tipinin dank partileri yerine ulusun btn isteklerine eilen, btn halk kesimlerinin ihtiyalarn duyup anlayarak almalarnda bunlara yer veren ulusal bir partinin baarl olaca bir dnemde yaanlmaktadr.710 Burada Pekerin bir tek parti sistemini betimledii aka ortadadr.

2-

Tek Parti Ynetimi ve Totaliter Rejimler: likiler ve Etkilenmeler eitli i ve d etkenlere bal olarak 1930dan itibaren tek parti ynetiminin

yerlemesinde baat olann i etkenler olduu belirtilmelidir. Bu etkenlerin neler olduuna daha nce deinilmiti. D etkenler ise, ayrks durumlar bir yana, i etkenlerin sonular zerinde olumlu ya da olumsuz etkide bulanabilirler. phesiz ki, Trkiyede i etkenler sonucu ulalan tek parti ynetiminin yerletirilmesi dncesinde, sz konusu dnemde trmana geen otoriter rejimlerin destekleyici ve zendirici etkisi olmutur. Trkiyede tek parti ynetimi zerinde karar klan siyasal sekinler, giritikleri deneyim dorultusunda, yurt dnda kendilerininkini andran ne tr rneklerin bulunduunu, hangi deneyimlerin yaandn incelemekten ve darda yaanan deneyimlerde kendileri iin ilevsel olabilecek uygulama ve dzenlemeleri almaktan geri kalmamlardr. Tek parti dneminin siyasal sekinlerinin ve aydnlarnn, yurt dndaki otoriter rejimleri aratrrken zerinde durduklar lkeler arasnda, Trkiyenin sk ekonomik ilikisinin bulunduu
710

R. Peker, nklab Dersleri Notlar, a.g.e., 69-70.

357

Almanya ve talya bata gelmekteydi. Ekonomik alanda Trkiyenin sk ilikilerinin olduu bu iki lkenin, otoriter rejimleriyle uluslararas alanda n plana kmaya balamalar, bu lkelerin siyasal rejimlerine, yaadklar deneyime, rgtlenme tarzlarna olan ilgiyi artrm olmaldr. 1920ler boyunca yeni Trkiyenin en ok ticaret yapt lkeler, ngiltere, Fransa, Almanya ve talyayd. thalatta ngiltere, Fransa, Almanya ve talya bata gelen lkelerdi. Bunlar arasnda talya, Trkiyenin en ok ihracat yapt lke olduundan, sonuta en ok ticaret yaplan lke olarak ortaya kmaktayd. Trk pazarnn makina ve elektrik donanmyla ilgili gereksinimlerini byk oranda Almanya karlamaktayd.711 1930lu yllarda ise d ticarette Almanyann pay giderek artmaya balamtr. Bunda kliring sisteminin etkisi byktr.712 Kliring bir ticaret biimidir. Bu, kliring anlamas yapm olan iki lke arasndaki al verilerde demenin dvizle deil, temelde malla yaplmasn salayan bir ticaret biimidir. Kliring anlamas yapm olan lkeler arasndaki ithalat ve ihracat ilemleri, merkez bankas ve kliring ofisi gibi kliring kurumlar araclyla, dviz kullanlmakszn, mahsup ve takas yoluyla yaplr. Kliring anlamas imzalam olan lkelerde ithalatlar, kar lkeden ithal ettiklerinin bedelini, kendi lkelerindeki kliring kurumuna ulusal parayla derler. Bu paralar,
. Keyder, Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923-1929), a.g.e., 109-110. Tekeli ve lkin de almalarnda yer verdikleri tablolara dayanarak, 1929 ile 1934 yllar arasnda Trkiyenin en ok d ticaret yapt lkelerin talya ve Almanya olduunu dile getirmektedirler. talya Trkiyenin ihracatnda 1933 ylna kadar birinci srada iken, 1933 sonrasnda ikinci sraya dmtr. Trkiyenin ithalatnda ise, talya 1933 ylna kadar ikinci srada iken, 1933 sonrasnda nc sraya gerilemitir. Almanya ise, Trkiyenin ihracatnda 1932 ylna kadar ikici srada iken 1933ten itibaren birinci sraya ykselmitir. Trkiyenin ithalatnda ise 1929 sonrasnda srekli olarak birinci sradadr. Kliring anlamalar sonrasnda Almanya, Trkiyenin d ticaretindeki payn hzla artrmtr. Bu dnem Trkiyenin d ticaretinde, belki de tek lkeye bamllnn en yksek dzeye geldii dnem olmutur denilebilir. . Tekeli - S. lkin, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, a.g.e., 39-40 ve 20 ve 21. Tablolar. Verilerden anlalan odur ki, otoriter rejimlere sahip talya ve Almanya, 1930lar boyunca Trkiyenin youn d ekonomik ilikilerinin olduu ilk lke arasnda yer almtr. 712 B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 206.
711

358

kliring anlamas yaplm lkeye ihracat yapan ihracatlarn alacaklarnn denmesinde kullanlr. Bylece dvizle deme yapma zorunluluu ortadan kalkar. Ancak daha ok mallarn serbest dvizle satamayan lkelerin bavurduu bir yol olan kliring, genellikle bir lkenin d ticaretini baml klmaya yol amaktadr. te bu kliring anlamalarnn da etkisiyle 1930lu yllarn ikinci yarsna gelindiinde Trkiyenin Almanya ile ticareti, toplam ticaret hacminin yarsna yaklamtr. Trkiyenin kliring sistemi uyarnca Almanyadan alacaklarnn bulunmas, ancak biriken bu alacaklarn istedii gibi kullanamamas, d ekonomik ilikiler zerinde nemli bir bask oluturmaktadr.713 Trkiye 1930lu yllarda d ticaret alannda, zellikle mal ve malzeme almlarnda arlkl olarak Almanya ekseni zerinde ilerlemitir. Trkiyenin arlkl olarak Almanya ile olan bu d ticaret ekseni, ngiltere tarafndan deitirilmeye allmtr.714 Ancak ngilizlerin kar

nlemlerine ramen, Almanyann ekonomik siyaseti Trkiyeyi bu lkenin etki alanna doru ekmi, bu durum siyaset ve ideolojiyi de etkilemiti. Avrupada artan kriz, Almanyann artan gc ve prestiji Trkiyedeki tek parti ynetimi ierisindeki lml ya da liberal eilimin lehine olmamtr. Bu dorultuda otoriter rejimlerin de
K. Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, a.g.e., 53. Aydemir, 1937 ylnn sonlarnda kliring ve benzeri anlamalarla Trkiyenin ekonomik anlamda baland lkelerle yaplan ticaretin % 78.2ye ulatn dile getirmektedir. Dorudan para veya deerli dvizlerle yaplan ticarete gre normal bir ticaret yntemi saylmayan bu sistemin ileyii hakknda Aydemir unlar belirtmektedir: bu sistemde yabanc para ve dvizler yerine ithalat bedellerinin, d demelerde kullanamadmz Trk paras ile denmesi gibi bir kolaylk gze arpyordu. Fakat ne var ki, mallarmzn pek de dnyada kaplan ve ne pahasna olursa olsun aranan mallar olmamas bizi, muayyen baz memleketlerin taleplerine balyor ve bu lkeler d ticaretimiz zerinde, kendi dikta ve hkimiyetlerini tesis ediyorlard. Baka lkelerden dvizle alabileceimiz ithal mallarn da onlardan almak mecburiyeti kendi kendine douyor, bu suretle de onlarn fiil vesayeti altna kayyorduk. Takasta da ayn hal vard. smet nnnn Cumhurbakan olduu 1938 ylnda da, d ticaretimizin % 80-85ini elinde tutan, bu kliring ve takas anlamalarnn yapld lkelerin banda, Almanya gelmekteydi. Bu dnemde Hitler Almanyas, d ticareti de bir siyasi nfuz ve szma arac olarak kullanmaktayd. Dolaysyla bu sorun, yalnzca bir d ticaret sorunu deil, tam anlamyla ve temelde bir d siyaset sorunuydu. . S. Aydemir, kinci Adam II, a.g.e., 67-69. 714 Bu dnemde d kredi konusunda ngiltere, Trkiyeye yeni bir bak asyla yaklamaya balam, 1937de ngiliz kredisi ile Karabk demir elik fabrikasnn yapmna balanm, yine ayn yllarda ayn kaynaklar Trkiyenin silah almas iin kredi vermitir. Sonrasnda 1939da ngiltereFransa-Trkiye arasnda Akdeniz Savunmasna dnk olarak kurulan ve ekonomik yn de bulunan l bir anlama yaplmtr. B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt I, a.g.e., LIV.
713

359

etkisiyle, 1938 ylnda hkmet zellikle sola ve iilere kar daha otoriter olmutur. Atatrkn 1938 ylnda lmesi, bu otoriterleme srecini daha da hzlandrmtr.715 Trkiyenin hem Almanya, hem de talya ile youn d ticaret ilikisinin bulunmasna ramen, Almanyayla sk siyasal ilikiler kurulabilmi, talyayla kurulamamtr. Hitler Almanyas ile Trkiye, hibir konuda siyasi atmaya girmemilerdir. Bu nedenle Trk-Alman ilikileri, ekonomik yaknln gerektirdii hava ierisinde II. Dnya Savana kadar srmtr. Ama bu dnemde Atatrkn talyaya kar siyaseti srekli kukulu olmutur. 1930lu yllarda talya ile esasl yeni anlamalar yaplmamtr. Bu dnem ierisinde smet nnnn Mussoliniyi ziyareti gibi yaklama giriimleri olmasna ramen, talya-Trkiye ilikileri srekli souk ve kukulu kalmtr.716 Trkiye-talya siyasi ilikilerinin souk ve kukulu kalmasnda, talyadaki Mussolini diktatrlnn d politikada yaylmac bir siyaseti benimsemi olmasnn ve bu siyasetin Trkiyenin gvenliini tehdit etmesinin etkisi vardr. 1934 ylnda talyann Afrika ve Asyada, zellikle kendisine ok yakn grd blgelerde genilemekten bahsetmesi, Trkiyeyi rahatsz etmitir. Sonrasnda Mussolini, szlerinin yanl anlaldn belirtmise de, Trkiye bu konuda

tedirgindir ve talyaya kar tedbirli bir politika izlemeye ynelmitir.717 1935 ylnda talya Habeistana saldrmtr. talyann bu yaylmac siyaseti, uluslararas

F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 100. . S. Aydemir, Tek Adam III, a.g.e., 430-431. Aslnda talya ile ilikiler, 1922 ylnda Mussolininin ve faist hareketin iktidara gelmesiyle zik zakl bir seyir gstermitir. Trkiye talya ile Ege adalarnda komuydu. Trkiyeyle, S.S.C.B.den sonra Batda ilk iyi ilikileri kuran talyayd. Ancak Mussolininin iktidara gelmesinin ardndan, Musul sorununda talya, ngiltereyi desteklemitir. Daha sonra 1930a kadar talya ile bir takm tarafszlk, dostluk anlamalar imzalanmsa da, Atatrk, Mussoliniye kar pheyle yaklamaktayd. Atatrk, Mussolininin ar ve aslnda gerek bir ordu gcne dayanmayan gurur ve iddialarna kar uyank davranmaktayd. Mussolininin Trkiyeye deil de, Arnavutluk ve hatta Yunanistana saldracana inanmaktayd. . S. Aydemir, Tek Adam III, a.g.e., 344-345. 717 Baknz: Z. Mesut, Ayn Politikas, lk, C. 3, S. 15, (Mays 1934), 172.
716

715

360

kutuplamann artt bir dnemde, zerinde g mcadeleleri yaanan Akdenizi gizli bir sava alan haline getirmitir. Trkiye, talyadan gelebilecek bir saldr olaslndan dolay kendisini tehdit altnda hissetmitir.
718

Gerekten de talyann

Habeistan yerine, Gney Anadoluya ynelebilecek macerac bir saldrs, Ankaray ciddi ciddi dndrmtr. talyann 7 Nisan 1939da Arnavutluka saldrmas ve sonuta Arnavutlukun istila edilerek sonrasnda talyaya katlmas, Trkiyeyi hemen Batda mttefikler aramaya yneltmitir.719 Bu dnemde talya, Trkiyenin d siyasetini belirleyen balca etken haline gelmitir ve hkmet diplomatik ilikilerini eitlendirmeye girimitir.720 Ayrca talyan tehdidi karsnda Trkiye, kendisinin ba ektii ittifak anlamalar yaparak, bir savunma emsiyesi oluturmaya da almtr. Timurun belirttii zere, talyann Afrika ve Asyaya ynelik eitli yaylmac isteklerinin olmas Trkiyede byk yank uyandrm ve Trkiyenin gerek Balkanlarda, gerekse Ortadouda giritii ittifaklar (Balkanlarda Balkan Antant, Ortadouda Sadbt Pakt) faist talyann tehdidinden kaynaklanmtr.721 talya ile sk ekonomik ilikilere ramen, olumlu ve istikrarl bir siyasal ilikinin kurulamam olmas, tek parti ynetimi ierisindeki bir grubun, talyadaki faist sistemden etkilenmesine engel olmamtr. Gerekten de, Ankarann faist talyaya kar olumsuz yaklamna ramen, faizmin 1930larda kazand baar, C.H.P. ierisinde ban Recep Pekerin ektii bir gruba ekici gelmiti.722 Ancak

. S. Aydemir, kinci Adam I, stanbul, Remzi Kitabevi, 1976, 491-492. . S. Aydemir, kinci Adam II, a.g.e., 111. 720 F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 98. 721 T. Timur, a.g.e., 173. 722 F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 99. Bu dnemde, zellikle talyaya ynelik ilginin canlannda, talyadaki faist sistemin snflar ve snf atmalarn yadsyan dncelerinin ve bu dorultudaki uygulamalarnn etkisi olmaldr.
719

718

361

C.H.P. ierisinde otoriter rejimlerin etkisi altnda kalan bir grubun olmas C.H.P.nin izledii izginin faist ya da komnist olmasna yol amamtr.723 C.H.P. faist ya da komnist ideolojileri benimsemese de, phesiz bu tr rejimlerin belli ynlerine ilgi duymutur. C.H.P.nin zellikle bu sistemlerdeki parti yapsn ekici bulduu sylenebilir. Bu dorultuda Yetkin u aklamalar yapmaktadr: 1930 ylnn olaylar, lkenin yneticilerinde daha gl bir siyasal iktidar anlaynn zorunlu olduu kansn uyandrmtr. 1930 ylnda ise gl siyasal iktidarlar otoriter rejimlerle ynetilen lkelerde bulunmaktadr. Bu nedenle de C.H.F. yazarlar dikkatlerini bu lkelere evirmilerdir. bu dnemin bu aamasnda komnizm ve faizm bir sistem olarak deil, fakat bir parti anlay erevesinde tartma konusu yaplmtr, demek yerinde olacaktr. 1930 ve hemen sonrasndaki yllarda C.H.F. yazarlarnn aray iinde bulunduklar ey, lkede disiplin salayacak, devrim ilkelerinden sapmayacak ve bunlar topluma

alayabilecek, salam bir siyasal rgtleni biimidir. uras bir gerektir ki, amalar arasnda bir uurum bulunan komnist ve faist partiler, disiplinli bir parti rgt kurmak konusunda birleirler. te C.H.F.nn gerekletirmek istedii de byle bir parti rgtdr.724 Tek parti ynetimi, disiplinli toplumu ve talya, Rusya ve sonrasnda da Nazi Almanyasndaki uyum devletini bir mucize olarak grmekte ve bu uygulamalar kapitalist dnyann anarisi olarak algladklar eylerle

Faist ya da komnist partilerin rgtlenme biiminden esinlenen C.H.P., bu sistemlerin dnda, hatta bunlara kart bir siyasa izlemitir. rnein, S.S.C.B.nin baarlar alklanr ve uygulad yntemler vlrken, Trkiyedeki komnistler sk biimde izlenmi, gn getike artan miktarda tutuklanmlardr. Buna karn, II. Dnya Sava gnlerinde, gerekli grldnde bu defa Alman yanllar ayn yazgy paylamlardr. . Yetkin, a.g.e., 42. 724 . Yetkin, a.g.e., 41.

723

362

karlatrmaktayd. Tek parti ynetimine gre, bu yntemlerin kabul edilmesi halinde Trkiye baarl olacakt.725

3-

Tek Parti Ynetimi ve Faizm Korporatizm tartmalar asndan zellikle tek parti ynetiminin faizm ile

olan etkileimi byte altna alndnda grlr ki, 1930lu yllarda faizm, Ankara Hkmetine belli alardan ekici gelmitir. ekici gelen ynlerden birinin, faizmin ideolojik ynnden ok, uygulamada ve rgtlenme alannda gsterdii baar olduuna yukardaki satrlarda deinilmiti. Gerekten de faizm, tek bir partinin ynettii devletin ncelikli roln merulatrmaktayd ve Trkiyedeki tek parti ynetimi de (bir baka deyile iktidarda bulunan Kemalistler) bu ynde hareket ediyordu. Ayrca faizm talyada bir kriz dneminde baarl olmutu ve bu nedenle de kendi krizinden gemekte olan tek parti dnemi Trkiyesi iin bir rnek niteliindeydi. Tm bunlara ek olarak, resmen benimsenmemesine ve tepki duyulmasna ramen, faizmin, tek parti ynetiminin ideolojik ihtiyalarna da eitli alardan uygun grnd belirtilmelidir. Milliyetilik vurgusu ve millete sadece blnme ve zarar getirecei dncesiyle ktlenen snf atmalarna duyulan nefret, faizm ile Kemalizmin ortak noktalaryd.726 te byle bir konjonktrde C.H.P. ierisinde yer alan bir siyasal sekinler grubu faizmden etkilenmitir. Bu grup ierisinde en nde geleni Recep Peker, Parlann iddiasna gre C.H.P. ideolojisini ve siyasetini faizan korporatizme
F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 92. Ahmad, zellikle faizmin Kemalistlere asl ekici gelen ynnn, fikirlerden ok, tek partili rejimlerde devletin, toplumun rgtlendirilmesinde oynad rol olduunu vurgulamaktadr. Kemalistler, liberal sistemde gerekletirilemeyecek bir dengeyi salayan ekonomiye devlet mdahalesinden olduka etkilenmekteydiler. Faist genlik rgtlerinin disiplinine ve kapitalist dnyadaki anariye kart uyum anlayna hayranlk duymaktaydlar. Bu yntemler benimsendiinde, Kemalist tek parti Trkiyesinin de kurtulacan dnmekteydiler. F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, a.g.e., 170. 726 F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 91.
725

363

doru ekmeye almtr.727 in korporatizm ksm bir yana, Pekerin 1930lu yllarda iki ayr zamanda (1932 ve 1935) talyay da kapsayan geziler yapt ve orada grdklerinden etkilenerek benzeri uygulamalar Trkiyede gerekletirmek istedii bilinmektedir. Peker, 1935 ylnda talya ve Almanyaya o zaman iin epey dedikodulara neden olan uzun ve masrafl bir aratrma gezisi dzenlemiti ve dnnde de ksa sre sonra toplanacak olan C.H.P.nin IV. Kurultayna sunulacak olan yeni bir nizamname ile ok uzun, ok ayrntl bir program hazrlamtr. Bunlar, C.H.P.nin genel bakan vekili (fiili bakan ve Babakan) smet nn tarafndan da kabul ve imza edilerek, partinin genel bakan Atatrke sunulmak zere Hasan Rza Soyaka verilmitir. Soyakn anlarnda belirttii zere, kendisine verilen belgeleri okuyan Atatrk, olduka sinirlenmitir. Atatrk ile Soyak arasnda yle bir diyalog geer: Bu zorbalar kimlerdir, onlar kim seecektir?. Bu soru karsnda ararak, kekeleyen Soyak; Hangi zorbalar Paam? diye sorar. Atatrk daha sert ve yksek bir sesle; Efendim; sen dn akam bana getirdiin ktlar okumadn m?. Soyak; Biraz okumutum Paam der. Atatrk devam eder: Ha; ite orada bahsedilen, btn kuvvetleri nefsinde toplayp tek partiyi, Tabi dolaysyla, devleti ve memleketi kendi balarna, idare edecek olan yksek meclisin azasnDiyorum; onlar kim seecek; bu zorbalar heyeti, kuvvet ve selhiyetlerini kimden ve nasl alacak?.. Hayret, hayreti uzma bu ne sakat dncedir, bu nasl zihniyettir? Grlyor ki varmak istediimiz hedef, henz en yakn arkadalar tarafndan bile, zerre kadar, anlalm deildir. ocuk; biz yle bir idare, yle bir rejim istiyoruz ki; bu
T. Parla, a.g.e., 215. Parlann bu iddiasnda, Pekerin C.H.P. ideolojisini ve siyasetini otoriter yne, daha zel ifade edilecek olursa faizme ekmeye almasna itirazmz bulunmamakla birlikte; korporatizme, kendi deyimiyle Faizan korporatime ekmeye alt iddiasna temkinli yaklamak gerekmektedir. Pekerin C.H.P. ierisinde otoriter eilimleri olan bir kiilik olduu genel kabul gren bir grtr. Ancak Pekerin korporatist kimi grlerin etkisi altnda bulunmasna ramen, korporatizmi bir sistem olarak benimsedii ileri srlemez. Yeri geldiinde Pekerin korporatizm ile ilgili grlerine deinilecektir.
727

364

memlekette bir gn -eer dnyada hkmdarlk aleyhinde gittike artan kuvvetli cereyan muvacehesinde kalanlar varsa- Padiahla taraftar olanlar dahi bir frka kurabilsinler.728 Soyakn belirttiine gre; Gerek nizamname, gerek program, o zamann tek partili totaliter idarelerindeki esaslara gre, kaleme alnmt; bata azas mahdut, fakat kudret ve selhiyeti snrsz bir heyet tasavvur ediliyordu. Btn kararlar, bu li heyet veriyor, Byk Millet Meclisi bir ekilden ibaret kalyordu talya ve Almanyada olduu gibi, niformal genlik tekilt kuruluyordu bir kelime ile ve tam manas ile faizm Hele program, nihayet hkmetlerin senelik programlarna girebilecek birok teferruat ile doluydu.729 1935 ylnda yaplan C.H.P.nin IV. Kurultaynda devlet ile partinin btnletirilmesi dncesi resmi olarak kabul grmtr. C.H.P.nin otoriterleme ynnde att bu admlara karn, Parti ierisinde Atatrk ve Celal Bayarn nderliini yapt lml kanat, ban Recep Pekerin ektii radikal kanadn faizme duyduu hayranlktan rkmtr. Bu dorultuda, Atatrk radikallerin gcn azaltmak iin mdahale ederek Pekeri istifaya zorlamtr.730 Bu istifa elbette ki tek parti ynetiminden vazgeildii anlamna gelmemekteydi. Atatrk,

H. R. Soyak, Atatrkten Hatralar I, stanbul, Yap ve Kredi Bankas A.., 1973, 57-58. H. R. Soyak, a.g.e., 59. 730 F. Ahmad, Trkiyenin Cumhuriyet Dnemi Siyasal Gelimeleri, a.g.m., 1993-1994. Ahmada gre; Atatrkn 15 Haziran 1936da Pekeri istifaya zorlayan bu kiisel mdahalesinin altnda lmllar ya da liberallerle ayn safta yer alma istei deil, d siyasetle ilgili kayglar yer almaktayd. talya ile Trkiye arasnda gergin ilikilerin olduu ve Trkiyede Nazi Almanyasnn artan etkinliinin ngiltereyi endielendirdii bir dnemde, 22 Haziranda balayacak Montreux grmeleri ncesinde demokrasilerin desteini kazanmak iin nemli bir jest gerekiyordu. Bu jestle, arpc biimde dosta bir balang yaplarak grmeleri etkilemek amalanmt. Ankarann boazlar tahkim etmesine izin veren Montreux szlemesi, 20 Temmuzda imzaland. Bu Ankara iin zaferdi ve rejimin saygnln glendirdi. Bu gelimeler ayn zamanda, ngiltere Kralnn Trkiyeyi ziyaretiyle birlikte ngiliz-Trk yaknlamasn da balatmtr. F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 99. Yine Ahmada gre, Atatrkn kiisel mdahalesinin altnda d siyasetle ilgili etkenler bulunsa da, bu mdahale, devletilie ramen, Kemalist Rejimin aslnda bir gei rejimi olduunun ve liberalizm iin bir zemin yaratmay hedeflediinin de bir iareti saylmaldr. F. Ahmad, Trkiyenin Cumhuriyet Dnemi Siyasal Gelimeleri, a.g.m., 1994.
729

728

365

Pekeri istifaya zorlamakla tek parti ynetimine dokunmuyordu ama rejimin faist rengini deitiremeye ynelik nlemler almaya alyordu.731 Tek parti ynetiminin resmi dzeyde faizme mesafeli duruu Atatrkn lmnden sonra nnnn Cumhurbakanl dneminde de srmtr. nn faizm hakknda deerlendirme yaparken, Nazilerin ve zellikle de faistlerin Trkiyeye kar tutumlarn istila heveslisi olarak grdn belirtmektedir. talyann Habeistana saldrmas Trkiyeyi endielendirmitir. Almanya ise Balkanlara hkim olmak zeredir. Bu durum karsnda nn, Trkiyenin selametinin Batyla (demokrasi cephesinde yer alan lkeleri kastetmektedir) beraber olmak olduunu dnmektedir.732 Faizm, C.H.P. ierisindeki bir grubu ve eitli alardan tek parti ynetiminin kimi hukuki dzenleme ve uygulamalarn etkilemise de; tek parti dneminde ou siyasal sekin ve aydn tarafndan onaylanmam, faizm ile tek parti rejiminin birbirlerinden farkl olduu srarla savunulmutur. rnein Mahmut Esat Bozkurta gre Trk ihtilali sonucu oluan yeni rejim, klasik demokrasiden, komnizmden, nasyonal sosyalizmden ve elbette ki faizmden farkldr.733 Aklamalarn daha da ayrntlandran Bozkurt, talyan rejimi olarak nitelendirdii faizm ile Trk rejimi olarak nitelendirdii Kemalizm arasndaki farkllklar yle sralamaktadr: Faizm (talyan Rejimi) 1. Diktatrlktr. Trk rejimiyle bunda uyumaz. 2. Korporasyonlar devletidir. Kuvvetini buradan alr. Milleti bu kurumlar temsil eder. Trk rejiminde millet kendi kendini temsil eder. 3. Emperyalisttir. Bu emel Trk rejiminde menfurdur

731 732

F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, a.g.e., 176. . S. Aydemir, kinci Adam II, a.g.e., 107. 733 M. E. Bozkurt, a.g.e., 226.

