http://genclikcephesi.blogspot.

com

Mustafa Kemal, 1928 yl Austos aynn sekizini dokuzuna balayan Perembe gecesi, stanbul'da Sarayburnu (Glhane) Park'nda Cumhuriyet Halk Partisi'nin dzenledii ve halkn da katld bir elencede, gsterileri izledikten bir sre sonra ayaa kalkm ve 'Harf Devrimi'nin baladn bildiren nl konumasn yapmtr. Mustafa Kemal, bu tarihsel konumasnda 'Yeni Trk Harfleri'ne ilikin dnce ve grlerini yle belirtmitir: "Arkadalar, gzel dilimizi ifade etmek iin 'Yeni T r k Harfleri'ni kabul ediyoruz. Bizim gzel, henkdar, zengin lisanmz, yeni Trk harfleriyle kendini gstere cektir. Asrlardan beri kafalarmz demir ereve iinde bulunduran, anlalmayan ve anlamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak ve bu lzumu anlamak mecburiyetindeyiz. Lisanmz muhakkak anlamak istiyoruz. Bu yeni harflerle behemehal, pek abuk bir zamanda, mkemmel bir surette anlayacaz. Anladmzn snna, yakn bir zamanda btn kinat ahit olacaktr. Ben buna katiyetle eminim, siz de emin olunuz." Sami N. Ozerdim'in hazrlad 'Yaz Devriminin yks' adl kitab 'Harf Devriminin 70. Yl'nda okurlarmza sunmaktan byk kvan duyarz. Bu nemli belgesel almay, gelecek cuma gn yine gazeteniz Cumhuriyet'le birlikte alacaksnz.

http://genclikcephesi.blogspot.com

 S M E T N N ' N N HATIRALARI

B Y K Z A F E R D E N MUDANYA VE LOZAN

S O N R A

MTAREKES ANTLAMASI -2-

http://genclikcephesi.blogspot.com

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Austos 1998

 S M E T

N N ' N N

H A T I R A L A R I

B Y K S O N R A

Z A F E R D E N M U D A N Y A V E

M T A R E K E S L O Z A N

A N T L A M A S I -2-

Cumhuriyet

GAZETESININ

OKURLARINA ARMAANIDIR.

http://genclikcephesi.blogspot.com

LOZAN'A KNC GD KNC GDN FARKLILII 18 Nisan'da Lozan'a Hareket Ettik Bavekilin Kontrol KONFERANS BALADI Yine Trakya Hududu Adakale ve Meis Adasnda Israr Ettik YUNANSTAN LE MNASEBETLER Venizelos Beni Ziyarete Geldi Venizelos Mttefiklerden ikyeti htilalci Venizelos Venizelos Balkan Harbi'ni de Anlatt Venizelos Usta Bir Politikacyd Venizelos'la Konferans Sonras likiler Venizelos'un Bize Emniyeti PATRKHANE MESELES TEKRAR KAPTLASYONLAR MESELES Montagna Forml Kapitlasyonlarda iddetli Mcadele Kapitlasyonlardan Kurtulmak in GENEL AF BEYANNAMES Herkes Gelebilir YABANCI RKETLER ve KUPONLAR MESELES irketlerin mtiyazlar ; '

11 13 13 16 18 20 .20 21 25 25 28 .30 31 .32 34 38 42 46 .46 50 52 55 55 -.58 58 5

Diplomasiye ve Sivil Hayata Girmi Bulunuyorum . .14 Lozan'da Beklenen Misafirler Gibiydik

, Trklk-Hristiyanlk Meselesi Haline Geldi . . . .42

En Sona Kalan Mesele Borlan Altn Olarak detmek stiyorlard Konferans Neticeye Ulayor ANTLAMANIN MZALANDII GN Lozan Gnleri Hemen Hemen 9 Ay Srd Trkiye Siyasi Bir mtihan Verdi MZA N TALMAT BEKLYORDUK Istrap Verici Bir Bekleyi Mustafa Kemal Paamn Telgraf ANTLAMA MZALANDIKTAN SONRA AMERKA LE MZAKERELER BALADI Amerika Mahit Devletti Amerikallarla da Anlatk Trkiye'ye Dn ANTLAMAYI DER DEVLETLERN ONAYLAMASI GECKMT Mdahadenin Tahlili Muahede Bir Sene Sonra Yrrle Girdi Antlamann Baz Hkmleri Tenkide Urad Trakya'y Mzakere Yolu ile Kurtardk Birtakm Eksiklikler Olmutur Araplar Aleyhimize almlard Araplara Kar Vicdan Rahatl ile Konferanstan ktk Aznlklar Yznden ok Sknt ektik Hasta Adamdan Bir Devlet Dodu Galip Devletlerin Tahminleri Boa kt ,

61 62 64 67 67 .68 70 70 71 73 73 74 75 77 77 78 79 80 80 .81 82 84 85 86

Lozan. 45 Yl Sonra Canlln Muhafaza Ediyor . . .87 6

Mali ve ktisadi Basklar ATATRK'N GRYLE LOZAN ANTLAMASI 1. HUDUTLAR 2. KRDSTAN 4. STANBUL 5. TBYET 6. ADL KAPTLASYONLAR 7. EKALLYETLERN HMAYES 8. CEZA 9. AHKMI MALYE 10. AHKMI KTSADYE 11. BOAZLAR KOMSYONU EK:1 . BAMURAHHAS OLAN SMET NN'NN ORDUYA VEDA MESAJI EK: 2 TREN EK: 3 .. LOZAN ANTLAMASI ve TELGRAFLAR , 24 TEMMUZ 1923 ANTLAMAYI MZA . 3. KTSAD MENATIKI NFUZ

88 91 .92 96 96 .97 , . . . . , , .98 98 99 101 102 104 .105

107 109 109 ,123 123

LOZAN'A KNC GD ve LOZAN BARI ANTLAMASI

LOZAN'A KNC GD

 K N C GDN FARKLILII 18 Nisan'da L o z a n ' a Hareket Ettik imdi btn bu anlattm meselelerden sonra, Anka ra'da Hariciye Vekili ve Bamurahhas olarak vazifem, ar tk, sknetle hazrlanmak devrine girmiti. Lozan Konferans'nm ilk toplantsnda buradan byk bir heyetle git mitim. O heyet imdi gerek gazetecileri ile ve gerek muh telif mesleklerden mtehassslanyla hemen hemen yarya inmi bir durumdayd. Konferansn birinci devrinde, isti fadem olacak murahhaslarn, istifadem olacak mavirle rin alma istikametleri az ok belli olmutu. Bu itibarla muhtelif mesleklerden bu kadar ok mtehasssa artk ih tiya yoktu. Ona gre evvelce benimle giden mtehasss larla yeni mtehassslar arasnda semeler yaptm. Bundan sonraki ihtiyaca uygun ve kfi gelecek bir murahhas heyet tekil ettim. Ankara'da ve stanbul'da temas ettiim basn evreleri, vatandalar ve aydnlar umumi olarak murahhas heyetinin devam etmesini tevecchle karladlar ve aley himizde bir cereyana msait bulunmadlar, aksine, iyi a ltmz ve konferans bir sulha vardrmak iin bundan sonra da lazm olan gayreti gsterebileceimiz inanc yay gn bir haldeydi. Bu bana ok huzur verdi. Byle bir hava iinde Ankara'dan stanbul'a geldik ve 18 Nisan'da trenle Lozan'a hareket ettik. Yolda fevkalade bir hadise olmad. lkbaharn gzel gnlerinde Lozan'a vardk. Bu sefer Lo zan'da bulduum hava ilk gidiimden ok farkl idi. Birin ci seferinde yabanc bir muhite girmitim. Kendimi svi13

re "de yabanc hissetmitim. imdi grdm ki, btn Cihan Harbi esnasnda Trkler aleyhine birikmi olan uzak, tevecchsz hava, birinci konferans almalar sresinde byk lde yumuam. Bu defa, Trklere kar bir teecch ve gven hasl olmu bir muhite girdiimi derhal fark ettim. Daha birinci konferansta, en iddetli ve mitsiz mcadeleler yaplrken. Lozan'da Trk-svire Dostluk Cemiyeti kurulmas imkn hasl olmutu. svirelilerle beaba toplantlar yapmtk. Ben svire bakentine gide rek . r. . . . lerin ileri gelenleri ile dosta ne grmeler yapmak frsatm bulmutum. Bylece.tan tm bir muhit ve beni tevecchle kabul etmeye az ok alm, hazrlanm bir muhit iinde Lozan'a varm bulu nuyordum. Diplomasiye ve Sivil Hayata Girmi Bulunuyorum Lozan'a ikinci gidiimde Bayan nn'y de beraber gtrdm, ilk toplantya giderken ne olacamz belli de ildi. Yabanc bir muhite gidiyordum. Onun iin yalnz git mitim. Bu sefer bildiim bir muhite Bayan nn ile gide rek konferansn son safhasn beraber geirmi olduk. Muharebelerden sonra, Hariciye Vekili Bamurahhas olarak Lozan'a giderken ben, diplomasiye ve sivil hayata girmi oluyorum. izmeyi ayamdan karp ilk defa sivil iskarpin giyiyorum. Diplomatlar arasndaki merasimi o kadar bilmiyorum ki, ilk gn Lozan'da le yemeine ineceimiz vakit, ilk sorduum sual, ne elbise giyeceiz, idi. Bizim Paris mmessilimiz Ferit Bey zannederim o es14

nada yanmdayd, ok zeki ve ok deerli bir kimse olan Ferit Bey, bana bu hususta fikir verdi. imdi karikatrize ederek, mbalaa ederek anlatmak istediim, sivil hayat ve diplomasinin merasimli hayat hakknda hibir fikrim, hi bir tecrbem olmaddr. Fakat Lozan'da Avrupal kln da yaamaya altk. Ankara'ya geldiim zaman kalpak da giymiyordum, fakat Lozan'da apka giyiyordum. Bayan nn de apka giyiyordu. Sivil hayata ve diplomat hayatna nasl altm bu rada ksaca anlatacam. Birinci sefer gidiimde, ilk gr melerimde tabii olarak bildiim gibi gryorum. Henz bir hafta gemedi, iki gn sonra, gzlerim falta gibi ald. Btn murahhaslarm, mavirlerimi topladm. Onlara dedim ki: "Bakn arkadalar, burada biz, konferansta, bir heyet olarak alacaz. Ben imdi anlyorum ki, bir muharebe meydanndan km, bilmediim bir dier muharebe meydanna girmiimdir. Ben bu meydan tpk muharebe de grlen bir vazife gibi sayyorum. Onun usullerini tat bik edeceim. Gece gndz vazife yapmak iin her biri miz her an hazr bulunacaz. Ben burada her birinize, ge ce gndz, ne vaziyette olursa olsun vazife verebilirim. Beraber alabilirim. Byle bir art iine girmiizdir. Bil meyerek yakalanmzdr. Vazifemizi bu tarzda devam et tireceiz, bilesiniz." Konferans almalarnn balad gnlerde, bir murah has, zannederim Msy Montagna yanma gelerek, imdi hatrlayamadm bir meseleden dolay protesto ettiini sy ledi. zerimde bir fevkalade tesir yapt. Derhal kendisine, 15

"Msy Montagna, bana bak, ben protesto bilmem" dedim. " N e bilirsin?" diye sordu. "Byle protesto ettin mi, ben bir saat sonra muharebe ye tutuuyoruz, deyiveririm" cevabn verdim. Beni protesto eden bu adam derhal ciddiyetini brak t. "imdi muharebe lafn nereden kardn?" dedi. Bunun zerine yle konutum: "Ben btn mrmde emir aldm ve emir verdim. Bu nun dnda protestoydu, cilveydi, byle eyleri bilmiyo rum" dedim. Msy Montagna ile aramzda geen bu hadiseyi, si vil hayata, diplomatik hayata ne kadar yabanc bulunduu mu ve anlamaya istidadmn ne kadar az olduunu izah et mek iin bir misal olarak sylyorum. Bir mddet sonra yeni hayatma o kadar altm ve o kadar yzgz oldum ki, bana usulden bahsettikleri zaman, yle sylemek lazm, byle konumak lazm diye telkin de bulunduklar zaman, bana bakn derdim, sizin usul de diiniz ey benim tatbik ettiimdir. Ben nasl tatbik ediyor sam, onu usul olarak kabul ettiririm, merak etmeyin, diye kendilerini teskin ederdim. Hlasa byle bir rahat hale gel mitim. Bavekilin Kontrol Resmi vazifenin, konferans almalarnn dnda hibir sknt ekmedim. inde bulunduumuz hayatn, 16

muhitin btn artlarna intibak ettim. Para skntmz da olmad. Bir muhasibimiz vard. Muhasibimiz sonradan parlak bir Maliye Vekili olan Fuat Afal idi. Heyetin mas raflarn o grrd. Otel masraf, yemek masraf gibi hk met kontrolnde olan ve hkmet tarafndan karlanan hesab muhasip yapard. Neye ihtiyacmz olursa ona sy lerdik. Yevmiyelerimiz vard. ahsi ihtiyalarmzn da he sabn yapar ve bize verirdi. Masraflarn hangisi gndelii mize girer, hangisi devlete aittir, onlar ayrr ve ona gre hesaba geerdi. Resmi ziyafetleri, hangi devletlere karlk vermemiz gerektiini protokol tayin ediyordu. Bu ziyafetlerin masra fn devlet verirdi. Resmi vazife dnda fazla dolaacak bir ortam bulamadmz iin gazinoya, sinemaya gitmek gibi eyleri bilmiyorum. Dier arkadalar da ayn durumdayd lar. Onlar da kendi zel masraflarn kendileri karlarlar : d. - " " " h r t "?"tT iSKtr Ankara ile telgrafla temas ederdik. Her gn muntaza man rapor yazardm. zel grmeler, resmi mzakereler, bunlarn hepsini bir harp raporu gibi her gn Ankara'ya bildirirdim. Ben raporlarm dorudan doruya bavekile gnderirdim. Bavekil ile muhabere ederdik. Sonralar aramzda karlkl ikyetler olduu zaman, Byk Millet Meclisi reisine yazdm. Fakat zel muhabere vastam ol mad iin, onlar da bavekile gnderirdim. Yalnz "B yk Millet Meclisi Reisine Mahsustur" derdim. Bavekil de okur, sonra gtrr. Byk Millet Meclisi reisine verir di. Mustafa Kemal Paa da bana yazaca zaman, ayn e kilde hareket ederdi. Yani bavekilin kontrol altndaydk. 17

Lozan'da Beklenen Misafirler Gibiydik Lozan Konferans'nm ikinci devri 23 Nisan 1923'te balayacakt. Konferansn toplanmas iin taraflar arasnda teati edilen notalarla bu tarih kararlatrlmt. Biz 21 Ni san'da Lozan'da bulunduk. Lozan'a indiimiz zaman, ta ndk bir muhite gelmi haldeydik. Yalnz ehri, artlan ta nmakla kalmyorduk, halkla da yakn bir tanmamz var d. Daha evvel de sylediim gibi, ilk konferans balad zaman, btn Cihan Harbi esnasnda Trkler aleyhine ya plm olan kesif propagandalarn tesiri herkesin yznden hissolunuyordu. Bu sefer, durum deimiti. Aramzda dostluk cemiyetleri kurulmu, kyde kentte hepimiz ayr ayn tannmz. Byle bir scak hava iinde Lozan'a gir dik. Beklenen misafirler gibiydik. Konferans 23 Ni san'da yine Ui'de, ato Oteli'nde topland. Bu defa ilk alta olduu gibi, trenler, byk merakl topluluu yoktu. Herkeste dorudan doruya a lmak iin gelmi insanlarn, bir hafta evvel bir toplant dan kp imdi ikincisine gider gibi alk ve tabii bir hal leri vard. Bununla beraber Lozan Konferans'nm ikinci devri baz noktalarda birinci devrinden ayrlr ve baz nok talarda ondan daha canldr. En nemli deiiklik u: Lord Curzon gibi, Msy Poincar gibi birinci derecede mesul ve ok gsterili insanlar bu sefer yoktu. Buna karlk biz, ilk konferansa nispetle daha hazrlklyz. Grlecek meseleler ciddi bir alma ile inceden inceye, madde mad de hazrlanm ve yeni bir alma devrine girmitik. Kon ferans bu artlar iinde ald. Konferansta bir tek byk 18

meseleyi gsteri ve alayile ortaya koyup anlatmak yeri ne, imdi elimizde bir muahede projesi var. Mttefikler teklif etmiler. Biz mukabil proje teklif etmiiz. Bu proje ler zerinde madde madde almaya balyoruz. Ama bir maddenin grlmesine baland zaman, birbiri ile m nasebeti olmayan meseleler arka arkaya gelir gibi grn yor. Konferansn umumi alma tarzn teknik bir konu olarak burada ksaca hlasa etmek isterim.

19

KONFERANS BALADI Yine Trakya H u d u d u almalara yine toprak meselelerinden, hudut mese lelerinden balanmtr. Bir muahedenin tabiatnda olan hassa (zellik) budur. Bu defa yine grmelere Trakya hududundan baladk. Mttefiklerin projesinde Trakya hu dudu Meric'in sol sahilinden geiyordu. Biz Talveg hatt denilen hatt, yani Meric'in ortasn teklif etmitik. Bunun zerinde mnakaalar oldu. Biz noktainazarmzda srar ettik. Ondan sonra stanbul'un ve igal altnda bulunan arazinin tahliyesi meselesi teknik konular arasnda sz ko nusu edildi. Tahliye iinin tali komisyonlara havale edil mesi gerektiini sylediler. Halbuki bu husus iin, ilk ev vel halledeceimiz meselelerdendir, demitik. Mttefikle rin, altklar bir erteleme usulne tekrar bavurduklarm grdk. Hudutlar zerinde grmeler bu suretle devam etti. Sra Suriye hududunun tespitine geldi. Suriye hududu, Franszlarla yaptmz 1921 Ankara tilafnamesi ile esa sen tespit olunmutu. Ve bir ihtilafmz yoktu. Muahede metnine meseleyi bylece geirirken, Ankara tilafname si'nde olduu gibi kabul edilmitir, diye bir kayt konul mas teklifimiz vard. Gariptir ki, bunun zerinde mna kaalar kt. Franszlar teklifimize itiraz ettiler. Ankara tilafnamesi'nm nihayet hudut ksmn buraya yazabiliriz, itilafnameye bal olan dier maddeler btn konferans azalarn ilgilendirmez, diyorlard. Halbuki biz, Ankara tilafnamesini bir btn sayp, btn metninin ve btn ekle rinin Lozan'da taahhde balanmasn istiyorduk. Fransz20

larn buna itirazm hayretle karladk. Aramzda bir hayli mnakaalar oldu. Sonunda, bu mesele zerinde bir anla maya vardk. Suriye hududu ile ilgili hususlar muahede iine alyorduk. tilafnamenin hudut meselesinin dnda kalan maddeleri ve ekleri Fransa hkmeti tarafndan bize verilen bir mektupla tekrar teyit ve taahht ediliyordu. Bizim Ankara Itilafnamesi zerinde durmamzn ve bu noktada srarmzn balca sebebi, Hatay ile ilgili idi. Ankara ttilafnamesi'nde Hatay'n i idaresi iin ve istik bali iin konulmu birtakm haklarmz vard. Tabii bu haklar kaybetmek istemiyorduk. Ankara tilafnamesinin hkmleri blnerek, hudut meselelerinin Lozan Muahe desine yazlmas ve dierlerinin akta kalmas, bu itilafnameyi, taahhde balanmam gibi gsteren bir manaya yol aabilirdi. leride byle bir mana karlmasndan en die duyarak srar ettik ve mektupla meseleyi bir neticeye baladk. Adakale ve Meis Adasnda I s r a r Ettik Hudutlar ve arazi meseleleri grlrken, Melis Adas ve Adakale zerinde mnakaalar oldu. Biz Meis Adas'm istiyorduk, Adakale'yi istiyorduk. Meis Adas, talyanlar iin mhim bir mesele mahiyetini ald. Adakale meselesi de Romanya iin byk bir mesele mahiyetini al d. Bu iki ada iin ok mnakaa ettik. Adakale meselesin de, Berlin Muahedesi hazrlanrken unutularak Trkiye'de kalm bir meseledir diye karmza kmlard. Meis Adas'mn bizim bakmmzdan bir zellii vard. talyan21

lar, hi olmazsa karasularmz iinde bulunan Meis Adas iin srar etmesinler, diyorduk. Her hakkmz zerinde ol duu gibi, Meis Adas ve Adakale zerinde srar ettik ve kuvvetle mdafaa ettik. Nihayet bu maddeler de talik olun du (ertelendi). Bunlardan sonra, dank meseleler kabilinden mali meseleler, borlar, borlarn taksimi grld ve muhte lif iktisadi meselelerden bahsolundu. iktisadi ve mali me seleler bylece umumi olarak bir defa gzden geirildikten sonra,-ayrca ilgili komitelerde teferruat ile konuulmak zere tehir edildi. Tehir olunan meselelerin hepsi konfe ransn nihayetine kadar devam etmitir. imdi mhim olan, hangi meselede ne kadar dayana camz karmzdakilerin anlamalar, kestirememeleridir. Bu meseleler zerinde konuulurken, hangisinde nereye kadar, ne dereceye kadar srar edeceimizi kimse tahmin edemiyordu. Zaten mnakaalar esnasnda talebin ve sra rn gsteri olduu, ciddi olmad havasn vermek, bu mnakaay amakta hibir fayda brakmaz. Mesele, bunu yapabilmektedir. Biz btn srar ettiimiz noktalar sami mi ve ciddi olarak sylyorduk ve anlama oluncaya kadar bu ifade tarzmz, ifademizin edasn muvaffakiyetle mu hafaza ederdik. Bizim mzakerelerdeki tutumumuzun zelliine dair bir misal syleyeyim. Anlatacam bu mi sal, bizim bir meseleyi savunmaktaki slubumuz ve bunun tesiri hakknda bir fikir verecektir. Hudut meselelerinin, arazi meselelerinin mzakeresi esnasnda, stanbul hkmeti tarafndan Londra'ya tayin olunmu eski vezirlerden bir zatla grtm. Galiba Mus22

tafa Reit Paa adnda bir kimse idi. stanbul hkmetinin memuru olduu iin, zaferden sonra memuriyeti hitam bul mu ve zel ileri iin beni ziyarete gelmiti. Kendi mese lesi zerinde grtkten sonra, bana, konferansa ait fikir lerini syledi. Baz tavsiyelerde bulunmak arzusundayd. Esasen gn grm, uzun zaman devlet hizmetlerinde bu lunmu, i ve d mnasebetleri tanyan, tecrbeli bir insan d. Konferans hakknda fikirlerini sylerken, sulh yapmak ihtiyacndan bahsetti. Sz memleketin halinden sulh yap mann zaruretinden Adakale meselesi zerine getirdi. Ve Adakale meselesini bana teferruat ile anlatt. Adakale, Berlin Muahedesi'nde unutularak kalm, fakat ondan son ra ok gle uramlar. in ince noktas unutulmasnda deil, bir iliki kesilirken mevkiin nazar dikkate alnmasndadr. Adakale corafi vaziyeti itibaryla da bizim idare mizde kalmaya msait vaziyette bulunmuyor. Bana bunla r syledikten sonra, benim mdafaa tarzm ok nazik bir eda ile tenkit etti. Adakale meselesinden dolay konferans inktaa urar ve sulh bozulursa, bunun doru olmayacan uzun boylu anlatt. Kendisine, konferansn inktan nere den kardnz, belki ikna edip alacam, dedim. O da bu nun imkn yok, ok srar ediyorsunuz, diyordu. Byle bir vaziyette sulh mzakerelerinin kesilmesi ihtimali onu endi eye sevk etmi ve ikaz etmeyi vazife saymt. Aramzda byle bir konuma oldu, sonra ayrldk. Demek istiyordu ki, konferansn birinci safhasnda arazi talepleri meyannda bunun sylenmediini, imdi ilk defa ortaya atldn ileri srerler ve cevap verirlerken, beni g durumda brakrlar. Adakale meselesinden ikinci konferansta bahsediim, onun 23

da dikkatini celbetmi ve r?enim*bununla uramam doru bulmamt. Bu misali vermekten maksadm. Adakale ze rinde hak iddia ederken, mdafaa tarzmn, bu sebeple kon ferans inktaa sevk edecek bir manzara ve kanaat uyandr dn belirtmektir. Adakale mnakaalarnn stanbul h kmetinin eski Londra mmessilinin zerinde bile byle ciddi bir tesir yapm olduunu grdm.

24

YUNANSTAN L E M N A S E B E T L E R Venizelos Beni Ziyarete Geldi Lozan Konferansnn bu ikinci devresinde balca ha diselerden biri Yunan Bamurahhas Msy Venizelos ile aramzdaki temaslarda Trkiye ile Yunanistan arasnda ge lecek siyasi mnasebetlere ait temellerin grlmesi ve tayin edilmesi olmutur. Biz konferansta ilk zamandan iti baren Yunanllarla daima atma halinde bulunduk. Yu nanllar hangi meseleye karmlarsa, bize temas bak mndan aramzda etin tartma balard ve tabiatyla bi zim tutumumuz umumiyetle sert olurdu. Bu havada henz bir deiiklik yok iken, bir gn Msy Venizelos benimle mlakat istemiti. Geldi, grtk. Msy Venizelos umumiyetle kendi durumunaan ve bu konferansta ifa etmekte olduu vazifenin glnden yaknarak konutu. Konferansta ok mklata uruyor, fikirlerini anlatamyor. Memleketinde askeri bir ihtilal ida resi var. Herkesin akl, bandan bir kar yukarda. Kimse sz dinlemiyor. Bu artlar altnda burada vazife ifa etmek ve sulh yapmak durumundadr. Bana bunlar anlatyordu. Syledikleri dikkatimi celbetmiti. Memleketinde askeri bir idare var. herkesin akl bandan yukar, bundan dolay da kimseye dert anlatam yor. Bu szleri baka bir hadiseye baladm: Muharebeler den sonra Trkiye'den ekilmi olan Yunan kuvvetleri Garbi Trakya'da ve hemen Edirne'nin yaknnda toplan mlard. Bu kuvvetler, zannediyorum, Kondilis isminde 25

bir generalin kumandasmdayd ve general ok ateli beya nat verir, ordusunu toparlam olduundan gsterili bir ekilde bahsederdi. Bir aralk szn kesilmesinden istifa de ederek Msy Venizelos'a, anlattklar ile irtibat kurdu um durumu izah etmek istedim. Kendisine dedim ki: "Bir memlekette byle askeri idare bulunduu veya hut ordunun banda bulunan kumandanlarn siyasete ka rtklar zamanlarda, bunlarn akllan balarndan yukar da olursa, akllarn kendi tabi seviyesine getirmeye imkn yoktur. Onlar, akllan neye eriyorsa onu yapmaya, ellerin de ne kudret varsa onu kullanmaya alacaklardr. M klata uraynca onlar kendi hallerine brakmal, akllar neye eriyorsa, ne kudretleri varsa hepsini tekrar tatbike ko yulsunlar, tecrbe etsinler. Anlalyor ki, sulh ancak on dan sonra nasip olacaktr." Msy Venizelos'a nazik bir tarzda bunlar syledim. Hemen, alndm kavrad ve buraya tehdit manasna al nacak bir ey sylemek iin gelmediini izah etti. ok ri ca ederim, byle bir mana kartmayn, aksine, iyi mna sebetler kurmak iin ne are bulabileceimizi grmeye geldim, dedi. Durumu tamir etti. Bundan sonra Msy Venizelos ile konumaya devam ettik. Msy Venizelos'u, btn siyasi hayatnda balca Trk dman bir politikac olarak tanmtm. Kendisine o gzle bakp konuuyorum. Zaten o zamana kadar memle ket iinde ve memleket dnda bir Yunanl ve hatta bir Rum vatanda ile herhangi bir mesele zerinde mnase bette bulunmu, konumu deilim. Onun iin Msy Ve nizelos ile ok dikkatli temas ediyorum. Her szn, her halini manalandrmaya alyorum. 26

Msy Venizelos, bana, ilk nce, kendisi Lozan Kon feransna bamurahhas tayin olunduu vakit Londra ve Pa ris'e giderek, ngiliz ve Fransz hkmet erkn ile ve bu arada Lord Curzon ile grtn sylemiti. Lord Curzon ile ne grtn, nasl grtn sordum. unla r syledi: "Mttefik kolarak, mttefiklerin davas iin vazife grdk. Felakete uradk. Vazife grrken yardm etmedi ler. imdi de, sulh grmeleri zamannda bizi meydanda yalnz brakyorlar. Bundan ikyet ettim. Sevr'de yaplm bir sulh muahedesi var. Lord Curzon'a bu eski muahede ahkmn mdafaa etmeleri lazm geldiini syledim. Ce vap olarak, bana, yeni bir harp olduundan bahsetti, Sevr'den sonra yeniden bir harp olduunu inkr edemeyiz, bugnk artlar tabiatyla onun neticelerinden bir tesir ta r, bunlar kabul etmen lazmdr, dedi." Lord Curzon, Venizelos'a nazik bir ekilde bunlar sylemi. Venizelos, Curzon'a kar isyan etmi ve yle demi: " B u sylediklerinizi konferansta anlatacam. Sizin yznzden felakete uradk. Bu felaketi beraber tamir et meliyiz. Hakkmzdr, bunu isteyeceim. Gryorum ki, siz kabul etmeyeceksiniz, size bu hakl talebimizi aleni olarak reddettireceim. Ta ki, ngilizlerle ittifak yapp yo la kmann nasl bir felaketle neticelendiini btn dnya ya gstermi ve ispat etmi olaym." Msy Venizelos'a sordum, Lord Curzon ne dedi, de dim, Msy Venizelos anlatt: " N e diyecek? Tekrar nasihat etti. Bana, sen tecrbeli 27

bir adamsn, byle bir eyi nasl yaparsn, farznda birta km nasihatlerde bulundu. Sonra oradan ayrldm." Venizelos Mttefiklerden ikyeti Msy Venizelos ile grmemiz devam ediyor. Msy Venizelos, Londra'dan ayrldktan sonra, Fran sa'ya gelmi ve Msy Poincar ile konumu. Onu da ba na yle hikye etti: "Msy Poincar ile konutum. Ondan da ayn eyle ri istedim. O da yeni bir harp yaptmzdan bahsetti. Ken disine ayn cevaplar verdim. Ve nihayet Msy Poincar'ye dedim ki, bir tek midim kald o da Trklerde, O za man grrz." Msy Venizelos, Poincar ile yapt konumay an latrken, sz arasnda diyordu ki: "Bunlar zmir'e kma mz iin rica ettiler, yalvardlar, biz yle ktk. imdi gel miler, hepsini inkr ediyorlar. Bizi yalnz brakyorlar. Kendilerinden bu ekilde ikyet ettim." Msy Poincar, Venizelos'a sulh yapmak istedikle rinden, meseleyi ona gre deerlendirmek gerektiinden bahsetmi ve son habin neticelerine, yeni artlara gre sulh mevzuunu muvafk bir tarzda beraber hallederiz, tar znda teskin edici szler sylemi. Msy Venizelos, bana bunlar anlatnca, merak et tim: Trklerden ne midin kald, yani Trklerle ne yapa caksn, diye sordum. Sualimi u tarzda cevaplandrd ve dndklerini izah etti: "Trkler konferansa muzaffer olarak gelecekler. Ta28

lepleri ar olacak. Nihayet bu yzden konferans inkta edecek. Geri biz yenildik, yle oldu, byle oldu. Ama yi ne hazr olan, elde bulunan ordu, bizim ordumuzdur. Mu harebe edecek yine biz varz. Konferans kesilince tekrar bize mracaat edecekler. O zaman artlarm bunlara birer birer dikte edeceim. Tek midimiz Trklerde kald der ken, kendilerine bunu anlatmak istedim." Msy Venizelos, peki, neticede ne oldu, dedim. Ol mad, dedi. Tahmin ettiimiz kmad, siz Trkler konfe rans baka trl idare ettiniz. Bu anlattklarm, Venizelos ile yaptmz mlakatn bir gn. Bundan sonra mnasebetlerimiz, konumalar mz ilerledike, Msy Venizelos'un Trkiye ile Yunanis tan arasnda gelecekte iyi mnasebetler kurulmas ve ma zinin unutulmas iin ciddi bir arzu besledii kanaatini edindim. Konumalar bana byle bir kanaat vermitir. Ba na daima sorduu udur: Milletlerimize maziyi unutturup, dost komular mnasebeti tesis edebilecek miyiz? Benim de kendisine cevabm yle olmutur: Mmkndr. Ge mi hadiseleri unutturarak, iki millet arasnda istikbal iin birbirine istinat eden iyi komular mnasebeti vcuda ge tirmek mmkndr. Bunu yapabilmek iin evvela bizim, yani idare edenlerin bu kanaatte samimi olmamz ve anla mamz lazmdr. Msy Venizelos, ne tavsiye edersin, nasl anlaabili riz, diye sorard. Dndklerimi izah ederdim: "imdi burada henz sulh olmad. Fakat sulh yapla cak. Bir defa burada sulhu kurtaralm. Ondan sonra mba dele yaparz. Geri kendiliinden bir mbadele yapld. 29

imdiye kadar bir ksm halk Yunanistan'a gitti. Fakat, mbadele edileceklerin byk ksm Trk olmak zere, henz Yunanistan'dadr. Bunlar da geleceklerdir. imdi, bunlarn oradan kp Trkiye'ye gelmesinde dikkatli davranlrsa, gelenler krgnlk yaratacak haksz ve fena mu amelelere uramadan gelirlerse, bu, vaziyetimizi kolayla trr. Yahut Yunanistan'dan Trkiye'ye gelenler, fena mu amele grrisr. hakszla urarlarsa, byk bir hiddet ve kin iinde geleceklerdir. Onlarn bizim memleketimizde - :e~aa ;. er. > apaeaklan ikyetlerin, elverili .olmayan :es::.er. da.ma > adayacaktr." Msy Venizelos'a bunu hatrnda tut, dedim. Mspet : ivap verdi: Peki dikkat ederim, dedi. Grmelerimizde rendim ki, kendisinin de istikbal iin Anadolu'da, zmir'de, dnd bir tertip varm. Bundan bahsetti. zmir'de kalabilmek iin o da bir mba dele dnm. Gerek zmir'in iinde, gerek byk zmir vilayeti iinde bulunan Trkleri dar karacak, Anado lu'ya gnderecek, buna karlk Anadolu'da bulunan Rum lar ve mbadelede Yunanistan'a giden Rumlar zmir bl gesi iine alacakm. Bana dndklerini anlatt. Bunlar sknetle dinlerken tylerim rperiyordu. htilalci Venizelos Msy Venizelos, buluup grmelerimiz esnasnda, bana Trklerle gemi zamanlardaki mnasebetlerini ve Trklere kar olan icraatn da anlatmtr. Bir defasnda ben ona ihtilalci hayatn sordum. htilalcilie nasl ve ne vakit baladn, dedim. Anlattklarnn zeti udur: 30