366

4. Faizm, hkmdarl kabul eder. Kemalizm Cumhuriyetidir.734 Bu ekilde faizm ile Kemalizm arasndaki farkllklar ortaya koyan Bozkurt, geri bir rejim olarak, bir Ortaa rejimi olarak nitelendirdii faizm ile Trkiyedeki tek parti rejimi arasnda herhangi bir benzerlik olmadn savunmaktadr. Bozkurt temelde, Kemalizmin realist olduunu; bu dorultuda tarihle beraber yrdn; tarih nerede durursa Kemalizmin de orada duracan; ancak durmann lmek demek olduunu; hayatn ilerlemede olduunu, dolaysyla da Kemalizmin yaayacan belirtmektedir. Oysa faizm hayat gerilerde aradndan lecektir.735 1930lu yllarn bir aydn hareketi olan Kadro da, Trkiyedeki rejimle faizm arasnda karlatrma yaparak, faizmi olumsuzlamaktayd. almann Kadro Hareketinin incelendii blmnde deinildii gibi, Kadro Dergisinden Burhan Asaf Belge; Kemalizmin talyan Faizminin bir kopyas olduunu ileri sren talyan Faistleriyle tartmaya girerek, faizm ile Kemalizm arasndaki farklar dile getirmitir. ncelikle faizm ve Kemalizm, iki farkl sosyo-ekonomik yapda ortaya kmlard. Kadroculara gre faizm, yar-kapitalist ekonomik yaplara uygundu ve yar-kapitalist talyay kapitalizmin elikilerinden ve bu elikilerin rettii anariden kurtarmay amalayan bir hareketti. Korporatizm araclyla faizm, snf elikilerine srekli bir zm bulmak yerine, onlar zararsz hale getirmeye alyordu. Kadrocular asndan faizm, tam kapitalist ya da Trkiye rneinde

M. E. Bozkurt, a.g.e., 229. M. E. Bozkurt, a.g.e., 229 ve 243. Bozkurt, Kemalizmle faizm arasnda hibir benzerlik olmadn ileri srmesine karn, bir baka totaliter rejim olan Hitler Almanyasnn nasyonal sosyalizmiyle Kemalizmin birletii ve ayrld noktalar olduunu savunmaktadr. Bozkurtun bu konudaki deerlendirmelerinin ayrntlar iin baknz, M. E. Bozkurt, a.g.e., 228. Tek parti ynetiminin siyasal sekinleri arasnda yer alan Bozkurtun, ykselie geen otoriter rejimlerin deneyimlerine ilgi duyulan bir dnemde Trkiyedeki tek parti rejiminin, talyadaki faist rejimle hibir benzerliinin olmayp, Almanyadaki nasyonal sosyalist rejimle eitli farkllklara ramen bir takm ortak noktalarnn bulunduunu ileri srmesinin altnda, Trkiyenin Almanya ile ekonomik ya da siyasal anlamda herhangi bir sorununun olmamasna karn, talya ile sorunlu siyasal ilikilere sahip olmas yatyor olmaldr.
735

734

367

olduu gibi kapitalizm ncesi yaplara uygun deildi. Trk milli devrimci hareketi, yar smrge durumundaki Osmanl mparatorluu yerine, an koullarna uygun olarak bamsz bir Trk milleti yaratarak yeni bir devlet kurmutu. Trk milleti devrimine snfsz bir toplumsal yapyla balamt ve bu nedenle snflamay reddederek, snflamay olanaksz klacak nlemlerle yoluna devam ediyordu. kinci olarak da, faizm ile Kemalizmin d siyasetteki ynelimleri farklyd. talyada faizm, I. Dnya Sava sonrasnda smrgecilik zayflam olmasna ramen smrge hayalleri kurmaktayd. Buna karlk, Kemalizm smrgecilie kar bir bakaldryd.736 Zaman zaman Kadroda da yazan dnemin bir baka aydn Ahmet Hamdi Baar da, faizmin, liberalizm ve komnizm akmlarndan talyay korumak iin ortaya kan bask dncesinden doduunu belirtmektedir. Baar, faizmi tam anlamyla bir sistem olarak deil, baskc bir nlem olarak deerlendirmekte, kapitalist bir dnyada komnizme gitmemek iin, ktnn iyisi olarak ele almaktadr.737 Baar, faizmin Trkiyenin ihtiyalarn karlamaya yetmeyeceini sylemektedir. nk faizm yaratc olmaktan ok, k engellemeye ynelik bir nlemdir. Oysa Trkiyede ihtiya duyulan ey, her eyin yeniden yaplmas ve kurulmasdr.738 Tek parti ynetimiyle faizmi birbirinden ayran ve bu dorultuda faizmi olumsuzlayan eitli grleri serimledikten sonra, bir noktaya daha deinilmesi yerinde olacaktr. Tek parti ynetimi faizmi resmi olarak benimsememi, hatta bu akma mesafeli olmutur; ancak faizmin resmi olarak kabul edilmesi durumunda

B. Asaf (Belge), Faizm ve Trk mill kurtulu hareketi, a.g.e., 36-39., F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, a.g.e., 173-174. ve F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 96-97. 737 A. H. Baar, ktisad Devletcilik, C. I., a.g.e., 42-43. 738 A. H. Baar, ktisad Devletcilik, C. I., a.g.e., 45-46.

736

368

dahi, bunun tek parti dnemi Trkiyesinde uygulanabilir olup olmadnn tartlmas gerekmektedir. Bu dorultuda, talyada faizmi douran ve sonrasnda da onu iktidara tayan toplumsal, ekonomik ve siyasal koullarn tek parti dnemi Trkiyesinde bulunmad sylenebilir. Faizm talyada, I. Dnya Savandan galip klmasna ramen herhangi bir kazancn salanamad, bu durumun yaratt toplumsal huzursuzluklar ierisinde gl bir ii snf hareketinin kapitalist retim biimini ciddi biimde tehdit ettii, tm bu sorunlarn ulusal btnleme sorunu ile eklemlendii bir kriz ortamnda; kapitalist sistemin ve bu balamda burjuvazinin karlarn korumak amacyla, yaanan toplumsal alkantlardan endie duyan toplum kesimlerini, ama zellikle kk burjuvaziyi harekete geirerek iktidara gelmitir. Totaliter bir ideoloji olan faizmin iktidarnda, toplumdaki elikiler temelden zmlenmeksizin, kapitalist sistemin sreklilii salanmaya allmtr. Oysa tek parti dnemi Trkiyesinin sosyo-ekonomik ve sosyo-politik koullar (daha nce deinildii iin burada tekrar edilmeyecektir), talya ve benzeri lkelerde faizmi ortaya karan koullardan olduka farkldr. ou yazar da tek parti dnemi Trkiyesinde, Batda faizmi douran artlarn henz olumam olduu konusunda fikir birlii ierisindedir. rnein Keyder, 1930larda faizan bir takm unsurlarn, kapitalizme henz gemekte olan Trkiyede kapitalist birikimi hzlandrmak amacyla otoriter bir rejimle

eklemlendiini ve bu dnemde tek parti ynetiminin faizmin dnsel ynnn baz boyutlarn paylatn belirtmektedir. Ancak tm bu etkileime ramen Trkiyenin durumu Batdaki rneklerden farkldr. Bu dnemde Trkiyede harekete gemi kitlelerle kar karya kalma zorunluluu henz ortaya kmamtr. I. Dnya Sava

369

sonras Bat toplumlarnda grlen, siyasi rgtlenme ve toplumsal hayattaki ayrmalar Trk kapitalizmi henz retmemitir. Yani kk burjuvazinin ve kylln liberal kapitalizm karsnda bir tepkisi ve oluan bu tepkinin de sosyalizme deil, rnein faizme ynelmesi sz konusu deildir. Kitleler harekete gememi olduundan, tek parti ynetimi bir kitle hareketi ile uramak zorunda kalmam ve rejimin amalar yukardan kontrol ve sindirme yntemiyle gerekletirilmeye allmtr. Brokrasi uyanmam kitlelere gz kulak olmaya almt ama brokratik sekinler toplumu harekete geirmeyi istemi olsalard bile, byle bir alt yap bulunmamaktayd. Gerekten de Trkiyede bu dnemde, byk yerli sermaye bulunmad gibi, bir yabanc sermaye tehdidi de bulunmamaktayd. Hedef alnabilecek olan komprador burjuvazi zaten lkeden karlmt. Toprak sahibi bir oligari ise hi varolmamt. Bylesi bir toplumsal yap karsnda Atatrkn tipik faist ya da poplist nderler gibi byk halk topluluklar nnde bir tek konuma bile yapmam olmas dikkat ekmektedir. Bu dorultuda belirtilebilir ki, tek parti dnemi Trkiyesinde, siyasi ynetim tarzna kar hibir toplumsal tepki olmam, Latin Amerikadaki gibi oligari kart hareketler hi grlmemi ve ekonomik gelimenin sonularna kar toplum hi harekete gememiti. te bu nedenlerden dolay tek parti sistemi, Batdaki faist ya da poplist rneklerde grlen biimde bir toplumsal tabana sahip deildi. Trkiye faizmin ya da poplizmin beraberinde getirecei toplumsal hareketlenme ve kitle ideolojilerini douracak toplumsal, ekonomik ve siyasal gelime dzeyine henz ulamamt.739

739

. Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, a.g.e., 151-153.

370

Bu konuyu snfsal balamda zmleyen Boratav da, faizmin, talyada gl bir ii snf hareketini ortadan kaldrmak iin, byk sermaye ya da burjuvazi tarafndan tezghlanan bir rejim olduunu belirtmektedir. Oysa o dnemde Trkiyede talyan Faizminin yerleme artlar bulunmamaktadr. Bu nedenle rnein Peker gibi siyasetilerin faizmden etkilenmeleri, faizmin ancak otoriter siyasi felsefesinden ve snf kavgas karsndaki tutumundan kaynaklanyor olmaldr. Faizmden etkilenen bu tr siyasetilerin, faizmdeki gibi liberalizm kart tutumlarnn ekonomi politikasna yansmas ise, sermayeye sadakatle hizmet eklinde deil, kimi zaman onu tedirgin edebilecek bir devletilik biiminde ortaya kmaktayd.740 Tunay ise faizm-Kemalizm ilikisi balamnda, faizmi eitli elerin zgn bir bileimi olarak deerlendirmektedir. Kemalizmin ok milliyeti bir nitelik tadn belirten Tunay, Kemalizmin bu milliyetiliinin yan sra, hem komnizme, hem de liberalizme kar koyduunu, snflar st olma savnda bulunduunu, tek parti rgtne sahip olduunu ve nderlik ilkesini benimsediini ileri srmektedir. Bu nedenlerle de, Kemalizmin faizmle zdeletirilip zdeletirilemeyecei sorusunun gndeme geldiini belirtmektedir. Tunaya gre faizmi oluturan tek bir e yoktur. Faizmde eitli elerin belirli arlktaki bileimi sz konusudur. Tek parti ynetimi iin tek tek eler balamnda yaplacak bir deerlendirmenin ilgin sonular verebileceini belirten Tunay, yine de faizmi tanmlayan zgl bileimin tek parti Trkiyesinde bulunma olaslnn olmadn savunmaktadr.741

K. Boratav, Trkiyede Devletilik, a.g.e., 110. ve K. Boratav, ktisat Politikalar ve Blm Sorunlar, a.g.e., 282. 741 M. Tunay, a.g.e., 338.

740

371

Gerekten de, uygulamada Trkiyedeki tek parti modeli faist modelden farkl olarak srekli deil geici, faist ve komnist tek parti dzenlerinden farkl olarak da totaliter deil, otoriter nitelikte olmutur. Bu dnemin tek partisi, bir vesayet partisi modelidir.742 Tek parti ynetimi, hukukun stnln ve anayasal devletin nemini kabul etmitir. Dnsel dzeyde ise, tam olarak uygulanmasa bile, liberal ilkeler veya ilerleme dncesi asla reddedilmemitir. Kemalist tek parti ynetimi, faistlerin yapt gibi uygarln evrenselliini asla reddetmemi ve aklcl, bireycilii, insanlarn ve etnik gruplarn temelde eit olduklarn yadsmamtr.743 Ksaca, faizm aydnlanma dncesinin insanla

kazandrdklarn reddederken ve uygulamada bu kazanmlarn gerisine derken; Trkiyedeki tek parti ynetimi Aydnlanmann kazanmlarn benimsemi, bir ideal olarak Aydnlanma dncesinin kazanmlarn gerekletirmeyi hedeflemitir.

4-

Vesayeti Tek Parti Sistemi Trkiyedeki tek parti ynetiminin ortaya knn, totaliter rejimlerle,

zellikle de faizmle olan ilikisine deindikten sonra; bu tek parti sisteminin, ne tr bir tek parti sistemi olduunun zmlenmesi gerekmektedir. ncelikle

belirtilmelidir ki, 1930lar Trkiyesinin ekonomik ve siyasal durumuna bal olarak ekillenmeye balayan tek parti sistemi, uluslararas alanda ykselie geen tek partili totaliter rejimlerinden kimi noktalarda etkilenen bir tek parti sistemi olmutur. 1930lardaki bu etkilenmenin ya da bir rejim modeli arannn ardnda yatan temel nedenin, totaliterlik zentisi olmad; yalnzca gl bir siyasal iktidar rgtlenmesi amalandndan, totaliter rejimlere ynelik bir ilgi younlamas
742 743

B. Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), stanbul, Afa Yaynlar, 1996, 256. F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 95.

372

olduu srarla vurgulanmaldr.744 Gerekten de 1930lu yllarda liberalizm ve demokrasi, Batdaki istikrarszlk nedeniyle, Kemalistler asndan saygnln kaybetmiti. Buna karn, tek partili rejimler, zellikle de faist talya, Trkiyedeki tek parti ynetimi iin nemli bir rnekti. Aslnda ayn dnemde, ulusal kurtulu savann yapld yllarda ok iten balar kurulmu olan Boleviklere de sempati duyulmaktayd. Ancak S.S.C.B.nin benimsedii ideolojinin snfsal bir ideoloji olduu dnlyor ve Trkiyede, snfsal oluumun gerekli koullarnn bulunmad ileri srlerek, sosyalizmin Trkiyeye uygun olmad savunuluyordu. Trkiyedeki tek parti ynetimi snf atmasna karyd, nk bu Kemalistlerin gelitirmeye alt kapitalizmi ve burjuvaziyi engelleyebilirdi.745 Oysa grnrde faizm, Trkiyedeki tek parti ynetiminin de savunduu gibi, herhangi bir snfn adna deil, tm toplumun yarar adna hareket ettiini savunmaktayd. 1930-1945 aras dnem Trkiyedeki tek parti ynetiminin nemli bir zellii, dneminin totaliter rejimlerinden eitli alanlarda etkilenmesine ramen, totaliter bir nitelik tamamasyd. Tek parti ynetimi totaliterlie genellikle pek olumlu bakmayan bir siyasal tavr sergilemitir. Akinin belirttii gibi, Atatrkn hayatta olduu sre boyunca tek parti dneminin sicili, basnda, siyasette, niversitede, bugnn ltlerine gre parlak deildir. Ama ok da olumsuz saylamaz. Sz konusu dnemde dinsel saa kapal olmakla birlikte, canl bir basn hayat, bir tartma ortam bulunmaktayd. Edimsel olarak bakldnda, 1920lerden itibaren iktidarda bulunan tek parti ynetimine ramen, iki ok partili yaama gei denemesi yaplm, kt zerinde kalm olsa da liberal bir anayasa yrrlkte olmutur. Ayrca bu dnemin kadn ve ocuk haklar bakmndan parlak admlarn
744 745

. Yetkin, a.g.e., 255. F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 91.

373

atld bir dnem olduu belirtilmelidir. Bunlar ileride geilebilecek olan demokratik bir siyasal yaam iin nemli admlardr.746 Tek parti dneminin saylan bu olumlu unsurlar gz nne alnarak, sz konusu dnemin Bat lkeleriyle bir karlatrma yapldnda Trkiyedeki otoriter tek parti ynetimi ok da olumsuz bir grnt sergilememektedir. nk ayn dnemde Bat, otoriter ynetimler bir yana, totaliter ynetimlerle doluydu. Rusyada Stalin, Almanyada Hitler, talyada Mussolini, spanyada Franco, Portekizde Salazar (sava iinde Fransada Petain) hkmetleri vard. Dou Avrupa, Polonyadan Yunanistana kadar (ekoslovakya hari) diktatrlklerle ynetiliyodu. Tm bu rneklerle karlatrldnda, Trkiyenin grece daha zgr bir havas vard.747 Trkiyedeki tek parti ynetimi, otoritarizmin tanm gerei phesiz ki demokratik deildi. rnein Bat demokrasilerinin belirgin nitelii olan, sekinler ya da snflar arasndaki ak siyasal rekabetin varl tek parti ynetimi boyunca kabul edilmemitir. Ancak Ahmadn da belirttii gibi bu dnemde var olan i ve d koullar balamnda bylesi bir rejimin kurulmasn beklemek de acelecilik olurdu. Kemalistler eski dzene kar bir devrim srecindelerdi ve demokrasi belki de bu srecin sonunda ortaya kabilecekti.748 Dolaysyla Kemalist tek parti ynetiminde demokrasiye geiin, hibir zaman ulalmas gereken bir hedef olarak reddedilmese de, ncelikle gerekletirilmesi gereken amalar arasnda yer almad sylenebilir.

S. Akin, a.g.e., 99. S. Akin, a.g.e., 79. zellikle talya rnei ile bir karlatrma yapldnda grlr ki; talyadaki tek parti ynetimi totaliter bir karakter ve kalc bir nitelik tamaktadr. Oysa Trkiyedeki tek parti ynetimi otoriter bir karakter tamaktadr, ama asl ama olarak kendi geiciliini kabul etmi, bu srecin sonucunda, Batdaki rneklerinden farkl olarak, ok partili yaama yumuak gei yapabilmitir. Ayrca eitli esintiler tamasna karn, Trkiyedeki tek parti sistemi, talyadaki gibi korporatif bir nitelik kazanmamtr. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 178. 748 F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, a.g.e., 160-161.
747

746

374

Bu konuyla ilgili olarak dnemin yazarlarndan Ahmet Hamdi Baar ilgin zmlemeler yapmtr. Baar, nce alayc bir dille, tek parti ynetiminin d grnmnn Bat tarz demokratik yntemlere yknse de, demokrasi ile uyumaz nitelikte olduunu belirtmektedir. rnein Atatrkn, ynetim biiminin

parlamenter temsile dayal bir sistem olmas gerektiine inandn, devletin Batdaki gibi bir anayasasnn bulunmasn benimsediini sylemektedir. Bylece zgrlkler bu iki unsurla garanti altna alnabilecektir. Anayasa ise, Batdaki en iyi anayasalar gibi olacaktr. Tabii bu anayasa zerinde Trkiyeye uygun deiiklikler yaplabilirdi. Bu dorultuda, tek meclis yntemi; btn kuvvetlerin tek mecliste toplanmas, milletin kaytsz artsz bu meclis araclyla hkimiyetini kullanmas, ne gzel, ne ileri bir yntemdi! Ayrca Batdaki model zerinde kk bir deiiklik yaplarak, iki dereceli seim ynteminin kabul edildii grlmtr. Bylece hem seimler, hem de meclis devrimcinin emrine girmektedir. Yani Atatrk, milli

egemenlik esasn kabul etmek ve byk bir meclis oluturarak btn yetkiyi ona vermekle, Bat tipi bir demokratik sistemi uygulamakla, iim bitti diyerek bir kenara ekilemez, millet ne isterse ona uyamazd. Devrimler yapacak, istedikleri olacakt. Ancak milli egemenlii de brakamazd. Bu nedenle halkn iradesini kendisinin temsil ettiine inanm ve milletin temsilcisi olan T.B.M.M.sini emrine almtr. Kendi istedii insanlar millete temsilci diye sununca bunlar oybirlii ile seilmi saylmaktayd. Bu biimde oluturulan Meclis de, Atatrkn istediklerini kanunlatrmaktan ve merulatrmaktan baka bir ey yapmamaktayd. Milletin iradesi, istedii byle denildiinde bunun ne anlama geldiini herkes bilmekteydi. nk bu iradeyi temsil eden T.B.M.M. bir kiinin elindeydi. Meclis seimlerle olumaktayd, fakat seimler bir resmiyetin yerine getirilmesinden ibaretti. D

375

grnm itibariyle tam bir demokrasi vard.749 Bu ekilde dnemin tek parti ynetiminin demokrasiden ne derece uzak olduunu betimleyen Baar, modernleme srecindeki bir takm dnmleri gerekletirememi olan Trkiyenin, bu haliyle, demokrasiye gei istense bile, bunu gerekletirmede iine dt ksr dngye dikkat ekmektedir. Baara gre: Atatrkn kurduu demokrasi rejimi eklen demokrasi idi. Manzarann bir dekor kadar dahi hakikat olmad kimsenin gznden kamyordu. Ne seimler seimdi; ne seilenler milletin arzu ve temayllerini ifade ve temsil edbilecek kimselerdi; ne Meclis meclisti; ne tenkit yaplabilir ve ne de bir parti deil, yle bir esnaf cemiyeti dahi serbest ekilde kurulup alabilirdi. Ama Atatrk byle yapmasayd da, 1923 de garb modeli bir Tekilt Esasiye kanunu kabul edip Cumhuriyeti iln ettikten sonra, hakikaten demokrasinin artlarn yerine getirseydi ne olurdu? Bu sualin cevab ok basit. Memleket bu inklblardan hi birini yapamaz; kalknma iin Devleti hamlelerini yapamaz; hatt olduu yerden geri giderdi. Peki, btn bu mahzurlara ramen, kurulan demokrasi rejimi yaayabilirmiydi? Hayr; o da yaayamazd. Garbda olduu gibi bir hrriyet ve demokrasi bizde kendiliinden olmuyor; bunu Devlet yaratmal ve yaatmal diyoruz. Halbuki Devlet, kitleye ramen i yapmak zorunda kald mddete, demokrasiyi yaratp yaatmas akla bile gelemez; o bu ii yapmaynca da demokrasi olamaz.750 Demek ki, tek parti ynetiminin ncelikleri arasnda demokratik bir sistemin kurulmas yoktur, ancak bu demokrasinin srekli olarak dlanaca anlamna da gelmemektedir. Tek parti ynetiminin ncelikleri arasnda, lkenin modernlemesine, bir bakma demokratik bir sistem iin gerekli olabilecek sosyo-ekonomik ve sosyo-politik alt yapnn
749 750

A. H. Baar, Demokrasi Buhranlar, a.g.e., 28-29. A. H. Baar, Demokrasi Buhranlar, a.g.e., 30.

376

salanmasna ynelik dnmlerin gerekletirilmesi vardr. Bu da, Trkiyedeki tek parti ynetiminin, gelecekte geilebilecek olan bir demokratik sistemi dlamayan, vesayeti bir otoriter tek parti sistemi olduunu gstermektedir. Tanrn belirttii gibi, Trkiyedeki tek parti ynetimi, Aydnlanma dncesiyle, ulusal demokratik egemenlie dayal cumhuriyet ilkesiyle ve 1924 ve 1930daki ok partili hayata gei denemeleriyle; otoriterliine yol aan devrim srecini, demokrasiyle tamamlamak hedefine sahip olmutur. Kemalist Devrimin ekonomik, toplumsal ve kltrel katklar, ki bunlar arasnda laiklik ilk akla gelenlerdendir, ileride geilebilecek olan bir ok partili hayatn alt yapsn ksmen hazrlamtr. Tanre gre bu anlamda, tek parti ynetiminin, ileride ok partili bir sisteme dnmesi, doasna aykr deil, kendisine izdii siyasal rotaya uygundu. Tanr, II. Dnya Sava sonrasndaki gei srecinin yumuak ve sarsntsz gereklemesinin yapsal nedenini buna balamaktadr.751 Duverger de, Trkiyedeki tek parti ynetiminin bata gelen zelliinin, demokratik ideolojisi olduunu ileri srmektedir. Bu ideoloji, faizm ve komnizmin aksine, bir tr dinsel reti nitelii tamamtr. Partinin ynetici kadrolarnn ruhban kart ve aklc tutumu, onlar belirgin biimde 19. yzyl liberalizmine yaklatrmtr. Bu partinin milliyetilii, zc deil, lmldr. Parti adnn Cumhuriyeti oluu bile, bu tek partiyi 20. yzyln otoriter rejimlerinden ok Fransz Devrimine ve 19. yzyl terminolojisine yaklatrmaktadr. Trkiyedeki tek parti sistemi, hibir zaman tek parti doktrinine dayanmam, tekele resmi bir nitelik vermemitir. Sahip olduu tekelden dolay da, srekli rahatszlk hatta utan duymutur. Parti liderlerinin gznde bu tekel,

751

B. Tanr, a.g.e., 256.

377

Trkiyeye zg koullarn bir sonucudur ve ok partili siyasal sistem bir ama olarak kabul grmtr.752 Trkiyedeki tek parti ynetiminin bir dier belirgin zellii de, pragmatik oluu, kendisini bir tek parti kuramna balamamasdr. Bu dorultuda Duverger, tek parti sistemlerinde pratiin, kuramdan nce geldiini belirtmektedir. rnein faizmde uygulama nce gelmekte, uygulama bittikten sonra kuramla

ilikilendirilerek merulatrlmaktadr. Ancak kimi tek parti sistemlerinde pratiin ardndan hibir kuramn gelmedii durumlar da bulunmaktadr. Buna rnek olarak Duverger, Trkiye ve Portekizi vermitir. Bu lkelerdeki tek parti ynetimi, iktidar kuramlarna dayanmakszn uygulamalarn gerekletirmitir.753 Geri, Trkiyede Kadro Hareketi, Trk Devrimine ve tek parti sistemine kuramsal bir temel hazrlama giriiminde bulunmutur, ama bu hareketin resmi kabul gremeyerek, sona erdiine deinilmiti. Buna karn, bir tek parti kuramna dayanan Almanya, talya ve S.S.C.B.deki tek parti ynetimleri, totaliter nitelikte olmulardr. Temel zelliklerine ksaca deindiimiz Trkiyedeki tek parti sistemi, devlet-parti zdeliinin ilan edildii 1930larn ortalarnda resmiyet kazanm ve sonrasnda da giderek otoriterlii younlaan bir rota izlemitir. Trkiye savaa girmemi olsa da II. Dnya Savann yaratt olaanst koullar altnda, tek parti ynetiminin olas bir sava tehlikesi karsndaki tedbir niteliindeki uygulama ve nlemleri, geni halk kitlelerinin honutsuzluuna ve tepkisine yol amtr. te sava dneminde belirginlemeye balayan i etkenler, sava sonras dnemin d etkenleriyle bir araya geldiinde, II. Dnya Sava sonrasnda ok partili yaama gei kararnn verilmesini salamtr. Bylece 1930lu yllarda yerleen tek parti
752 753

M. Duverger, a.g.e., 359-360. M. Duverger, a.g.e., 336.

378

dnemi sona ermi ve ciddi bir alkant olmakszn ok partili yaama yumuak bir gei yaplabilmitir.

b) Tek Parti Ynetimi ve Korporatizm

1-

Korporatizm Balamnda Trkiyede Tek Parti Ynetimine Farkl

Yaklamlar Trkiyede tek parti dnemi ve korporatizm zerine dnce reten yazarlarn temelde iki ana gruba ayrldklar gzlenmektedir. Birinci grupta yer alan yazarlar, tek parti dneminin eitli uygulamalarna deinerek, bu dnemi korporatist olarak deerlendirmektedirler. kinci grupta yer alan yazarlar ise, korporatif nitelikli bir takm uygulamalarn grlmesine ramen tek parti dneminin korporatist saylamayacan ileri srmektedirler. rnein birinci grup ierisinde yeralan Parla, faist korporatizm ve solidarist korporatizm ayrmn esas alarak, korporatist olarak nitelendirdii tek parti dnemini, solidarist korporatizm erevesi ierisinde deerlendirmektedir. Parlaya gre, 1935 (aslnda 1936 olacak) Kanunu, sk sk deitirilerek arlatrlan Ceza Kanunu, 1937 Beden Eitim Kanunu, 1938 Cemiyetler Kanunu, 1938 Basn Birlii Kanunu, 1938 Avukatlar Kanunu ve 1943te kabul edilen Sanayi, Ticaret ve Zanaat Odalarnn yeniden dzenlenmesine ilikin kanun (ki bununla, 1943 tarihli ve 4355 sayl Ticaret ve Sanayi Odalar, Esnaf Odalar ve Ticaret Borsalar Kanunu kastedilmektedir) gibi yasama ve siyasal kurumlama alanndaki baz gelimeler solidarist korporatizmin snrlarn epey amtr. Ama buna ramen devresi tam kapanan bir (F)aist korporati(zm) gereklememitir. Parla 1920lerin ekonomik ve

379

siyasal gelimelerine de deinerek, 1920-1921de gerekletirilemeyen anayasal korporatizmin, 1923 ktisat Kongresinin, 1927 li ktisat Meclisinin ve ekonomik alandaki birok uygulama ve siyasann da solidarist korporatizmi temsil ettiini ileri srmektedir.754 Hatta Parla, Trkiyede korporatist dncenin nde gelen isimlerinden Ziya Gkalpin solidarist korporatist dncesiyle, tek parti dneminde hkim olan solidarist korporatist dnceyi de karlatrmaktadr. Her ikisi de meslek gruplarnn birbirlerine lazm ve muhta olduklarn savunmaktaysalar da, Gkalpin solidarist korporatist kuram, kapsaycl ve oulculuuyla daha itenliklidir. Oysa Gkalp sonras dnemin tek parti solidarist korporatizmi daha dlayc ve retorikti. Ayrca Gkalpin snflandrmas gerekten mesleki bir ayrma dayanrken, C.H.P.nin programlarndaki korporatist yaklam, daha snfsal bir ayrm ve snflandrmaya dayanmaktayd.755 Gerek tek parti dneminin, gerekse 1960 darbesi sonrasndaki dnemin korporatif olduu belirten Parla, bu dnemlerdeki korporatizmin solidarist dozda kalmasnn ve faizan korporatizme dnmemesinin nedenini ise yle aklamaktadr: Sz konusu dnemde Trkiyede bir blm bunalm yoktur. Kendisini tehdit altnda hisseden bir sanayi ve finans burjuvazisiyle, onu tehdit eden, saysal ve rgtsel bakmdan gl bir ii snf arasnda ciddi bir atma bulunmamaktadr. Bu nedenle de faist korporatizme gerek

duyulmamtr.756 Tek parti dneminde faist korporatizmin uygulanmad ortadadr ancak snf atmasnn bulunmad bir yerde solidarist korporatizmin neden ve nasl uygulanyor olduu yeterince ak deildir. Yine bu grupta yeralan yazarlardan alar Keyder ve Aykut Kansunun grlerine Devleti Ekonomi
754 755

Politikas ve Korporatizm adl blmde

T. Parla, a.g.e., 216. T. Parla, a.g.e., 124. 756 T. Parla, a.g.e., 216-217.

380

deinildiinden burada ayrntsna girilmeyecektir. Ancak ksaca hatrlatmak gerekirse, Keyder tek parti ynetiminin yerlemeye balad 1930lu yllar Korporatizm abalar bal altnda deerlendirmekte ve dozu ulusal kimliin yaratlmas iin gerekenden ok daha fazla olan bir milliyetilik ideolojisiyle toplumsal snflarn varln korporatist bir toplum modeli yararna yadsnd bir seferberlik retoriini, bu dnemin temel zellikleri arasnda saymaktadr.757 Ayrca Keyder, tek parti ynetiminin, Avrupaya talyan Faistlerince tantlan rgtsel yeniliklerden etkilendiini belirterek, 1930 ylnda Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin dzenledii Sanayi Kongresinde, Trk sanayicilerinin talyadaki corporazionelere benzer biimde rgtlenmesini tavsiye ettiini

vurgulamaktadr.758 Bu tr bir yaklamla Keyder, dorudan ve aka tek parti ynetimi korporatisttir demese de, tek parti dnemini korporatist olarak niteler grnmekte, en azndan sz konusu dnemin korporatist saylamayacan hi belirtmemektedir. Aykut Kansu ise, tek parti dnemini zellikle devleti ekonomi politikasna deinerek aka korporatist olarak nitelendirmektedir. Kansuya gre korporatizm, Kemalist rejimin kurucu kadrolar ve politikalar iin gl bir ilham kayna olmutur. Korporatizm, siyasal ideolojiye yansmalar yannda, genellikle

devletilik olarak kodlanagelen ekonomi-politika uygulamalarnn asl saiki olarak kendini gstermitir.759 Murat Belge de Trkiyedeki egemen ideolojinin korporatizm olduunu ileri srmekte ve bu dorultuda tek parti ynetimini ideolojik balamda deerlendirirken, tek parti ynetiminin benimsedii ideolojiyi aka korporatist olarak nitelemektedir.
757 758

. Keyder, Trkiye Demokrasisinin Ekonomi Politii, a.g.m., 49. . Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, a.g.e., 136-137. 759 A. Kansu, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, a.g.m., 251.

381

Belge, Sosyalizm Trkiye ve Gelecek adl eserinde Egemen ideoloji: Korporatizm baln kullanmaktadr. Bu balk altnda Belge, demokratik olmadna vurgu yapt tek parti sisteminin, Gkalpin ve ttihat ve Terakkinin korporatizmini srdrdn ileri srmektedir. Bu dorultuda biz bize benzeriz dncesiyle dnyadan farkl olunaca olgusu pekitirilmi; snfsz, imtiyazsz, kaynam bir kitleyiz denilerek snfa dayal her tr dnce rejimden dlanmtr.760 Belgeye gre Trkiyenin korporatist burjuva ideolojisi, kapitalist lkelerle snrl bir karlatrma yapldnda, Bat lkelerinden ok Japonyaya benzemektedir.761 Murat Belgenin Trk kamu felsefesini korporatist olarak niteleyen grlerine katlan Levent Kker de, tek parti ynetiminin resmi gr olan Kemalizmi korporatizm ile ilikilendirmektedir. Kker Kemalizmi

deerlendirirken, kapitalizm ile liberalizm ve korporatizm arasndaki karmak ve elikili ilikiye baklmas gerektiini belirtmektedir. Kkere gre kapitalizm, doas gerei, liberal siyaset felsefesinin bireysel zgrlk kavramnda temellenen idealleriyle elien bir ekonomik-toplumsal-siyasal rgtlenme tarzdr zellikle, kapitalist gelime srecine sonradan katlan toplumlar en azndan belirli dnemlerde, kapitalizmin gerektirdii otoriter-baskc rgtlenmeyi liberal (temsil) demokratik kurumlarn varlyla gizleyebilme olanana sahip olmamlardr.762 Bu

M. Belge, Sosyalizm, Trkiye ve Gelecek, a.g.e., 127 ve 130. Ayrca Belgeye gre tek partinin ideolojik ekillenmesinde 1929 Dnya Byk Ekonomik Bunalmnn dolayl ve dolaysz birok etkisi olmutur. Bu bunalm nedeniyle, liberalizmin ve burjuva demokrasilerinin sona ermekte olan yozlam sistemler olduu dncesi kabul grmtr. Ancak yeni rejimin snfsal karakteri, kt dnlen kapitalist sistem karsnda sosyalist denebilecek herhangi bir politikay benimsemek asndan uygun deildir. Cumhuriyet ideolojisi o dnemde ykselie geen faizmden olduka etkilenmitir. Ancak Cumhuriyet ideolojisinin oluumu ve birletirdii snfsal glerin nitelii dorudan faist olmasna da engel olmutur. M. Belge, Sosyalizm, Trkiye ve Gelecek, a.g.e., 130-131. 761 Bu balamdaki daha ayrntl aklamalar iin baknz, M. Belge, Sosyalizm, Trkiye ve Gelecek, a.g.e., 134-135. 762 L. Kker, Kemalizmi yeniden dnmek: Solidarizm, korporatizm ve demokrasi, a.g.m., 48.

760

382

balamda Kemalizmi deerlendiren Kker, Kemalizmin korporatist ve brokratikmuhafazakr ieriiyle, oulcu, demokratik bir toplumsal ve siyasal rgtlenme idealinin iini dolduramayacan, bu nedenle de Kemalizmin siyasi ve kltrel ynleriyle bir btn olarak olumsuzlanmas gerektiini ileri srmektedir.763 Yine bu grup ierisinde saylabilecek olan Bianchi de, Trkiye zerine yapt almasnda 1925-1946 dnemini snrl devlet korporatizmi olarak nitelendirmekte ve bunu ifade eden bir altbalk kullanmaktadr. Bu dorultuda Bianchi, tek parti dnemi Trkiyesinin siyasi alanda otoriter ve vesayeti ynne, ekonomik alanda da devleti ekonomi politikalarna deinmektedir. Bianchiye gre, 1925-1946 dnemi C.H.P.nin tek parti ynetimi altnda, bir vesayet dnemiydi. Bu dnemde siyasal alanda tm bamsz muhalefet ortadan kaldrlmt. C.H.P. ulusun sentezi ya da cumhuriyetin koruyucusu olarak nitelendiriliyordu. Devlet ve parti, merkezi ve otoriter bir aygt ierisinde birletirilmiti. Ekonomik alanda ise, hzl, devlet gdml, ithal ikameci sanayilemeye dayal ve zel kesinme balln zamanla kaldrld bir ekonomik kalknma politikas benimsenmiti. Bu dorultudaki uygulamalar devlet kontrol ve koruyuculuu ile yaplmaktayd. Genel anlamda bu dnem, yeni ulus devletin oluturulmas ve onun ynetim olanaklarn geniletmesi dorultusunda, siyasal katlmn belirgin biimde azald bir dnemdi. Bianchiye gre bu dnemde rgtlenme konusundaki kamu politikalar, snrl bir devlet korporatizmi zellii gstermekteydi. Amalanan, ncelikle siyasal

demobilizasyonun salanmas, ardndan da bu alan, devleti ekonomi poltikalarn destekleyen yar-resmi nitelikli meslek kurulularyla doldurmakt. Yerlerini zamanla parti tarafndan kontrol edilen gruplarn alaca, varolan gnll rgtler zerinde

763

L. Kker, Kemalizmi yeniden dnmek: Solidarizm, korporatizm ve demokrasi, a.g.m., 49.

383

snrlamalar bulunmaktayd. Bu dnemde sendikalar yasaklanmt ama kstl olan snai igcn, devlet paternalizm yoluyla kendi denetimine almay denedi. Korporatist mesleki kurulular, sanayici ve tccarlar dzenlemek iin yeniden kuruldu ve zaman ierisinde esnaflar, ihracatlar, avukatlar ve gazetecileri de iermek zere geniletildi.764 Bu dorultuda Bianchi, Atatrk dneminde, rgtleme ve dzenleme amacna ynelik olarak, sanayiciler ve tccarlar iin 1925te, esnaflar iin 1925te, ihracatlar iin 1936da, avukatlar iin 1938de ve gazeteciler iin 1938-1946da kamusal nitelikli cemiyetler oluturulduunu belirtmektedir. Bianchi Ticaret ve Sanayi Odalarn, Kemalistlerin, bir korporatist mesleki gruplar an kurma teebbs olarak deerlendirmektedir.765 Dikkat edilirse, tek parti dnemini gerek dnsel alanda, yani ideolojik adan, gerekse uygulamalar asndan korporatist olarak nitelendiren yazarlar, sadece tek parti ynetiminin otoriter zihniyet veya uygulamalarna odaklanmakta, buna karlk korporatizmin gerektirdii sistematik rgtlenme ve iliki biimlerine deinmeksizin yargya varmaktadrlar. Bu durum, edimsel olarak resmi dzeyde btnsel bir korporatist dncenin ve btnsel korporatist uygulamalarn bulunmad bir yerde; sadece korporatif izler tayan otoriter dnce ve uygulamalarn korporatist sayldn dndrtmektedir. Yani otoritarizm ile korporatizm zdeletirilmekte, otoriter saylan uygulamalar korporatist olarak nitelendirilmektedir. Tek parti dnemini ya da tek parti ynetimini eitli alardan korporatist olarak niteleyen grler karsnda; zellikle uygulamada, korporatif izler tayan

764

R. Bianchi, Interest Groups and Political Development in Turkey, Princeton, Princeton University Pres, 1984, 140-141. 765 R. Bianchi, a.g.e., 134.

384

eitli giriimlere karn bu dnemin ya da tek parti ynetiminin korporatist saylamayacan ileri sren grler bulunmaktadr. rnein bu grup ierisinde yer alan Ahmet Makal, bir sistem olarak korporatizmin varlk kazanma koulunun, mesleki temsil esasna gre oluturulan rgtlerle devlet arasnda, korporatif nitelikli bir iliki kurulmas olduunu belirtmektedir. Ancak Trkiyede hem zmir ktisat Kongresini izleyen yllarda, hem de tek parti ynetiminin yerlemeye balad 1930lu yllarda, korporatif rgtlenmeyle ve korporatif iliki biimlerinin kurulmasyla oluacak olan korporatizmin varlk kazanma koullar gereklememitir.766 Bu koulu salama ynnde bir ilk adm olan rgtlenme, ancak 1946 ve 1947 yllarnda yaplan kanuni dzenlemeler sonrasnda gereklemeye balamtr. Trkiyede resmi olarak sendikal rgtlenmenin n, 1946 ylnda Cemiyetler Kanununun snf esasna dayal cemiyet kurma yasann kaldrlmasyla alm, sendikal rgtlenme 1947 ylnda 5018 sayl i ve veren Sendikalar ve Sendika Birlikleri Hakknda Kanunla dzenlenmitir. Bu nedenle, alma ilikileri balamnda gerek toplumsal korporatizm, gerekse devlet korporatizmi niteliindeki herhangi bir korporatist uygulamadan, 1947 ncesi dnemde bahsetmek olanakl deildir.767 alma ilikileri alan dndaki kesimler asndan olaya bakldnda, tek parti dnemi Trkiyesinde bu kesimlerin de korporatist nitelikli bir rgtllk kazanamad grlmtr. Tek parti dnemi Trkiyesi iin, alma ilikileri balamnda toplumsal korporatizm ve devlet korporatizmi modellerinin geerli olmamas, ayn durumun alma ilikileri alan dnda kalan kesimler iin de geerli olmas, bu
A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 141-142. Makala gre, bunda rejimin kararllk kazanmasnn ve otoriteyi meslek esasna dayal korporatif bir rgtlenme ierisinde paylamaya ihtiya duymamasnn rol vardr. A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 142. 767 A. Makal, Korporatizm, a.g.m., 290.
766

385

dnemde korporatif nitelikli uygulamalarn hi bulunmad anlamna m gelmektedir? Makal, phesiz ki Trkiyede tek parti dneminde korporatif izlenimler brakan eitli sylemler ve kstl uygulamalar bulunduunu; ancak sz konusu uygulamalarn ak tonlu olduunu ve yaygnlaarak sistematik bir biim alamadn, zaten bunun ncllerinin de olumadn belirtmektedir. Makala gre, eitli yazarlarn korporatif ilikilere konu olduunu savunduklar eitli kurumlar, devletle belirli toplum kesimleri arasnda iliki kuran ara kurumlardr. te bu nedenle, tek parti dnemi iin korporatizm szc son derece zenli biimde ve snrlar iyi izilerek kullanlmaldr.768 Ksaca tek parti dnemi ya da tek parti ynetimi korporatist kavramyla nitelendirilemez. Bu grup ierisinde yer alan bir dier yazar mit Cizre Sakallolu, uygulamann yan sra, tek parti ynetiminin kar gruplarna bakna da deinmektedir. Cizre, yukarda deinilen 1947 yasasnn kabul edilmesine kadar olan dnemde, kar gruplar alan edimsel olarak olmamasna ramen, tek parti ynetiminin bu konuda genelde yasak bir tutum takndn belirtmektedir. Bu yaklam tarz, devletilik ve halklk ilkelerinin uygulanmasyla birlikte dnldnde, tek parti dnemini devlet korporatizmi ile ilikilendirmeye yol aabilir. Ancak devlet korporatizminde, yukardan ynlendirilen, denetlenen ve yaplandrlan bir emek evreni sz konusudur. Oysa Trkiyedeki tek parti dneminde, emek evreni bir yana, ok daha az yaamsal alanlar da bile anlaml,
A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 159-160. Snrl nitelikte dahi olsa korporatif izlenimler brakan eitli uygulamalar, Makala gre, 1920lerde deil, daha ok 1930lu yllarda aranmaldr. Bu yllar; tek parti ynetiminin katlamas yannda, devletilik politikalar nedeniyle de devletin eitli toplum kesimleri ve kurulular zerinde denetim ve kontrol isteinin daha baat hale geldii yllardr. A. Makal, Trkiyede Tek Parti Dnemi ve Korporatizm Tartmalar, a.g.m., 194. ve A. Makal, Trkiyede tek partili dnemde alma ilikileri:1920-1946, a.g.e., 153. Ancak, yukarda belirtildii gibi, 1930lu yllarda bile sz konusu uygulamalar ak tonlu kalm ve sistematik bir biim almamtr.
768

386

etkin, zerk, meru sendika ve derneklerin kurulmasna izin verilmemitir. Uygulamada korporatizmin gerektirdii rgtlenmeye izin vermeyen tek parti ynetimi, korporatist model ierisinde yer almadna gre, hangi modele gre deerlendirilebilir? Cizreye gre, tek parti ynetiminin benimseyerek uygulad model, zel karlarn ve toplumun kendiliinden geliimini kamusal olan ile ipotek altna alan paternalist bir devlet yaklamnn belirledii monizm dir ve bunun da korporatizm ile uzaktan yakndan ilgisi yoktur.769 Bu grup ierisinde saylabilecek Glten ve Mahmut stn de 1920lerdeki toplumsal korporatizmi andran eitli giriimlerin varlna ramen, tek parti dneminin, Schmittern tanmlad zelliklere uygun biimde devlet korporatizmini artrdn belirtmektedirler. Ancak her iki yazar da, devlet korporatizminin (otoriter korporatizm kavramn kullanmaktadrlar) olmas iin, devlete oluturulup ynlendiriliyor dahi olsa, ii rgtlerinin varlnn gerekli olduunu; oysa 1947ye kadar bunun gereklemediini savunmaktadrlar. Bu dnemde tek parti ynetimi devlet korporatizminin zerklikleri olmayan sendikal rgtlenmelerine bile 1946 ylna kadar souk bakmtr. Bu nedenle tek parti dneminde herhangi bir korporatist uygulamann varlndan bahsetme olana bulunmamaktadr.770 Bu iki ana grup dnda, tek parti ynetimini, snrl devlet korporatizmi ile ilikilendiren, ancak bunun korporatist saylamayacan savunan gr bir ara grup olarak ele almak olasdr. Bu grup ierisinde yer alan Yksel Akkaya, tek parti ynetiminin otoriter ynlerini esas alarak, bu haliyle tek parti ynetiminin Schmittern tanmlad devlet korporatizmiyle byk benzerlikler tadn belirtmektedir. Buna gre tek parti ynetimi, Schmittern devlet korporatizmi iin
769 770

. Cizre-Sakallolu, Korporatizm ve Trk Sendikacl (II), a.g.m., 46-47. G. stn - M. stn, a.g.m., 186.

387

tanmlad alt birimlerin merkezi brokratik gce boyun edii, seimlerin ya hi yaplmad ya da plebisit niteliinde olduu; parti sisteminin zayf, tek bir partinin tekelinde vey(a) egemenliinde olduu; yrtme gcnn ideolojik olarak dlayc olduu ve dar bir evreden devirildii; snflara, etnik farklla, dile veya blgecilie dayanan alt kltrlerin bastrld sistem ile byk benzerlikler gstermektedir.771 Akkayaya gre tek parti dneminde byk bir iverene dnen devlet, kendi gdm ve denetimi altnda oluturduu rgtlenmelerle alma hayatn denetleyemeyince, devlet korporatizminin sendikal rgtlenmeleri dlayan otoriter zelliklerini tayan uygulamalara girimitir. Liberal (toplumsal)

korporatizm uygulamalar II. Dnya Savandan sonra sz konusu olduundan ve kar rgtlerinin varln gerekli kldndan, tek parti dnemi Trkiyesi iin zaten sz konusu deildir. Ancak tek parti dnemi Akkayaya gre devlet korporatizmi zellikleri tamaktadr. Bu dorultuda toplu i ilikileri alannda devletin otoriter yaklamna deinen Akkaya, uygulamada tek parti dnemi boyunca sendikal rgtlenmenin yasaklanmas eiliminden dolay, devlet korporatizminin

snrlandn sylemektedir. Akkaya da 1946 ve 1947 ylndaki hukuki dzenlemelerden sonra, Trkiyede korporatizmin varlk temellerinin atlmaya balandn belirtmektedir.772 Tek parti ynetimiyle devlet korporatizminin eitli alardan benzer zellikler tadn tesbit eden Akkaya, bu benzerliklere karn tek parti dneminde devletin, devlet korporatizmi uyguladn ileri srmemekte, uygulamaya bakarak korporatizmin varlk koullarnn ancak tek parti dnemi sonrasnda olutuunu kabul etmekte ve bylece otoritarizmi korporatizmle zdeletirme tuzana dmemektedir.
771 772

Y. Akkaya, Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, a.g.e., 178. Y. Akkaya, Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, a.g.e., 201.

388

Trkiyede tek parti dnemini ya da tek parti ynetimini dorudan korporatizmle ilikilendiren grlerle, korporatizmle dorudan ilikilendirmeyen grleri yukardaki gibi serimlendikten sonra; bu almada, yukarda serimlenen grlerden ikinci gruba yakn olunduu, yani Trkiyede tek parti dneminin ya da tek parti ynetiminin korporatist olarak nitelenemeyeceinin savunulduu

belirtilmelidir. Bize gre birinci grupta yer alan grlerin ortak yanll, otoritarizm ile korporatizmi zdeletirmeleridir. Ortada sistematik bir korporatif rgtlenme olmakszn, otoriter bir ynetimin yukardan gdmleyici, mdahaleci ve kstlayc anlayn ve uygulamalarn korporatist olarak deerlendirmek yanl bir yaklamdr.773

2-

Tek Parti Ynetimi ve Klasik Korporatizm Tek parti ynetiminin korporatizmle ilikisini salkl biimde zmlemek

asndan, konu zerine farkl grleri serimlemenin yan sra, aka tek parti ynetiminin resmi dzeyde kendisinin korporatizme nasl baktnn ortaya konulmas da byk nem tamaktadr. Bu dorultuda tek parti ynetiminin korporatist sisteme, yani korporatist temsil ve korporatist rgtlenmeye, zellikle temsil mekanizmasnda yarataca aksaklklar ve toplumda retecei bir takm elikiler nedeniyle olumsuz bakt peinen sylenebilir. Tek parti ynetimi ierisinde en etkili ve yetkili kii olan Mustafa Kemal, siyasal alanda korporatizmin temeli olan ve mesleki temsil

Bu dorultuda Makaln da iaret ettii gibi: Trkiyede tek parti ynetiminin otoriter bir nitelik tad ve bu erevede, devletin lkede mevcut baz rgtleri kendi etkisi altna almak istemesi doaldr. Ama, devletin baz toplumsal rgleri etkiliyor olmas, talyadaki trden bir korporatif yap ve dier ncller olmakszn, (Trkiyedeki yapy korporatist olarak nitelendirmek iin) tek bana yeterli sayl(amaz). A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 157.