"Girit Adas'ndaydm. ok gentim. 18-20 yalarmdaydm. htilalcilie pek gen yata baladm. Girit Ada mn idaresinde bir Osmanl valisi bulunurdu. Biz bir gn toplandk, vilayetin nne gittik. Nmayi yaptk. Bar dk, ardk. Vali Paa'ya imtiyazlarmz isteriz, haklar mz isteriz, dedik. Vali Paa bizi dinledikten sonra, daln, dedi. Biz tekrar barp armaya baladk. Bunun zerine zaptiyeler gnderdi, hepimizi datt." Venizelos Balkan Harbi 'ni de Anlatt Msy Venizelos bana Balkan Harbi'ni ve bu harpte bize kar olan tutumlarn da anlatmtr. Bunlar anlatr ken, Trk-Yunan mnasebetlerinin dostluk esasna mste nit (dayanan) bir mnasebet olmasn arzu ettiini ve by le bir gr iinde bulunduunu bilhassa belirtmek istiyor du. Bana, Balkan Harbi'ndeki Yunan politikasn yle nakletti: "Balkan Harbimde, dier Balkan devletleri ile mtte fik olarak Trklerle harp ettik. Esas olarak ben bu ittifakn aleyhindeydim. Ve sonuna kadar bu ittifaka girmek iste medim. Ama bir ey yapamadm. Girit Adas Trklerle Yunanllar arasnda balca mesele olmutu. Girit, Osman l Devletimden tamamyla ayrlm bir haldeydi, fakat Trk Hkmeti bunu kabul etmiyordu. Girit'i kurtarmak iin teki Balkan devletleri ile ittifak etmeye mecbur ol duk ve birletik. Balkan Harbi'ndeTrklere kar muhare beyi o kadar istemeyerek yaptm ki, muharebeden sonra Meclis'e geldiim zaman, byk bir zafer kazanm insan 31

olarak btn Meclis bana byk takdir ve sempati hisleri gsterdii halde, ben, Trk-Yunan mnasebetlerinde dost luktan bahsettim. O zaman Meclis'te aka sylemiim dir; Trklerle muharebe etmek istemiyordum, ama are bulamadk. Bundan sonra mnasebetlerimizin iyi olmas iin teskin edici szler syledim ve gayet samimi olarak, Trklerle iyi mnasebetler kurulmasn beklediim husuS2K2 Mec'is'e telkinde bulundum." Venizelos bu konumasn Anadolu igaline getirdi ve Anadota'nan igali esnasnda zmir'de vali olarak bulunan kimspnin kendi emirlerine uygun hareket ederek Trkler le olan mnasebetlerinden ve idaresinden ok takdirle bah setmitir. Bunlar sylerken, igal zamannda Trklere bir fenalk olmasn diye elimizden gelen gayreti sarf ettik, de mitir. Venizelos Usta Bir Politikacyd Msy Venizelos hakikaten usta bir politikac idi. Bende brakt intiba budur. Nitekim, Avrupa'da hkmet ricali zerinde son derece itibarlyd. Onun Avrupa'daki nfuzu ve itibar hakknda bir fikir vermek iin, burada, mttefik devletlerden birisinin bana anlattklarn da sy lemeliyim. Murahhas heyetlerinden birinde yksek bir va zifede bulunan bu kimse bana dedi ki: "Konferansta Msy Venizelos ile temas ediyorsunuz, gryorsunuz. Bu mnasebetin ehemmiyetini takdir et mek mmkndr. Fakat bilirsiniz ki, Venizelos mhim bir ahsiyete sahiptir ve gerek Versay Muahedesi'nde, gerek

dier muahedelerde btn devletlerin murahhaslar arasn da yldz gibi parlamtr. Btn bu faaliyetler esnasnda, daima Amerika Cumhurbakan Vilson'un dizi dibinde idi. Vilson ve dierleri her mesele iin onun reyine mracaat ederlerdi. O, Yunanistan'a taalluk (ilgili) etmeyen mesele lerde bile, yakn vukufu ile bir mavir olarak sz sahibi rolnde bulundu. Adamn Versay Muahedesi'nden itibaren btn Avrupa muahedelerinde, karar verenler nezdinde bu kadar yaknl ve kuvvetli tesiri vard." Msy Venizelos ile Lozan Konferans esnasnda bir ka defa grtk. Konumalarmz ok defa istikbal iin mnasebetlerimizin nasl bir ekil alaca hususu zerinde toplanyordu. Bana, istikbale ait dncelerini anlatr, Yu nanistan'n da, Trkiye'nin de balca kuzeyden slav teh ditlerine maruz kaldn hatrlatarak, bu tehditlere kar her iki memleketin el ele verip mterek bir hareket hatt takip etmelerinin menfaatleri icab olduunu sylerdi. Ben kendisini dinledikten sonra, O'na dedim ki: "Sylediklerin doru. Her iki memleket de byle bir tehdit ile kar karyadr. Ama tehlikeye kar ibirlii yapmaya daha ziyade sizin ihtiyacnz var. Yunanistan bir takm komularla ylesine epeevre sarlm vaziyette ki, hepsinin ondan istedii var. Benim kanaatimce, Yunan or dusu kendi memleketini mdafaa etmeye muktedirdir. B yk lde, kendi kendinizi koruyabilirsiniz. Elverir ki, bahsettiim btn bu kuvvetler size kar birlemesin. Bi zimle beraber olursanz, bir defa, bize kar kuvvet ayrma ya ihtiyacnz olmaz. Bu mhim bir noktadr. nk, bize kar kuvvet ayrmaya mecbur olduunuz zaman, btn 33

kuvvetleriniz douda toplanm bulunacaktr. Bu takdirde, her tarafnz aiK kalr. Bizimle birlikte olmann ikinci fay das, sizden talepleri bulunan dier komu memleketlerin sizin aleyhinize bir harekete girimeleri gleir." Venizelos sylediklerimi dinledi ve nihayet, canm be raber olmakta ikimizin de menfaati var, bunu brakalm, dedi. Peki. diye cevap verdim. VenizelosTa Konferans Sonras likiler Yunanistan'n iinde bulunduu tehlikeleri Venizelos bir kbus gibi zihninde tayor ve bunlardan korunmak iin Trklerle iyi mnasebeti art gryordu. Bunu uurla his sediyordu. Ben de btn grmelerde, aramzdaki iyi m nasebetin bizim menfaatimize olduuna iaret ederek, bu nu yapabiliriz, istidadmz vardr, hibir sabit fikrimiz yok tur, diye bunlar zerinde kendisini temin etmeye altm. Aradan zaman geti, Lozan Konferans bitti ve Venizelos Trkiye'ye bir ziyaret yapt. Trkiye'ye gelip Atatrk ile konutuu zaman, bu mlahazalarn onda ok daha kuv vetlenmi olarak kanaatini salamlatrdn mahede et tim. Bu suretle Msy Venizelos ile aramzda ciddi bir iti mat hasl olmutu. O lnceye kadar bu karlkl itimad muhafaza ettik. lave etmeye mecburum ki, Kbrs buhra n, Venizelos ve onunla beraber alm olan devlet adam lar dnda ibana gelen yeni insanlarn durumu takdir etmemesinden domutur. Bu hkmetlerin birinde Venizelos'un olu Hariciye Nazn idi. Venizelos'un olu Hari ciye Nazn bulunduu mddete, Kbrs meselesinin, son34

radan olduu gibi, patlamasna msaade etmemitir. Sofokles Venizelos ile Amerika'da bir defa konumutum. Bu grme, Kennedy'nin lm mnasebetiyle Amerika'ya gittiim zaman oldu. Sofokles Venizelos'u babas gibi cid di bir politikac olarak grdm. Trklerle olan mnasebe tin bozulmamas iin dikkatli bulunduunu mahede et tim. Sonra o da ld. Venizelos Trkiye'ye gelip Atatrk ile grt ve memleketine dnd. Ondan sonra ben Yunanistan'a gittim. Yunanistan'da i politikada ok etin atmalar mevcuttu. Kral taraftarlar ile de kendisi ile de btn bu mnakaalar esnasnda mnasebetlerim iyi idi. Her iki tarafla iyi mna sebette bulunmam dolaysyla benden, vakit vakit Yunan ricali arasndaki ihtilaflarda uzlatrc ve tartmadan saknc birtakm dost tavassutlar (araclklar) yapmam bile istenmitir. Ben bu tekliflerin hepsini yapmaya altm. Lozan Konferans'nm ikinci devrinde mttefiklerde kuvvet kullanmak ve Yunanllarla bizi karlatrmak arzu su uyand zaman, Venizelos konferansn sonuna kadar bu arzular tevik etmemitir. Aksine, vaziyet alp, hepsi nin hiddetini celbettii haller bile olmutur. Hlasa, Trk lerle Yunanllar arasndaki mnasebetler, o gnk artlar iin olduu kadar, gelecekte iki memleket arasnda iyi m nasebetler yolunun almas ve devaml bir dostluk kurul mas imknlar bakmndan konferansn bu ikinci devrinin bir mhim eseri ve neticesi saylabilir. Venizelos ok zeki, gler yzl, bembeyaz bir adam d. Benden yirmi ya kadar bykt. Dnya meselelerini iyi bilen bir politikacyd. Kendisine itimad tabii oktu ve 35

ok gveniyordu. ok tertipler iinde bulunmu, ok tec rbe kazanm ve szne inanlan bir insand. Konferans ta mnasebetlerimiz dzeldikten, birbirimizle anlatktan sonra, artk Venizelos'tan hibir glk ekmedim. Venizelos, Trkiye aleyhinde herhangi bir kimseye vasta ol mak iin istidat gstermedi. Konferans esnasnda Bayan Venizelos da Lozan'day d. Bir gn grrken beni evine davet etmiti. Karm si zinle tanmak istiyor diyerek davetini takviye ediyordu. Ben de gideriz, dedim, byle bir vaatte bulundum. Bizim arkadalar kyameti kopardlar. Ben oraya gitmek istiyo rum. Murahhas heyetindeki arkadalar, sen Venizelos'un evine gideceksin, olmaz, kimse bunu anlamaz, diye srar ettiler. Konferansn nihayetine geldik, bir trl gidemedim. Gitmek istiyordum, ama ok glk vard. Kimse gitmemi istemiyordu. Bugn olmad, yarn derken, vakit geti. Bir gn Venizelos bana dedi ki: "Brakalm bunu, sonra gr rz. Vaziyetini anlyorum. Ben sana mklat karmak istemem. Dediim gibi gayet zeki bir adamd. Durumu kavrad, beni rahatlatmak iin byle konutu. Konferanstan sonra Yunanistan'a gittiim zaman ola anst emniyet tedbirleri alndn grdm. Bunlarn hepsini Venizelos yaptrmt. Ve emniyet tedbirlerine ne zaret ediyordu. Beni bir gn Atina Belediyesi'ne gtrd. Belediye beni ok dostane kabul etti. Belediyede birok meseleler konutuk. Oradan ayrldktan sonra, Venizelos bana, belediye heyeti kral taraftandr, seni buraya mahsus getirdim, dedi. Ben hayret etmitim. Kendisine, siz cum huriyetisiniz, hkmet cumhuriyeti, belediye kral taraf36

tan nasl oluyor, beni oraya niin gtrdn, diye sordum. Orasn sorma, ite bizde byledir, seni oraya gtrmekten maksadm, Trklerle Yunanllar arasndaki mnasebetin istikbal iin de gven verici olduunu sana gstermek is tedim, dedi. Venizelos, Yunanistan'a yaptm seyahat esnasnda kralclarn da Trk dostluunun taraftan olacaklanna beni inandrmak iin ok sylemi, ok gayret sarf etmitir. Ger ekten byle oldu. Kralclar ibana geldikleri zaman, Trk dostluuna ayn derecede ehemmiyet verdiler. Onlar Veni zelos'a dman kesildiler, fakat bizimle olan mnasebetle rinde Venizelos'un politikasn takip ettiler. Aramzdaki bu dostluk mnasebetiyle Yunanistan'n iilerini yakndan ta kip ettim ve Yunan ricali ile temasta bulundum. Yunanis tan'da yetimi devlet ricali oktur. Yal aldaris'i, General Kondilis'i tandm. Venizelos ile ve onun taraftarlar ile aldaris taraftarlan arasnda ve General Kondilis ile yine Veni zelos taraftarlan arasnda mnasebetler nihayete kadar son derece gergin olmutur. ihtilaflardan birbirlerine ok kr gnlard. Bir defa Venizelos'a kar bir suikast teebbs ol du. Atina'da ailesi ile beraber giderken hayatna kastedilmi tir. Venizelos bu suikast iinde o zamanki hkmet erkn nn bir tesiri, bir iliii olduu kanaatinde idi. Ne kadar do ru bilmiyorum ve bu kanaati ne kadar muhafaza etti onu da bilmiyorum. Ama byle bir znts vard. Bunu hissettim. Yunan devlet ricali arasnda mnasebetler bu kadar ok ger gindi. Birbirlerine kyasya dmandlar. Trkiye ile dostluk anlaynn ampiyonluunu Venizelos yapt. Ondan sonra gelenler, i politikada Venizelos'a son derece dmanca 37

davranmalarna ramen, Trkiye ile dostluk politikasn de vam ettirdiler. aldaris, Venizelos'tan ikyet ederken bana bunu delili olarak sylemiti. Bak, demiti. Trklerle dost luk mnasebetini Venizelos amad m? imdi ben devam ediyorum, fakat bundan memnun deiller. Venizelos bu dostluun aleyhindedir. Msy aldaris'e, canm byle ey yapmaz, dedim. Venizelos'u ona beendirmek iin ok emek sarf ettim. Fakat aldaris, ona gvenilmez, diyor ve kanaatini deitirmek istemiyordu. Sonra Venizelos ile g rtm zaman, aldaris'in kendisini ok takdir ettiinden bahsederek, sndrmak istedim. Her ikisi de kendi kanaatle rinde srar ettiler. in hazin taraf budur. Venizelos'un Bize Emniyeti Lozan'da Venizelos'un bize emniyet vermek iin tutu muna dair baka bir misal syleyeceim. Bir gn, Anka ra'ya, hkmete mracaat ettim. Yaknda konferansa bir madde gelecek. Bunun iin talimat istiyorum. Mesele u: Muharebeler esnasnda taraflar birbirlerinden ganaim (ga nimet) olarak ne almlarsa, bunlar ellerinde kalsn. Bunun hesab grlmesin. Taraflardan kast, bir yanda Trkiye, bir yanda btn mttefikler. Byle bir madde grlecek. Ankara'dan cevap verdiler Biz kimseden bir ey almadk, mttefiklerle bu tarzda bir anlama iin mutabkz, ama Yu nanllar istisna edeceiz. Yunanllar bizden ne almlarsa onu iade etsinler Talimat bu. Makul geldi ilk nazarda bu. Bu madde geldi, grlyor. Yunanllarla aramzda byle bir muamele olmusa, karlkl bunlar iade edelim, 38

dedim. Ne lzumu var, mhim bir ey yoktur, tarznda ce vap verdiler. Mnakaa ettik. Olmaz dedim, bunun iin s rar ediyorum, dedim. Benim srarm zerine meseleyi tali komisyona havale ettiler. Aradan pek az bir mddet gemiti. Daha bu madde komisyondan gelip grlmeden, Ankara'dan ikinci bir talimat aldm: Muharebe esnasnda bir Yunan gemisi ne bolu'ya gelmi. Bizimkiler Yunan gemisini zaptetmiler, gemiyi de iindeki eyay da almlar. imdi biz bunu iade edecek durumda deiliz. Meseleyi kapatalm, mttefikler le olduu gibi Yunanistan ile de bunun hesab aranmasn. Yeni talimatta bana bu esaslar bildiriliyordu. Murah has heyetini topladm. Haberiniz olsun, bu tarzda yapaca z, dedim. Hepsi birden, daha drt gn evvel konfe ransta vaziyet aldk, byle dedik, yle dedik, imdi aksi ni nasl yapabiliriz, tarznda fikirlerini sylediler. Olmaz, byle yapmamz lazm, ben syleyecek bir ey bulurum, dedim. Zihnen bununla megulm. Bir imkn aryorum. Bir gn konferansa giderken ngiliz Murahhas Rumbold'a rastgeldim.Konuarak konferansta gidiyoruz. Bir aralk kendisine sordum: "Bir ganaim maddesi vard, ne oldu?" dedim. Durdu, bir dnd ve cevap verdi: "Bilmem, herhalde komisyonda." Ben tekrar kendisine sordum: "Komisyona niin gitti? Ne olacak?" Tekrar dnd, daha iyi hatrlad: "Zannederim sen itiraz ettin. Biz bu hesaplar tasfiye olsun diye kararlatrmtk. Ama siz itiraz ettiniz. Yunan39

llar aldklarn iade etsin diye srarda bulundunuz. Madde komisyona onun iin gnderildi" dedi. Bunun zerine ben, "Canm bunun ayrca istisna edilecek bir yeri yok. Bir tasfiye yaplyor, bari hepsini yapn bitirin" dedim. Adam bana tekrar sordu: Siz istemediniz mi, dedi. Venizelos ile konumam tavsiye etti. Ben de ona haber vere ceim, dedi ve byle ayrldk. Hakikaten Venizelos'a haber vermi. Yenizelos geldi, byle bir eyden bahsetmisin, imdi ne olacak, diye sordu. Ben de meseleyi mhimsememi gibi grnerek, Yunanistan iin mutlaka ayr bir hkm getirmeye lzum olmadn syledim. Sana mklt karmam, pekl yle yapalm, seni anlyorum, dedi. Lozan Konferansmn sonuna doru mali ve iktisadi meselelerden dolay mhim bir buhran domutu. Tekrar bir inkta yapmak ve Yunanllar kullanmak arzusu belir miti. Venizelos buna karn kesin vaziyet ald. Ne olacak sa olsun, biz artk orduyu tutamayz, diye kesin vaziyet al d. Venizelos aleyhine kyameti kopardlar. Yani Venizelos istikbalde bizimle takip edecei politika zerinde emniye timizi tesis etmek iin byk gayretler gstermi ve ciddi olarak kendisine inanlr bir adam olduu kanaatini bizde uyandrmtr. Konferansn birinci devrinde mttefiklerin himayesi ni salamak, Yunanistan'n felakete uramam, malup olmam bir muamele grmesini temin etmek iin ok u ram, teebbsler yapmtr. Lord Curzon ile, Poincar ile grt zaman, onlarn Yunan davasn takip etmek iin Trklerle tutumak istemediklerim anlamt. Bu da -

tabii bir eydi. Zaten sulh bu kanaatle olabilirdi. Grld ki, Trkler konferansa geldikten sonra mttefiklerle harbe sebep olacak esasl bir ihtilafa, bir mevzua girmek istemi yorlar. Sulh yapmak istiyorlar. ngilizler de Franszlar da duruma byle tehis koymular. Onun iin bu ii sulhla bi tirmek imkn vardr ve bu imkn kendileri bakmndan da kymetlidir. Bu kanaate vardklarndan ve yeni bir harp karmann, byle antipatik bir teebbsn kendilerince mahzurlu ve hatta imknsz olduunu bilerek Venizelos'a msait cevap vermemilerdir. Venizelos, bu safhalardan getikten, bu teebbsleri tecrbe ettikten sonra, nihayet, Trkiye'ye kar doru bir politika takip etmenin yolunu bulmutur. Konferansn ikinci devresinde Trk-Yunan dostluunun temellerini hazrlayan yaknlama karlkl anlay ierisinde cereyan etmitir. Bu ikinci devrede tami rat meselesinden dolay Trk-Yunan mnasebetleri bir ara lk tekrar gergin bir hale girmiti. Biz Yunan ordusunun Anadolu'da yapt tahribatn tamiri iin bir harp tazmina t talep ediyorduk. Venizelos Yunanistan'n mali vaziyeti nin son derece bozuk olduunu ileri srerek, bu imknsz dr, hibir ey deyemeyiz, diyordu. Msy Venizelos ile bu meseleyi aramzda birok defa grmzdr. Netice de mttefik devletler bamurahhaslarmn uzlatrc arac l ile konferansn inkta yapmas nlenebilmitir.