773

389

biiminde

somutlaan

karlarn

temsili

dncesine

olumsuz

baktn

belirtmektedir. Mustafa Kemale gre karlarn temsili kuram (menfaatlerin temsili nazariyesi olarak belirtiliyor), Bolevik kuram ve htilalci sendikalizm kuram ile birlikte Demokrasiye Muhalif Asr Cereyanlar arasnda saylmaktadr. Mustafa Kemal karlarn temsili kuramn yle aklamaktadr: ..muhtelif meslek ve sanat ve i adamlar, cemiyet iinde, ayr ayr birer zmre, birer kk cemiyet halinde dnlrse her bir zmrenin biribirinden farkl menfaatleri vardr. Binaenaleyh, diyorlar ki; her husus menfaat sahibi gruplar, ayr ayr, mecliste kendilerini temsil etmelidirler. Bu takdirde, intihap, millet efrad tarafndan deil, gruplar tarafndan ve gruplarn haiz olduu menfaat derecesinde vukubulacaktr. Bu aklamann ardndan Mustafa Kemal, karlarn temsili kuramna neden kar olduunu da belirtmektedir: Mecliste, bu gruplardan birka birleip, iktidar mevkiine geince, yalnz kendi menfaatleri lehine alacaklardr. Buna kim mni olacaktr? biz bu ve bundan evvelki nazariyeleri memleket ve milletimiz iin muvafk grmyoruz. Biz, memleket halk fertlerinin ve muhtelif snf mensuplarnn yekdierine yardmlarn ayni kymet ve mahiyette grrz; hepsinin menfaatlerinin ayn derecede ve ayn msavatperverlik hissiyle temine almak isteriz.774 Bu aklamalarda Mustafa Kemal, temsil mekanizmasnda n plana kabilecek meslek gruplarnn, yrtme erkinin kullanmnda ve iktidarn eitli karlara yaklamnda eitlie aykr sonulara yola aabileceine dikkat ekmekte ve buna kar kmaktadr. Tek parti ynetiminin nde gelen isimlerinden Recep Peker de, C.H.P.nin 9 Mays 1935te balayacak olan IV. Kurultayndan bir gn nce, 8 Mays akam

774

A. Afetinan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, a.g.e., 40-41.

390

Ankara Radyosunda yapt bir konumada, ii-iveren ilikilerini konu ederek tek parti ynetiminin korporatizme bak ve korporatizm karsndaki tutumuna deinmitir. Peker Trkiyede ii ve iveren arasndaki uyumazlklarn anlamayla, bu gereklemezse devletin arabuluculuu ile zleceini; lkede grev ve lokavtn yasak olacan sylemektedir. Ancak Pekere gre: Bu r yanl anlayarak bizim korporatif aka kapldmz hkmn karmamak lzmdr. Bizim Ulusuluk ve Halklk anlaymzda snfla kar olduu kadar bir mstahsiller kartelizasyonundan baka bir ey olmayan korporasyonculuk zihniyetine de kar gelen bir genilik vardr.775 Peker bu konu zerine radyoda sylediklerini, 13 Mays 1935te C.H.P. IV. Kurultaynda yapt konumada ayrntlandrmaktadr. Yine, ii-iveren ilikilerinde, tek parti ynetiminin uzlamay esas alan siyasetinin korporatist devlet dncesinin hkim olduunu dndrtebileceini belirten Peker, bu dncelerin nlenmesi iin parti programnda nemli bir madde bulunduunu, bu maddeyle de ulusun birlii iin tehlike oluturabilecek yeni bir takm elikilerin nne geilebileceini sylemitir. Buna gre: Trkiyede istismarc yolda alacak trstler ve karteller de yasak olacaktr. Bilirsiniz, nasl marksist sosyalist fikir bir ulusu iinde snf duygusu ile besliyerek para para atma saflarna ayrr, bir snf teki snf aleyhine uraa srkleyici telkinler yaparsa, mstahsillerin
C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, a.g.e., 4. ve B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt II, a.g.e., 283. Recep Peker, sadece korporatist rgtlenmeye deil, mesleki karlar savunacak olan partilerin kurulmasna da kar kmaktadr. Peker, Batdaki siyasi partiler arasnda meslek esasna gre kurulan partilerin bulunabildiine deinmektedir. Bu partiler, liberal ve sosyalist dncedeki partilerden farkl olarak, ulus btnl ierisinde yalnz kendi mesleki tabanlarnn karlarn gerekletirmeye alrlar. Ancak dnyada tm iler ulusal apta yaplmaktadr. Dolaysyla bu paralanm meslek gruplar esasnda parti kurulmas, dnyann mevcut koullarnda temel g olan ulusal birlik dncesini bozmaktadr. yleyse herhangi bir kesimin gnlk siyasete, kendi snf ve mesleinden olanlarn karlarn gerekletirmek amacyla girmesi, dnyann o gnk koullarna uymamaktadr. Bu tr giriimler, ulus birliini biraz daha bozmaktan ve vatandalar arasnda ayrlk dourmaktan baka bir ey yapmamtr. Pekere gre Trkiyedeki siyasal sistem, lkenin genel kar iinde her alma grubunun karn en iyi koruyan sistemdir. R. Peker, nklab Dersleri Notlar, a.g.e., 88-89.
775

391

aralarnda birlemeleri ve elele vermeleri ve bu suretle mstehlikler aleyhine ilk bakta bariz grnmiyen fakat hakikatte zararl olan bir baka eit snf mcadelesine yol aar. Halbuki biz Trk varlnda bu mstahsiller-mstehlikler atmasna da yer vermeyeceiz. Her gn kendisine maliyet fiatndan kat kat fazla bir fiat empoze edilmek vaziyetinde bulunan ve istismar edenlere kar yrei nefretle (d)olu bir mstehlik kitlesi meydana kmasnn da nne gemeyi esasl bir prensip tutmu oluyoruz.776 Ksacas, nasl ki snf atmalarna yol at iin liberalizme, snf siyasetine dayand iin sosyalizme izin verilmiyorsa; bir baka elikiye, reticiler ile tketiciler arasnda elikiye yol at dnld iin korporatist bir sisteme de izin verilmeyecektir. Pekerin korporatizmi reddettii konumalarna yer verdikten sonra, Makaln belirttii bir noktaya dikkat ekmek gerekmektedir. Peker parti programndaki kimi grlerin ve partinin kimi uygulamalarnn korporatizmi artrdnn farkndadr. stelik daha nce deinildii gibi, Peker talyaya gezi yapmtr ve gerek faist sistem, gerekse korporatist uygulamalar hakknda bilgi sahibidir. Pekerin kuramsal dzeyde korporatizmi reddetmesinin altnda bir takm nedenler yatyor olmaldr. Bu nedenler unlar olabilir: ncelikle Trk devriminin zgn bir yaps olduu ileri srlmektedir. Oysa korporatizm, Trkiyeye ait olmad aka bilinen ve bir takm yabanc lkelerde uygulanan bir sistemdir. Bu konuda akla gelebilecek benzerliklerden kanlmak istenilmi olabilir. kincisi, korporatist uygulamalar, sz konusu dnemde zellikle faist ynetimlere sahip lkelerde belirginlik kazanmtr.
776

C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, a.g.e., 15., Partinin Yeni Program in Kurultayda R. Pekerin Sylevi, lk, a.g.m., 252. ve B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt II, a.g.e., 289.

392

Dolaysyla Trkiye ile bu tr lkeler arasnda bir benzerlik kurulmasndan kanlmak istenilmi olabilir. Son olarak da, korporatizm de ii ve iverenlerin rgtll esastr. rnein talyadaki uygulama da rgtl toplum kesimleri ile devlet arasndaki ilikiler zerine kurulmutur. te bu durum hesaba katlarak korporatizm kuramsal dzeyde reddedilmi olabilir. nk Trkiyede tek parti ynetimi tarafndan tasarmlanan erevede bu tr rgtlere yer yoktur. Peker korporatizm szcnn bile belirli bir rgtll ifade etmesinden tedirgin olmu olabilir.777 yleyse, Atatrk gibi parti ierisindeki arlklara set eken bir nderin yan sra, kiilii otoriter eilimleriyle zdeleen ve faizme sempati duyan Peker gibi bir Parti nde geleninin de, resmi dzeyde korporatizmi benimsemedii belirtilebilir. Gerek Atatrkn, gerekse Pekerin korporatizm konusundaki olumsuz tutumlar ayndr. Atatrk, demokrasiye kar akmlar arasnda deerlendirdii korporatizmi, mesleki temsil, bir baka deyile korporatist temsil yn dolaysyla ulusal egemenlik dncesine aykr bulmakta ve reddetmekteydi. Peker ise korporatizmin rgtlenme ynn eletirerek, korporatist rgtlenmeyi, toplumda snf temelindeki blnme yerine bir baka tr blnme, yani meslekler ya da reticilerle tketiciler esasnda bir blnme yaratabilecei iin yadsmaktayd. phesiz ki, tek parti ynetimi ierisinde korporatizme sempati duyan ve benimseyen siyasal sekinler bulunmutur. Ancak bu, tek parti ynetiminin korporatizmi tm unsurlaryla dnsel alanda ve resmi dzeyde kabul etmesi anlamna gelmemitir. Trkiyede tek parti ynetiminin dnsel alanda ve resmi dzeyde korporatizmi kabul etmedii bilinmektedir; ancak tek parti ynetiminin dnsel erevesi ierisindeki eitli unsurlarn korporatist kuramla rtp rtmediinin

777

A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 158-159.

393

ve bunlarn uygulamada korporatist bir biim alp almadnn da zmlenmesi gerekecektir. Bunun iin, almann birinci ana blmndeki dnsel alanda klasik korporatizm bal altnda incelenen eitli parametrelerin, Trkiyedeki tek parti ynetiminin dnsel erevesinde nasl yorumlandnn zmlenmesi lazmdr. Ancak klasik korporatizmle zdeleen ve klasik korporatizmin devlet korporatizmi olan faizmin savlarn yanstan sz konusu parametrelerin birebir karln tek parti ynetiminin dnsel erevesi ierisinde net bir biimde bulabilmek olanakl olmayabilir. nk tutarl olmasa da faizm bir kurama sahiptir. Bu kuram eylemden sonra gelir ve olup bitenleri merulatrmak iin kullanlr. Oysa Duvergernin de belirttii gibi, Trkiyedeki tek parti sisteminde kuram olumamtr. Kadro hareketinin yapt gibi kuram gelitirme abalar da resmi dzeyde kabul grmemi ve sona erdirilmitir. Bu nedenle tek parti ynetiminin dnsel erevesi ierisinde, faizmle zdeleen klasik korporatizmin dokuz parametresinin (ki bu parametreler; birey, zgrlk, eitlik, demokrasi, snf, devlet, toplum, parti ve ef olarak ele alnmt) her biri hakknda ayrntl bir dnsel btnlk bulunmamaktadr. Bu nedenle sz konusu parametrelerin, Trkiye rneinde sadece dnsel alan balamnda deil, ayn zamanda uygulamada ald biim balamnda da incelenmesi gerekmektedir. Dolaysyla, almann birinci ana blmnde klasik korporatizmin dnsel alannda incelenen bu parametreler, Trkiye rnei sz konusu olunca, tek parti ynetiminin dnsel alannda deil, siyasal alannda ele alnmas uygun grlmtr.

394

a- Birey, zgrlk, Eitlik ve Demokrasi Dnsel alanda tek parti ynetiminin, birey, zgrlk, eitlik ve demokrasi kavramlarna yaklamnn, klasik dnemin devlet korporatizmi olan faizmin bu kavramlara yaklamndan farkl olduu aka sylenebilir. rnein, Meden Bilgiler kitabnn Demokrasiye Muhalif Asr Cereyanlar bal altnda Bolevik kuram birey, zgrlk, eitlik ve demokrasi parametreleri asndan

eletirilmektedir. Buna gre Bolevikler, ahs hrriyet ve msavat tanmazlar. Halk hkimiyetine riayetleri yoktur. Dahilde ekseriyeti, cebir ve tazyik ile, noktai nazarlarna itaate mecbur tutarlar Halbuki, hkmet tekilinden gaye, evvel ferd hrriyetin teminidir. Bolevik tarz hkmetinde istibdat mahiyeti grlmektedir. Bir cemiyeti, bir ksm insanlarn noktai nazarlarnn, zorla, esiri ve zebunu yaatmak ekline tabi ve makul bir hkmet sistemi nazariyle baklamaz.778 Anlalaca zere tek parti ynetiminin dnsel erevesi ierisinde birey, bireyin hak ve zgrlkleri ve eitlii dncesi kabul edilmi, liberalizm bir sistem olarak reddedilmekle beraber demokrasi dncesi olumlu bir deer tamtr. Yine Meden Bilgiler kitabnda Vatandaa Kar Devletin Vazifeleri bal altnda, devlete vatandalarn, her nevi hrriyetlerini masun bulundurmak779 grevi yklenerek, birey zgrlklerinin tannd ifade edilmektedir. Zaten daha nce, faizmin aksine tek parti ynetiminin, tam olarak uygulamasa da liberal ilkeleri reddetmediine, bireycilii, insanlarn ve etnik gruplarn temelde eit olduklarn yadsmadna deinilmiti. Tek parti ynetiminin iktidar boyunca yrrlkte bulunan 1924 Anayasas da bireylerin hak ve zgrlkleri konusunda doal hukuku, liberal ve bireyci bir
778 779

A. Afetinan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, a.g.e., 40. A. Afetinan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, a.g.e., 44.

395

yaklam benimsemitir. 1924 Anayasas, yasa nnde eitlik ilkesi ve hakk, her trl ayrcaln yasaklanmas, kii dokunulmazl, vicdan, dnce, sz, yayn, seyahat, szleme, alma, mlk edinme, maln kullanma, toplant, dernek ve ortaklk kurma hak ve zgrlkleri gibi klasik bireysel hak ve zgrlklerin hemen hepsini kabul etmitir.780 Birey hak ve zgrlklerinin, geni ve ayrntl ekilde dzenlenmedii, olduka ksa maddeler halinde ele alnd 1924 Anayasasnn zgrlk anlay, Fransz htilali zamanndan pek farkl deildir.781 Ayrca egemenlii ulusa dayandran cumhuriyet ynetimi, dnsel alanda demokrasiyi hibir zaman reddetmemitir. Bu veriler nda tek parti ynetiminin, bireyci bir yaklam tamamen reddeden, bireye grevler ykleyerek zgrlklerini kabul etmeyen, bireylerin eitlii dncesini benimsemeyen ve demokrasiyi tamamen dlayan faizmden, sz konusu parametreler balamnda ne kadar farkl olduu ortaya kmaktadr. Eer tek parti ynetiminin bir biimde korporatizm ile balants kurulacaksa, bu balant klasik dnemin devlet korporatizmi olan faizm ile deil, toplumsal korporatizmi saylabilecek olan dayanmaclkla kurulabilir. Grevlerle birlikte ele alsa da birey hak ve zgrlklerini kabul eden dayanmaclk782, demokrasiyi de dlamamas asndan, sz konusu parametreler balamnda tek parti ynetiminin dnsel erevesiyle benzerlik tamaktadr.

B. Tanr, a.g.e., 236-237. M. Soysal, Anayasaya Giri, Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1969, 176., M. Soysal, 100 Soruda Anayasann Anlam, stanbul, Gerek Yaynevi, 1992, 50., E. zbudun, Trk Anayasa Hukuku, Ankara, Yetkin Yaynlar, 2002, 33. 782 Burada dayanmacla benzer biimde, tek parti ynetiminin de, birey hak ve zgrlklerinin yan sra bireylerin grevleri olduu dncesini benimsedii belirtilmelidir. Meden Bilgiler kitabnda, hakkn bulunduu yerde vazife ve vazifenin bulunduu yerde hak vardr nsanlar, itima hayatta haklardan ve vazifelerden rlm bir ebeke iinde tasavvur olunabilir. nsanlar, insan kaldka bu ebekeden kamazlar. denilerek, grevden bamsz hak anlaynn benimsenmedii dile getirilmitir. A. Afetinan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, a.g.e., 42.
781

780

396

Ancak uygulamaya bakldnda, tek parti ynetiminin hak ve zgrlkler asndan Anayasann ngrdnden farkl ve baskc bir rota izledii sylenebilir. Bireysel hak ve zgrlklerin durumu, zellikle bireyin zgrl ve gvenlii asndan olumsuz bir tablo izmektedir. Sz konusu dnemdeki skynetim uygulamalar, Skynetim Mahkemeleri ve stiklal Mahkemelerince verilen baz tutuklama ve mahkmiyet kararlar bu olumsuz tablonun altnda yatan nedenlerdir. eitli zorunlu yerletirme yasalar ve kyl zerindeki bask ve angaryalar, bireysel hak ve zgrlklere darbe vurmutur. Kat laiklik uygulamas zaman zaman dinsel zgrlkler zerinde bask oluturmutur. Trk Ceza Kanunu ve Hyanet-i Vataniye Kanunuyla gelen dnce sular da bu olumsuz tabloya eklenmelidir.783 Uygulamada birey hak ve zgrlkleri alannda karmza kan bu olumsuz tablo, tek parti ynetimini otoriter olarak nitelendirmeyi salamaktadr, ancak bu durum gerekli dier koullar olmakszn tek parti ynetimini korporatist olarak nitelendirmeye yetmemektedir.

b- Snf Snf parametresine gelince; almann Trkiye ile ilgili blmleri ierisinde deinilen tek parti ynetiminin snf olgusuna yaklamnn, korporatist dncenin snf olgusuna yaklamyla byk benzerlik gsterdii sylenebilir. Her ikisinde de, snflar aras mcadele toplumu bld gerekesiyle olumsuzlanmakta; toplum, karlar birbirleriyle elien, farkl snflardan oluan bir topluluk olarak deil, her bir grubunun karnn bir dierini btnledii, aralarnda uyum bulunan, ilevsel esasta farkllam meslek gruplarnn oluturduu bir btnlk olarak ele

783

B. Tanr, a.g.e., 243.

397

alnmaktadr. Ancak aralarndaki fark udur: Korporatist dnce, toplumda snf ayrmlarnn ve mcadelelerinin keskinletii ve reddedilemez hale geldii sosyoekonomik ve sosyo-politik yaplarda snf atmalarn olumsuzlamakta ve toplumsal blnmenin ykc biimde snfsal blnmeden deil, mesleki, ilevsel ayrmadan getiini savunmaktadr. Buna karn henz toplumda snfsal ayrmalarn ve buna kout olarak snf atmalarnn baat hale gelmedii bir sosyoekonomik ve sosyo-politik yapda, tek parti ynetimi, snf atmalarn olumsuzlam ve Trk toplumunun ayr ayr snflardan deil, karlar birbirini btnleyen meslek gruplarndan olutuu dncesini kabul etmitir. Ancak tek parti ynetiminin dncesinde snf atmalarnn reddi, korporatist dncede olduu gibi kapitalist retim biiminin varlnn ve istikrarnn korunmas deil, yeni kurulan cumhuriyetin, ulusal btnln korunmas amacna yneliktir. Yani benzer grler, farkl amalara ynelik olarak benimsenmitir.

c- Devlet ve Toplum Trkiyede tek parti ynetiminin dnsel erevesi ierisinde devlet ve toplum kavramlar, korporatizmde, zellikle de klasik dnemin devlet korporatizmi saylan faizmde olduu gibi ayrntl kuramsal temellere dayanlarak ele alnan kavramlar olmamtr. phesiz ki Trk siyasal kltr ierisinde devlet kavramnn her zaman ayrcalkl ve nemli bir yeri olmutur. Ancak devleti ekonomi politikalarnn uyguland ve tek parti ynetiminin giderek otoriterletii 1930lu yllarda bile, genel olarak faizmdekine benzer biimde bireyi sadece bir ara konumuna indirgeyerek, yceltilen ve aknlatrlan bir devlet anlay sz konusu olmamtr. Toplum konusuna gelince; tek parti ynetimi, Cumhuriyeti anlayna

398

da bal olarak, bireyi reddetmemekle beraber, birey odakl bir dnsel yaklam yerine, ortak ruha vurgu yapan bir dnsel yaklam ierisinde olmutur. rnein C.H.P. Genel Sekreteri Peker, Partinin IV. Kurultay ncesinde Ankara Radyosunda yapt bir konumada, vatandalarn ekonomik refah iin

yaplacaklara deindikten sonra, bunlarn C.H.P.nin vatanc, ulusu, aileci niteliklerini aka ortaya koyan dnce ve uygulamalar olduunu belirtmitir.784 Anlalaca zere tek parti ynetiminin dncesinde, bireylerden ok, kolektif znelere yaplan vurgu daha n plandadr. Korporatizmde de ailenin, meslek gruplarnn ve milletin kolektif zneler olarak tanndklar dnlrse, bu balamda tek parti ynetiminin dncesiyle korporatizm arasnda bir benzerlik kurmak olasdr. Ancak tek parti ynetimi toplum konusunda, korporatizmi olduka etkilemi olan organizmac toplum anlayn kuramsal olarak benimsemi deildir.

d- Parti Tek parti ynetimi genel olarak, toplumdaki tm kesimlerin karlarnn eit biimde korunmas iin bir tek partinin (yani kendisinin) yeterli olacan, liberal dzenlerdeki gibi farkl kesimlerin, farkl karlarn korumaya ynelecek olan rekabeti partilerin ulusun birliine zarar vereceini ve bu nedenle, bu tr partilere gerek olmadn savunmutur. Ancak bu yaklam dahi, resmi dzeyde demokrasi dncesinin ve halka dayal demokratik meruiyetin tamamen dlanmas anlamna gelmemitir. Siyasal liberalizmin rekabeti parti anlaynn rettii sakncalar srekli dile getirilmi, ama demokrasi dncesi belli bir sre iin ertelense de btnyle reddedilmemitir. Edimsel olarak 1920li yllardan beri iktidarda bulunan

784

C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, a.g.e., 5.

399

C.H.P., 1924 ve 1930da iki defa ok partili yaama gei denemesinde bulunmutur. Gdml bile olsa ok partili yaama gei denemeleri, Trkiyedeki tek parti ynetimini, faizmden ayran nemli zelliklerdir. Ayrca Trkiyedeki tek parti sistemi, faizmdeki tek parti sisteminden farkl olmutur. Faizmdekinin aksine, Trkiyedeki tek parti ynetiminde, partiye girmek sanki bir dine girmeye benzememi ve parti rgtlenmesi bir milis kuvvetinin rgtlenmesi biimini almamtr. Korporatist temsil asndan tek parti ynetimine bakldnda ise, korporatist temsil esasnn kabul edilmedii, siyasal temsil esasnn benimsendii grlr. Bu balamda Trkiyedeki tek parti ynetiminin parti kavramna baknda, faizmdeki younluuyla olmasa da otoriter unsurlarn olduu, ancak korporatizm ile ilikilendirilebilecek herhangi bir ynn bulunmad belirtilmelidir.

e- ef Tek parti ynetiminin eflik kavramna yaklam, eitli Avrupa

lkelerindeki gibi, bir diktatrlk kuramna dayanan Anayasal dzenleme biiminde olmamtr.785 Ancak bir kurama dayanlmamas, tek parti ynetiminin edimsel olarak eflik sistemi haline gelmedii anlamna gelmemitir. Bu dorultuda Parla, 1921 ve 1924 Anayasalarnn sylemine ramen, iktidar boyunca Mustafa Kemal Atatrkn devlet bakan, meclis bakan, bakanlar kurulunun bakan ve tek partinin deimez genel bakan olarak ef sisteminin oda haline geldiinden sz etmektedir.786 Edimsel olarak tek parti ynetimi Mustafa Kemalin iktidar boyunca bir eflik sistemi halini almsa da, bu sistemin resmiyet kazanmas 1938 ylnda Mustafa Kemal Atatrkn lmnden sonra gereklemitir.
785 786

T. Parla, a.g.e., 174. T. Parla, a.g.e., 174.

400

Mustafa Kemal Atatrkn lmnn ardndan smet nn Cumhurbakan seilmi, Celal Bayar da C.H.P.nin Genel Bakan Vekili sfatyla Partinin olaanst kurultayn 26 Aralk 1938de toplantya armtr. Kurultayn gndemindeki tek madde, C.H.P. programnn genel bakan seimine ait olan maddesinin deitirilmesiydi. Oybirliiyle yaplan deiiklikler sonucunda Mustafa Kemal Atatrk, Partinin Kurucusu ve Ebedi Bakan, smet nn de Milli ef ve Deimez Genel Bakan olmutur.787 nnnn Milli ef olmasyla, rejim tek parti, tek ulus, tek nder sloganyla betimlenen faizan bir biim almtr. Milli eflik ve Deimez Genel Bakanlk, iktidarda bulunan kiinin, yani smet nnnn iktidardan asla alnamayacan ifade etmektedir. Ahmada gre, belki de nn, yerine getii Atatrkn karizmasndan yoksun olduu iin bu tr iktidar tuzaklarna dmtr.788 Yetkin de tek parti ynetiminin eflik sistemi haline geliinin, Atatrkn lmnden sonra resmiletii ve kurumsallatn

belirtmektedir. Atatrkn lmnden, ok partili yaama geie kadar sren bu dnem Milli ef Dnemi olarak adlandrlmtr. Milli ef Dnemi tek parti ynetiminin bir nceki dneminden farkl zelliklere sahiptir. Yetkine gre Milli ef Dneminin II. Dnya Sava yllarna denk dmesi ve bu savan ilk yllarnda Almanya ve balaklarnn baarlar elde etmesi, tek parti ynetiminin bu dnemde farkllklar sergilemesinin balca nedenidir. Elbette ki, Milli eflik kavram ve bunun siyasal yaamda kaplad yer de bir baka nedendir.789 Yetkin, Milli ef kavramnn ve bu kavrama yklenen anlamn, II. Dnya Sava dneminin totaliter diktatrlkleriyle arm yaptrdn; bu kavramn talyann Duesiyle,

C.H.P. Tz, Ankara, Recep Ulusolu Basmevi, 1939, 3. ve . S. Aydemir, kinci Adam II, a.g.e., 37-39. 788 F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 101. 789 . Yetkin, a.g.e., 157.

787

401

Almanyann

Fhreriyle

yapsal

ilikisinin

yadsnamaz

olduuna

dikkat

ekmektedir. Ayrca Milli efin deimez oluunun resmen kabul edilmesi demokratik ilkelere aykrdr.790 Milli ef ad altnda efliin kurumsallamas ve resmi bir nitelik kazanmas 1938 ylnda Mustafa Kemal Atatrkn lmnn ardndan

gereklemitir; ancak bu kavramn gndeme getirilii, bu yldan daha ncesine rastlamaktadr. rnein Recep Peker, 22 Nisan 1936da C.H.P.ne yeni katlanlar iin Ankara Halkevinde yapt bir konumada, olaanst koullarda tek kiinin ynetiminin baary getirebileceine deinmitir. Peker, nc Cumhuriyet dnemi Fransasnn I. Dnya Savan yaadn, bu felaketin de milli birliin salanmasn gerektirdiini sylemitir. Klasik parlamentarizme dayanan liberal devlet tipine sahip Fransa bile, karlat zorluklardan baar ile kabilmek iin mill iradeyi temsil ve tatbik kudretinde olan bir tek adamn, Klemensonun tek iradesine teslim olmutur. Pekere gre Fransa, zaten baka trl de baarl olamazd. Bu tr sarsntlar karsnda, felaketlerden uzak, dengeli bir ulusal yaam srdrebilmek iin, ulusal devlet tipi ve bu devlet tipine ruh verecek ulusal parti almas gerekmektedir.791 Anlalaca zere Peker, liberal devlet tipinde dahi gerekli grldnde bir efin ynetimine ihtiya duyulabildiine rnek vermekte; sonrasnda benimsemi olduu ulusal devlet tipinin tek parti sistemi ierisinde, bir nderin, bir efin iktidarn olumlu karlamakta, dahas bunun gerekli olduunu savunmaktadr.

. Yetkin, a.g.e., 235. Gerek bu kavramn zelliklerinin, gerekse uygulamada smet nnnn Milli eflie getiriliinin, demokratik ilkelere kart oluu hakknda daha ayrntl aklamalar iin baknz, . Yetkin, a.g.e., 168-169. 791 R. Pekerin Partililerle Bir Konumas, lk, C. 7, S. 39, (Mays, 1936), 162.

790

402

Dnemin siyasal sekinlerinden Mahmut Esat Bozkurt da ilk basks 1940 ylnda yaplan Atatrk htilali adl eserinde, Mustafa Kemal Atatrkn bir ef olduunu dile getirmektedir. Bozkurta gre Atatrk bir eftir, ancak bu eflik, iktidarn meruiyetini halka dayandrmak biiminde tanmlad demokrasiye uygun bir efliktir. Kemalizm otoriter bir demokrasidir ki, kkleri halktadr. Trk milleti bir piramide benzer, taban halk, tepesi yine halktan gelen batr ki, bizde, buna ef denir. ef otoritesini yine halktan alr. Demokrasi de, bundan baka bir ey deildir.792 Ayrca Bozkurt, Trkiyedeki eflik sisteminin zgnlne vurgu yapmak iin, bir Alman tarihisinin, hem nasyonal sosyalizminin hem de faizmin, Mustafa Kemal rejiminin deitirilmi bir tr olduunu sylediini ileri srmektedir.793 Yine tek parti ynetiminin siyasal sekinleri arasnda yer alan Nurullah Esat Smer de, nderlik rejimi olarak adlandrd efliin, zgn bir Trk sistemi olduunu belirtmektedir. Smere gre nderlik rejimleri gerek Marksist rejimlerden, gerekse liberalizm ve Marksizm kart hareketlerden olumaktadr. Bu hareketler ideoloji ve rejim kartlklarna ramen, kltr btnl dncesine dayanan bir tr milliyetilik zelliinde birlemektedirler. Bu sistem I. Dnya Sava sonrasnn bunalmlar ierisinde yklmaya yz tutan milletleri, tarihlerine, benliklerine kavuturan ve onlarn eitli ideolojiler peinde srklenen bilinlerini ynlendiren byk milli hareketlerin bir yansmasdr. Trk nderlik sistemi, harpsonu
M. E. Bozkurt, a.g.e., 107. Bozkurt Atatrkn efliinin demokratik olduu ynndeki grlerini desteklemek iin, Atatrkn lm zerine Times gazetesinde kan bir makaleyi rnek gstermektedir. Bu makalede Atatrk rejimini diktatrlk sanmak hatadr. Bu rejim demokratiktir. Yalnz bizim demokrasilerin eksiini tamamlamtr ki, bu eksik, otoritedir. Eer biz, bu eksii tamamlam olsaydk, bugn dnya birbirine zt rejimlere ayrlmaz ve birbirine girecek halde bulunmazd! denilmektedir. M. E. Bozkurt, a.g.e., 107. Anlalan odur ki, Bozkurt, bir rejimi demokratik olarak deerlendirmek iin, sylem dzeyinde iktidarn meruiyetinin kaynana halkn konmasn yeterli saymakta; edimsel olarak bunun ne oranda gerekletiine, bunu gerekletirecek olan mekanizmalarn yaama geirilip geirilmediine bakmamaktadr. 793 M. E. Bozkurt, a.g.e., 107.
792

403

devresinin galipler zmresi nazarnda, istikllinden, mukadderatn tayin edebilmek haklarndan ve nihayet medeniyetin nimetlerinden mahrum, muztarip insanlk iin, rnek ve ideal bir fikir sistemi olarak, yzlerce milyon insann uurlarn aydnlatan bir meale, imanlarn gayelendiren bir akide gibi, cihana yaylm ve btn hareketlere rehberlik etmitir. Trk nderlik sisteminin siyasal ideali, demokrasidir. Temelde Trkiyeye zg olan bu sistem, talya ve Almanyada, bu devletlerin toplumsal ve siyasal bunalmlarna gre biim deitirerek faizm ve nasyonal sosyalizm halini almtr.794 Faizmde olduu gibi belli bir kuramsal temele dayandrlmasa da, Trk siyasal sekinleri arasnda eflik sistemini savunanlar olmu, edimsel olarak sren bu sistem zerine deerlendirmeler, zmlemeler yaplmtr. Faizmi zmlemede kullanlan parametrelerden biri olan eflik, bir dier parametre olan parti ile birlikte, Trkiyedeki tek parti ynetimini, faizm gibi totaliter rejimlere grnte en ok benzetiren olgu olmutur. Ancak Trkiye tek parti dnemindeki eflik sistemine daha yakndan bakldnda, bunun Batdaki eflik sistemlerinden farkl olduu kolaylkla anlalmaktadr. Mustafa Kemal Atatrkn iktidarda bulunduu dneme odaklanlacak olursa, Trkiyenin bir tek parti sistemi ierisinde eflik ynetimi altnda bulunduu grlr. Ancak Atatrkn efliinin, Batdaki diktatrlklerden ve sorumsuz otokratlklardan ayrlan yn, meruluk kaygsdr. Atatrkn tm saygnlk ve iktidarna ramen bu meruluk kaygs, Meclisin ve hkmetin karar ve icraatna damgasn vurmutur.795 Yasal meruiyete dayanmaya nem vermesi dnda,

N. E. Smer, a.g.e., 111-112. . S. Aydemir, kinci Adam I, a.g.e., 484. Bu dorultuda Aydemir meruiyet kaygs esasnda yapt ayrmda, diktatrlk ve eflik kavramlarn ayrmaktadr. Aydemir; kendisi bizzat kanun olan, sz kanun niteliinde bulunan kiinin diktatr olduunu belirtmektedir. Ortada kanunlar ve kanun
795

794

404

Atatrkn efliinin Batdaki efliklerden, diktatrlklerden ayrlan nemli bir zellii de, toplumda geleneklere dayanmak anlamnda muhafazakr olmayan bir ynetim olmasyd. Ahmadn belirttii gibi Atatrk, Trk toplumunu, Franconun spanyada ve Mussolininin bir lde talyada yapt gibi, geleneklerle, toplumsal inan ve sembollerle ynetmemitir. Trkiyenin hzla ilerlemesi iin yeni bir ideoloji ve semboller yaratmaya ynelmitir. Yani Atatrkn eflii tutucu olmamtr. Bu nedenle ne laiklikten, ne de uygulamada olmasa da dnsel dzeyde kendi radikalizmini yavalatabilecek olan liberal demokrasiden ekinmemitir.796 Ayrca Batnn totaliter efliklerinde, ef aknlatrlm, resmi dzeyde ve sistematik olarak efin olaanst zelliklerine vurgu yaplmtr. Oysa

karizmasndan dolay zellikle Atatrk dnemi ele alnacak olursa, Trkiyede efin bu ekilde aknlatrlmas sz konusu deildir. Halk, karizma kavramnn tanm gerei liderine bir takm olaanst zellikler atfetse de, bu resmi dzeyde ve sistematik olarak benimsenmemitir. Atatrkn edimsel eflii, lmnn ardndan Milli ef ad altnda resmiyet kazanarak smet nn tarafndan srdrlmtr. Milli ef dnemi, II. Dnya Savann yaratt olaanst koullar nedeniyle tek parti ynetiminin katlat, faizan kimi uygulamalarn yrrle konulduu bir dnem olmutur. nnnn eflii dneminde, dnyay kasp kavuran II. Dnya Savana

koyan kurulular olsa bile, bunlarn stne kabilen, yani yasa, yasal kurulular ve yasal uygulamalar yerine, kendi mutlak keyif ve iradesini koyan kiidir diktatr. te dikta bu hkimiyet biimi ve diktatr de bu hkimiyet eklinin uygulaycsdr. Atatrk dneminde Mussolini Faizmi ve Hitler Nazizmi dikta ynetimleri, Mussolini ve Hitler de diktatrlerdi. Bunlar, srekli ben diye kendi adlarna konumulardr. Oysa Atatrkn iktidarda bulunduu eflik ynetiminde bunlar sz konusu deildir. Atatrk hareket ve uygulamalarnda srekli kendi adna deil, devlet adna konumutur. Atatrk kendi iradesini hibir zaman kanun yerine koymamtr. . S. Aydemir, Tek Adam III, a.g.e., 518. 796 F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 84.

405

Trkiyenin girmemesi, bu savan olumsuz etkilerinden olabildiince az etkilenilmesi iin dizginleri sk biimde elde tutmak anlay baat olmutur. Trkiyede eflik, korporatist adan deerlendirildiinde, bu olgunun korporatizmle ilikilendirilemeyecei grlr. Batda klasik dnemin devlet korporatizmi uygulamalar, derecesine gre otoriter veya totaliter eflik rejimleriyle birlikte uygulanmtr. Ancak korporatist olarak nitelendirilebilecek bir sistemin, eflik ynetimleriyle zdeletirilmesi yanltr. Trkiyedeki eflik sistemi, rejimi otoriter klmtr; ancak gerek ekonomik, gerekse siyasal alanda sistematik korporatist uygulamalar olmadndan, efliin korporatizm ile herhangi bir ilikisi kurulamamaktadr.

f- Korporatist Temsil Tek parti dnemi Trkiyesinde, siyasal alanda korporatizmin izlerini srmek iin yukarda zmlemesi yaplan parametreler dnda, ok temel bir noktaya, siyasal alanda temsil konusuna da deinmek gerekmektedir. Daha nce de deinildii gibi bir sistemin korporatist saylmas iin, ekonomik alanda korporatist rgtlenmenin gerekletirilmi olmasnn yan sra, siyasal alanda da korporatist temsil ynteminin bir biimde uygulanyor olmas gerekmektedir. Yani siyasal alanda, ya sadece korporatist temsil ynteminin ya da siyasal temsilin yan sra korporatist temsil ynteminin kabul edilmi olmas gerekmektedir. Elbette ki bu unsurlarn yan sra, sistem ierisinde danma niteliinde bile olsa, korporatist nitelikli kurululara yer verilip verilmedii ve devletin ii ve iveren rgtlerinin yannda srekli ve sistematik biimde korporatist ilikinin nc bir aktr olarak yer alp almad da gz nnde bulundurulmaldr.

406

Korporatist temsil asndan Trkiyede 1930-1945 aras tek parti dnemi deerlendirildiinde, korporatist temsil sisteminin uygulanmad grlmektedir. Bu dnemde Trkiyede uygulanan temsil sistemi, seimlerin iki dereceli, yani dolayl yapld siyasal temsil sistemidir.797 Bu sistemde semenler, kendilerini temsil edecek olan milletvekillerini semek iin, nce ikinci semenleri belirlemekteydiler. Bu srecin tamamlanmasnn ardndan ikinci semenler de, belirlenen adaylar arasndan milletvekillerini semekteydiler. Siyasal sistem ierisinde korporatif nitelikli eitli organlara yer verilmesine gelince; Trkiyede bu dnemin belli bir kesitinde mesleki temsil esasna gre oluturulan l ktisat Meclisi, iktidarn eitli konularda dant, grlerini ald bir kurulu olmutur. 1927 ile 1935 yllar arasnda varln srdren l ktisat Meclisi, tek parti sistemini korporatist olarak nitelendirmeye yetecek oranda siyasal sistem ierisinde etkin olamam, geni bir yelpazede farkl karlar temsil ederek uzlatrmam ve sreklilik tayamamtr. Son olarak da, Trkiyede tek parti dneminde ii ve iveren karlarn temsil eden sendikal rgtlenmelere izin verilmedii, bu nedenle de sz konusu rgtlerle devlet arasnda uzlamaya dayal srekli korporatist ilikilerin

gelitirilemedii belirtilmelidir. Tm bu zmlemelerden, tek parti dnemi Trkiyesinde siyasal alanda korporatizmin ortaya kmad sonucuna ulalabilir. Trkiyede siyasal alanda korporatizmin neden ortaya kmad da, yantlanmas gereken nemli bir sorudur. Bu sorunun yant tek parti dnemi Trkiyesinin sosyo-ekonomik ve sosyo-politik alanlarna baklarak verilebilir. ncelikle siyasal alann, ekonomik alandan bamsz olamayacandan hareketle,
Bu konu hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz, E. z, Otoriterizm ve Siyaset, Ankara, Yetkin Yaynlar, 1996, 120-139.
797

407

sosyo-ekonomik alann deerlendirilmesi gerekecektir. Bu dorultuda, tek parti dnemi Trkiyesinde sosyo-ekonomik alanda iktidar korporatist bir zme yneltecek herhangi bir itkinin bulunmad belirtilebilir. Yani ortada ne gelikin bir kapitalizm, ne belli bir eie ulaabilmi bir sanayileme dzeyi, ne byle bir yapnn dourduu snfsal anlamda kutuplamann baat olduu bir toplum yaps, ne de varl tehlikeye dm bir kapitalist retim biimi bulunmaktadr. Dolaysyla ortada baat hale gelmi bir blm sorunu olmadndan ve kapitalist retim biimi tehlike altnda bulunmadndan, korporatist bir zme ynelmek gerekmemektedir. Ayrca belirtilmelidir ki; korporatizm, gerek iilerin, gerekse iverenlerin, devletle korporatist ilikiye girmeleri iin, belli oranda rgtlenmi olmalarn gerektirir. Oysa tek parti dneminde alma ilikisinin taraflar asndan gerekli

rgtlenmenin salanamad grlmektedir. zellikle kapitalist retim biimine muhalefet etmesi bakmndan ii snfnn rgtll nem tamaktadr. Tek parti dneminde iilerin rgtlenmesini nleyici tedbirler alnd bilinmektedir, ancak bu tedbirler alnmasa da Trkiyedeki ii rgtlenmesi sreklilik ve bilin unsuru gibi niteliksel alardan yetersiz grnmektedir. Dolaysyla kapitalist retim biimine tehdit oluturmayan ii snf, korporatist bir sistemin paras olmak asndan da yetersiz ve rgtsz grnmektedir. Kapitalizme tehdit oluturabilecek kadar geliememi ve aym zamanda rgtsz olan ii snfn, kapitalizmin bunalmna zm olarak ileri srlen korporatist bir sistemin paras haline getirmek iin rgtlemeye almak da pek mantkl grnmemektedir. Sosyo-politik alanda ise, sosyo-ekonomik yap korporatist seenee ynelik bir itki oluturmadndan, tek parti ynetiminin korporatizmi benimsemek ynnde bir eilimi olmad sylenebilir. Bunda, bata Atatrk olmak zere tek parti

408

ynetiminin rotasn belirleyen siyasal sekinlerin etkisi vardr. rnein Atatrkn mesleki temsil esasn, milli hkimiyet ilkesine aykr bulduundan dolay eletirdii ve reddettii bilinmektedir. Ayrca kuramsal dzeyde korporatist temsilin reddedilmesinin yan sra, uygulamada tek parti ynetiminin izledii otoriter yol, korporatist bir zm benimsemeksizin istenilen amalar dorultusunda hareket etmeyi olanakl klmtr. Bylece tek parti ynetimi otoriter bir sistem ierisinde, ekonomik ve siyasal amalarn gerekletirebildiinden, korporatist bir sistem araclyla iktidarn eitli rgtl toplum kesimleriyle paylama zorunluluu duymam olmaldr. Devletin iktidarn eitli rgtl toplum kesimleriyle paylat korporatist sistemler, kapitalist retim biiminin bunalma girdii ya da bu retim biiminin devamllnn salanmasnn istendii durumlarda ortaya kmaktadr. Her iki durumda da korporatizm, belli bir karmaklk, farkllamlk ve rgtllk kazanm toplumsal yaplar zerinde kurulabilmektedir. Trkiye asndan ise ncelikli sorun ulusal bir kapitalizmin kurulmasdr. Trk toplumu, sz konusu dnemde korporatist bir zme yol aacak karmaklk, farkllamlk ve rgtllkten henz yoksun grnmektedir. Dolaysyla tek parti ynetimi, gerek iktidarn srdrmek, gerekse ulusal kapitalizmi kurmak iin toplumun pek ok kesimini iktidara ortak etmeye ihtiya duymamaktadr. Bu dorultuda devleti ekonomi politikas, tek parti ynetimi iin uygun bir ara olmaktadr. Devleti ekonomi politikas ile devlet, ekonomiyi dzenleyebildiinden, denetleyebildiinden ve ona mdahale edebildiinden, korporatist bir zme dayanmaya gerek kalmamtr. Burada tek parti dnemi Trkiyesinde toplumsal yapnn m, yoksa tek parti sisteminin mi rgtlenmeyi engelledii sorusu karmza kmaktadr. Bu soruya her

409

ikisi de yant verilebilir. Ancak bu iki unsur arasnda, baat olannn toplumsal yap olduu da belirtilmelidir. Gerekten de, toplumun modern anlamda rgtl bir toplum haline gelememesinin altndaki esas neden, toplumsal yapnn henz yeterince gelikin ve farkllam olmamasdr. Tek parti dnemi Trkiyesi modernleme ve kapitalistleme srecinde ilerlemi bir toplum deildir. Tek parti dnemi Trkiyesinin bu sosyo-ekonomik durumu, toplumun modern anlamda rgtlenmesi zerinde kstlayc bir etken olmaktadr. Sosyo-ekonomik yapnn yan sra, sosyo-politik alanda tek parti sisteminin de toplumdaki eitli rgtlenmeler zerinde kstlayc etkisi bulunmaktadr. Tek parti ynetiminin kendi istei dndaki toplumsal kesimlerin rgtlenmesi zerindeki basks grmezden gelinemez. Ancak tek parti ynetiminin eitli rgtlenmeleri engelleyici tutumu olmasayd bile, Trkiyenin sosyo-ekonomik durumu dolaysyla yeterli derecede rgtlle kavuamayacak kesimler olduu gzden karlmamaldr.

c) Siyasal Alanda Korporatizmle likilendirilen Dzenlemeler Tek parti dnemi Trkiyesindeki eitli hukuki dzenlemelerin

korporatizmle ilikilendirildii grlmektedir. Bu hukuki dzenlemeler arasnda korporatizmle en ok ilikilendirilenler, 1936 ylnda kabul edilen Kanunu ve 1938 ylnda kabul edilen Cemiyetler Kanunudur. Bu nedenle her iki hukuki dzenlemenin zerinde durulmas gerekecektir.

1-

Kanunu Cumhuriyetin kuruluundan, 1936 ylnda Kanununun kabul ediliine

kadar, alma yaamnn dzenlenmesine ynelik olarak eitli Kanunu tasarlar

410

gndeme gelmitir. Ancak eitli nedenlerle bu tasarlar, 1936 ylna kadar kanunlatrlamamtr. zellikle stanbulda eitli ii cemiyetlerinin bir Mesai Kanunu yaplmas ynndeki istekleri, Cumhuriyetin ilanndan sonra gndeme gelmeye balamtr.798 Gerek 1920li yllarda, gerekse 1930lardaki Kanunu tasarlarnda, karlmak istenilen Kanunuyla amalanann; toplumda ortaya kabilecek olan sermaye ve emek atmasnn, yani snf atmasnn nne gemek, alanlar etkileyebilecek zararl akmlar engellemek olduu dile getirilmitir. Bu amalar gerekletirmek iin Kanunu araclyla devletin alma yaamn dzenlemesi gerei vurgulanmtr.799 1936 ylnda kabul edilecek olan Kanununun ne ynde ekilleneceinin ipular, tek parti ynetiminin siyasal sekinlerinin konumalarnda ve 1930lu yllarn C.H.P. parti programlarnda bulunabilir. Tek parti ynetiminin siyasal sekinleri, i kanunu tasarsnn gndemde olduu dnemlerde, konu zerine yaptklar konumalarda genellikle biri lke ierisindeki toplumsal oluumlara, dieri de d etkilere ynelik olan iki temel noktaya deinmilerdir. Zaten tasarlarda da bu yndeki grlere dayanlmtr. Deinilen bu noktalardan ilki, Kanunuyla toplumda emek ve sermaye arasndaki ilikilerin dzenlenerek, snf atmalarna izin verilmeyecei ve bylece toplumsal dayanmann salanacadr. kinci nokta ise, bu i kanunuyla iileri etkisi altna alabilecek olan yabanc ya da uluslararas akmlara kar nlem alnacadr.800

. S. Aydemir, kinci Adam II, a.g.e., 359. S. Aaolu, Trkiyede Kanunu Tarihesi, lk, C. 7, S. 41, (Temmuz 1936), 331-332 (291292). 800 1931 ve 1935 yllarnda, yani 1932 Kanunu tasars ncesinde ve 1936da Kanununun kabul edilmesinden nce, Mustafa eref Bey, Mahmut Esat Bozkurt, Halil Mentee ve Celal Bayarn bu konuyla ilgili konumalar iin baknz, T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 5, 11. tima, 7.12.1931, 23799

798

411

Bu dorultuda C.H.P.nin 1931 yl programnn n ksm ierisindeki 5. maddesinin 2. fkras yle dzenlenmitir: Milliyeti Trk amelesi iilerinin hayat ve haklarn ve menfaatlarn gz nnde tutacaz. Sy ile sermaye arasnda ahenk tesisi ve bir i kanunu ile ihtiyaca kfi hkmlerin vaz Frkann mhim ileri arasnda grlr.801 Anlalaca zere C.H.P.nin 1931 programnda, emek ile sermaye arasnda uyum salamaya ynelik olarak bir Kanununun hazrlanmasnn Parti gndeminde olduu aka dile getirilmitir. 1936da sonlanan sre boyunca Kanunu, birok etkene bal olarak aamal biimde olumutur. Bu karmak sreci sadece isel veya dsal etkenlerle aklamak olanakl grnmemektedir. Bu etkenlerin bir arada dnlmesi gerekmektedir. Trkiyede ii kesiminin niceliksel adan belli bir bykle ulamas, belirleyici bir etken olarak devleti ekonomi politikasnn uygulanmas ve buna bal olarak byk lekli iletmelerde modern bir alma yaamnn domaya balamas, ekonomik ve siyasi adan rejimin korunmas kayglar, isel etkenlerin balcalardr. Trkiyenin Uluslararas alma rgt ve bu kuruluun kurallaryla daha yakn bir etkileime girmesi ve sz konusu dnemde Avrupadaki eitli otoriter ynetimlerin etkileri de balca dsal etkenler arasnda saylabilir.802 Tm bu etkenlere bal olarak, uzun sre zerinde allan ve aamal biimde oluan 3008 sayl Kanunu, 8 Haziran 1936da kabul edilmitir.803 Kanununun kabul edildii gn, T.B.M.Mde kanun grmeleri srasnda Recep Peker, zerinde uzun sre allan bu kanun tasarlarnn ge kalm gibi
25., T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 18, 67. tima, 28.5.1937, 355-356., B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt I, a.g.e., 203-206., B. Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt II, a.g.e., 350., ve B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 78-79. 801 Cmhuriyet Halk Frkas Program, Ankara, T.B.M.M. Matbaas, 1931, 7. ve S. Aaolu, Trkiyede Kanunu Tarihesi, a.g.m., 334 (294). 802 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 358. 803 Kabul Tarihi: 8.6.1936, T. C. Resmi Gazete: 15 Haziran 1936, Say. 3330, 6621.

412

grndn, ancak bu ge kala karn, gerek hayatta herhangi bir zarara yol amadn sylemitir. nk Kanununun ortaya koyduu dzenleyici ruhu lkede uygulama gereksinimi yeni yeni kendisini gstermeye balamtr. Devletin byk sanayi hamlesine yeni girmeye balamasyla bu sanayinin kurulup ilemesi srelerinde iverenle ii arasndaki uyumun salanmas ve ilikilerin dzenlenmesi gereksinimi doduundan, Kanunu tam zamannda yrrle girmi

saylmaldr.804 Peker konumasnda yrrle girecek olan Kanununun nemini, te yeni karmakta olduumuz i kanunu Devletin esasl kanunlarndan bir rejim kanunudur. Bu kanunla Trkiyede i hayat yeni rejimimizin istedii ahenk ve anlama yoluna girecektir. diyerek belirtmektedir.805 Amalanan uyum ve uzlamann ise, Kanununun snf atmalarn nlemesiyle gerekleecei beklenmektedir. Pekerin yeni i kanunu snflk uurunun domasna ve yaamasna imkn verici hava bulutlarn ortadan silip sprecektir. Bu kanunla mill hayatn i alannda muvazene kurulacaktr. szleri, bu beklentinin delili saylmaldr. Peker, Kanununun sadece iilerin haklarn korumakla

kalmayacan, iverenlerin de hak ve grevlerini belirleyeceini belirtmektedir.806 Bu Kanunuyla, alma sresi prensip olarak gnde 8 saat ile snrlanm, ie alma ve iten karma bir dzene balanm, hafta tatili kabul edilmi, ocuk iilerin altrlmasna snrlamalar getirilmi, asgari cret tespitine yer verilmi, i yerlerinde ii sal ve i gvenlii ile ilgili koruyucu ve nleyici hkmler
T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 12, 75. tima, 8.6.1936., 83. ve R. Pekerin Kanununu zah, lk, C. 7, S. 41, (Temmuz, 1936), 325 (284). 805 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 12, 75. tima, 8.6.1936., 83. ve R. Pekerin Kanununu zah, a.g.m., 325-326 (284-285). Pekerin Kanununu bir rejim kanunu olarak nitelendirmesi bouna deildir. Ekonomi Bakan Celal Bayar, kanunun kabul edilmesinden nceki gnlerde yapt konumada unlar sylemektedir: bu kanun Byk Partimizin kabul ettii byk ve ana prensiplerden nur almtr, ilham almtr ve ona gre tanzim edilmitir. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 12, 73. tima, 3.6.1936., 25. 806 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 12, 75. tima, 8.6.1936., 84. ve R. Pekerin Kanununu zah, a.g.m., 327 (286).
804

413

konulmutur.807 3008 sayl Kanunuyla en temel bir takm dzenlemeler yaplmtr, ancak sendikalar gibi ii rgtlerinin yokluu, Kanunu hkmlerinin uygulanmas konusunda tabandan gelecek bir denetimi olanaksz klmtr.808 3008 sayl Kanununun en belirgin zelliklerinden birisi grev ve lokavt yasaklam olmasdr. Kanununun 5. Fasl ierisindeki 72. madde, grev ve lokavtn yasak olduunu aka dile getirmekte; devam eden maddelerde de i anlamazlklarnn nasl zmlenecei zerinde durulmaktadr.809 Kanunu uyarnca grev ve lokavt yasak olduuna gre i uyumazlklar nasl zme ulatrlabilecektir? Kanununda i uyumazlklar iki kategoride ele alnmtr. Bu kategoriler tek bal i uyumazlklar ve toplulukla i uyumazlklardr. Tek bal i uyumazl, ayr ayr iilerin kendi hak ve karlar iin iverenle aralarnda kan uyumazla verilen addr. Bu bireysel i uyumazl olarak nitelendirilebilir. Toplulukla i uyumazl ise, her hangibir i yerindeki, genel ii saysnn on kiiden az olmamak kouluyla, bete biri kadar ii ile iveren arasnda kan anlamazla verilen addr. Bu da toplu i uyumazln ifade etmektedir.810 Sz konusu dnemde sendika kurma zgrl olmad gibi, toplu szleme hakk da ilerlik kazanmamtr. Bunlarn yerine Kanunu, uzlatrma ve zorunlu tahkim yntemini benimsemitir. Ortaya kan bir i anlamazlnda, ncelikle nasl seilecekleri bir tze braklm olan ii temsilcileri ile iveren uzlamaya varmaya alacaklardr. Tek bal i uyumazlklarnda, eer uzlama salanamazsa, taraflar mahkemeye bavurabilirler. Toplu i uyumazlklarnda ise, taraflar anlarlarsa uyumazlk zlm olacaktr. Ancak taraflar anlamaya

807 808

D. Avcolu, a.g.e., 304. ve S. Yerasimos, a.g.e., 141. S. Yerasimos, a.g.e., 141. 809 Kabul Tarihi: 8.6.1936, T. C. Resmi Gazete: 15 Haziran 1936, Say. 3330, 6630. 810 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 403.