41

PATRKHANE M E S E L E S , T r k l k - Hristiyanlk meselesi haline geldi Lozan'da Yunanllarla atmalarmzdan birinin sebe bi de Rum Patrikhanesi'nin stanbul'dan kaldrlmas iin atnz mcadele olmutur. Bu mcadele uzun srd. Te zimiz mtareke esnasnda Patrikhane'nin Trkler aleyhine alan btn tertiplerin merkezi olmasna dayanyordu. Pat rikhane. Trklerle Rumlarn iyi mnasebetlerini, bir millet halinde kaynap, bir devlet iinde yaamalarm engelleyen unsur olarak, mutlaka Trkiye'den karlmaldr tezini ta kip ediyorduk. Bu mcadeleyi de dier byk meeler gibi bamurahhas olarak balca balca ben idare ediyordum. Mttefikler bu yzden konferansta ok mukavemet ettiler ve ok ar szler sylediler. Konuyu adeta Trklk-Hristiyanlk meselesi haline getirmek istediler. Patrikhanenin asr lardan beri gelen ananesinin ve politikasnn yerilmesini, tenkit edilmesini kabul etmek istemiyorlard. Bu mcadelenin ok hararetli ve mnakaal bir saf hasnda, bir sabah rahmetli Doktor Rza Nur yanma gel di, sana bir bilgi veccgn dedi. O sabah Lord Curzon'un ktibi Nicolson gelmi. Rza Nur Bey'le grm. Nicolson, bu konferansta patrikhanenin kaldrlmas iin yapt mz mcadeleden ok ikyet etmi. Aralarnda uzun bir grme ve musahabe olmu. Rza Nur Bey'in bana nak lettiine gre Nicolson yle konumu: "Patrikhane mevzuundaki tutumunuz bizim murahhas heyetlerimizi, Hristiyanlk lemine kar mdafaa edilme42

si, izah edilmesi mmkn olmayan g bir duruma dr mek gayretidir. Bu bizi son derece mkl vaziyete koy makta, yaralamaktadr. ngiliz umumi efkar uyuyan bir arslan halindedir. Mtemadiyen bunun zddna gidecek her trl eziyetleri, tahrikleri yapmaktasnz, straplar ver mektesiniz. Bu hayvan vurula vurula, drtle drtle, yaralana yaralana nihayet uyanacaktr. Uyand zaman, artk gz bir eyi grmeyeeck ve ne yapacan da kimse bil meyecektir. Niin byle yapyorsunuz?" Nicolson'un tehditle kark ikyetini dinledikten sonra Dr. Rza Nur, bu smet Paa meselesidir, bizzat ken disi megul oluyor, o bilir, biz karmayz, ona sylemek lazmdr, demi. Sen syle, ben sylerim laflarndan sonra ayrlmlar. Rza Nur geldi, bana anlatt. Birden, bamn iinde oda dnm gibi geldi. Daha evvel konferansta Ermeni yurdu meselesinden bir tali komisyonda mesele kt ve ondan mteessir olarak, artk murahhas heyetinden ekilmek is tediini sylemiti. Ben bilakis kendisini takdir etmi, de vam et, ben bu buhrann altndan kalkarm, demitim. Fa kat bu sefer, kendisinin Nicolson'a byle sylemesini ta mir kabul etmez bir byk noksan ve yanlma olarak gr dm. Bamda odann dndn hissetmem bundandr. Kendisine, " N e yaptn? Patrikhane ile yaptmz btn mcade leyi sfra indirdin. Sen de benim gibi burada bir murah hassn. Demek ki Patrikhane meselesi murahhaslar bala yan bir talimatn neticesi deildir. Hkmetin politikas deildir. smet Paamn bir ahsi arzusundan ibarettir, o 43

uramaktadr. Senin szlerin, adeta ikyet eder gibi, ona sz geiremiyoruz der gibi bir ifade tarzdr. Bir byk mcadelede bamurahhasm zerinden hkmetin, arka dalarnn, umumi efkarn desteini kaldnrsan, kar ta rafta bu mcadelenin herhangi bir tesiri ve ehemmiyeti ka lr m? ok fena yapmsn" dedim. Bu hadise konferansn birinci devrine, Lord Curzon'un ngiltere bamurahhas olarak Lozan'da bulunduu zamana rastlar. Rza Nur'un yannda hemen ktibimi a rdm. Lord Curzon'u arayn, acele bir iim var, kendisi ni greceim, dedim. Biraz sonra neciteyi bildirdiler. Lord Curzon beni bekliyormu. Saatini sylediler. Bir mddet sonra kalktm, Lord Curzon'a gittim. Lord Curzon, beni byk bir samimiyet ve nee ile karlad. Daha kapdan girerken, ne iin geldiimi, ne ko nuacam bilmeden, " O o o ! dedi. Demek bana armaan getirdin." Ben hayretle, "Hayrola, ne armaan? Ben seninle ko numaya geldim" dedim. "Bugn benim ya gnm" diye cevap verdi. Oturduk, konumaya baladk. Aylardan beri urap duruyoruz, ondan sonra sen byle yapyorsun, dedi. Neden bahsettiini sordum. Patrikhanenin stanbul'dan kalkmas meselesi ortaya dkld. Lord Curzon yle diyordu: "Patrikhanenin dnya ileri ile uramas yoktur. Hi bir eye karmayacaktr. Karmamaldr. Ama stan bul'dan Patrikhaneyi kaldrp da btn Hristiyan lemini rseleyecek bir muameleyi neden istiyorsun? i dnd do lat, meselenin mahiyeti anlald. Ne hkmetinin tali44

mat var, ne arkadalarnn haberi var. Bu, yalnz senin kendi arzun. Nereden kardn byle bir meseleyi? Sabah leyin ktibim grt, bana bu neticeyi getirdi." Ben, kendisine, yanl anlam, dedim. Nafile ura ma, tamir edemezsin, diye cevap verdi. Bundan sonra Patrikhane meselesi, iin esasna gir meksizin, iki gn iinde hi ehemmiyet verilmeyen bir mevzu haline geldi ve kapand. Aradan zaman getikten sonra, Msye Venizelos ile samimi grmelerimiz esna snda o, bana iin bilmediimiz taraflarn anlatt. Venizelos'un sylediine gre, Patrikhane meselesinde nihayeti ne kadar dayandktan sonra, i ters bir neticeye kalrsa, onu halletmek iin tertipler dnmler. Patrikhane stan bul'dan kalkarsa, Aynaroz'a gtreceklermi. Meseleyi bu safhaya kadar dnmler, hazrlanmlar. te bir macera! Doktor Rza Nur Bey'in bu hareketi ni, vazifesindeki iyi niyeti ile elime halinde gstermek hakszlk olur. Onda aslnda byle bir istidat yoktur. Bu ha diseyi, byle artlar iinde mcadele usullerinin ne kadar gl olduunu, onun kaytlarn her an gz nnde bulun durmakta gsterilen en ufak bir dikkatsizliin ne kadar ar neticeler verebileceini belirtmek iin nemli bir mi sal olarak zikrediyorum. Bir murahhas heyeti iinde ve umumi bir mzakere esnasnda dikkatlerin derli toplu ol masndaki ehemmiyeti, ders olmas iin sylyorum.

45

T E K R A R KAPTLASYONLAR M E S E L E S Mottagna forml Lozan'da, bu ikinci devrede kapitlasyonlar meselesi bizim karmza tekrar kmtr. Halbuki kapitlasyonlar zerinde birinci devrede konumuuz, esas olarak bunla rn ilgas kabul edilmi. imdi yeniden, sanki bu muame leler gememi gibi, kapitlasyonlardan dolay ciddi ola rak mcadele yapmzdr. Bu sefer mcadele yle oldu: 4 ubat'ta konferanstan ayrldmz zaman, kapitlasyon lar, inkta sebeplerinden birisi idi. Ayrldmz son ana ka dar bana bu konuda teklifler tanmtr. Teklifleri getirip gtrenler talyan murahhaslar idi. Hatta Msy Bompard, ubat inktanda yeni teklifler bulmak iin ok al mtr. Nihayet, Montagna forml ad ile anlan bir hal a resi bulunmutu. Biz, hukuku ve iktisat olmayan vatandalar, kapi tlasyon belas denilince memleketin yzyllardan beri mahkm edilmi olduu mali ve iktisadi kstlamalar an lar ve bunlar kaldrmann ok g olacan, adalet saha sndaki kapitlasyonun kaldrlmasnn daha kolay olaca n zannederdik. Genliimden beri kapitlasyonlarn yalnz iktisadi hkmlerinden dolay elimiz kolumuz ba l bilirdik. in iine girdikten sonra anladm ki, asl ehem miyet verdikleri, kapitlasyonun adli ksmdr. Nitekim, mali ve ticari hkmlerden dolay fazla glk karmakszn kapitlasyonlarn kalkmasn kabul ettiler. Ama adli ksm zerinde sonuna kadar direndiler. imdi ben, kapit46

iasyonlann adli hkmleri zerindeki ekimeleri anlat yorum. Birinci konferansta inkta tehlikesini nlemek ve zeva hiri kurtaracak bir ey yapm olmak iin, bu Montagna teklifi dedikleri teklifi getirdiler. Ben teklifi kabul ettim. Onlar da kabul etmi grndler. Belki de imza edecekler di. Fakat kapitlasyonlarla ilgili dier meseleler muallakta bulunduu iin, bu adli beyanname imzalanmadan kald. leri srlen teklife gre, memleketimizde adli idare nin slah iin bir zamana ihtiya gsteriliyor ve hi olmaz sa, 5 sene mddetle Trkiye'de hukukulardan mteekkil bir mavir heyetinin bulunmas isteniyordu. Bu hukuk mavirlerinin itirak edecekleri bir komisyon Trkiye'de adl idarenin, hapishanelerin slahna ait projeleri hazrla yacak. Ecnebilerin davalarnda daima ecnebi hukuk ma viri bulunacak. Ecnebileri hakknda celp, tevkif ve ev ara trma emirleri ancak ecnebi hukuk mavirlerinin tasvibi alndktan sonra verilebilecek. Teklife gre, bu yabanc mavirleri beynelmilel ada let divan seecekti. Mahkemelerimiz adeta bunlarn kont rol altnda bulunacak. Hakl grmedikleri kararlar, mah keme kararlarm bozdurmak iin Adliye Vekiline itiraz edebilecekler. Ben, konferansn inkta gn olan 4 ubat'ta, teklife cevap verdim. Esas itibaryla geici bir sre iin ecnebi hukukulardan mavir olarak faydalanmay kabul ettim. Ama bunlar Birinci Dnya Harbi'ne ve stik lal Harbi'ne itirak etmemi devletler tebas arasndan se ilecekler ve Trk memuru olarak alacaklardr, dedim. Ecnebi mavirler iin dnlen selahiyetleri tahdit et47

tim. Mavirler, mtehasss olarak ve bizim memurumuz sfatyla Adliye Vekiline bal bir tarzda alacaklar. Kon feransn inkta yapt o hararetli zamanlarda bunlar ze rinde konutuk, teklifin baz yerlerine olur dedik, baz yer lerine olmaz dedik ve bylece, adli bamszlmza halel getirmeyecek bir forml zerinde mutabk kalm olduk. Montagna forml zerinde bu grmeler yapld esnada Lord Curzon Lozan'dan hareket etmiti. Fakat Msy Poincar ile grmler, teklifi st ste teyit etti ler. Franszlar ngilizlerle mutabk olarak bu teklifi makul karlamlar. Biz de kabul edersek, kapitlasyonlar mese lesi bu suretle hallolunacak, Konferans ktibi Umumisi Msy Massigli bu kanaati izhar etti. Ve dolaysyla Lo zan Konferans kesilmemitir, ertelenmitir, dedi. O tarih te Msy Moujin bir Fransz memuru olarak Ankara'da bulunuyordu. Msy Moujin de, Ankara'da hkmete bir nota vererek, bundan bahsetmi. Hlasa, 4 ubat inktamda, biz kapitlasyonlar meselesini hallolunmu kabul ede rek Trkiye'ye dnmtk. Nitekim, konferansn tekrar toplanmasna hazrlk olmak zere Ankara'dan mttefikle re bildirdiimiz notada, tekliflerimiz arasnda, bunu hallo lunmu meseleler listesine yazmtk. Konferans yeniden balad zaman kapitlasyonlar meselesi tekrar nmze getirilince, bu mesele hallolunmutur, diye karlarna ktm. Evvelce hallolunmu me seleler arasnda Msy Montagna'nm teklifi de vardr ve bu teklif zerinde mutabk kalmtk, dedim. 1923 yl Mays aynn ilk haftasnda kapitlasyonlar meselesi tekrar grlmeye baland. Konferansn 4 ubat 48

inktamda zerinde mutabk kaldmz Montagna forml hi mevcut olmam gibi, adli usul ortaya getirildi. Montag na formlnde mutabk olduk mu, olmadk m, bunun ze rinde uzun mnakaa oldu. ngilizler, o zaman biz hareket etmitik, orada yoktuk, byle bir mutabakat bizi balamaz, dediler. Bize haber verildiine gre, Franszlarla sizin ara nzda mutabakat hasl olmu, dedim. Byle bir ey olmad hususunda srar ediyorlar. Hlasa, ngilizler, bu sefer ka pitlasyonlar iin yeni bir adli usul teklif ettiler. Konferan sa byle bir teklif getirdiler, bunu konuacaz, dediler. Evvelce konuulmu, hallolunmu bir meseleyi tekrar dinlemem, konumam, dedim. ngilizleri, dier mttefik ler desteklemeye baladlar. Msy Rumbold, Montagna forml zerinde benim, mutabk olduk, tarzndaki beyan larm yle tavzih etmeye (aklamaya) alt: "4 ubat gn leden sonra Lord Curzon'un yann da yaplan toplant, mttefikler ve Trk murahhaslar ara sndaki son toplantdr. Bu toplantdan ktktan sonra ne yapldysa, sulhu mmkn klmak iin yaplmtr. Sulh ol maynca, tarafeyn (taraflar) vaziyetlerini muhafaza ediyor lar demektir." Msy Rumbold bunlar syledikten sonra, ben sz aldm ve dedim ki: "Adli usul zerinde 4 ubat akam grtmz metin iki tarafa ittifak edilerek yazlmtr. Konferansa yeniden balamanin ilk art, kararlatrlan, mutabk kal nan ilere tekrar dnmemektedir. Msy Montagna tara fndan hazrlanp bize verilen metni kabul etmekle, bu me sele kesin olarak halledilmitir. Bunun iin artk tekrar ka pitlasyonlar mevzuunda konuulamaz." 49

Vaziyet bu kadar ak olduu halde, Montagna'nm ileri srd adli usul zerinde kesin mutabakat olmad n srarla sylyorlar. Bize yaplan bu son teklifin, sulha varmak iin dnlm ve hususi surette konuulmu, ha len muallakta (sonuca balanmam) bulunan bir teklif ol duunu iddia ediyorlar. KapitlasyoBarda iddetli Mcadele .^ae.e hiddetli oluyor. ngilizlerin getirdikleri ye ni teklifi bir defa dinlememi istiyorlar. Ben, dinlemem di ye srar ediyorum. Bu sefer, komisyona gitsin diyorlar. General Pelle araya girdi. Beni ikna etmeye alyor lar. Nihayet ngilizlerin yeni teklifini rendik. Biraz teehhurla (gecikmeli) geldi. ngiliz teklifine gre, kapitlas yonlar adli bakmdan yeni bir ekilde yine devam ediyor. Halk mavirleri Trkiye'ye gelecek, ama stanbul'da ve zmir'de bulunarak hkim bir vazife grecek. Mavirler, bir yabanc hakknda herhangi bir tetkik ve aratrma yap laca zaman, icradan evvel meseleyi bilecekler ve onlarn muvafakati (onay) alnacak. Byle bir teklif. Bunun ze rinde uzun boylu konutuktan sonra, adli usul nihayet bir neticeye baland. Btn bu mnakaalar esnasnda benim srarla zerin de durduum husus u: mesele, Trkiye'nin hayati menfa atlerine dokunuyor. Bu ileri srlen teklif, Trkiye'ye di er milletlerle msavi bir muamele edileceini salyor mu? Bunu anlatmak istiyorum. Mnakaalara Amerikan Murahhas Grew de kart. 50

General Pelle uzlatrc abalarnda devam ediyor. Esas teklif sahibi Msy Montagna beni ikna etmeye alyor. Ben srar ediyorum, eer adli usulde ve her hususta msa vi muamele grmeyeceksek, bunun mzakeresi tamamen faydaszdr. Bu konumalar esnasnda bir aralk, yle de diimi hatrlarm: "Trk murahhas heyetinin adli slahat hedef tutan bir beyanname neretmesi, Byk Millet Meclisi Hkmeti nin Trkiye de adli slahata girimeye ne kadar istekli ol duunu gsterir. Ama biz byle bir slahat yabanc bir is tee boyun emek iin yapmayacaz. Dndmz ad li slahata, Trk adliyesinin ileyiine yabanc kimselerin karma hakkn vermek iin niyet etmi deiliz. Trk mu rahhas heyetinin imzalayaca herhangi bir beyanname, bu yolda tamamyla ihtiyari bir senet olacaktr." Kapitlasyonlar mttefiklerin ve btn byk devlet lerin hassasiyetle zerinde durduklar balca mesele ol mutur. Bandan beri, kapitlasyonlardan vazgemek is temediklerini anlyordum. Daha birinci konferans bala madan Paris'te Msy Poincar ile grtm zaman ba na, baka bir ekil dneceiz, bir intikal devri tanyaca z, gibi szler sylemiti. Msy Poincar ile grtm zaman bana, baka bir ekil dneceiz, bir intikal devri tanyacaz, gibi szler sylemiti. Msy Poincar ile ko numamz bitip ayrldmzda, onu grlerinde srarl ve kararl bulmutum. Msy Poincar'nin deti, karar verdi i eyi, hi gsteri iddiasnda bulunmakszn, grltl bir tavr almakszn sonuna kadar deitirmeden takip et mektir ve byle de yapmtr. Fakat bu sefer, yani konfe-

51

ransn ikinci devrinde gerek Franszlar, gerek talyanlar kapitlasyonlar meselesinin iine fazla karm ve bula m olduklar iin yeni bir teklifle gelmeyi ngiltere deruh te etmi (zerine alm). tekiler bunu desteklediler. Kapitlasyonlardan K u r t u l m a k in stiklal Harbimin balca amalarndan biri asrlk ka;.-..i.-; :r :e..-.r.;ir. memleketi kurtarmak idi. Ve biz Lo zan Konferansna giderken, kapitlasyonlar kaldrmak iin kararlydk. imdiye kadar sylediklerimden de anla lmaktadr ki, Lozan'n iki devrinde, dokuz ay mddetle adli kapitlasyonlarn kaldrlmas iin btn mttefikler le mcade ettik , muvaffak olduk. Kapitlasyonlarn adli hkmlerine mttefiklerin ne kadar nem verdiklerini be lirtmek maksadyla bir kk hikye anlatacam. Konferans esnasnda, zel sohbetlerde, yabanc mu rahhaslar yakamdan tutarlar, bana, mahkemelerde bir dava geirip geirmediimi sorarlard. Ben hayr cevabn verin ce onun iin adli kapitlasyonlarn kalkmasnda srar etti imi sylerler, halbuki memleketimizin bir adli yardm devresi geirmesi gerektiinin bizim menfaatimiz icab ol duunu iddia ederlerdi. Ben de cevap olarak, bizim kendi vatandalarmzn yargsna raz ve emin olduumuzu, kim memleketimizde mahkememize dmek istemiyorsa memleketimize gelmemesini, sylerdim. Benim kanaatimce, yarglk sanat, muhariplik vasf gibi Trk milletinin tabii kabiliyetlerindendir. Mtareke ve igal srasnda, stanbul'da hepimizin ileri olurdu ve-aile52

miz efrad bulunurdu. Bunlar mahkemeye giderlerdi. Aylar dan beri maa almam, zaruret iindeki hkimler, bizim ai lelerimizi, Kuvayi Milliyeci akrabas diye mahkm ettirmek iin hkimi tesir altnda bulundurmak isteyen irret davac lara kar adaleti yerine getirmekte tereddt etmezlerdi!. Uzun mzakerelerden mnakaalardan sonra, nihayet bir anlamaya vardk. Mhim olan, muahede metni iinde kapitlasyonlarn ilgasna dair olan maddeyi yazmak mese lesi idi. Bana yaplan teklifler daima u tarzda bir forml oluyordu: Taraflar, kapitlasyonlarn ilgasnda mutabk ol mulardr. Hep byle sylerlerdi. Ben, basit bir ekilde ce vap verirdim: Mutabk olmular nedir? lga edilmitir. Ni in byle sylemiyorsunuz? Nihayet bir gn, konferansn nihayetine doru, maddeleri hazrlayan yazan mtehassslar benim yerime geldiler. Nasl istiyorsun, diye sordular. "lga olunmutur" veya "ilga olunduunu beyan ederler" tarznda yazlsn, dedim. Mspet karladlar. Kendilerine sordum: "Ne oldu, imdiye kadar byle yazmyordunuz?" imdi emir aldk, cevabn verdiler. Usule smyor, asl usul budur, falan tarznda olan delillerin hepsi, karar verdikten sonra suya dmt. Adli ksm iin de zevahi ri kurtarmak maksadyla, muvakkat olarak yaayacak bir usul bulmulard. Mzakeresini anlattm bu usul, Mon tagna forml, 4 ubat inktamda mutabk kaldmz ek li ile karara baland. imdi bu vesile ile syleyeyim: Lozan Muahedesi y rrle girdikten sonra adli beyannameye uygun olarak bi ri svireli, biri sveli, dierleri de spanyal ve Hollanda l olmak zere drt hukuk mavirine vazife verdik. Bun53

lar memleketimizde 5 sene altlar. Bu arada bir sr ad li slahat yapld. Bu almalara yabanc mtehassslar hibir zaman katlmadlar. Trk adliyesinin ileyii hak knda kendilerinden birer rapor istenildi. Mtehassslarn drd de Trk mahkemelerinin btn medeni memleket lerde olduu gibi muntazam altn, Trk hkimlerinin vazifelerinin ehli olduunu itiraf etmilerdir. mparatorluun son zamanlarnda ve cumhuriyetten sonra demokratik mcadelenin soysuzlat gnlerde h kimlere trl basklar yaplmtr. Trk hkimleri bu bask lara kar koymaya muvaffak olmulardr. Gelecek zaman larda da Trkiye'de adaletin, bu tabiatta hkimler tarafn dan salanacandan benim zerre kadar phem yoktur. Trk hkimlerinin istiklal ve itibarn kurtarmak Lo zan Antlamas'nm balca bir konusu olmutur. Bu sonu tan dolay memleketimiz, her medeni memleketin adaleti kadar haysiyet ve itimada kavuarak vazife grm, n sal mtr. Bundan sonra da hkimlerimiz liyakatlann ve ka nunlarmza desteklerini gstermekte devam edeceklerdir. Buna kuvvetle inanyorum.

54

G E N E L AF BEYANNAMES Herkes Gelebilir Lozan'da konferans mzakerelerine mevzu tekil eden byk meselelerden birisi ekalliyetler meselesi ve aff umumi beyannamesi olmutur. Aff umumi beyannamesi zerindeki mnakaa, ikinci devrede de ayrca devam et mitir. Mttefikler, aff umumi beyannamesi ile, muhare be esnasnda Trkiye'den km olan kimselerin bilhassa ekalliyetlerin tekrar yerlerine dnp yaamalarn art ko uyorlard. Onlarn nazarnda aff umumi, bundan ibaretti. Biz, esas olarak aff umumiye taraftardk. Fakat artlarmz vard. lan edilecek af, hyaneti tevik etmemeliydi. Mem leketten kp gitmi olanlar gelebilirler. Herkes gelebilir. Ama komitac, ihtilalci, fesat gibi birtakm fena hareket lerle memleketin emniyetini her suretle ihlal etmi olan muzr insan]ar.kabul edemezdik. Bunun iin tekrar yurda dnmek isteyecek kimseler hakknda hkmetin izin ver^ mesi lazmd. Dardan geleceklerin, memleketin emniye tini ihlal etmeyecek unsurlar olmasn, hkmet tayin et meliydi. Bizim artlarmz ve grlerimiz byleydi. ok mnakaalar oldu. Msy Rumbold bana sordu: Geri gelecek olanlara msaade iin onlardan ne isteyeceksiniz, dedi. Ben, bunun, gelecek olanlar ile hkmetleri arasnda bir mnasebet ol duunu ve konferansn selahiyeti iinde bulunmadn syledim. Bu husus, yalnz Trk Hkmetini alakadar eder, dedim. 55

Aff umuminin ayrca mtekabiliyet (karlkl olma s) esasna dayanmasn da art kotuk. Bizim memleketi mizde milli davaya zararl faaliyetlerde bulunan ve mtte fiklerle ibirlii yapanlar aftan faydalansnlar. Ama mt tefikler tebalarndan olup bize yardm etmi kimseler de aff umumiden faydalanmaldr. Bu tezi savunduk. Aff umumi beyannamesi zerindeki mnakaalar konferansn son gnlerine kadar srd. Fransz Bamurahhas General Pelte, Trkiye'den toplu olarak gitmi kimse lerin aff umumi mulne (kapsamna) girmesini teklif et ti. Suriye'de oturan yz binlerce kii geri dnsn diyordu. Buna iddetle kar ktm. Konferansn ikinci dnemine gelirken, Ankara'da bu mevzuda hazrlanmtk. Bu ikinci devrede aff umumi be yannamesi ile ilgili projemizde, yeni teklif olarak 150 ki inin aftan istisna edilebileceini ileri srmtk. Mna kaalar etin oldu. Fakat tekliflerimizi kabul ettirdik. Aff umumi beyannamesinin ruhu, on seneden beri devam edip gelen birok meseleyi bir defada hal ve teskin etmek arzusudur. Kuvvetli olan noktas budur. Yalnz bu aff umumiden, vatana kar vazifelerini ihmal etmi ve iinde bulunduklar sululuktan kendilerini hibir suretle kurtaramayacak olanlar da faydalanmlardr. Aff umumi beyannamesinin zayf taraf da budur. Fakat bu mahzuru, 150 kiiyi istisna tutarak ve mazinin silinip unutulaca midine balanarak gze aldk. Bundan soma mali ve iktisadi meseleler, konferansn yeniden inktaa uramas tehlikesi iinde konuulmutur. Konferansn nihayetine kadar hallinde glk ekilen bal56

ca ihtilafl konular olarak Dyunu Umumiye ve kuponlar meselesi ile imtiyazl irketleri syleyebilirim. Bunlar Fran sz davas olarak grnyordu. Her iki mevzuda talyanla rn da iliii vard. ngilizler, mttefikleri desteklemek kabi linden bir tutum iindeydiler. Beraber grnyorlard. Fakat mttefikler arasnda mutabakat hasl olmad anlalyor du. Nitekim, konferansn yeni bir inktaa uramasna ngi lizlerin raz olmadklar sylenmitir. Daha evvel anlattm gibi, benim konferans bir neticeye vardrmak iin evvela, dorudan doruya ngilizleri ilgilendiren meseleleri hallet mek tarzndaki usulm muvaffak olmutur, denilebilir. Yal nz, buna ramen ngilizler, konferansn nihayetine kadar mttefiklerinden ayrlm ve onlar feda etmi bir vaziyette hibir zaman grnmemi ve byle bir vaziyet olmadn daima hissettirmeye almlardr. Kendi aralarnda mna kaalarn ne olduunu szdrmamlardr. ktisadi ve mali meseleler bu hava iinde konuulma ya baland.

57

YABANCI R K E T L E R VE K U P O N L A R MESELES irketlerin mtiyazlar Yunanistan ile aramzdaki meseleleri hallettikten he men soma. konferansta, Fransz Bamurahhas General Pelle, imtiyazlar meselesinin grlmesine geildiini syledi. mtiyazl irketler zerindeki grmeler bu suret le balad. Harp yllarnda Trkiye'deki yabanc sermaye li ye imtiyazl irketlerin birtakm zararlara uradklar ve bu zararlarn, bizim tarafmzdan tazminat denerek kapa tlmas fikri ileri srld. General Pelle, irketlerden bah sederken, "Osmanl irketleri" tabirini kullanmt. Ben, "Bu irketlere kar ne bugn iin ne yarn iin, zarar ve ziyan tazminini taahht edemem. Onlar Osmanl irket leridir. Ankara'da hkmetimle gryorlar. Eer bu ir ketlerin ecnebi olduklarn kabul edersek, bu takdirde de tazminat meselesi aramzda daha nce halledilmi bulun duundan, irketler bir ey isteyemezler" dedim. Konferansn birinci devrinde irketlerin durumlar bir aralk grlmt. O zaman, bu meselenin muahede ile ilgisinin olmad, irketlerin Ankara'ya giderek hkmet le meselelerini halletmeleri gerektii kabul edilmiti. Ve imdi tekrar irketler mevzuu grlrken, Trkiye'de fa aliyette bulunan imtiyazl irketlerin mmessilleri, Anka ra'da hkmetle mzakere halinde idiler. Son gnlerde, ge rek mttefiklerle Trkiye, gerek Trkiye ile Yunanistan arasnda harp dolaysyla tazminat meselesi halledilmiti. 58

Taraflar tazminat talebinden vazgemi bulunuyorlard. Bunlar ileri srerek, irketler meselesini konferansta gremeyeceimi syledim. General Pelle tazminat lafn deitirerek, irketlerin imtiyazlarnn, yeni iktisadi artlara gre tadil edilmesin den (deitirilmesinden) bahsetmeye balad. Grmeler den sonra, meseleye tekrar dnmek zere maddenin mza keresi tehir edildi. Franszlar, talyanlar ve ngilizler: bunlarn hepsinin Trkiye'de irketleri vard. stanbul Hkmeti bu irketle re 1914'ten evvel birtakm haklar tanm, imtiyazlar ver mi. Bunlar olduu gibi tanyacaksnz, yeni iktisadi art lara gre durumlarn daha msait hale getireceksiniz. d dialar byle. Bize kabul ettirmek iin urayorlar. Halbu ki, konferans alrken, irketlerin mmessilleri Anka ra'ya gittiler, hkmetle mzakere ettiler. Bir ksm anla t. Anlaamayanlar, kendi devletlerinden haklarm mda faa iin sonuna kadar srar etmelerini istiyorlard. in tu haf taraf, irketler isimleri bakmndan milli irket, yani Osmanl irketi grnyorlar. Ama sermayeleri yabanc. Mttefik devletler, bata Fransa olmak zere, irket lerin haklarn korumak iin meseleyi ar artlarla st s te, tekrar tekrar nmze koyuyorlar. irketlerin imtiyaz mddetleri var. Muharebe zamannda alamamlar. a lamadklar devre, imtiyaz mddetlerinden dlecek. Muharebe esnasnda zarara, ziyana uramlardr. Bunlar tazmin olunacak. ktisadi artlar deimitir. Onlarn imti yaz mukaveleleri de lehlerine olarak deitirilecektir. s tekleri bunlar. 59

Muahedede esas olarak, irketlerin imtiyaz haklarnn devam edeceini ve imtiyazlarn yeni iktisadi artlara g re gzden geirileceini kabul ettik. Sonra, muahedeye ek olarak beyanname verdik. Karlkl mektuplar yazdk. Konferans inktaa uratmamak iin baka bir imkn bula madmzdan, asgari ller ve ifadelerle, ileride memle ketin menfaatine aykr emrivaki halinde bir taahhde gi rimeden, meseleyi bir neticeye baladk. Memleketimizde faal halde bulunan imtiyazl irket lerden ayr, bir de Harbiumumi ncesinde imtiyaz muka veleleri yaplm, fakat harp dolaysyla faaliyete geeme mi irketler var. Bunlar, balca irketten ibaret. Bu ir ketlerin haklarnn mahfuz (sakl) vaziyette kalmas da konferansta mnakaa edilmitir. Armstrong Whitworth and Company Limited ve Vickers Limited irketleri Tr kiye'de doklar ve tersaneler yapmak zere imtiyaz alm lar. Bunlardan baka Rgie Gnrale des Chemins de fer adl Fransz irketi'ne de Samsun-Svas demiryolunu yap mak ve iletmek zere 1914'te imtiyaz verilmi. Bir proto kol ile ve mektup teatisi suretiyle bu irkete de hak ta ndk. Taahhdmz undan ibaret: Muahedenin imzasn dan sonra geecek 5 sene iinde Trk Hkmeti, bu irket lere vaat edilmi ileri ecnebi sermaye ile yaptrmak ister se, bu irketleri de niyetinden haberdar edecek ve onlarn, dier yabanc irketlerle tamamen msavi olarak rekabete girmesini mmkn klacaktr. talyanlarn da mitleri varm. Sylediim irketler iin ngiliz Bamurahhas (Badelegesi) Rumbold'a ve Fransz Bamurahhas General Peli'ye olduu gibi talyan 60

Bamurahhas Montagna'ya da bu mevzuda bir mektup yazdm ve teyidini aldm. talyanlarla ilgili imtiyazl ir ketlere de mukavelelerin yeni iktisadi artlara intibak iin bir senelik bir hak tanm oluyorduk. irketler meselesi bu tarzda hallolundu. En Sona Kalan Mesele Konferansta taklm ve halli en sona kalm bir mese le, kuponlar meselesidir. Dyunu Umumiye denilen Os manl borlarnn tasfiyesi, nce bu borcun Osmanl mpa ratorluumdan ayrlan memleketlerle aramzda taksimi ve sonra da tediye akesinin tespiti hususlarnn halline bal idi. O tarihlerde, Dyunu Umumiye'nin 70 senelik bir ma zisi vard. lk istikraz (borlanma) 1854'te yaplm. 1854'ten 1874'e kadar 20 sene mddetle birok istikraz ol mu. Birok mali muamele cereyan etmi. Bor indirimi yaplm. Bir kere daha bor indirimi muamelesi olmu. 1890'dan, 1914'e kadar borlanmann ikinci safhasdr. Btn bu yetmi sene iinde, devlet kasasna takriben 220 milyon lira kadar bir para girmi. Ve bu mddet zarfnda bor demek zere devlet kasasndan 170 milyon lira ka dar para km. Harbiumumi balad zaman 140 milyon lira borcumuz varm. Bu meselenin iine girdiim zaman, benim edindiim fikir u oldu: Bor alan, borlandktan sonra mtemadiyen verir. Ve aradan 50 yl geer, hesaplald vakit, borland zamanki kadar borcu olduunu grr. Bilhassa 1854'ten 1874'e kadar yaplan istikrazlar da, 32 kuru alp 100 kurua senet verdiimiz olmutur. 70 61

senede borlandmz 220 milyona karlk, 170 milyon dendii halde, yine de 140 milyon borlu kalmz, Os manl mparatorluumun gerek mutlakyet, gerek meruti yet ricalinin mali politikasnn mahiyetini gstermektedir. Biz Lozan Konferansmn ilk safhasnda, evvela Os manl mparatorluumdan miras kalan bu borcun, ne ka darn ykleneceimizi tespite uratk. Borcun esas tak sim olunamaz diye karmza ktlar. ok mcadele ettik. Borcu sermaye zerinden taksim edelim ve yle bir usul bulalm, diye zorladk. Bunun hukuken mmkn olmad n sylyorlard. Nihayet, tezimizi kabul ettiler. Bu ara da, Harbiumumi iinde Almanya'ya yaptmz borlan, mttefik devletler zerlerine aldlar. imdi, konferansn ikinci safhasnda, borcun hangi para ile tediye edilecei meselesinde ekiiyoruz. Borlar Altn O l a r a k detmek stiyorlard deyeceimiz senelik bor hangi para ile denecek tir? htilafl nokta bu. Harbiumumi'den sonra para deerle ri deitii iin, borcu bize altn olarak detmek istiyorlar. Vaktiyle de bu paralar altn olarak verilmitir, bugn de al tn olarak denmelidir, diyorlar. Eer biz bunu kabul eder sek, hissemize den 91 milyon lira bor 600 milyon ola cak. Trkiye'nin byle bir takati yoktur, tarznda srar et tik. Borlarn taksimini gsteren listeye hep altn diye ya zlm. Asl mhim olan dier bir mesele, hisse senedi sa hipleri alacaklar paray isterlerse Fransa'da frank olarak, isterlerse ngiltere'de sterlin olarak alabilirler. O zaman n62

giliz liras altn ile baa ba saylyordu. Fransz frang de vale olmutu. Herkes alaca paray ngiltere'den alyo rum diye altn para ile alacakt. Biz, altn ve altn muadili olan bir para ile tediye yapamayz, diyorduk ve bunda s rar ediyorduk. Birinci konferans esnasnda, siz bu borla r tandnza dair bir beyanname vermeyi kabul etmiti niz, bunu verecek misiniz, vermeyecek misiniz? Bana hep bunu soruyorlard. Veririm, ama tediye akesini altn ola rak kabul etmediimi bunun iine yazarm, diyordum. On lar da bunu kabul etmeye bizim yetkimiz yoktur, biz ha millerin namna borlarn artlarn grmeye, deitir meye selahiyetli deiliz, hibir hkmetin buna selahiyeti yoktur, diyorlard. Mesele konferansta mzakere ediliyor, devletler ara snda mzakereler yaplyor ve bizim vazifelendirdiimiz memurlar, Fransa'da hamillerle grmeler yapyorlard. Bir aralk, konferans buhranl bir safhaya girdi. Bir adm ilerleyemiyoruz. Grmeler kesildi. Mzakereler ne za man balayacak, belli deil. Byle bir hava iinde bekliyo ruz. General Pelle, Fransa'dan talimat gelmedi, diyor. By lece uzun vakitler geirimsizdir. Bunlar hepsi, devletler arasnda konuup are aramak ve Trklere kabul ettirmek iin birtakm tedbirler ve tertipler bulmak gayreti etrafn da oldu. Ve nihayet bu yzden tekrar "mise en de mur" de dikleri tertipler dnldkten sonra, sulhu tehlikeye ko yacak bir usulden sarfnazar etmilerdir. Bu ekime, konferansn nihayetine kadar devam etti. En sonunda, tehir ettiler. Biz de beyannameyi vermedik. Bu mesele sulh muahedesinin imzasndan bir hafta, on gn 63