414

varamazlarsa, anlamazlk il dzeyinde kurulan htilaf Hakem Kuruluna gidecektir. Sz konusu hakem kurulu, vali veya muavininin bakanlnda, o ilde Kanununu uygulamakla grevli en byk memur, hukuk ileri mdr ve bunlarn her nn seecei iki zel kiiden olumaktadr.811 Bu hakem kurulunun kararlarna kar, taraflar Yksek Hakem Kuruluna bavurabilirler. Bu Kurulun kararlar kesindir ve taraflar bu karara uymak zorundadr.812 ilikisinin taraflar arasndaki bir uzlamazlkta, zm iin devletin araya girmesi, daha dorusu tmyle devlet temsilcilerinden oluan ve alma ilikisinin taraflarn dlayan kurullarn devreye girmesi, ulalan zmde gl snflarn karlarnn ncelikli gzetileceini dndrtmektedir. phesiz ki tek parti dneminde siyasal iktidar, Trkiyedeki modern snflarn gszl nedeniyle, rnein burjuvazinin bir arac halini almamtr. Ancak bu dnemde, siyaset ile zel sektr arasnda belli ilikilerin olduu da bilinmektedir. uyumazlklarnda ii kesimine karlarn savunmak iin grev hakknn verilmedii, uzlama salanamamas durumunda da son kertede devletin karar verdii bir zm yntemi hem otoriter bir yntemdir, hem de gl snflara avantaj salamaktadr. Tek parti ynetiminin toplu i ilikileri alann otoriter biimde dzenlemesini salayan 3008 sayl Kanununun oluumunda, dnemin otoriter rejimlerinden esinlenilmesinin nemini vurgulamak gerekmektedir. Bu dorultuda, 1936da Kanunu olarak kabul edilecek olan tasarnn, talyadaki faist rejimin yasalar model alnarak ekillendirildii belirtilmelidir.813 Gerekten de talyan yasalar ve art

A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 404., T. Timur, a.g.e., 147-148. 812 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 404. 813 F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 142. Ahmad, tek parti dneminde iilerin karlarnn korporatizm ilkelerine gre rgtlenen devlet tarafndan gzetilecei bir toplumda uyum

811

415

ile Trkiyedeki 3008 sayl Kanunu arasnda, bu dzenlemelere hkim olan ruh asndan benzerlikler bulunmaktadr. Bu benzerlikler daha ok, sistemin amacnn ulusal dzeyde tanmlanmas, alma ilikilerinin taraflarna ulusal amalar gerekletirmenin ve bunu bozacak davranlardan kanlmasnn bir ama ve grev olarak verilmi olmas gibi konularda grlmektedir.814 Bu ama ve grevler

talyan artnda aka belirtilmekle beraber, Trkiyedeki 3008 sayl Kanununda belirtilmemitir.815 Ama Kanununun karlmas srecinde siyasal sekinlere hkim olan dnce bu yndedir. Ayrca talyan artnda grev ve lokavtn yasak olduu belirtilmi, i uyumazlklarnn devlet araclyla zmlenmesi yntemi benimsenmitir.816 Bu konularda da 3008 sayl Kanununun, talyan artna kout dzenlemeler kabul ettii grlmektedir. Yukarda belirtilen benzerliklere karn, her iki kanun arasnda ciddi farkllk da bulunmaktadr. Bu farkllk ii ve iverenlerin sendikal rgtlenmesinin kabul edilmesinde kendisini gstermektedir. talyada devlet kontrolnde sendikal rgtlenme sz konusudur. Oysa Trkiyede gerek iiler, gerekse iverenler asndan sendikal rgtlenme sz konusu deildir. 3008 sayl Kanunu, sendikal rgtlenmeden hi sz etmemektedir.817 3008 sayl Kanununun korporatizmle ilikisine gelince; kimi yazarlarn, bu kanunu tek parti ynetiminin korporatist dzenlemeleri arasnda gsterdii bilinmektedir.818 Kanununun korporatist dzenlemeler arasnda gsterilmesinin

iinde yaamalar nn sylendiini ileri srmektedir. F. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, a.g.e., 142. 814 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 384. 815 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 384. 816 Bu konuya ksmen de olsa, almann Klasik Korporatizmin Ekonomik Alandaki Uygulamalar bal altnda, zellikle Korporatizm alt bal ierisinde deinilmiti. 817 A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 385-386. 818 Baknz: T. Parla, a.g.e., 216. Ancak, Parla burada Kanununun tarihinde 1935 ylna atfta bulunmaktadr. Oysa Kanununun kt yl 1936dr.

416

altnda, tek parti dnemi siyasal sekinlerinin, bu kanundan korporatist dnce uyarnca bir takm beklentilerinin olmas; tek parti ynetiminin toplu i ilikileri alann bu kanun ile otoriter biimde dzenlemesi ve bu kanunun, Batdaki totaliter korporatist rejimlerin yasal dzenlemelerinden etkilenilerek karlm olmas gibi nedenler yatyor olmaldr. Kanunu tasarlarnn grld uzun zaman dilimi boyunca, tek parti ynetimi siyasal sekinlerinin, kmasn bekledikleri bu kanunla emek ve sermaye arasnda bir denge salanarak, snf atmalarnn nne geilecei ve bylece ulusal dayanma ve birliin gerekletirilecei ynndeki grleri, aka korporatist dnceyle balants olan grlerdir. yleyse 3008 sayl Kanunundan beklenenlerin, korporatist nitelikli olduu sylenebilir. Ancak beklentiler dnsel alandadr ve somutluk kazanmalar iin ekonomik veya siyasal alanda uygulamaya konulmu ya da varlk kazanm olmalar gerekmektedir. Oysa her iki alanda da tek parti ynetimini korporatist olarak nitelendirmeyi salayacak sistematik bir somutlama olmadna, bu alma ierisinde sk sk deinilmitir. Eer bu kanun, tek parti ynetiminin toplu i ilikileri alann, otoriter bir biimde dzenlemesini salayan bir yasa olduu iin korporatizm ile

ilikilendiriliyorsa, burada bir yanlg sz konusudur. nk bize gre toplu i ilikilerinin otoriter bir biimde dzenleniyor olmas, korporatist saylabilecek trde amalar gzetilmesine karn, korporatist rgtlenme olmakszn, korporatizmle ilikilendirilmemelidir. Ayn durum Kanununun hazrlanmasnda, Batdaki totaliter korporatist rejimlerin yasalarndan etkilenilmesi durumu iin de geerlidir. Korporatist bir rejimin kanunlarndan esinlenilerek bir Kanunu yaplmas, phesiz ki o

417

Kanununda eitli korporatist izlerin bulunmasna yol aabilir. Ama korporatist bir rgtlenmeyi gerekletirmeye ya da var olan korporatist bir rgtlenme zerinde geerli olmaya ynelmeyen bir kanun, korporatist saylmamaldr. u halde 3008 sayl Kanununun oluum srecinde ve bu kanunun hedeflerinde, korporatist dncenin izlerini bulmak ve sadece bu anlamda onu korporatizmle ilikilendirmek olanakldr. Ama bu durum Kanununu korporatist olarak nitelendirmeye yetmemektedir. Bu zmlemeler dnda, 3008 sayl Kanununun farkl bir ynne, korporatist bir sistem iin nemli bir koul olan korporatist uzlama ya da toplumsal uzlama ynne dikkat ekmek gerekmektedir. Bu dorultuda Kuruun

zmlemeleri ilgintir: 1936 yasas, iinin yaam hakkn devlet gvencesine alr, alma haklarn ve karlarn kurumlatrmay kabul eder. Bunlarn karlnda, ii de, grev hakkndan vazgemi, szleme hakkn geni lde merkezi kontrole brakm olur. inin bu haklar brakmas, daraltlmasn kabul etmesi, sermaye sahipleri iin birikim gvencesi olarak grlr. Sermaye evreleri de, bu gvence karlnda kendilerini skya sokacaklar, ii haklarnn bedelini eskisinden daha yksek maliyetlerle deyeceklerdir. Yksek maliyetin, yani yksek cretlerin snr ise merkezin kontrolyle izilecektir.819 Kuruun bu deerlendirmelerinden, devlet ile alma ilikisinin taraflar arasnda, kar dei tokuuna dayal st rtl bir takas mekanizmasndan bahsedildii izlenimi domaktadr. Bu mekanizmada devlet ii kesimine bireysel i ilikileri alannda tavizler vermekte, buna karlk toplu i ilikileri alannda tavizler almaktadr. Sanki yeni korporatist (neo-korporatist) bir sre sz konusu gibidir.

819

B. Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, a.g.e., 82.

418

Ancak 3008 sayl Kanununu yeni korporatizmle ilikilendirebilmek iin, sz konusu uzlamalarn gnlllk esasna gre ileyip ilemediine baklmas gerekmektedir. Kanununun getirdii dzen, gnlllk deil, zorunluluk esasna gre iler grnmektedir. Dolaysyla yeni korporatist anlamda bir takas sreci geerli olmadndan, toplumsal ya da liberal korporatist bir sreten bahsedilemez. yleyse sz konusu olan devlet korporatizmi midir? Gerek devlet korporatizminden, gerek toplumsal korporatizmden bahsetmek iin korporatist ilikinin taraflarnn rgtl olmas gerekmektedir. Tek parti dneminde devletin rgtll konusunda herhangi bir sorun yoktur. Ancak ii ve iverenlerin rgtll gereklememitir. Bu nedenle devlet korporatizmi de sz konusu deidir. Kuruun zmlemesinde bahsettii uzlama liberal ya da toplumsal nekleriyle hibir biimde

nitelendirilemeyecek; ancak devlet korporatizmi snflandrmasna da sokulamayacak trden, olsa olsa st kapal veya zorunlu olarak nitelendirilebilecek bir uzlamadr.820 3008 sayl Kanunu dzeninin getirdii bu uzlama, alma ilikisinin taraflarnn rgtllne dayanmadndan, korporatizmle

ilikilendirilebilecek bir uzlama da saylamaz. Hazrlklar uzun sre alan 1936 tarihli Kanununun baz hkmleri ksa sre sonra yrrlkten kalkmtr. Gerekten de Kanununun yrrle girmesinden yl sonra karlan Milli Korunma Kanunu, sz konusu kanunun henz ok yeni olan ve daha tam anlamyla uygulamaya geirilemeyen koruyucu hkmlerini ciddi biimde zedelemitir. Milli Korunma Kanununun alma ilikileri alanna ynelik eitli dzenlemeleri, II. Dnya Sava koullarnn getirdii seferberlik nedeniyle emek arznda meydana gelen azalmay ve igc an

820

A. Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:1920-1946, a.g.e., 391.

419

gidermeye ynelik olmutur. Bu kanun uyarnca, alma sreleri uzatlarak ve yasal tatil olanaklar snrlanarak var olan igc daha uzun sre altrlm; kadn ve ocuk igcnn istihdam konusundaki yasal snrlamalar bertaraf edilerek, hem bu kesim uzun srelerle altrlabilir hale getirilmi, hem de yeni kadn ve ocuk ii istihdam olanakl hale getirilmitir. Tm bu nlemler madencilik sektrnde gereksinim duyulan igcn salamaya yetmediinden, bu sektrn igc ihtiyac, zorunlu altrma, yani i mkellefiyetiyle salanmaya allmtr.821 Bu dorultuda 1940 ylnda uygulamaya konulan Milli Korunma Kanunu, i gnn 11 saate karm, edimsel olarak bu sre 12, hatta 14 saate kadar ulam, maden iilerine i mkellefiyeti getirilmi, haftalk dinlence kaldrlm, iyerini terk etme yasa getirilmitir. Ayrca sava yllarnda sanayi alannda ok sayda kadn ve ocuk altrlm, 1936 tarihli Kanunuyla getirilen kadn ve ocuklarn korunmasna ynelik hkmler geici olarak uygulamadan kaldrlmtr.822

2-

Cemiyetler Kanunu Baz aratrmaclar tarafndan korporatist bir dzenleme olarak

nitelendirilen823 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu, snf esasna veya adna dayanan cemiyet kurmay yasaklayan hkmler getirdiinden; bu balamda, zellikle iilerin kendi karlarn korumak amacyla sendikalar biiminde rgtlenmelerini hukuken yasakladndan, otoriter bir dzenleme olarak kabul edilmektedir. Aslnda Cumhuriyetin ilanndan sonra kabul edilen 1924 Anayasas (Tekilat- Esasiye Kanunu) vatandalara cemiyet kurma hakkn tanmt.

821

A. Makal, 65. Ylnda Milli Korunma Kanunu, alma likileri ve Mkellefiyeti zerine Bir nceleme, Toplum ve Bilim, S. 102, (2005), 57 ve 59-60. 822 M. . Gzel, Trkiyede i Hareketi (Yazlar-Belgeler), a.g.e., 191. 823 Baknz, T. Parla, a.g.e., 216.

420

Cumhuriyet dnemi ncesinde, 1909da kabul edilen Cemiyetler Kanununun getirdii dzen, Cumhuriyetin ilanndan sonra da olduu gibi srmekteydi. Bu dzen ierisinde iilerin kendi karlarn korumalar olanaklyd. Bu olanak dorultusunda iiler, eitli cemiyetler ve yardmlama sandklar kurarak, toplanma ve ortak karlarn koruma ynnde almalar yapabilmilerdi. ilerin Amele Birlikleri eklinde toplandklar, Trkiye ileri Dernekleri biiminde

rgtlendikleri grlmt. Ancak 1925 ylnda Takrir-i Skn Kanununun kabul edilmesiyle, Trkiyede her trl muhalefetin bastrlmasnn yan sra, iilerin snf karlarn koruyucu almalar yapmas da engellenmitir.824 zellikle 1930 sonras Trkiyenin sanayileme abalar sonucunda, ortaya bir ii kitlesinin ktn gren tek parti ynetimi, bu dnemde kar uyumazlklarnn zmnde i mcadelelerine izin vermemi, emek-sermaye elikisinden kaynaklanan kar atmalarn, devlet araclyla zmlemeyi semitir. Byle bir zm yolu, ii rgtleri olan sendikalara olumsuz baklmasna yol amtr.825 1925 ylndan itibaren, tek parti dnemi koullarnda zaten edimsel olarak gereklemeyen sendika zgrl, 1938 tarihli Cemiyetler Kanunuyla hukuken de ortadan kaldrlmtr.826 Bylece, C.H.P.ye bal olan baz ii dernekleri, daha dorusu ii rgtnden ok yardmlama sandklarna benzeyen dernekler dndaki rgtlere yaam hakk tannmamtr.827 Bu dorultuda 1938 sonrasnda C.H.P etkisindeki Zonguldak Amele Birlii gibi yardmlama sandklar ve eitli meslek

K. Slker, i Snfnn Douu, Y.y., Yenign Haber Ajans, 1998, 76-77. Y. Akkaya, Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, a.g.e., 190. 826 A. Makal, Trkiyenin Sanayileme Srecinde gc Sorunu, Sosyal Politika ve ktisadi Devlet Teekklleri: 1930lu ve 1940l Yllar, a.g.m., 36. (Dipnot) 827 M. . Gzel, Trkiyede i Hareketi (Yazlar-Belgeler), a.g.e., 163.
825

824

421

kurulular varlklarn srdrmlerdir, ancak bunlarn nemli bir etkileri olmamtr.828 28 Haziran 1938de kabul edilen 3512 sayl Cemiyetler Kanununun ierdii hkmlere bakldnda; bu kanunun ikinci fasl ierisinde yer alan 9. maddenin h bendinde Aile, cemaat, rk, cins ve snf esasna veya adna dayanan cemiyetlerin kurulmasnn yasakland grlr.829 Kanun, 9. maddesinde sralad trdeki cemiyetlerin kurulmasn yasaklad iin, yani kapsam geni tutulan yasak zihniyetinden dolay otoriter bir kanundur. Ancak bu kanunun otoriter yn sadece 9. maddesinden ibaret deildir. 1938 tarihli Cemiyetler Kanununun 4. maddesi Bir cemiyetin faaliyete geebilmesi iin ana nizamnamesinin verildii mlkiye makamlarnca tescil olunduuna dair bir vesika alnmas arttr
830

hkmn getirmektedir. Anlalaca

zere 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu, cemiyetlerin kurulmasn tescile balamtr. Bu bir izin sistemidir ve ynetimin uygun grmeyecei derneklere iznin verilmeyecei de bellidir.831 Ayrca bu Kanunla hkmete cemiyetleri denetleme konusunda geni yetkiler verilmitir. Hkmetin cemiyetleri denetleme konusu, Cemiyetler Kanununun drdnc fasl ierisinde yer alan 28den 32ye kadar olan maddelerle dzenlenmitir.832 Getirmi olduu dzenlemelerle otoriter nitelii aka belli olan 1938 tarihli Cemiyetler Kanununun korporatizm tartmalaryla ilikilendirilebilecek olan yn snf esasna veya adna dayanan cemiyetlerin kurulmasn yasaklamasdr. Tek
828 829

Y. Akkaya, Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, a.g.e., 199-200. Kabul Tarihi: 28.6.1938, T. C. Resmi Gazete: 14 Temmuz 1938, Say. 3959, 10272. 830 Kabul Tarihi: 28.6.1938, T. C. Resmi Gazete: 14 Temmuz 1938, Say. 3959, 10272. 831 B. Tanr, a.g.e., 257. 832 Kabul Tarihi: 28.6.1938, T. C. Resmi Gazete: 14 Temmuz 1938, Say. 3959, 10273.

422

parti ynetiminin siyasal sekinleri, toplumda ortaya kabilecek olan snf mcadelelerinin nne gemek iin, snf mcadelesini gerekletirmeye yarayan rgtlerin ortaya kmasna engel olmaya ynelmilerdir. Bu ynelimde, tek parti ynetiminin siyasal sekinlerinin zihniyetindeki, korporatist dnceden ilham alan snf mcadelelerinin reddi dncesi etkili olmutur. Ancak bu dncenin 1938 tarihli Cemiyetler Kanunuyla gerekletirili biimi, korporatist uygulamalar asndan uygun grnmemektedir. nk korporatist uygulamalar, karlarn savunulmas ve uzlatrlmas iin alanlarn rgtlln gerektirmektedir. stelik de bu rgtlenme, iilerin sendikalar kurmas gibi snfsal karlara ynelik bir rgtlenme olmaldr. Oysa 1938 tarihli Cemiyetler Kanunuyla sendika kurmak hukuken yasaklanmtr. yleyse tek parti ynetiminin siyasal sekinlerinin zihnindeki korporatist nitelikli snf mcadelelerinin reddi dncesi, hukuki alana, sendikal rgtlenmenin yasaklanmasyla beraber otoriter bir dzenleme biiminde yansmakta, korporatist bir biimde yansmamaktadr. Dolaysyla 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu otoriter bir hukuksal dzenleme olarak nitelendirilebilir ama korporatist olduu ileri srlmemelidir. Bu kanunun korporatist bir dzenleme olduunun ileri srlmesi, korporatizm ile otoritarizmin birbirleriyle

zdeletirilmesi ya da kartrlmasndan kaynaklanyor olmaldr. 1938 tarihli Cemiyetler Kanununun konuya ilikin dzenlemeleri, Haziran 1946da Cemiyetler Kanununda yaplan deiiklie kadar yrrlkte kalmtr. II. Dnya Sava, Bat demokrasilerinin faizm ve Nazizm karsndaki zaferiyle sonulanm, sava sonrasnda kazanan cephenin nderliinde yeni bir dzen kurulmaya giriilmitir. Bu gelimeler, Trkiyede ok partili yaama geilmesi sreci zerinde olumlu bir etki yapmtr. Bu dnemde iktidar partisi olan C.H.P.,

423

hem A.B.D. nderliindeki Bretton Woods sistemine girerek d yardm elde edebilmek, hem de D.P.ye kayan toplumsal kesimleri tamamen kaybetmemek amacyla, Mays 1946da olaanst kurultay yapm, bu kurultayda programnda yeni artlara uyum salamak amacyla deiiklie gitmitir. Ardndan Haziran 1946da 1938 tarihli Cemiyetler Kanununun snf esasna ya da adna dayanan dernek, dolaysyla da sendika kurma yasan kaldrmtr.833 Kanunu ve Cemiyetler Kanunu gibi iki nemli hukuki dzenlemenin ardnda, Trk siyasal sekinlerinin belirgin korporatist izler tayan zihniyetinin bulunduu sylenebilir. Gerekten de her iki hukuki dzenleme, tek parti ynetiminin siyasal sekinlerinin snf atmas olgusunu iddetle reddeden ve bunun ortaya kmasna izin verilmemesi gerektiini savunan genel yaklamlarnn bir rndr. Bu dorultuda 1936 tarihli Kanununda, snfsal karlarn korunmasnda ve snf mcadelelerinde nemli bir ara olan grev ve lokavt aka yasaklanmtr. Bylece snf mcadelesinin aralar yasaklanarak, olas bir snf mcadelesinin n kesilmek istenmitir. Kanununda snfsal karlarn korunmasn salayan rgtler olan sendikalardan bahsedilmemitir. 1938 ylnda karlan Cemiyetler Kanunu ise, snf esasna ya da adna dayanan cemiyetlerin kurulmasn hukuken yasaklayarak, o zamana kadar edimsel olarak engellenen sendika kurma zgrln hukuken de ortadan kaldrmtr. Sonuta tek parti dneminde, snf mcadelesinin aralarndan grev ve lokavtn, ardndan da snfsal rgtlenmenin temel kurumlarndan olan sendikalarn yasaklanmasyla, toplumda snf atmalarna izin verilmeyerek, toplumsal dayanmann salanmas ynndeki siyasa uygulanmaya devam etmitir. Ancak eitli hukuki dzenlemelerin, toplumda

833

. Cizre-Sakallolu, Korporatizm ve Trk Sendikacl (II), a.g.m., 47.

424

snf atmalarn nlemeyi amalamas, bu dzenlemelerin korporatist saylmasna yetmemektedir. stelik sz konusu dzenlemelerden Cemiyetler Kanunu, alma ilikileri alannda korporatizm iin vazgeilmez bir unsur olan sendikal rgtlenmeyi hukuken yasaklayarak, korporatizmin uygulanma olasln da ortadan kaldrmtr. Korporatizmin resmi dzeyde kabul grmedii bir dnemde Kanunu ve Cemiyetler Kanununun ortaya kmasnda, tek parti ynetiminde korporatist izler tayan zihniyetin etkisini kabul etmek gerekmektedir. Ancak bu hukuki

dzenlemelerin, korporatist bir dzeni kurmaya ya da var olan bir korporatist dzeni srdrmeye ynelmediini grerek, korporatist olarak nitelendirilemeyeceklerini belirtmek gerekmektedir. Bu hukuki dzenlemeler, korporatif izler tayan bir takm dnceler ve amalar dorultusunda ortaya karlan otoriter nitelikli

dzenlemelerdir.