evveline kadar bu ekilde srmtr. Nihayet, sulh yapa bilmek iin, bunlar muahededen karmak, ne lehte, ne aleyhte hibir tarafa herhangi bir taahht yklememek ge rektii anlald. Bunlar sulhtan sonraki meseleler haline sokuldu. Lozan Konferans bu artlar altnda bitirilmitir. Konferans Neticeye Ulayor komite halinde alan konferans btn ilerini 17 Temmuz akam bitirmiti. Komitelerin son toplantlar, nece almann huzuru iinde ve basmurahhaslarm, konferans almalar ve gelecek hakknda grlerini belirten konu malar ile kapanmtr. Yaplan konumalar bugn hatrla makta fayda grrm. Hlasa olarak bunlan nakledeceim. Birinci komiteye bakanlk yapan ngiliz Bamurahhas Rumbold, konferansn neticeye ulamasndan duydu u memnuniyeti belirttikten sonra, Trkiye hakknda u szleri sylemitir: "Bu memnuniyete, vaktiyle ngiltere'nin dostu olmu olan Trkiye ile sulh haline yeniden girmeyi ok isteyen Britanya mparatorluu Hkmeti ve halk da itirak et mektedir. Benim kanaatime gre bir devlet kuvvetli, feyizli ve salam olabilmek iin iki eye riayet etmeli: Hrriyet ve msamaha prensiplerinden mlhem (esinlenmi) olmal. Zamanmzda bir devlet iin in Setti'nin arkasna ekile rek, "Ben kendi kendime elveririm' demenin mmkn ol: 15: m :eslim eylemelidir. Byk devletler diye anlan devletler, yalnz toprakla64

rmn genilii, ahalisinin okluu, kara ve deniz kuvvetle rinin ehemmiyeti ile deil, sylediim prensiplerden istis nasz mlhem olmalar itibaryla da byktrler. Dnyada maddi kuvvetler ve manevi kuvvetler vardr. Bugn iinde bulunduumuz memleket, svire, kkse de byk bir manevi kuvvet tekil eder. Zannederim ki s vire, Trk devletine rnek olabilir." Bu kabil konumalar her komitede de oldu. Gene ral Pelle, Amerika Bamurahhas Grew, Montagna, Ro manya Murahhas Diyamanti, herkes, kendi grlerini belirtti. Konferansn nihayete ermesi vesilesiyle ben de aa daki konumay yaptm: "Lozan Konferans'nm, al oturmasn kurduu gnden beri, hemen hemen dokuz ay geti. Konumalar, temsil edilen devletler arasnda msavilik (eitlik) prensi bi dairesinde yrtld. Bu konumalarn, mutlu sonu, bu prensipten mlhem olan mzakerelerin vard feyizli ne ticenin parlak delilidir. Trk murahhaslar, memleket ve milletlerinin, medeni btn memleket ve milletlerin istifa de ettii tam ve mutlak istiklale layk olduunu her vesile ile sylemekten geri kalmad. Sulh muahedesini, bu pren siplerden mlhem olan duygu ile imzalayacaz. Burada temsil edilen devletlerin, bunu samimi bir sulh arzusu ile tatbik etmek isteyeceklerinde phemiz yoktur. Britanya heyetine samimi teekkrlerimi ifade etmeyi iltizam ederim. ki memleketin eski dostluunu hatrlamak ltfunda bulunulmutur. Bu. bizim iin byk mahzuziyeti muciptir (memnuniyeti gerektirir). Eski dostlua ait his 65

ve hatralar, Trk milletinde ok zindedir ve sreklidir. Trkiye ile Fransa arasnda asrlarca mddet mevcut ol mu ihlas (dostluk) dolu mnasebetleri hatrlatan Fransa he yetine dahi teekkr eylemeyi iltizam eylerim. Bu-dostluun hatralarn mnasebetlerimizde daima muhafaza ettik. Trk milletinin talyan milletiyle mnasebetleri da ima byk dostluk ve muhalesat (iyi ilikiler) duygularn dan mlhemdir. Deerli yardmlarndan tr, btn murahhas heyet lere de teekkr ederiz. Konferansn reisleri tarafndan sarf edilen takdire deer emeklerin hatrasn, daima sayg ile anacaz. Mnakaala rmz srasnda kan g meseleleri halletmek yollarm ara trmaktan geri durmayan mtehassslarla, hukuk mavirle rine ve konferans umumi ktipliine de teekkr ederiz. Dokuz aydan beri bize en geni ve en nazik misafir perverlii gstermi olan svire Cumhuriyetime, Vaud Kantonuma ve Lozan ehrine minnetlerimi ifade ile szle rimi bitiririm."

66

ANTLAMANIN M Z A L A N D I I GN Lozan Gnleri Hemen Hemen 9 Ay Srd Lozan Antlamas 24 Temmuz 1923 gn imza edil mitir. mza trenleri medeni lde ve Trkiye iin eref li bir ekilde tertip edilmi, neticelenmitir (bkz. Ek: 2). Hemen hemen dokuz ay sren Lozan grmeleri es nasnda en ok skldm gnn, 4 ubat'ta konferansn kesildii gn olduunu sylemitim. Mzakerelerin kesil dii ve bundan sonra mnasebetlerin ne ekilde geliece inin henz belli olmad devir, benim iin strap verici bir zaman olmutu. Trkiye on, on be seneden beri fas lasz harp iinde geen hayatn zafere balamt. Bunun bir sulh ile neticelenmesi bizim iin en hayati mesele idi. Sulh mzakerelerini neticeye vardrmak iin byk aba gstermi, uram ve alm bulunduumdan, kesilme yi znt ile karlamtm. Buna karlk, btn glkler yenilerek, yalnz bamza, btn devletler karmzda ol duu halde bir niversite salonunda muahedeyi imzalad m gn, en ok memnun olduum gndr. O gn, orada, muahede metinlerini nme getirdiler. Ktibi Umumi Msy massigli imzalanacak vesikalar birer birer nme uzatyordu. Ben de her birine bakyor, sonra imza ediyor dum. mza edeceim ilk vesikay elime aldm zaman, grtklerimize uygunluunu kontrol iin batan aa okuyacakmm gibi bir gzden geirmeye koyuldum. Be nim bu hareketim, karda bir tesir yaratt. Glerek, aka havasnda, bana tariz ediyorlard:

67

"Dokuz ay uratktan sonra galiba yine batan bala yacaz, bamza i karacak" diye aka ediyorlard. Bu hava iinde, muahedenin kendisini, btn eklerini imzaladm. Trkiye Siyasi Bir mtihan Verdi stiklal Harbi'nin askeri safhas bittikten sonra, siyasi mcadele safhas balamtr. Bunun ilk adm Mudanya Mtarekesi"dir. Mudanya Mtarekesi gnlerinde, karmz daki devletlerle memleketimiz arasnda derin bir emniyet sizlik havas vard. Uzun senelerin hadiseleri, herhangi bir siyasi temas iin byk bir emniyetsizlik vcuda getirmi ti. Karlkl olarak, birbirinin, herhangi bir szne ve im zasna kar duyulan bu emniyetsizlik nasl kaldrlabile cekti? Ve bu mcadele nihayet bulacak myd? Gerek Avru pa'da, gerek bizim memleketimizde, siyasi bir temas fay dasz gren ve bu yola hi bavurmadan askeri harekat ni hayetine kadar yrtmek isteyen mfritler vard. Fakat biz dndk ki, askeri hareket durduktan sonra milletlerle si yasi temasa girmek ve siyasi anlamalar imza etmek mm kndr. Bylece, evvela Mudanya Mtarekenamesi imza land. Bunu bir hata sayanlar, grlerini hl muhafaza ediyorlard. Mudanya Mtarekenamesini yapmayarak, as keri harekta devam etmek suretiyle elde edebileceimizi, imdi anlald ki, bir damla kan aktmakszn ve bir ta ye rinden oynatmakszm tamamen elde etmi bulunuyoruz. Mudanya Mtakeresinden sonra Lozan Konferans, milletimizin Avrupa ortasnda davet olunduu byk bir 68

imtihandr. Trkiye, medeni lem ortasnda, davasn ak ve kesin olarak izah ve mdafaa edecek medeni ve siyasi bir seviyede midir'.' Ancak ortadaki manzara Anadolu da larnda u veya bu tesadfn, veya Trkiye'ye hasm dev letler tarafndan ilenen u veya bu hatann tesadfi netice si midir? Yoksa bir milletin belli bir hedefe doru giritii uurlu bir mcadele midir? Lozan imtihannda, ite bu su allerin cevab verilmitir.

60

MZA N TALMAT BEKLYORDUK Istrap Verici Bir Bekleyi Konferans mzakerelerinin bitmesi ile imza gn ara; re cer zamar. benim iin ok zc olmutur. Mu ahede mzakereleri bitip, imza gn kararlatrldktan sonra, vaziyeti Ankara'ya bildirdik. Ankara, mzakere hi- da imza merasimi yaplacaktr, diye resmi bir tebli neretti. imdi hkmetten muahedeyi im zalamamz iin talimat bekliyoruz. Beklediimiz talimat bir trl gelmiyor. Bu esnada, hkmetle aramzda, o ka dar emekten ve beraber altktan sonra, ok znt veri ci bir muhabere safhas ald. Bu bir talihsizliktir. Biz h kmete neticeleri syledikten sonra, sra imzaya gelmitir. Bana cevap bekliyoruz. Mzakereler bitti, imza ediniz di ye cevap vereceklerini mit ediyoruz. Bu cevab beklerken ate zerindeyiz ve hkmetten bir trl cevap alamyo ruz. Zaman ilerliyor. Birka gn sonra muahedenin imza s takarrr etmi (kararlatrlm), imzaya gideceiz. Fa kat muahedeyi imza etmeye selahiyetimiz olup olmad hakknda henz kendi hkmetimizden bir tebli almam durumda bulunuyoruz. Bu hal, vazife irtibat olarak ok znt verici bir hadise olduu gibi, insan olarak da sinir leri her trl hadisenin stnde yorup ypratacak bir tesir yapmaktayd. in bu safhas zerinde aramzda muhabere ler geti. Bu hadiseler, artk her tarafndan, Atatrk'n nu tuklar ile, ondan sonraki hadiselerle, dedikodularla sy lenmi, anlatlm meselelerdir. Bunlar zerinde durmaya-

70

cam. Zamanla btn bu krgnlklar ve ekimeler her trl tesirini kaybetmi ve gerek hkmet erkn ile, gerek hkmetten ayrlan arkadalarla zaman iinde tekrar bera ber almak, hayatlarmz iyi mnasebetlerle tamamla mak imkn hasl olmutur. Dman karsnda bulunan bir kumandan ile veyahut siyasi konferanstaki murahhas heyeti ile kendi hkmeti arasnda vakit vakit mnakaalarn, ekimelerin kmas, daima olaan eylerdir. mzadan nce hkmet ile aramz da bu mahiyette bir hadise gemitir. Ama krgnlk yapa cak bir safha hibir zaman hasl olmamt. Bu son safha da, geri byle bir istidat gsteren iaretler grld. Ama bunlar zaman tasfiye etti. Mustafa Kemal Paa'nn Telgraf Byle strap verici bir bekleyiten sonra, dorudan doruya, Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Ke mal Paa'dan muahedeyi imza etmekliimiz hakknda telg raf aldk (bkz. Ek:3). mza treni zel bir dikkatle hazrlanmt. svire h kmetinin tertibi ile geni bir toplant yapld. Her taraf da vetlilerle dolmutu. Trkiye murahhas heyeti, btn heyet lerin arasnda bir dikkat ve itibarn hedefi olmutu. Lozan Muahedesi'ni imza etmeye ok neeyle gelmitik. Halk bi ze ilgi gsteriyordu. Trk Murahhas Heyeti'ni, gsterisiz, grltsz, sempatik bir hava kaplamt. Uzun bir mca deleden sonra, herkes iin ayn nispetler ve ayn zahmet lerle olmasa bile, byk emekler, byk endieler ve st71

raplar iinde bir mcadeleyi bitirmi olmak zevki ve i hu zuru, murahhaslarmzn ve mavirlerimizin yznden okunuyordu. mza merasimi, svire Cumhurbakan 'nn gzel bir konumas ile sona ermitir (bkz. Ek; 4).

72

ANTLAMA MZALANDIKTAN SONRA A M E R K A LE M Z A K E R E L E R BALADI Amerika Mahit Devletti Lozan'da mzakerelerin sona ermesi ve imza treni anlattm gibi oldu. Bu esnada dikkati eken bir husus u dur: Amerikallar ile biz, yeni bir mzakereye girimitik, bunu bitirmeye alyorduk. Amerika. Lozan Konferan smda mahit olarak bulunduu iin Lozan Muahedesini imza eden devletler arasnda deildi. Lozan Muahedesi gibi Amerika ile de bir muahede imzalayarak, iki memleket arasnda tabii mnasebetler ku rulmasn temin edecektik. Byle bir muahede iin Ame rikallar arzu gsterdiler. Hkmetten izin aldm ve gr melere baladk. Amerikallar, btn Lozan mzakereleri esnasnda sulh yaplmas iin yardmc oldular.Takat kapi tlasyonlar zerinde, kuvvetli devletlerin 'asrlardan beri takip ettikleri politikada mttefikleri engellemediler, des teklediler. Ne vakit kapitlasyonlardan bahis alrsa, ne vakit iktisadi imtiyazlardan.bahsolunursa, Amerikallar, akkap politikasnn taraftar olduklarn, Amerika teba asnn bulunduu her yere donanmalar ile gitmek hakkn muhafaza ettiklerini sylerlerdi. Bu grlerini her vesile ile belli etmilerdir. Mahit olarak grlerini teyit eder lerken ve Amerika'nn cihan politikasn sylerlerken. Trklere kar yardmc olmay ve sempatik grnmeyi ih mal etmemilerdir. Bunu bir politika olarak mmkn olan lde takip etmilerdir. Lozan'da Amerikallarla muahe73

de mzakerelerine bu hava iinde yeniden baladk. Kar da, bilahare bize sefir olarak gelen Mr. Grew vard. Kendi sine, elde hazr bir muahede var, bu muahedede kabul edil mi olan umumi hkmlerden hibirini Amerikallardan esirgeyecek deiliz, dedim. Mzakereler biraz ilerledi, fa kat geldi, kapitlasyonlar maddesinde dmlendi. Trki ye, iinde kapitlasyonlar olmayan bir memlekettir, bunu kabul edeceksiniz, dedik. Peki, teklifiniz nedir, dediler. Teklifimiz, mttefiklerle Lozan Muahedesinde kabul etti imiz kapitlasyonlar maddesini aynen Amerika muahe desine de koymakt. Mr. Grew kabul etti. Talimat almak zere vaziyeti Amerikan hariciyesine yazd. Amerikallarla da Anlatk Mr. Grew, hkmetinden ald cevab bana getirdi. O zaman, hariciye vekilleri Amerika'da hret yapm bir hukukinas saylyordu. Kapitlasyonlar onun ihtisasna gi ren bir meseledir. Ald cevap zerine, Amerikan murah has, mttefiklere kabul ettirdiiniz maddeyi biz kabul edemeyiz, dedi. Hkmetinde, mttefiklerin hata etmi ol duklar kanaati varm. Bunun zerine ben, peki gzel, de dim. Mttefiklerle uzun boylu konuarak yaptmz mad deyi kabul etmiyorsunuz, size ikinci bir teklifim var, diye rek mzakereleri bir neticeye vardrmak istedim. Lozan Konferansna gelirken Ankara'dan mttefikle re kapitlasyonlarla ilgili olarak getirdiimiz teklifi Ame rikan murahhasna verdim. Kelime farklarnn ne olduu nu imdi tasrih edemeyeceim, bunu teklif ettim. Ve de74

dim ki: Onlarla uzun boylu mzakere ettikten sonra, mt tefiklerin kendi muvaffakiyetleri sayarak imzaladklar maddede aldandklann kabul ediyorsunuz. O halde, bizim Ankara'dan getirip mttefiklere ilk yaptmz bu teklif zerinde duralm. Bir defa Amerika'ya yazaym, dedi. Oradan mspet cevap geldi. Bu bize daha elverilidir dediler. Bizim tekli fimizi kabul ettiler. Kapitlasyonlar maddesini Amerika ile yaptmz muahedede byle baladk. Sonra, bu mu ahede Amerika senatosundan gemedi. Amerika senatosu yine bu maddeye takld. Her iki teklifin de Amerika iin faydalar olmad gr ile, Amerika senatosu muahede yi reddetti. Ancak birka sene sonra, Amerika ile mnase betlerimizi tanzim eden yeni muahedeler yaplarak, mna sebetlerimiz kurulmu ve gelitirilmitir. Mzakerelerin ve devletlerin hukuk mavirlerinin anlaylar ok deiiktir. Onlarn ana dtkten sonra, kim daha aklldr ve daha ok isabet gstermeye mukte dirdir, bunun ne kadar takdire bal olduunu canlandr mak iin bu misalleri zikrediyorum. Trkiye'ye Dn Lozan Muahedesi imzalandktan sonra, Amerika mu ahedesi iin birka gn orada kaldm. Nihayet Atatrk va kit geirmeden avdet etmemizi emretti. Acele ettik. 6 Austosta Amerika muahedesini imza eder etmez, trenle stanbul'a hareket ettim. stanbul'da vatandalar bizi ok sevgi ile kabul ettiler. stanbul'da henz halife vard. Ora75

da beni halife namna da karladlar. Ve grmek arzu sunda olduunu sylediler. Geldim, acele Ankara'ya gidi yorum. Byk Millet Meclisi karsna kmadan evvel hibir kimse ile grmem mmkn deildir, diyerek si yasi temaslar yapmakszn yoluma devam ettim ve Anka ra'ya vardm. Ankara'da bizi karladlar. Mustafa Kemal Paa da karlayanlar arasndayd. Rauf Bey yoktu. O gitmi, Ata trk nutkunda yazdna gre, Rauf Bey'le grm orta ya yeni bir mesele koymular: Bundan sonra kimler Ata trk ile beraber alacak? Atatrk'n "aptre"lan (yar dmclar) kimler olacak? Bunun zerine mnakaa am lar. Daha evvel bu mnakaalarn hibirinden ne bilgim, ne bir temasm yoktur. Geldim, onlar bu vaziyette buldum. Yalnz son hadiselerin teessr de henz zerimden tama men kalkmamt. Bunlar yenmeye alyordum. Mm kn olduu kadar hakszlk etmemeye dikkat ediyordum.

76

ANTLAMAYI D E R D E V L E T L E R N ONAYLAMASI G E C K M T Muahedenin Tahlili Lozan Muahedesi'nin yrrle girip hkm ifade et mesi, muahedenin ilgili maddesine gre devletlerin mec lislerince tasdikine balanmt. Bu maddede muahedenin mmkn olduu kadar ksa bir mddet iinde tasdik edile ceine dair bir temenni bulunmuyordu. Tasdiknameler Pa ris'te toplanacak ve orada saklanacakt. Muahedenin y rrle giriini tanzim eden maddede ngiltere, Fransa, talya ve Japonya'dan nn tasdiki ile bunlar arasnda yrrlk keyfiyetinin tamamlanm olaca tespit edilmi ti. imdi mhim olan, Trkiye'nin bir an nce tasdik etme sidir. nk stanbul'un ve Boazlarn tahliyesi hakknda ki anlama, tasdikten sonra yrrle girecekti. Musul ih tilafnn halli iin tespit olunan zaman da muahedenin tas dik tarihinden balyordu. Bu bakmdan, biz muahedeyi ne kadar erken tasdik edersek, o kadar lehimize olacakt. Tarih gerei olarak bir noktay, Lozan Muahede si'nin bir tahlilini zikretmem lazmdr. Lozan Muahedesi imza edildii ve tasdik iin Byk Millet Meclisi'nde az bir mddet mnakaa edildikten sonra, ayn sene iinde, 1923'te tasdik edildi. Bunun nemli bir netice olduu ve byk lde Trk arzularn, Trk taleplerini salad birden kavranmamtr. Lozan Muahedesi, bu ilk zaman larda, memleket iinde gerei gibi kavranp, nemli bir ve sika olarak deerlendirilememitir. Bunun yrrle gir77

mesi iin bizim tasdikimizden sonra imza eden devletlerin ounluunun da tasdik etmi olmas lazmd. Dier dev letler muahedenin tasdik edilerek yrrle girmesi iin acele etmemilerdir. Bizden sonra muahedenin tasdiki zerindeki mnakaalar, onlar iinde balamtr. Bu dev letlerin sz sahibi, rey sahibi birtakm politikaclarna g re Lozan'da Trkiye'ye kar lzumsuz fedakrlklar yapl mtr. Bu kadar yaplmadan eski vaziyet muhafaza edile bilirdi. Kendi aralarnda bunun mnakaas yaplmtr. Ayrca muahedeyi tasdik iin acele etmemilerdir. Trk milli hayatnda ne gibi tepkiler olacann, reformlarn na sl hazmedilebileceinin bilinmesi iin beklemek lazmdr, zihniyeti hkim olmutur. Muahede Bir Sene Sonra Yrrle Girdi Muahede dier devletler tarafndan tasdik edilip me riyete (yrrle) girinceye kadar 9-10 ay kadar bir zaman gemitir. Bu sre iinde, muahedenin tasdik edilmeyiin den, memlekette byk bir memnuniyetsizlik ve endie duyulmutur. Biz 1923 Austosu iinde muahedeyi tasdik ettik. Muahedenin meriyete girmesi, takriben bir seneye yakn bir teehhurla, 1924'te mmkn oldu. Dier devletle rin muahedeyi tasdikte gecikmeleri, memlekette herkesin dikkatini, merakn ve endiesini celbettikten sonradr ki, muahede tasdik edilince, meydana gelen eserin ktleyip atlacak bir yarm netice olmad anlalabilmitir. Ancak o zaman, yaplan almalarn ve meydana gelen eserin nemli bir netice olduu hissolunmu ve kabul edilmitir. 78

Antlamann Baz Hkmleri Tenkide Urad Lozan Muahedesi'nin tasdiki iin Byk Millet Mec lisi 'nde hkmete sevk edilen kanun taanlar austos aynda mzakere edilmitir. Gerek bu mzakereler esna snda meclis iinde gerek daha sonra meclis dnda, Lo zan Muahedesi'nin baz hkmleri tenkitlere urad. im diye kadar, Lozan'n bir olumlu eser mi, yoksa bir kaybe dilmi netice mi olduunun kamuoyunda enine boyuna g rld zamanlar geirdik. Fakat imdi, soukkanllkla Lozan Antlamas'ndan milletimizin bu eserinden takdir le ve saygyla bahsetmek mmkndr. Evvela Lozan Muahedesi'nin bir karakterini belirle mek lazmdr. Muahedename, pek ok meseleleri kesin ka rarlar olarak tamamyla hallettikten sonra, uzun mzake relerde zlmemi baz meseleleri birtakm geici kayt lara balamtr. imdi Lozan Muahedesi'nin geni bir muhasebesini yapacam. Lozan Muahedesi, milli devletin hudutlarn azami imknda kurtararak vcuda getirmitir. Azami imknda diyorum, nk bir memleketin hudutlar fiilen kurulma dka, yalnz mzakere ile temin olunamaz. Batdan, dou hududuna kadar hudutlarmz, btn memleketin igalin den sonra nce kendi abamzla ve silah kuvveti ile fiilen kurulmutu. Bunun zellii, milli bir devletin hudutlar ol masdr. lk gnden beri milli bir devletin hudutlar talebi ile ortaya kmamz, bizi memleket btnl ve hudutlar meselesinde manen ve maddeten kuvvetlendirmitir. 79

Trakya'y Mzakere Yolu le K u r t a r d k Arap memleketleri ile irtibatmz kestiimizi kendi ihtiyarmzla ilan ettikten sonra Trk hudutlarn kurmak iin sonuna kadar srar etmemizi, dnyada hibir vicdanl insan haksz bulmamtr. Bizim kuvvetli tarafmz, hakl taleplerle mzakerelere girimemizdendir. Bu sayede fi ilen tesis olunmad halde. Lozan'da temin ettiimiz bir mstesna basan vardr. O da Trakya'dr. Askeri seferlerin kanlmaz neticesi olarak ilk nce temin etmek frsat var ken, stanbul'u ve Trakya'y silahla igal etmediimiz hal de mzakere yolu ile netice almzdr. Byle bir baar, Milli Mcadele'ye nasip olmutur. Garbi Trakya'y ihtiyanmz ve rzamzla daha evvelki muahedelerle kaybetmi tik. Buna ramen Lozan'da Trakya hudutlar azami lde elde edilmitir. Bundan daha fazla memleketi hudutlarmz iine katabilmemiz ne tarihte misali olan bir hadisedir, ne de bizim askeri ve siyasi vaziyetimize gre hayal edilecek bir neticedir. Unutmamak lazmdr ki, Lozan Muahede si'ni, mttefiklerimizle beraber Byk Cihan Harbi'ni kaybettikten ve bu kayp neticesinde bir igale urayp her trl midini mttefiklerin insafna teslim etmi bir hk met haline geldikten sonra temin edebilmiizdir. Birtakm Eksiklikler Olmutur Lozan'da, uzun mzakereler esnasnda tabiatyla bir takm eksiklikler hasl olmutur. Bu eksikliklerin banda, tabii Boazlar'm ak olmas ve en nazik geitlerimizin 80

tahkim edilmek hakkndan yoksun braklmasdr. Boaz larn gayri askeri hale sokulmasndan bahsediyorum. Bu, bir ak nokta idi. Bunu zamanla tamir etmek, devletin on dan sonraki kudretine ve almasna kalmt. Gerekten, Boazlarn gayri askerlikten kurtulmas, 13 sene sonra salanabildi. 1936'da Montr Mukavelesi yaplarak, Bo azlar tamamyla Trk hkimiyetine terk edilmi ve m dafaann btnl kaytlarna sahip olunmutur. Lozan Muahedesi meydana getirildii zaman, Ruslar la mnasebetlerimizin ne olaca endiesinden bahsedil mitir. Bu muahededen dolay Boazlarn almas sebe biyle, Ruslarla mnasebetimizin bozulduu, bozulaca endieleri tahakkuk etmemitir. Aksine, Lozan'da ierin ile benim konutuum gibi aramzdaki dostluk mnasebet leri devam ederse, Boazlarn ak bulunmasndan kendi lerine byk bir tehlike gelmesi ihtimali yoktu. Ancak bir an evvel sulh yapmak, bir ihtiya, bir mecburiyet olarak grnyordu. Muahededen sonraki devir iinde, benim bu grm teyit olunmutur. 1925'te Ruslarla uzun sren ta rafszlk ve saldrmazlk muahedesi imza edilmitir. Bu muahede de, Lozan Muahedesi gibi, kinci Cihan Harbi 'ni geirmi ve memleketi bu harpten selametle kurtarmtr. A r a p l a r Aleyhimize almlard Lozan Muahedesi'nin hudutlarla ilgili olarak kesin neticeye balanmayp, Boazlar rejimi gibi tamirini ileri ye brakt dier bir mesele, Hatay'dr. Hatay'n gelecei bu muahedede zel bir idare vaadiyle geriye braklmtr. 81

Misak Milli'de Arap memleketleri ile irtibatmz kestiimizi ilan etmi olduumuz halde bile, Trkler ken dilerinden ayrlm olan Arap memleketlerinin manda ad altnda, baka devletlerin himayesine konulmasn akden kabul etmemilerdir. Yani bir manda usuln muahede ile kabul etmi deiliz. Bizden ayrlan memleketlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesini istemiizdir. Buna karlk, bizden ayrlm ve ayrlmakta olan Arap memle ketlerinin temsilcileri. Lozan mzakereleri esnasnda lehi mize deil, aleyhimize almlardr. Tarihi gerek budur. Arap heyetleri, Lozan'da kendi isteklerini mttefiklerle te mas ederek konuarak istiyorlard. Mttefikler taleplerini kabul etmeyince, "Bize de Trkler gibi muamele ediyor lar" diye ikyet ediyorlard. Nihayet bu Arap heyetleri, Lozan'da bana mracaat ettiler. Araplara Kar Vicdan Rahatl le Konferanstan ktk Kendi kaderlerini kendilerine gnl rzas ile brakt mz Araplar, memleketleri iinde bulunan yabanc dev letlere kar daha ok haklarla tehiz edilmek iin bizden yardm istiyorlard. Onlar iyi karladm, grtm. Ken dilerine kar vazife dolaysyla muahede esnasnda hi ku sur etmediimizi syledim. nk bizden ayrlm olan bu memleketler, Cihan Harbi iinde de mttefiklerle irtifak etmilerdi. Yani bizim muharebe ettiimiz devletlerle itti fak etmilerdi. Onlarla beraber olarak, Osmanl mparator82

luu'na kar her vasta ile mcadeleye girimilerdi. Bun lar anlattm. Sizin haklarnz tandk, size kar hibir kr gnlkla ayrlmyoruz, bahtiyar olmanz isteriz, dedim. Ve kendilerine unlar syledim: "Siz bizden elimizde olmayan eyleri istiyorsunuz. Sizin haklarnz fazlasyla korumak iin bundan baka a ba gstermek maddeten mmkn deildir. Bilmiyorum, hanginiz syledi, neydi o sz? Bize Trkler gibi muamele ediyorsunuz demeye, size ne kadar fena muamele etseler, bizim mkl zamanmzda mttefikleri hakl gren bir eda ile konumaya nasl raz oldunuz?" Bu olumsuz ve yakksz tutumlarndan dolay orada bulunanlar birbirlerini yermiler, tenkit etmiler. Ben yap madm, filan yapt. O deil, falan yapt, tarznda mnaka alar benim nmde cereyan etmitir. Demek istiyorum ki bizden ayrlan memleketlere kar muahede mzakereleri esnasnda onlann hayati menfaatlerini ihlal edecek bir ka yt kabul etmedik. Byk bir imparatorluun paralanmas karsnda btn dnyaya kar, yalnz kendi kuvveti ile u ramaya mecbur kalan Trkiye daha baka bir vaziyet ala mazd. Bu bakmdan, bilhassa Araplara kar Lozan'dan vicdan rahatl ile kmzdr. En dar zamanlarda, hatta kendilerinden mklat grdmz zamanlarda bile, se lametlerini temenni etmekten baka bir gaye takip etmedik. Irak hududunun tespiti, birok mnakaalar yapld halde mmkn olamad. Bu yzden konferans ve sulhu tehlikeye sokamazdk. Trk-Irak hududunun 9 ay zarfnda ngiltere ile Trkiye arasnda yaplacak dosta mzakere lerle halline karar klnd. Bir defa Lozan muahedename83

sinin neticelenmesi zerine, birok memleket ile aramzda husumetin nihayet bulmas ve dostluk mnasebetinin ku rulmas salanm oluyordu. Bundan sonra ngiltere ile kar karya kalarak Irak hududunun tespiti iin ura mak, bizi hi deilse, bir harp tehlikesinden uzak bulun duracakt. Aznlklar Yznden ok Sknt ektik Hudutlar meselesinden sonra, dier meselelere geli yorum. Bunlardan biri ekalliyetler mevzuudur. Ekalliyet ler mevzuunda Lozan'da byk basklara maruz kaldk. Cihan harbi iinde btn dnyaya kar padiah hkme tinin yardm ile haksz itiraflara uradk. Padiah hk meti, millete tevcih edilen sular kabul edip birtakm in sanlara ykleyerek, memleketi, bu sularn bahanesi altn da hazrlanan suikastlere kar koruyabileceini zannet mitir. Karmzda bulunan galipler, sulan bir defa mem lekete ykledikten sonra, onu yapanlann adlarna ehemmi yet vermeksizin cezay tabiatyla millete ykleyeceklerdi. Bu sebeple biz, Lozan'da ekalliyetler meselesinden dolay byk skntlar ekmiizdir. mtiyazlarla ilgili mzakerelerde, memleketimizin nfus mntkalarna ayrldn aktan gsteren kaytlar, teklifler reddedile edile nihayet, o mntkalarda devlet eli ile bir kalknma yaplamaz ve yabanc sermayeye mraca at etmek icap ederse vaktiyle kendilerine imtiyaz verilmi veya vaat edilmi olan irketlerin de ihalelere davet edile cei hususu kabul edilmitir. Bu meseledeki taahhdmz, 84

Fransa ve ngiltere iin be sene, talya iin bir sene md dete balanmtr. Adli beyanname ile be sene mddetle devletin adli slahatna yardmc olmak ekli altnda yabanc hukuk m avirleri kullanmamz muahedeye sokulmutan Yine dier bir beyanname ile shhi meselelerde, fikirlerinden istifade edilmek ve slahat ilerine yardmc olmak ekli altnda yabanc doktorun devlet tarafndan istihdam edilmesi ka bul edilmi ve bu doktorlar devletin kadrosuna alnmtr. Bunun mddeti de be senedir. Bunlardan sonra yine bir beyanname ile devletlerin tabii haklarndan olan kabotaj hakk, yani kendi karasular iinde kendi sanca ile nakli yesinin idare edilmesi hakk, iki sene sonra kullanlmak zere bir kayda balanmtr. Ayrca, ticaret ve ikmet me seleleri Lozan'n glkleri arasnda, tali meseleler gr nerek mzakere edilmi ve kmtr. Ticaret mukavelesi ve ikamet mukavelesi ile de birtakm sreler tespit olun mutur. Hasta A d a m d a n Bir Devlet Dodu Bunlarn hepsi de, ayn artlar yenilenmeye lzum kalmakszn be sene sonra, yedi sene sonra hitam bulmu, tarihe karmtr. Demek ki, Lozan Muahedesi'nin takn tlar ve eksiklikleri diye saylabilecek btn meseleler, za manla temizlenmi tamamlanmtr. Bu sebeple, Lozan Muahedesi, Trk siyasi hayatnda balbama bir yer tutan milli bir eser halindedir. Lozan Muahedesi yeni bir Trk devletinin kurulmasnda temel unsur olan bir siyasi vesika 85

olmutur. Bu milli devlet, tam manasyla medeni ve ba msz bir devletin btn haklarna sahip olmutur. Lozan Muahedesi bunlar tespit eder ve kabul ettirir. Ne vakit ka bul ettirir? Bir cihan harbinde btn dnya drt sene harp etmiken, Trkler drt sene daha fazlas ile, sekiz sene harp ederek her taraftan igal edilmi olan memleketlerini silahla tekrar kurtardktan sonra kabul ettirir. Mttefikler, asrlarca takip edilmi olan siyasetten ni in vazgemi olarak Lozan Muahedesi'ni kabul etmiler dir? Trk devleti hasta adamdan geliyordu. Bir ngiliz ta rihisinin dediine gre, Osmanl devletinin kaldrlmas frsat Avrupa'nn eline 1300 senesinden beri ancak iki de fa gemiti. kinci frsat milli mcadele dediimiz devre de zuhur etmi ve Avrupa bundan faydalanamamtr. Mt tefiklerin Lozan Muahedesi'ni kabul etmeleri, ilk nce mecburiyetten gelmektedir. Askeri vaziyet o halde idi ki, Misak Milli ile ve Byk Millet Meclisi'nm mcadele devri ile bizim tespit ettiimiz temelleri reddetmek, niha yet yeni bir askeri harekete bal kalmtr. Trkiye 15 se neden fazla sren i ve d seferlerden sonra, gerekten ba ra erimek ihtiyacmdayd. Ama Avrupa da Birinci Cihan Harbi'nin kanl fedakrlklarndan sonra, yeniden bir ma ceraya kolayca girecek istidatta deildi. Galip Devletlerin Tahminleri Boa kt Bu artlar altnda barn kabul edilmesi, Avrupa'nn yeni ftuhat hazmedebilmesi iin de bir ihtiya saylabi lirdi. Bir anlama ortam bulunabilirse, bar tercih edile86

ektir. Bu karlkl ihtiya tesirleri iinde, geni bir netice almak ne kadar mmkn ise, bu imkn ileri derecede elde edilmitir, denilebilir. Yalnz, Lozan artlarn kabul eden galip devletler, Trkiye'nin bu artlan koruyup gelitire bileceine aslnda inanmyorlard. Harap ve muhta bir memleket, yaamak ve kurtulmak iin avu ap btn ka zandklarn ksa zamanda kaybedecek sanyorlard. Bu memleket hukuki ve sosyal bnyesi ile btn Avrupa'nn geirdii aydnlanma devrinden gememi olarak Orta a'm iptidai kurallar iinde yirminci asrm medeniyet lemine nasl girebilirdi? Adli beyanname, imtiyaz artla r, shhi beyanname, ticaret ve ikmet mukaveleleri, Trk ler btn bu kaytlardan mddetleri dolduka kurtulabilir ler mi, kurtulamazlar m? Bu hesaplar, gelecee ait bir s nav devri olarak Lozan Muahedesi'ni kabul edenlerin zi hinlerinde yayordu. Biz, bu mddetlerin geirilmesi ve doldurulmas hususlarnda ok dikkatli ve sebatl bulun maya mecburduk. Adli usul meselesinde, yabanc ma virlerin bize verebilecei akllann stnde, yeni devletin salam adli temellere oturtulmas, onlar lzumsuz bir hal de brakt gibi, be sene dolduktan sonra vazifeleri hitam bulmutur. Adli mavir beyannamesi byle bitti. Shhiye mtehassslar byle bitti. Lozan, 45 Yl Sonra Canlln Muhafaza Ediyor Hlasa, bu kaytlarn hepsi, mddetleri iinde, Boaz lara ait askeri kaytlar daha uzun vadeli almalardan ge mi, yani muahededen sonra ate zerinde bulunulan dik87