425

SONU Tarihsel kklerinin Roma mparatorluu dnemine kadar uzand bilinen korporatif rgtlenme ve iliki biimleri, sre ierisinde etkinliini yitirdii kesinti dnemlerine karn, 21. yzyla kadar toplumsal yaamn nemli bir paras olmay srdrmtr. Toplumsal yaama ikin olan korporatif rgtlenme ve iliki biimlerinin, sosyo-ekonomik ve sosyo-politik adan farkl zellikler gsteren dnemlerde, ierisinde bulunulan dnemin zelliklerine uygun biimde uyarland grlmtr. Bu dorultuda, kapitalist retim biiminin douundan nceki korporatist rgtlenme ve iliki biimlerinin, kapitalist retim biiminin douundan sonra uygulamaya konulanlardan eitli alardan farkl olduu grlmektedir. Ancak korporatizmin uyguland tm dnemler iin deimeyen temel zelliinin, iinde bulunulan retim biiminin devamlln ve istikrarn salamak olduu sylenebilir. Kapitalizm ncesi dnemde, kentlerin sosyo-ekonomik ve sosyo-politik yaamnn temel rgtlenmesi olan korporasyonlar, rekabete izin vermeyen duraan bir ekonomik yapnn istikrarn salad gibi, sosyal ve siyasal alanda da pek ok ilevi yerine getirmilerdir. Ancak kapitalist retim biiminin baat hale gelmesiyle, kapitalizm ncesi dnemin temel rgtlenmesi olarak alglanan korporatif rgtlenmenin artk kstlayc bir hale geldii anlalm ve zaman ierisinde korporasyonlar ortadan kaldrlmtr. 19. yzyldan itibaren, zellikle sanayileme srecinde ilerleyen toplumlarda kapitalist retim biiminin ve onun felsefesi olan liberalizmin, sosyo-ekonomik ve sosyo-politik alanlarda ciddi bunalmlara yol at grlm, bu bunalmlar karsnda gerek kapitalizme, gerekse liberalizme kar bir takm dnce akmlar ortaya kmtr. Bu akmlar arasnda korporatizm,

426

muhafazakr dncenin bir kolu olarak ortaya km ve ilk defa bir kuram olarak gelitirilmeye allmtr. Dnemin korporatist dnrleri, kapitalizm ncesi korporasyonlarn yeni dneme uyarlanarak deitirilmesi gerektiini ve bylece korporasyonlarn alacaklar yeni biimle kapitalizmin ve liberalizmin rettii bunalmlar engelleyebileceklerini savunmulardr. Deinilen bu tarihsel sre balamnda korporatizmin, kapitalizm ncesi korporatizm ve kapitalist

korporatizm olarak iki temel dneme ya da aamaya ayrlabilecei grlmektedir. Kapitalist retim biiminin baat olduu dnemde, yani kapitalist korporatizm dneminde de, korporatizmin uygulamada homojen olmad

bilinmektedir. Bu dnemde korporatizmin ekonomik ve siyasal alanlarda bir sistem olarak ilk uyguland yer, 1920lerde faizmin iktidara geldii talya olmutur. talya rneini Portekiz ve spanya izlemitir. ki dnya sava aras dnemde ilk kez bir sistem olarak korporatizm, kapitalizmin ekonomik ve siyasal alanda rettii bunalmlarla baa kmakta zorlanan ve bunun sonucu olarak otoriter veya totaliter rejimlere ynelen bu lkelerde uygulandndan, totalitarizm ya da otoritarizmle ilikilendirilmitir. II. Dnya Sava sonunda faizm ve Nazizim yenilgiye

uratlm, Batda totaliter sistemler ekiciliini kaybetmi ve dnya apnda kapitalist sistem A.B.D. nclnde yeni bir yaplanmaya ynelmitir. ki dnya sava aras dnemde genellikle otoriter veya totaliter sistemlerle ilikilendirilen korporatist rgtlenme ve iliki biimlerinin, II. Dnya Sava sonrasnda, elbette ki nceki dnemin totaliter sistemlerinden farkl olarak, Batnn demokratik, oulcu lkelerinde de uyguland grlmtr. Bu olgu 1970li yllarda bir ksm dnrn yeni korporatizm tartmalarn gndeme getirmelerine neden olmutur. Anlalaca zere, kapitalist korporatizm de kendi ierisinde dnemlere ya da

427

aamalara ayrlabilir. ki dnya sava arasnda, totalitarizm ya da otoritarizmle ilikilendirilen korporatizmin uyguland dnem, klasik korporatizm dnemi olarak isimlendirilebilir. II. Dnya Sava sonrasnn koullar ierisinde, btncl bir korporatist kurama dayanmakszn, yerine gre demokratik sistemlerle de bir arada bulunabilen korporatizmin uyguland dnem ise yeni korporatizm dnemi olarak isimlendirilebilir. Farkl retim biimleri ierisinde var olabilmesinden dolay, tarihsel adan dnemlere ayrlabilen korporatizm, tm bu dnemlerde toplumsal yaama ikin olmasndan dolay da, toplumsal yaamn eitli cephelerinde varl izlenebilen bir olgu olmutur. Bu dorultuda bir toplumdaki korporatist dnce, rgtlenme ve iliki biimlerinin, toplumun dnsel, ekonomik ve siyasal alanlarnda kendisini gsterebilecei sylenebilir. Dnsel alanda korporatizm, korporatist olarak nitelenen sistemlerde bulunabilecei gibi, korporatist olarak nitelendirilemeyecek sistemlerde de bir dnsel akm olarak var olabilir. Herhangi bir lkede, dnsel alanda korporatist bir dnce akmnn olmasnn, orada somutluk kazanm sistematik bir korporatist rgtlenme ve iliki biimleri olmakszn, sz konusu ekonomik ya da siyasal sistemi korporatist saymaya yetmeyecei sylenebilir. Bir lkede ekonomik ve siyasal alanlarda etkili, dzenli ve sistematik korporatif rgtlenme ve iliki biimlerinin bulunmas, o lkenin ekonomik ya da siyasal sistemini korporatist olarak nitelendirmek asndan kolaylk salamaktadr. Ancak belirtilmelidir ki, bir lkenin ekonomik ya da siyasal alannda korporatif nitelikli bir takm rgtlenme ve iliki biimlerinin bulunmas; ekonomik ve siyasal alanlarn birbirlerini btnler biimde sistematik bir korporatist rgtlenme ve iliki

428

biimleri oluturulmamsa, sz konusu lkenin sistemini korporatist saymaya yetmemelidir. Dolaysyla her korporatif nitelikli rgtlenme ve iliki biiminin grld yere, korporatist sistem tans konulmas geerli bir yaklam olarak kabul edilmemelidir. Kapitalist korporatizm sz konusu olduunda, korporatist rgtlenme ve iliki biimlerinin nitelii dorultusunda bir ayrma gitmek, var olan korporatist sistemleri zmlemek asndan olduka nem tamaktadr. 1970li yllarda gndeme gelen yeni korporatizm tartmalarnda, eitli dnrlerce korporatizmi snflandrma abalarna giriilmitir. Bu dnrlerin giritii korporatizmi snflandrma, trlere ayrma giriimlerinden yararlanmak, sadece bu tartmalarn gndeme geldii yeni korporatizm dnemini deil, nceki dnemi, yani klasik korporatizm dnemini anlamak asndan da yararldr. Yeni korporatizm tartmalar srasnda ileri srlen toplumsal korporatizm - devlet korporatizmi ayrm, aklayclk asndan en yetkin ayrm olarak gzkmektedir. Daha ok yeni korporatizm dnemini aklamak iin ileri srlen bu ayrmn, klasik korporatist dnem iinde geerli olabilecei belirtilmelidir. Ancak toplumsal korporatizm devlet korporatizmi ayrm erevesinde, klasik korporatist dnemin zellii; devlet korporatizmi olarak nitelendirebileceimiz totaliter rejimlerde uygulanan

korporatizmin, toplumsal korporatizmin ilk uygulamalar saylabilecek bir takm rnekleri glgede brakmasdr. Bu nedenle klasik korporatist dnemde korporatizm, otoriter ya da totaliter rejimlerle zdeletirilmi, eitli skandinav lkelerinde uygulamaya konulan, toplumsal anlamalar gibi korporatist nitelikli uygulamalar korporatizmle ilikilendirilmemitir.

429

Kapitalist korporatizmin, gerek klasik korporatizm, gerekse yeni korporatizm dneminde, eitli lkelerin farkl trde korporatist uygulamalara girimesinin altnda, farkl sosyo-ekonomik, sosyo-politik, dinsel ve kltrel zelliklere sahip olmalarnn yatt sylenebilir. Ekonomik indirgemecilie dmeksizin

belirtilmelidir ki, bir lkede uygulanan korporatizm trn berlirleyen baat unsur, o lkenin gelimilik dzeyine, dnya kapitalizmi ierisindeki konumuna, o lkedeki snflar aras g dengesine bal olarak oluan ekonomik yapdr. Ancak bir lkede uygulanacak olan korporatizm trn belirlemede baat olan ekonomik yap, tek bana yeterli bir unsur saylmamaldr. Sosyo-politik yapnn, dinsel ve kltrel zelliklerin de, korporatizm trn belirlemede nemli yere sahip olduu belirtilmelidir. Bu dorultuda, kapitalistleme ve sanayileme srecinde ileri giden, gl bir burjuva snfna sahip olan, smrgeleri ya da ekonomik etkinlik alannn sunduu stnlk ve gelimi ekonomisinin salad olanaklarla lke ierisindeki eitli snfsal istekleri karlayabilen ve bylece karlalan ekonomik ve siyasal bunalmlar daha kolay atlatabilen lkelerin, ya korporatist zme ynelme olaslklarnn azald ya da korporatist bir zme ynelinmise toplumsal korporatizmi benimseyebilecekleri ileri srlebilir. Buna karn, belli bir kapitalistleme ve sanayileme eiini gemi olmasna ramen, bu srelerde grece geri konumda bulunan, burjuvazisi bata ii snf olmak zere dier snflarn isteklerini karlamakta ve bu snflar zerinde hegemonya kurmakta yetersiz kalan ve bylece karlalan ekonomik ve siyasal bunalmlar atlatmakta zorlanan lkelerin, korporatist bir zme ynelinmesi durumunda devlet korporatizmini uygulayabilecekleri sylenebilir. Ancak kapitalizmin rettii ekonomik ve siyasal bunalmlar karsnda ynelinecek tek seenek korporatizm deildir. rnein

430

korporatist olmayan askeri diktatrlklere ynelmek de olasdr. Ayrca korporatizm, sadece kapitalizmin ekonomik ve siyasal alanlardaki bunalmlar karsnda ynelinecek bir seenee de indirgenmemelidir. nk korporatizm, zellikle yeni korporatist dnemde, bunalm dnemleri dnda da uygulanmtr. Klasik korporatizm dnemi balamnda Trkiye rneine bakldnda, korporatist dncenin, halklk dncesi altnda Osmanl mparatorluuna II. Merutiyet Dneminde girerek, bir ksm siyasal sekin ve aydn etkiledii grlmektedir. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan nce, korporatist dnce dorultusunda bir takm korporatif uygulama ve giriimler olmutur. Korporatist dncenin Trk siyasal sekin ve aydnlar zerindeki etkilerinin, Cumhuriyetin kuruluundan sonra, tek parti dnemi boyunca da srd belirtilmelidir. Trkiyede tek parti dneminde korporatist dnceyi benimseyen siyasal sekin ve aydnlar olmutur. Ancak bu resmi dzeyde korporatist bir kuramn benimsenmesine yol amamtr. Tek parti dneminde resmi dzeyde kabul grmese de, dnsel alanda korporatist dncenin belirgin biimde izlerine rastlamak olasdr. Bu dnemde liberalizme, sosyalizme ve snf atmalarna kar duyulan tepki ve toplumun karlar birbirleriyle elien snflardan deil, karlar bir btn olan farkl meslek gruplarndan olutuu ynndeki kabul, aka korporatist dncenin izlerini tamaktadr. Aslnda tek parti dneminde dnsel alanda belirgin bir arl olan korporatist dncenin, Batda korporatist dnceyi ortaya karan etkenlerden farkl etkenlere bal olarak gndeme geldii belirtilmelidir. Trkiyede tek parti dneminde korporatist dnceyi hkim klan etkenin, Batda olduu gibi belli bir gelimilik dzeyine ulaan kapitalizmin rettii snfsal atmalara bir zm

431

bulma abas deil, henz yeni kurulmu olan ulusal devletin toplumsal yapsnda birlik ve beraberlik ruhunun vurgulanmas olduu sylenebilir. Tek parti dnemi Trkiyesinin dnsel alannda, korporatist dncenin belirgin izleri bulunmasna ramen, ulusal dzeyde ve sistematik olarak nitelendirilebilecek korporatist uygulama ve dzenlemeler, ekonomik ve siyasal alanda varlk kazanmamtr. Geri kimi yazarlar tek parti dneminin ekonomik ve siyasal alandaki eitli uygulama ve dzenlemelerini korporatizmle ilikilendirmi, hatta bu uygulama ve dzenlemeleri aka korporatist olarak nitelendirmitir. rnein 1930lu yllarda uygulamaya konulan devleti ekonomi politikalarnn korporatist olduu ileri srlm, Ticaret ve Sanayi Odalar, l ktisat Meclisi, zmir i ve Esnaf Kurumlar Birlii, Basn Birlii ve dnemin kooperatifilik hareketi gibi eitli uygulama, dzenleme ve kurumlar korporatizm tartmalarna kaynaklk etmitir. Ayn biimde tek parti ynetiminin Kanunu ve Cemiyetler Kanunu gibi hukuki dzenlemelerinin de korporatist dzenlemeler olduu savunulmutur. phesiz saylan bu uygulama, dzenleme ve kurumlar eitli korporatif izler tamtr. Ancak sz konusu dnemde, tek parti ynetimi korporatist bir ama gtmedii ve korporatist temsil yntemini benimsemedii gibi, kapitalist korporatizmin temel bir unsuru saylan alma ilikileri alannda korporatist rgtlenme ve iliki biimlerinin gereklemesi iin gerekli olan sendikalarn kurulmasn nlemitir. Ayrca alma ilikileri alan dndaki alanlarda korporatist rgtlenmeye baklacak olursa, rnein Ticaret ve Sanayi Odalar gibi kimi mesleki rgtlenmelerin, korporatist bir sistemin gerektirdii etkinlikten ve sistematiklikten uzak kaldklar sylenebilir. Dolaysyla sz konusu edilen uygulama, dzenleme ve kurumlarn, korporatif kimi zellikler tadn kabul etmek olasdr ama tek parti

432

dnemi Trkiyesinde ulusal apta ve sistematik bir korporatist rgtlenme ve iliki biimleri bulunmadndan, bunlarn korporatist saylamayaca belirtilmelidir. Korporatizmle ilikilendirilen ya da dorudan korporatist olduklar ileri srlen bu uygulama ve dzenlemeler, tek parti ynetiminin otoriter uygulama ve dzenlemeleri olarak grlebilir. eitli korporatif izler tayan bu otoriter uygulama ve dzenlemeler, sz konusu dnemde korporatizmin otoritarizm ve totalitarizmle zdeletirilmesinden dolay, korporatist olarak nitelendirilmi olmaldr. Tek parti dnemindeki eitli uygulama ve dzenlemeleri mutlaka korporatizmle

ilikilendirmek gerekiyorsa, korporatist nitelemesini kullanmakszn, olduka snrl bir kullanmla korporatif uygulama ve dzenlemeler olduklar

belirtilmelidir. Trkiyede tek parti ynetiminin ve tek parti dnemindeki eitli uygulama ve dzenlemelerin korporatist saylamayaca belirtilmekle beraber, sz konusu dnemde Trkiyede korporatizmin uygulanmasn gerektirecek ekonomik ve siyasal n koullarnn bulunmadnn da vurgulanmas gerekmektedir. Gerekten de tek parti dnemi Trkiyesi, korporatist bir zme ynelmeyi gerektirecek

kapitalistleme ve sanayileme dzeyinden uzak grnmekte, ekonomik ve siyasal yaamnda baat konuma gelmi snf atmalarn yaamamaktadr. Dolaysyla Trkiyede tek parti ynetimi, varl tehlikeye den kapitalist retim biiminin varln srdrmek ve istikrarn salamak iin, ekonomik alan korporatist biimde rgtleme ve siyasal alanda da korporatist temsil yoluyla iktidarn eitli meslek kesimleriyle paylama gerei duymamtr. Tek parti ynetiminin otoritarizmi, iktidarn ekonomik ve siyasal alanlarda istediklerini yapabilmesi iin yeterli olmutur.

433

Trkiye rneinde, korporatizmin tek parti dnemi boyunca varlk kazanamad aka sylenebilir. Eer Trkiyede korporatizmin varlk

kazanmasndan bahsedilecekse, yeni korporatizm tartmalar balamnda, tek parti dnemi sonrasnn ele alnmas gerekecektir. nk kapitalist korporatizm asndan temel bir unsur olan alma ilikileri alanndaki korporatist rgtlenmenin, yani sendikalarn kurulmasnn yolu tek parti dnemi sonrasnda ald gibi, Trkiye asndan korporatist rgtlenme ve iliki biimlerini gerekli klacak sosyoekonomik ve sosyo-politik deiimler de bu dnemde gereklemitir. zellikle Batda 1980li yllarda yeni sa ynetimlerin iktidara gelmeye balamas ve yeni liberal politikalarn yaygnlamasyla, kamu politikalarn oluturmada karlarn uzlatrlmasn hedefleyen korporatist politikalarn yerini, karlarn korunmasnda pazarlk yntemler almaya balamtr. Ancak kamu politikalarnn oluturulmasnda korporatist yntemlerin yerini pazarlk

yntemlerin almaya balamas, rnein sendikalar gibi korporatif rgtlenmelerin gerilemesi anlamna gelmemitir. Korporatif rgtlenme ve iliki biimleri, kapitalist retim biiminin geirdii deiimlere uyum salayarak varln srdrmeye devam etmektedir. Kapitalist retim biimi devam ettii srece de, toplumsal yaamn ayrlmaz bir paras olan korporatif rgtlenme ve iliki biimlerinin, deien koullara uyum salayarak varln srdrebilecei ngrlebilir. phesiz bu ngr, Trkiye rnei iin de geerli olacaktr.

434

KAYNAKA

I. KTAPLAR

FETNAN, Aye, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1969. AFETNAN, Aye, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1972. AFETNAN, Aye, zmir ktisat Kongresi, 2. B., Ankara, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989. AAOULLARI, Mehmet Ali - KKER, Levent, mparatorluktan Tanr Devletine, 1. B., Ankara, mge Kitabevi, 1991. AHMAD, Feroz, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alogan, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1995. AHMAD, Feroz, ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay (Baltal), 3. B., stanbul, Kaynak Yaynlar, 1996. AKKAYA, Yksel, Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk, stanbul, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilim Dal, 1996. AKN, Sina, Trkiyenin nnde Model, 1. B., stanbul, Telos Yaynclk, 1997. ALTUN, Abdlrezak, Trkiyede Gazetecilik ve Gazeteciler, Ankara, ada Gazeteciler Dernei Yaynlar, 1995. ANDR, Louis, Ekonomik Tarih, ev. Ziya Karamursal, stanbul, Devlet Basmevi, 1938.

435

ARALOV, Semiyon vanovi, Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar - 2, ev. Hasan Ali Ediz, Y.y., Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A. ., 1997. ARAR, smail, Atatrkn Halklk Program ve Halklk lkesinin Tarihesi, Y.y, Baha Matbaas, 1963. (ATAY), Falih Rfk, Faist Roma Kemalist Tiran ve Kaybolmu Makidonya Y.y, Hakimiyeti Milliye Matbaas, T.y. AVCIOLU, Doan, Trkiyenin Dzeni I, 4. B., Ankara, Bilgi Yaynevi, 1969. AYDEMR, evket Sreyya, Tek Adam III, 4. B., stanbul, Remzi Kitabevi, 1973. AYDEMR, evket Sreyya, kinci Adam II, 3. B., stanbul, Remzi Kitabevi, 1975. AYDEMR, evket Sreyya, kinci Adam I, 4. B., stanbul, Remzi Kitabevi, 1976. AYDEMR, evket Sreyya, nklp ve Kadro, 4. B., stanbul, Remzi Kitabevi, 1990. BARKAN, mer Ltfi, ktisat Tarihi, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1957. BAAR, Ahmet Hamdi, ktisad Devletcilik, C. I., stanbul, Matbaaclk ve Neriyat Trk Anonim irketi, 1931. BAAR, Ahmet Hamdi, ktisad Devletilik, C. II., stanbul, Matbaaclk ve Neriyat Trk Anonim irketi, 1933. BAAR, Ahmet Hamdi, Deien Dnya (ktisad Devletilik: Drdnc Kitap), stanbul, Kenan Basmevi, 1941. BAAR, Ahmet Hamdi, Demokrasi Buhranlar, stanbul, Trkiye Basmevi, 1956. BAAR, Ahmet Hamdi, Atatrkle Ay ve 1930dan Sonra Trkiye, 2.B., Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar, 1981. BELGE, Murat, Sosyalizm, Trkiye ve Gelecek, stanbul, Birikim Yaynlar, 1989. BERKES, Niyazi, Trk Dnnde Bat Sorunu, 1. B., Ankara, Bilgi Yaynevi, 1975.

436

BERKES, Niyazi, Trkiyede adalama, 2. B., Yay. Haz. Ahmet Kuya, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2002. BIANCHI, Robert, Interest Groups and Political Development in Turkey, Princeton, Princeton University Pres, 1984. BORATAV, Korkut, Trkiyede Devletilik, 2. B., Ankara, Y.y., 1982. BORATAV, Korkut, ktisat Politikalar ve Blm Sorunlar, stanbul, Belge Yaynlar, 1983. BORATAV, Korkut, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, 6. B., stanbul, Gerek Yaynevi, 1998. BOURDERON, Roger, Faizm, deoloji ve Uygulamalar, ev. Kenan Somer, Ankara, Onur Yaynlar, 1989. BOZKURT, Mahmut Esat, Atatrk htilali, 3. B., stanbul, Kaynak Yaynlar, 1995. BURNS, Edward McNall, ada Siyasal Dnceler (1850 - 1950), ev. Aleddin enel, 2. B., Ankara, Birey ve Toplum Yaynlar, 1984. CAROCC, Giampero, Faizmin Tarihi, ev. Muhittin Ylmaz, stanbul, Remzi Kitabevi, 1965. CZRE, mit, Yeni Korporatizm Bat Avrupa ve Trkiye Deneyimleri, Ankara, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dal, 1987. DOBB, Maurice, Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler, ev. F. Akar, 1. B., stanbul, Belge Yaynlar, 1992. DUGUT, Leon, Kamu Hukuku Dersleri, ev. Sheyp Derbil, Ankara, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1954.

437

DURKHEM, Emile, Meslek Ahlak, ev. Mehmet Karasan, Ankara, Milli Eitim Basmevi, 1949. DURKHEIM, Emile, The Division of Labor in Society, Trans. George Simpson, 4th. P., New York, The Free Pres, 1966. DUVERGER, Maurice, Siyasi Partiler, ev. Ergun zbudun, 4. B., Ankara, Bilgi Yaynevi, 1993. ELWTT, Sanford, The Third Republic Defended, Bourgeois Reform in France, 1880 1914, Baton Rouge, Louisiana State University Press, 1986. FINDIKOLU, Ziyaeddin Fahri, Kooperasyon Sosyolojisi, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1967. GKALP, Ziya, Trkln Esaslar, Haz. Mahir nl - Yusuf otuksken, 7. B., stanbul, nklp Kitapevi, 2004. GZE, Ayferi, Korporatif Devlet, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1968. GZE, Ayferi, Liberal Marxist Faist ve Sosyal Devlet Sistemleri, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1977. GZEL, Mehmet ehmus, Trkiyede i Hareketi (Yazlar-Belgeler), stanbul, Sosyalist Yaynlar, 1993. HEATON, Herbert, Avrupa ktisat Tarihi, C.1, ev. M. A. Klbay - O. Aydou, 1. B., Ankara, Teori Yaynlar, 1985. HOBSBAWM, Eric, Ksa 20. Yzyl 1914-1991 Arlklar a, ev. Yavuz Alogan, 1. B., stanbul, Sarmal Yaynevi, 1996. HOBSBAWM, Eric, Sanayi ve mparatorluk, ev. Abdullah Ersoy, 2. B., Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, 2003.

438

HOF, Ulrich Im, Avrupada Aydnlanma, ev. ebnem Sunar, stanbul, Afa Yaynclk, 1995. IIKLI, Alpaslan, Sendikaclk ve Siyaset, 4. B., Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 1990. KARAOSMANOLU, Yakup Kadri, Politikada 45 Yl, Y.y., Bilgi Yaynevi, T.y. (KARAOSMANOLU), Yakup Kadri, Ankara, Y.y., Hakimiyeti Milliye Matbaas, 1934. KARPAT, Kemal Haim., Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, Afa Yaynlar, 1996. KESSLER, Gerhard, Kooperatifilik, ev. Ziyaeddin Fahri Fndkolu, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1940. KEYDER, alar, Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923-1929), Ankara, Yurt Yaynlar, 1982. KEYDER, alar, Toplumsal Tarih almalar, Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, 1984. KEYDER, alar, Trkiyede Devlet ve Snflar, 5. B., stanbul, letiim Yaynlar, 1999. KKER, Levent, Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, 3. B., stanbul, letiim Yaynlar, 1995. KURU, Bilsay, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi Maliye Enstits Yayn, 1963. KURU, Bilsay, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1988. KURU, Bilsay, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt I, Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1988. KURU, Bilsay, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas Cilt II, Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1993. LANDAUER, Carl, Contemporary Economic Systems, Philadelphia&New York, J. B. Lippincott Company, 1964.

439

LANDAUER, Carl, Corporate State Ideologies, Historical Roots and Philosophical Origins, Berkeley, University of California, 1983. LNZ, Juan J., Totaliter ve Otoriter Rejimler, ev. Ergun zbudun, Ankara, Siyasi limler Trk Dernei Yaynlar, 1975. LUKES, Steven, mile Durkheim His Life and Work, 2.th. P., Middlesex, Penguin Books, 1975. MAKAL, Ahmet, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, 1. B., Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 1999. MOORE, Barrington, Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri, ev. irin Tekeli - Aleddin enel, 2. B., Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2003. MOSCA, Gaetano, Siyasi Doktrinler Tarihi, ev. Samih Tiryakiolu, stanbul, Varlk Yaynlar, 1968. MUSSOLN, Benito, Faizm, Faist Devlet, ev. Hasan Tuncay - Serhat Toker - Mine Tekin, stanbul, Toker Yaynlar, 1998. Olivera Salazar Kimdir? Korporatizm Nedir?, Y.y., Tasvir Neriyat, T.y. ORAN, Baskn, Atatrk Milliyetilii, 5. B., Ankara, Bilgi Yaynevi, 1999. KN, A. Gndz, Trkiye ktisat Kongresi 1923 - zmir, 4. B., Ankara, Sermaye Piyasas Kurulu Yayn, 1997. Z, Esat, Otoriterizm ve Siyaset, Ankara, Yetkin Yaynlar, 1996. ZBUDUN, Ergun, Trk Anayasa Hukuku, 7. B., Ankara, Yetkin Yaynlar, 2002. PARLA, Taha, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, Yayna Hazrlayanlar: Fsun stel - Sabir Ycesoy, 4. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2001. POULANTZAS, Nicos, Gei Sreci, ev. B.Ylmaz, Y.y. Belge Yaynlar, T.y.

440

POULANTZAS, Nicos, Faizm ve Diktatrlk, ev. Ahmet nsel, stanbul, Birikim Yaynlar, 1980. PREZZOLN, Giuseppe, Faizm, ev. Menemenlizade Ethem, stanbul, Mektep Neriyat Yurdu, 1932. PEKER, Recep, nklab Dersleri Notlar, Ankara, Ulus Basmevi, 1935. PIRENNE, Henr, Ortaa Kentleri, ev. adan Karadeniz, 4. B., stanbul, letiim Yaynlar, 1994. SARC, mer Cell, Trkiye Ekonomisinin Genel Esaslar, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1949. SARICA, Murat - AYBAY, Rona, Faizm, stanbul, zlem Yaynlar, 1962. SAVELL, A. - HAYWARD, Fernand - FALCONELL, Albert, talya Tarihi II, ev. Galip Kemali Sylemezolu, stanbul, Kanaat Kitabevi, 1940. SNANOLU, Nshet Haim, Faizm ve Onun Devlet Sistemi, stanbul, Muallim A. Halit Kitaphanesi, 1933. SMTH, Adam, Uluslarn Zenginlii, ev. Aye Yunus - Mehmet Bakrc, 2. B., stanbul, Alan Yaynclk, 1997. SOYAK, Hasan Rza, Atatrkten Hatralar I, stanbul, Yap ve Kredi Bankas A.., 1973. SOYSAL, Mmtaz, Anayasaya Giri, 2. B., Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1969. SOYSAL, Mmtaz, 100 Soruda Anayasann Anlam, 9. B., stanbul, Gerek Yaynevi, 1992. SLKER, Kemal, Trkiyede Sendikaclk, stanbul, (Yaynevi Yok), 1955. SLKER, Kemal, i Snfnn Douu, Y.y., Yenign Haber Ajans, 1998. SMER, Nurullah Esat, Muasr ktsat Nizam, Ankara, Aleddin Kral Basmevi, 1944.

441

AYLAN, Gencay, Deiim, Kreselleme ve Devletin Yeni levi, 2. B., Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2003. TANR, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), 3. B., stanbul, Afa Yaynlar, 1996. TEKEL, lhan - LKN, Selim, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, Ankara, Orta Dou Teknik niversitesi dari limler Fakltesi Yayn, 1982. TEKEL, lhan - LKN, Selim, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, 2. B., Ankara, Orta Dou Teknik niversitesi dari limler Fakltesi Yayn, 1983. TEKEL, lhan - LKN, Selim, Kadrocular ve Kadroyu Anlamak, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2003. TMUR, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, 4. B., Ankara, mge Kitabevi, 1997. TOGLATT, Palmiro, Faizm zerine Dersler, ev. iar Yaln - Yksel Demirekler, 5.B., Ankara, Bilim ve Sosyalizm Yaynlar, 2000. TOPRAK, Zafer, Trkiyede Mill ktisat 1908-1918, Ankara, Yurt Yaynlar, 1982. TOPRAK, Zafer, Trkiyede Ekonomi ve Toplum (1908-1950) Milli ktisat-Milli Burjuvazi, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1995. TKN, smail Hsrev, ktisad ve tima Trkiye Rakkamlarla Cilt : III, Ankara, T. C. Babakanlk statistik Genel Mdrl, 1946. TUNAY, Mete, Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), 3. B., stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999. TURAN, Kamil, Milletleraras Sendikal Hareketler, Ankara, Kalite Matbaas, 1979. TRKE, Mustafa, Kadro Hareketi, 1. B., Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 1999.

442

WALCK, Andrzej, Rus Dnce Tarihi 1760-1900, ev. Aleddin enel, 1. B., Ankara, V Yaynlar, 1987. YERASMOS, Stefanos, Azgelimilik Srecinde Trkiye III, ev. Babr Kuzucuolu, 7. B., stanbul, Belge Yaynlar, 2005. YERMAN, Cell - AAOLU, Samet, Ticaret ve Sanayi Odalar Esnaf Odalar ve Ticaret Borsalar, Ankara, Tita Basmevi, 1943. YETKN, etin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, 1. B., Y.y., Altn Kitaplar, 1983.

II. MAKALELER

AAOLU, Samet, Trkiyede Kanunu Tarihesi, lk, C. 7, S. 41, (Temmuz 1936), 330-336 (290-296). AHMAD, Feroz, Trkiyenin Cumhuriyet Dnemi Siyasal Gelimeleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 7., stanbul, letiim Yaynlar, 1983, 1991-1998. AKKAYA, Yksel, Sanayilemi lkelerde Emek Sermaye birlii ve Makro Ekonomik Gelimeler, ktisat Dergisi, S. 370-371, (Austos-Eyll 1997), 62-68. AKKAYA, Yksel, Globalleme: Neo-Korporatizmin Sonu Mu?, Prof. Dr. Metin Kutala Armaan, Ankara, THS Yayn (Trk Ar Sanayi ve Hizmet Sektr Kamu verenleri Sendikas), 1998, 429-446. AKKAYA, Yksel, Devlet, Sendikalar ve Korporatist likiler - I, ktisat Dergisi, S. 403, (Temmuz, 2000), 40-56. (AYDEMR), evket Sreyya, Fikir Hareketleri arasnda Trk Nasyonalizmi. II. Marksizm., Kadro, C. II., S. 19., (Temmuz, 1933), 6-16. (Cem Alpar (Yayna

443

Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1979). (AYDEMR), evket Sreyya, Beynelmilel fikir hareketleri arasnda Trk nasyonalizmi. III. Trk Nasyonalizmi, Kadro, C. II., S. 20, (Austos, 1933), 4-11. (Cem Alpar (Yayna Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1979). (AYDEMR), evket Sreyya, Beynelmilel Fikir hareketleri arasnda Trk Nasyonalizmi III. Trk Nasyonalizmi Kadro, C. II., S. 21., (Eyll, 1933), 5-14. (Cem Alpar (Yayna Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1979). AYDOSLU, Sait, Milliyeti ve Taazzuvcu ktsat 2, lk, C. I., S. 4., (Mays, 1933), 276282. AYDOSLU, Sait, Millet ve Milliyet, lk, C. 2, S. 10, (kinci Terin, 1933), 281-284. BALTA, Tahsin Bekir, Trkiyede Yasama-Yrtme Mnasebeti, ncelemeler, Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1960, 1-55. BARTLEMY, Joseph, Corporatisme, Fikir Hareketleri, S. 157, ( 24 Ekim 1936), 7-8. (BAAR), Ahmet Hamdi, Trk devletilii ve himayeci ferdiyetilik, Kadro, C. II. S. 22, (Terinevvel, 1933), 42-46. (Cem Alpar (Yayna Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1979). (BAAR), Ahmet Hamdi, Kapitalizm (Emperyalizm) ile Millet ktsat Rejimi ve Ferdiyetilik ile Devletiliin Manalar, Kadro, C. II., S. 18, (Haziran, 1933), 43-49. (Cem Alpar (Yayna Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1979).

444

(BELGE), Burhan Asaf, kmekte olan Cihan Nizam, Kadro, C. I., S. 1, (II. Knun, 1932), 21-27. (Cem Alpar (Yayma Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, T.y.). (BELGE), Burhan Asaf, Faizm ve Trk mill kurtulu hareketi, Kadro, C. I., S. 8, (Austos, 1932), 36-39. (Cem Alpar (Yayma Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, T.y.). (BELGE), Burhan Asaf, Liberal Emperyalizmden Dirije Emperyalizme doru, Kadro, C. II., S. 16, (Nisan, 1933), 31-38. (Cem Alpar (Yayna Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1979). BELGE, Murat, Sol, ev. Nait Satlgan, Gei Srecinde Trkiye, Der. rvin Cemil Schick - Erturul Ahmet Tonak, 3. B., stanbul, Belge Yaynlar, 1998, 159-188. BERNARD, A., talyada Corporation sistemi Fikir Hareketleri, S. 165., (19 Aralk 1936), 135-136. BORATAV, Korkut, Trkiyede Devletilik, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, 412-418. CAHT, Hseyin, Bizde iktisad devletilik Avrupada iktisad devletilik, Fikir Hareketleri, S. 5., (1933), 3-5. CAMBO, F., Diktatrlkleri douran sebeplerden Parlemantarizm buhran , Fikir Hareketleri, S. 13, (18 Knunusani 1934), 1-3. CAMBO, F., Diktatrlkleri douran sebeplerden Demokrasi buhran, Fikir Hareketleri, S. 14, (25 Knunusani 1934), 1-3. CAMBO, F., Diktatrlk rejiminin faydalar , Fikir Hareketleri, S. 19, (1 Mart 1934), 12.

445

CAWSON, Alan, Korporatizm, Blackwellin Siyasal Dnce Ansiklopedisi II, Yay. Haz. David Miller - Janet Coleman - William Cannolly - Alan Ryan, ev. Blent Peker Nevzat Kra, 1. B., Ankara, mit Yaynclk, 1995, 39-42. CZRE, mit, Korporatizm ve Trk Sendikacl (I), Birikim, S. 41, (Eyll, 1992), 30-36. CZRE - SAKALLIOLU, mit, Korporatizm ve Trk Sendikacl (II), Birikim, S. 42, (Ekim, 1992), 46-55. CREPAZ, Markus M. L., Corporatism in Decline? An Empirical Analysis of the Impact of Corporatism on Macroeconomic Performance and Industrial Disputes in 18 Industrialized Democracies Comparative Political Studies, Vol. 25, No. 2, (July 1992), 139-168. DUTT, R. P., Faizm Nedir? ev. R. Gran - Rauf Eilmez, ktisat ve Ticaret Mecmuas, C. 2, S. 18, (1935), 28-32. ERTU, Hasan Refik, Cumhuriyet Devrinde Matbuatmz, Siyasi limler Mecmuas, C. XVIII, S. 212, (Kasm 1949), 328-332. GENTZON, Paul, Korporasyonlar ev. Suphi Nuri, ktisat ve Ticaret Mecmuas, C. I, S. 3, (Temmuz, 1934), 3-4. (Korporasyonlar Hakknda ki Zt Tez adl balk altnda). GLMEZ, Mesut, li ktisat Meclisi, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, C. 1., stanbul, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Ortak Yayn, 1996, 33. GZEL, Mehmet ehmus, Cumhuriyet Trkiyesinde i Hareketleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 7., letiim Yaynlar, 1983, 1848-1876. GZEL, Mehmet ehmus, smet nn, Sosyal Politika, Sendika ve Grev, Yapt, S. 10, (Nisan-Mays 1985), 67-86. HAWKINS, Mike, Corporatism and Third Way Discourses in Inter-War France, Journal of Political Ideologies, Vol. 7, No. 3, (2002), 301-314.

446

HAYWARD, J. E. S., Solidarist Syndicalism: Durkheim and Duguit I , The Sociological Review, Vol. 8, No. 1, (July 1960), 17-36. HAYWARD, J. E. S., Solidarist Syndicalism: Durkheim and Duguit II , The Sociological Review, Vol. 8, No. 2, (December 1960), 185-202. HEARN, Frank, Durkheims Political Sociology: Corporatism, State Autonomy, and

Democracy Social Research, Vol. 52, No. 1, (Spring 1985), 151-177. IIKLI, Alpaslan, cretli Emek ve Sendikalama, Gei Srecinde Trkiye, Der. rvin Cemil Schick - Erturul Ahmet Tonak, 3. B., stanbul, Belge Yaynlar, 1998, 326353. LER, Suphi Nuri (ev.), Korporasyonlar, (Jolly, Pierre, La Mystique Du Corporatisme adl eserinden) ktisat ve Ticaret Mecmuas, C. 2, S. 28/29, (Austos-Eyll, 1936), 14. (NN), smet, Frkamzn Devletilik Vasf, Kadro, C. II, S. 22, (Terinevvel, 1933), 46. (Cem Alpar (Yayna Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1979). NSEL, Ahmet, Devletiliin Anatomisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, 419-425. JESSOP, Bob, Corporatism, Parliamentarism and Social Democracy, Trends Toward Corporatist Intermediation, Ed. Philippe C. Schmitter - Gerhard Lehmbruch, Beverly Hills, SAGE Publications, 1979, 185-212. JOES, Anthony James, Fascism The Past and the Future, Comparative Political Studies, Vol. 7, No. 1, (April 1974), 107-133.

447

KANSU, Aykut, Trkiyede Korporatist Dnce ve Korporatizm Uygulamalar, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. 2, Ed. Tanl Bora - Murat Gltekingil, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, 253-267. KANSU, Aykut, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Sosyal Mesele ve timai Siyaset, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. 5, Ed. Tanl Bora - Murat Gltekingil, stanbul, letiim Yaynlar, 2003, 118-131. KANSU, Aykut, Tek Parti Dneminde Bir Radikal Muhafazakr Politika Mektebi Olarak Sosyal Siyaset, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. 5, Ed. Tanl Bora - Murat Gltekingil, stanbul, letiim Yaynlar, 2003, 622-631. KARAMERLOLU, M. Asm, Tek Parti Dneminde Halklk, Modern Trkiyede Siyas Dnce, C. 2, Ed. Tanl Bora - Murat Gltekingil, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, 272-283. KEMAL, Nusret, Halklk, lk, C. I., S. 3., (Nisan, 1933), 185-190. KEMAL, Nusret, nklp deolojisinde Halklk, lk, C. 3, S. 13., (Mart, 1934), 41-45. KEYDER, alar, Gney Avrupada Demokrasiye Gei: spanya, Portekiz, Yunanistan Yapt, S. 12, (Eyll-Ekim 1985), 86-93. KEYDER, alar, Trkiye Demokrasisinin Ekonomi Politii, ev. Nail Satlgan, Gei Srecinde Trkiye, Der. rvin Cemil Schick - Erturul Ahmet Tonak, 3. B., stanbul, Belge Yaynlar, 1998, 38-75. KORALTRK, Murat, l ktisat Meclisi (1927-1935), Ekonomik Yaklam, C. 7., S. 23., (K, 1996), 47-64. KKER, Levent, Kemalizmi Yeniden Dnmek: Solidarizm, Korporatizm ve Demokrasi, Birikim, S. 4, (Austos 1989), 45-49.

448

LASK, Harold J., Duguitnin Devlet Nazariyesi ev. Hasan kr, Mlkiye (Siyasi limler Mecmuas), C. IV, S. 44, (1934), 27-36. LEHMBRUCH, Gerhard, Liberal Corporatism and Party Government, Comparative Political Studies, Vol. 10, No. 1, (1977, April), 91-126. LEHMBRUCH, Gerhard, Liberal Corporatism and Party Government, Trends Toward Corporatist Intermediation, Ed. Philippe C. Schmitter - Gerhard Lehmbruch, Beverly Hills, SAGE Publications, 1979, 147-183. MAKAL, Ahmet, Korporatizm, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Ortak Yayn, 1998, 289-290. MAKAL, Ahmet, Trkiyenin Sanayileme Srecinde gc Sorunu, Sosyal Politika ve ktisadi Devlet Teekklleri: 1930lu ve 1940l Yllar, Toplum ve Bilim, S. 92, (Bahar 2002), 34-70. MAKAL, Ahmet, Trkiyede Tek Parti Dnemi ve Korporatizm Tartmalar, Toplum ve Bilim, S. 93, (Yaz 2002), 173-199. MAKAL, Ahmet, 65. Ylnda Milli Korunma Kanunu, alma likileri ve Mkellefiyeti zerine Bir nceleme, Toplum ve Bilim, S. 102, (2005), 55-91. MARGULES, Ronnie - YILDIZOLU, Ergin, Tarmsal Deiim: 1923-70, Gei Srecinde Trkiye, Der. rvin Cemil Schick - Erturul Ahmet Tonak, 3. B., stanbul, Belge Yaynlar, 1998, 285-309. MESUT, Zeki, Ayn Politikas, lk, C. 3., S. 15., (Mays 1934), 171-176. MUSSOLN, Benito, Mussolini Faizmi Nasl Anlatyor?, (Nshet Haim Sinanolu, Faizm ve Onun Devlet Sistemi, stanbul, Muallim A. Halit Kitaphanesi, 1933 ierisinde) 9-15.

449

MUSSOLN, Benito, Halk Hibir Zaman Egemen Deildir, ada Politika Sorunlar, Der. Gaeton Picon, ev. Sabahattin Eybolu - Vedat Gnyol, stanbul, an yaynlar, 1962, 18-22. PANITCH, Leo, The Development of Corporatism in Liberal Democracies, Comparative Political Studies, Vol. 10, No. 1, (1977, April), 61-90. PANITCH, Leo, The Development of Corporatism in Liberal Democracies, Trends Toward Corporatist Intermediation, Ed. Philippe C. Schmitter - Gerhard Lehmbruch, Beverly Hills, SAGE Publications, 1979, 119-146. Partinin Yeni Program in Kurultayda R. Pekerin Sylevi, lk, C. 5, S. 28, (Haziran, 1935), 247-259. PROU, Gaetan, 1937 Ylnda Korporatizm, ev. Cevat Sadk, Siyasi limler (Mlkiye), C.VII, S. 83., (ubat 1938), 639-646. R. Pekerin Partililerle Bir Konumas, lk, C. 7., S. 39, (Mays, 1936), 161-162. R. Pekerin Kanununu zah, lk, C. 7., S. 41, (Temmuz, 1936), 325-329 (284-288). Reisi Cmhur Hz. nin beyannameleri, Vakit, 21 Nisan 1931. SCHMTTER, Philippe C., Still the Century of Corporatizm?, Trends Toward Corporatist Intermediation, Ed. Philippe C. Schmitter - Gerhard Lehmbruch, Beverly Hills, SAGE Publications, 1979, 7-52. TEKEL, lhan,Trkiyede Halklk, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 7, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, 1929-1935. TEKEL, lhan - AYLAN, Gencay, Trkiyede Halklk deolojisinin Evrimi, Toplum ve Bilim, S. 6-7, (Yaz-Gz, 1978), 44-110. TEKEL, lhan - LKN, Selim, (Kr) Ali hsan (lolu) Bey ve Temsili - Mesleki Program, Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar

450

(1923-1938), 1. B., stanbul, stanbul Yksek ktisat ve Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yayn, 1977, 283-363. TOPRAK, Zafer, Halklk deolojisinin Oluumu, Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar (1923-1938), 1. B., stanbul, stanbul Yksek ktisat ve Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yayn, 1977, 13-31. TOPRAK, Zafer, II. Merutiyette Solidarist Dnce: Halklk, Toplum ve Bilim, S. I, (Bahar 1977), 92-123. TOPRAK, Zafer, Tkiyede Korporatizmin Douu, Toplum ve Bilim, S.12, (1980), 4149. TOPRAK, Zafer, Osmanl Devletinde Korporatif Dnya Gr: Meslekilik, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 2. stanbul, letiim Yaynlar, 1985, 371-376. TOPRAK, Zafer, Osmanl Devletinde Uluslamann Toplumsal Boyutu: Solidarizm Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, letiim Yaynlar, 1985, 377-381. TOPRAK, Zafer, II. Merutiyette Toplumsal Proje: Tesant, Meslek ve Mill ktisat Yeni Trkiye, (Osmanl zel Says) C. II, S. 32, (Mart-Nisan 2000), 289-304. (TKN), smail Hsrev, Trkiyede Mill Sermaye Hareketi, Kadro, C. I., S. 10., (Birinci Terin, 1932), 20-25. (Cem Alpar (Yayma Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, T.y.). (TKN), smail Hsrev, Millet iinde snf meselesi, Kadro, C. III., S. 25., (kinci Knun, 1934), 34-38. (Cem Alpar (Yayna Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1980).

451

(TKN), smail Hsrev, Millet iinde snf meselesi II, Kadro, C. III., S. 26., (ubat, 1934), 20-26. (Cem Alpar (Yayna Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1980). (TKN), smail Hsrev, Garpte sermaye terakmnde Mstemlekelerin rol, Kadro, C. III., S. 32, (Austos, 1934), 17-21. (Cem Alpar (Yayna Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1980). (TR), Vedat Nedim, Snflamamak ve ktisat Siyaseti, Kadro, C. I., S. 11, (kinci Terin, 1932), 17-21. (Cem Alpar (Yayma Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, T.y.). (TR), Vedat Nedim, Trk ktsadiyatnn Erkn Harbiye dairesi: l ktsat meclisi, Kadro, C. II., S. 14., (ubat, 1933), 12-17. (Cem Alpar (Yayna Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1979). (TR), Vedat Nedim, Devletin Yapclk ve darecilik kudretine inanmak gerektir, Kadro, C. II., S. 15., (Mart, 1933), 13-19. (Cem Alpar (Yayna Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1979). (TR), Vedat Nedim, Ziraat siyasetimizde Liberalizmden Devletilie, Kadro, C. II., S. 19, (Temmuz, 1933), 17-22. (Cem Alpar (Yayna Hazrlayan), Kadro Tpk Basm, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 1979). STN, Glten - STN, Mahmut, Korporatizm Bir Alternatif Olabilir Mi?, Mlkiye, C. XXIV, S. 224, (2000), 161-192. VARLIK, M. Blent, zmir i ve Esnaf Kurumlar Birlii, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Ortak Yayn, 1998, 175-176.

452

WINKLER, J. T. , Corporatism, European Journal of Sociology, Vol. XVII, No. 1, (1976), 100 -136. ZHANG, Baohui Corporatism, Totalitarianism, and Transitions to Democracy, Comparative Political Studies, Vol. 27, No. 1, (April 1994), 108-136.

III. KURUM YAYINLARI

Atatrkn Sylev ve Demeleri I, 4. B., Y.y., Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, 1989. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, 2. B., Ankara, Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, 1959. C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, Ankara, Ulus Basmevi, 1935. C.H.P. Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutalgas, Ankara, Ulus Basmevi, 1935. C.H.P. Program, Ankara, Ulus Basmevi, 1935. C.H.P. Program, Ankara, Ulus Basmevi, 1939. C.H.P. Tz, Ankara, Recep Ulusolu Basmevi, 1939. Cmhuriyet Halk Frkas Program, Ankara, T.B.M.M. Matbaas, 1931. Cmhuriyet Halk Partisi Program ve Nizamname, Ankara, Zerbamat Basmevi, 1943. Halklk, stanbul, C.H.P. stanbul l Genlik Kolu Yayn, 1965.

IV. T.B.M.M. TUTANAKLARI

T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 18, Devre. II, 109. tima, 22.4.1341. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 33, Devre. II, 82. tima, 25.6.1927. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 21, Devre. III, 84. tima, 2.10.1930.

453

T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 5, Devre. IV, 11. tima, 7.12.1931 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 9, Devre. IV, 67. tima, 21.6.1932. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 15, .Devre. IV, 50. tima, 15.5.1933. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 18, Devre. V, 67. tima, 28.5.1933 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 12, Devre. V, 73. tima, 3. 6. 1936. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 12, Devre. V, 75. tima, 8. 6. 1936. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 12, Devre. V, 76. tima, 9.6.1936. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt. 26, Devre. V, 82. tima, 28.06.1938.

V. RESM GAZETE

T. C. Resmi Gazete, 15 Haziran 1936, Say. 3330. T. C. Resmi Gazete, 14 Temmuz 1938, Say. 3959. T. C. Resmi Gazete, 18 Haziran 1946, Say. 6336.

454

ZET Bu almada korporatizm ve kimilerince korporatizmle ilikilendirilen Trkiyede tek parti ynetimi olgular arasndaki iliki zmlenmeye allmtr. Korporatizm tartmalar asndan Trkiyede tek parti dnemi, bu dnem ierisinde de zellikle 1930-1945 kesiti zel bir nem tamaktadr. Korporatizm olgusunun salkl bir biimde zmlenebilmesi iin, korporatizmin tanmlanmas, korporatizmin belirleyici niteliklerinin tespit edilmesi, tarihsel sre asndan dnemlendirilmesi, toplumsal yaamn hangi alanlarnda varlk kazandnn ortaya konulmas, farkl toplumsal yaplarda ne biimler aldnn belirlenmesi gerekmektedir. almann kuramsal saylabilecek birinci blmnde yaplmaya allan da budur. Tezin Trkiye zeline ynelik olan ikinci blmnde ise, tek parti dnemi Trkiyesi dnsel, ekonomik ve siyasal alanlar balamnda korporatizm asndan zmlenmitir. Bu dorultuda korporatist dncenin eitli izlerinin Trk siyasal dnnde etkili olduu aka belirtilebilir. Ancak Trk siyasal dnnde belirgin izleri bulunan korporatizmin resmi dzeyde kabul grdn ileri srmek mmkn deildir. Yine ayn ekilde, tek parti dnemi Trkiyesinin ekonomik ve siyasal yaamnda korporatif bir takm izlere rastlamann da mmkn olduu belirtilmelidir. Ama bu noktadan yola karak tek parti dnemi Trkiyesini ekonomik ya da siyasal alanda korporatist olarak nitelendirmemek gerekmektedir. nk tek parti dnemi Trkiyesinde, korporatizmin oluumunu salayacak ekonomik ve siyasal n koullar bulunmamaktadr. yleyse, Trkiyede tek parti dneminde korporatizm

tartmalarna konu edilen baz uygulama ve dzenlemelerin, eitli korporatif izler tamasna ramen, korporatist bir sistemin paras olarak nitelendirilemeyecei, bu

455

anlamda korporatist dzenleme ve uygulama saylamayaca, sadece otoriter olarak nitelendirilebilecei sylenebilir.

456

ABSTRACT The aim of this study is to analyze the relationship between corporatism and single-party era in Turkey which is somehow related to corporatism by some. The single-party era in Turkey, especially the period between 1930 and 1945, has a major importance in corporatism studies. In order to analyze the concept of corporatism properly, we must define corporatism, detect the determining factors of corporatism, set phases of the concept in terms of historical process, define which aspects of social life the concept has a meaning, and also the different forms the concept acquires within different social structures. This is the aim of the first chapter which might be considered as the theoretical part of the study. The second chapter of the dissertation which studies particularly Turkey, the single-party era Turkey has been analyzed in terms of corporatism in the context of ideological, economic and political conditions. To this end, it is possible to state that some aspects of corporatist thinking have major effects on Turkeys political thinking. However, it wouldnt be correct to say that corporatist thinking, which significantly affected Turkeys political thinking, has been accepted in formal level. Similarly, it may be noted that it is very well possible to encounter tracks of corporative approach in economic and political world of single-party era Turkey. Though, we can not characterize single-party era Turkey as a corporatist state in terms of economics and politics. This is because, the necessary economic and political preconditions for building corporatism can not be found in the single-party era Turkey. Therefore, despite the fact that some practices and regulations of Turkey, which are held subject to corporatism arguments in the single-party era have various

457

marks of corporative approach on; this period can not be considered to be a part of corporatist system; and thus these practices and regulations are not corporatist; they can only be defined as authoritarian practices and regulations.