olmutur. Bu milli devlet, tam manasyla medeni ve ba msz bir devletin btn haklarna sahip olmutur. Lozan Muahedesi bunlar tespit eder ve kabul ettirir. Ne vakit ka bul ettirir? Bir cihan harbinde btn dnya drt sene harp etmiken, Trkler drt sene daha fazlas ile, sekiz sene harp ederek her taraftan igal edilmi olan memleketlerini silahla tekrar kurtardktan sonra kabul ettirir. Mttefikler, asrlarca takip edilmi olan siyasetten ni in vazgemi olarak Lozan Muahedesi'ni kabul etmiler dir? Trk devleti hasta adamdan geliyordu. Bir ngiliz ta rihisinin dediine gre, Osmanl devletinin kaldrlmas frsat Avrupa'nn eline 1300 senesinden beri ancak iki de fa gemiti. kinci frsat milli mcadele dediimiz devre de zuhur etmi ve Avrupa bundan faydalanamamtr. Mt tefiklerin Lozan Muahedesi'ni kabul etmeleri, ilk nce mecburiyetten gelmektedir. Askeri vaziyet o halde idi ki, Misak Milli ile ve Byk Millet Meclisi'nin mcadele devri ile bizim tespit ettiimiz temelleri reddetmek, niha yet yeni bir askeri harekete bal kalmtr. Trkiye 15 se neden fazla sren i ve d seferlerden sonra, gerekten ba ra erimek ihtiyacmdayd. Ama Avrupa da Birinci Cihan Harbi'nin kanl fedakrlklarndan sonra, yeniden bir ma ceraya kolayca girecek istidatta deildi. >. Galip Devletlerin Tahminleri Boa kt Bu artlar altnda bansn kabul edilmesi, Avrupa'nn yeni ftuhat hazmedebilmesi iin de bir ihtiya saylabi lirdi. Bir anlama ortam bulunabilirse, ban tercih edile86

ektir. Bu karlkl ihtiya tesirleri iinde, geni bir netice almak ne kadar mmkn ise, bu imkn ileri derecede elde edilmitir, denilebilir. Yalnz, Lozan artlarn kabul eden galip devletler, Trkiye'nin bu artlar koruyup gelitire bileceine aslnda inanmyorlard. Harap ve muhta bir memleket, yaamak ve kurtulmak iin avu ap btn ka zandklarn ksa zamanda kaybedecek sanyorlard. Bu memleket hukuki ve sosyal bnyesi ile btn Avrupa'nn geirdii aydnlanma devrinden gememi olarak Ortaa'm iptidai kurallar iinde yirminci asrn medeniyet lemine nasl girebilirdi? Adli beyanname, imtiyaz artla r, shhi beyanname, ticaret ve ikmet mukaveleleri, Trk ler btn bu kaytlardan mddetleri dolduka kurtulabilir ler mi, kurtulamazlar m? Bu hesaplar, gelecee ait bir s nav devri olarak Lozan Muahedesi'ni kabul edenlerin zi hinlerinde yayordu. Biz, bu mddetlerin geirilmesi ve doldurulmas hususlarnda ok dikkatli ve sebatl bulun maya mecburduk. Adli usul meselesinde, yabanc ma virlerin bize verebilecei akllarn stnde, yeni devletin salam adli temellere oturtulmas, onlar lzumsuz bir hal de brakt gibi, be sene dolduktan sonra vazifeleri hitam bulmutur. Adli mavir beyannamesi byle bitti. Shhiye mtehassslar byle bitti. Lozan, 45 Yl Sonra Canlln Muhafaza Ediyor Hlasa, bu kaytlarn hepsi, mddetleri iinde, Boaz lara ait askeri kaytlar daha uzun vadeli almalardan ge mi, yani muahededen sonra ate zerinde bulunulan dik87

katli bir tutumla tamamlanmtr. ktisadi ve mali tehlike ler Lozan sonrasnda silinmi ve yeni bir ekonomik dze nin temeli atlmtr. Yabanc sermayeye mracaat mecbu riyeti hasl olduu zaman, imtiyazl irketlere de haber ver mek kaytlar hibir tatbike hacet kalmadan sona ermitir. nk devletin, nazik blgelerde yabanc sermayeye muh ta farz olunan ilk senelerinde bile kendi gayreti ile kalk np ihtiyalarn temin etmesi mmkn olmutur. Fakat mttefikler. Lozan Muahedesimi harp yapmak imkn ol madndan dolay mecburiyetle kabul ettikleri kadar, bu nu byk lde mitle de kabul etmilerdir. mit u: Ye ni devlet, kuruluu ile beraber, medeni ve hukuki bir dev letin btn inklaplarn da yapmaya balayacaktr. Devle tin idare ekli deimi, milli iradenin hkim olduu bir cemiyet hedef olarak alnmtr. Bunun zerinde yrme ye balanm, hukuki ve idari sistemlerde byk slahata giriilmitir. Bu slahat memleket ne lde hazmedecek ve kabul edecek? Ve ne lde tepkiler olacak? Bu bir mu amma idi. Galip devletler, kendisine hibir surette yardm edilmeyecek yeni Trk Devletimin, ieride kacak kar koymalara kar ne kudret gstereceini grmek, lmek istiyorlard. Btn bu mitler, ayr ayr etin imtihanlar ge irilerek silinmitir. Mali ve ktisadi Basklar En mhim bask, mali ve iktisadi ynde olmutur. y le ki, yeni Trk Devletimin yaamasnda ve kalknmasn da kendisine hibir yardm yaplmamtr. Mali ihtiyalar 88

esnasnda, ben bir defa, 5 milyon lira kadar bir kredi al mas iin bir banka ile mzakereye girilmesini arzu etmi tim. Bankaya bizim tarafmzdan byle bir kredi iin m racaat edilmiti. Bana gelen cevapta, sene iinde devam edecek 5 milyon liralk bir kredi de bir istikraz demektir, istikraz muamelesini tamamlayarak konuma aabiliriz, deniliyordu. Anladm ki, eski fikirler olduu gibi duruyor. En ufaktan, ihtiya iinde bunaldk kanaati hasl olmutur. Bunlar silmek lazmdr. Derhal cevap verdim: ihtiyacmz yoktur, meselemiz de yoktur. Kestim, attm. Bu ekil muamele, yle bir memlekete yaplyor ki, bu memleket iki asrdan beri mali iktidarszlndan dolay ieride idaresini dzeltememi, hibir kalknma yatnmm kendi kudreti ile yapamam, bunu daima yabanc devlet lerin istikrazlarndan beklemeye alm ve nihayet istik razlarla gnlk idarenin ve ihtiyalarn aklarn kapatr ken, bunu byk faizle, ok dk ihra fiyat ile yapar ken ayn zamanda birtakm imtiyazlar vermeye de alm tr. Byle bir idareyi anane olarak takip ederek gelmi bir memleketi her zaman amana getirmek mmkn olduu kanaatindeydiler. Bunu bana muahede esnasnda aktan sylemilerdi. Bu dikkatle, memleketin ihtiya zamanla rnda byk buhran devirleri atlatlabilmi, Lozan Muahe desi hkmlerinin temellerine toz kondurulmamtr. Lozan' ve sonrasn bir btn olarak deerlendirmek lazmdr. Lozan Muahedesi, milletler tarihinde nadir gr len misallerden biridir. 45 sene soma canlln hl mu hafaza ediyor. Lozan Muahedesi zerinden bir kinci Ci han Harbi gemitir. Bu kinci Cihan Harbi'nden, Lozan 89

hedefleri daha salamlatrlm olarak karlabildi. Niha yet Trk tarihinde, 45 senelik bir bar devri, Lozan'dan sonra onun tabii sonucu olan laik cumhuriyete nasip ol mutur. Lozan Muahedesi bugn devletin temel idare ku rallarna nclk ve klavuzluk edebiliyor. Dier milletle rin hayatnda bir muharebeden sonra yaplan siyasi akdin 45 sene sonra kendi deerini muhafaza eden bir vesika ola rak kalmas, nadir misallerden biridir. Bu gerei gelecek nesillerin hibir ekilde gzden uzak tutmamalar lazm dr. Lozan Muahedesi, askeri zaferler gibi milletimizin hakk ve kendi kabiliyetinin mahsul olan bir kazantr.

90

ATATRK'N GRYLE LOZAN ANTLAMASI Byk ATATRK, tarihi " N u t u k " u n d a , L o z a n Antlamas'n yle anlatr: Trkiye Byk Millet Meclisi'nin, ikinci intihap dev resi, yeni Trkiye Devleti'nin tarihinde, mesut bir intikal devresine tesadf etti. Filhakika, drt senelik stiklal M cadelemiz, milletimizin anna layk bir sulh ile neticelen mi bulunuyor. 24 Temmuz 1923'te, Lozan'da imza edilen muahedename, 24 Austos 1923'te Meclis'te tasdik olundu. Efendiler, Mondros Mtarekesi'nden sonra Trki ye'ye muhasm devletler tarafndan drt defa sulh eraiti teklif edilmitir. Bunlarn birincisi, Sevr projesidir. Bu pro je, hibir mzakerenin mahsul olmayp Dveli tilafiye tarafndan Yunan Bavekili Msy Venizelos'un da itira kiyle tanzim ve Vahdettin'in hkmeti tarafndan 10 Austos 1920'de imza edilmitir. Bu proje, Trkiye Byk Millet Meclisi'nce bir zemi ni mnakaa bile addedilmemitir. kinci sulh teklifat, Bi rinci nn Muharebesi'hi mteakip in'ikat eden Londra Konferans'nm hitamnda, 12 Mart 1921 tarihinde vki ol mutur. Bu teklifat, Sevr Muahedesi'nde baz tadilt muh tevi ise de meskt braklan meselelerde Sevr projesindeki mevaddm kamilen ipka edildiini kabul etmek lazmdr. Bu teklifat, bizce mnakaay mucip olmadan kinci Dnya Muharebesi'nin balamasyla neticesiz kalmtr. nc sulh teklifat, 22 Mart 1922'de, yani Sakarya 91

esnasnda, ben bir defa, 5 milyon lira kadar bir kredi al mas iin bir banka ile mzakereye girilmesini arzu etmi tim. Bankaya bizim tarafmzdan byle bir kredi iin m racaat edilmiti. Bana gelen cevapta, sene iinde devam edecek 5 milyon liralk bir kredi de bir istikraz demektir, istikraz muamelesini tamamlayarak konuma aabiliriz, deniliyordu. Anladm ki, eski fikirler olduu gibi duruyor. En ufaktan, ihtiya iinde bunaldk kanaati hasl olmutur. Bunlar silmek lazmdr. Derhal cevap verdim: ihtiyacmz yoktur, meselemiz de yoktur. Kestim, attm. Bu ekil muamele, yle bir memlekete yaplyor ki, bu memleket iki asrdan beri mali iktidarszlndan dolay ieride idaresini dzeltememi, hibir kalknma yatrmn kendi kudreti ile yapamam, bunu daima yabanc devlet lerin istikrazlarndan beklemeye alm ve nihayet istik razlarla gnlk idarenin ve ihtiyalarn aklarn kapatr ken, bunu byk faizle, ok dk ihra fiyat ile yapar ken ayn zamanda birtakm imtiyazlar vermeye de alm tr. Byle bir idareyi anane olarak takip ederek gelmi bir memleketi her zaman amana getirmek mmkn olduu kanaatindeydiler. Bunu bana muahede esnasnda aktan sylemilerdi. Bu dikkatle, memleketin ihtiya zamanla rnda byk buhran devirleri atlatlabilmi, Lozan Muahe desi hkmlerinin temellerine toz kondurulmamtr. Lozan' ve sonrasn bir btn olarak deerlendirmek lazmdr. Lozan Muahedesi, milletler tarihinde nadir gr len misallerden biridir. 45 sene soma canlln hl mu hafaza ediyor. Lozan Muahedesi zerinden bir ikinci Ci han Harbi gemitir. Bu kinci Cihan Harbi'nden, Lozan 89

mnzafferivetinden ve Franszlarla akdolunan Ankara itil fndan sonra ve yakn bir taarruzumuza intizar olunduu sralarda, Paris'te itima eden Dveli tilf iye hariciye na zrlar tarafndan yaplmtr. Bu teklifatta, ie Sevr esasn dan balamak esas terkedilmi ise de, esasat itibariyle mli milliyemizi tatminden uzak idi. Drdnc teklif, Lozan Muahedesi'nin akdile netice lenen mzakerattr. Dveli tilfiyece Trkiye'ye tatbiki tasavvur edilen esasatla, harekt milliye sayesinde vsl olunan neticeyi bariz bir surette mtala etmek iin bu drt nevi teklif ara snda en mhim hususata mnhasr olmak zere ksa bir mukayese yapmay faydal addederim. 1. HUDUTLAR a) Trakya hududu: Sevr'de: atalca hattndan biraz ilerde bulunan Podima-Kalikratya hatt Mart 1921 teklifinde: Bahis yok. Mart 1922 teklifinde: Tekirda bize, Babaeski, Krkkilise ve Edirne Yunan'a kalmak zere bir hat. Lozan'da: Karaaa da bizde olmak zere Meri hatt. b) zmir mmtakas: Sevr projesinde: Bu mntkann hudutlar Kuadas, demi, Salihli, Akhisar ve Kemer iskelesine az ok karip mahallerden gemektedir. Bu mntka, Trk hkimiyetinde kalacak, fakat Trki ye, bu hkimiyetini istimal hakkn Yunanistan'a devrede cek. Trk hkimiyetinin bekasna almet olarak zmir eh92

rinin haric istihkmlarndan birinde Trk bayra buluna cak. Mahall bir meclis toplanacak ve be sene sonra bu meclis, bu mmtakann sureti daimede Yunanistan'a ilhak na karar verebilecek idi. Mart 1921 teklifinde: zmir mntakas, Trk hkimi yetinde kalacak, zmir ehrinde bir Yunan kuvveti buluna cak ve zmir mmtakasmm aksam mtebakyesinde muh telif anasrn aded nispetine gre terekkp edecek bir jan darma ktas bulunacak ve buna Dveli tilfiye zabtan kumanda edecek. dare ilerinde dahi ayn nispeti adediye nazar itibare alnacak ve mntakanm Cemiyeti Akvamca tyin edilecek Hristiyan bir valisi olacak ve bunun yannda mntahap bir meclis ve bir heyeti mavire bulunacak. Vilyete Trki ye'ye varidatla mtezayit bir vergi verilecek ve bu anlama be sene devam edip tarafeynden birinin talebi zerine Ce miyeti Akvam'ca tadil edilebilecek. Mart 1922 teklifinde: Btn Anadolu ve dolaysiyle zmir de bize iade olunacak tarznda aldatc bir vait. zmir Rumlarnn idareye, adilne bir surette itirak ettirilmesi iin ve ayn hak Yunanistan'da kalacak Edirne Trklerine verilmek artiyle bir usul tyini zmnnda Dveli tilfiye Trkiye ve Yunanistan'la anlaacaklardr. Lozan'da: Tabiatiyle bu gibi mesail mevzuubahis da hi olmamtr. c) Suriye hududu: Sevr'de: Sahilinde, takriben Karata Burnu'ndan ba layarak Osmaniye, Bahe, Gaziantep, Birecik, Urfa, Mar din ve Nusaybin'i epey cenupta ve Suriye arazisinde bra kan bir hudut. 93

Mart 1921'de: Takriben imdiki hudut olmak zere Franszlarla ayrca itilfname imzalanmtr. Lozan'da: 20 terinievvel (Ekim) 1921 tarihli Ankara tilfnamesi hududu ipka edilmitir. d) Irak hududu: Sevr'de: madiye, bizde kalmak artiyle, Musul vil yetinin imal hududu. Mart 1921 teklifinde: Bahis yok. Mart 1922 teklifinde: Bahis yok. Lozan da: Halli tehir edilmitir. e) Kafkas hudusu: Sevr'de: Trk-Ermeni hududunun tyini Amerika Re isicumhuru Wilson'a havale edilmitir ve marileyh hu dut olarak Karadeniz sahilinde Giresun'un arkndan ba layan, Erzincan'n garp ve cenubundan, Elmal, Bitlis ve Van glnn cenubundan geen ve birok nikatta Harbi Umumi'deki Trk-Rus cephesini takibeden bir hatt gs termitir. Mart 1921 teklifinde: Cemiyeti Akvam bir Ermeni yurdu tesisi iin vilyat arkiyeden Ermenistan'a devrolunacak arazinin tesbiti zmnnda bir komisyon tyin ede cek ve Trkiye bu komisyonun kararn kabul edecek. Mart 1922 teklifinde: Bir Ermeni yurdu tekili zm nnda Cemiyeti Akvamn muavenetine mracaat olunaca ndan bahsedilmektedir. Lozan'da: Bu mesele bertaraf edilmitir. f) Boazlar mmtakas: Serv'de: Rumeli'nin Trkiye'de kalan btn aksam. Anadolu'nun Adalar Denizi zerinde takriben zmir 94

mmtakasmm balad yerden balayarak Manyas glnn cenubuna ve Bursa'nn ve znik'in biraz imalinden ve Sa panca glnn mntehayi garbisinden Ahabadr deresinin munsabma giden hatla tahdit edilmi bir mmtaka. Bu menatkta asker bulundurmak ve harekt askeriyede bulunmak hakk srf Dveli tilfiyeye aittir. Keza mezkr menatkta Trk jandarmas Dveli tilf iye kumandasna tbi olacaktr. Dveli Itilfiye, bu mntka dahilinde asker mekast iin kullanlabilecek yol ve imendifer inasn menedebilecei iin elyevm mevcut olanlar meyamnda bu yolda kul lanlabilecek olanlar tahrip ettirebilecektir. Mart 1921 teklifinde: anakkale cenubunda Tenedos adasnn (Bozcaada) karsndan Karabiga'ya giden hattn imaliyle Boazii'nin tarafeyninde 20 il 25 kilometrelik bir mntka. anakkale Boaz'na hkim olan her iki tarafndaki adalar. Dveli ti lf iye. yalnz Yunanistan'a kalacak olan Ge libolu ve bize kalacak olan anakkale'de asker bulundura cak, bu suretle stanbul ve zmit ibihceziresini tahliye edecek ve Trkiye'nin stanbul'da asker bulundurmasna ve Anadolu'dan Rumeli'ye veya Rumeli'den Anadolu'ya asker geirmesine msaade edecektir. Mart 1922 teklifinde: anakkale'nin cenubunda Er dek ibihceziresi mstesna olmak zere anakkale sanca . Boazii'nin cenubunda o zaman bitaraf addolunan mmtaka, yani takriben zmit ibihceziresi gayriasker mm taka olacaktr. Bizde, tilf igal kuvveti kalmayacaktr. Lozan'da: Gelibolu ibihceziresiyle Kumba, Baklaburnu hattnn cenubarkisi, anakkale mmtakasmda sa95

hilden yirmi kilometrelik bir mntaka ve Boazii'nin iki tarafnda sahilden on be kilometrelik birer mmtaka ve Marmara'da da Emirali adasndan maada adalar ve mroz ve Tenedos adalar, gayriasker bir hale konacaktr. Hibir tarafta Dveli tilfiye igal kuvveti kalmaya caktr. 2. KRDSTAN Sevr'de: Frat'n arknda ve Ermenistan, Irak ve Su riye arasnda kalan mntaka iin Dveli tilfiye murah haslarndan mrekkep bir komisyon mahall muhtariyeti ihzar edecektir. Muahedenin akdinden bir sene sonra ibu havalinin Krt ahalisi Cemiyeti Akvam Meclisi'ne mracaatla Krt lerin ekseriyetinin Trkiye'den mstakil olmay istediini ispat ederse ve Meclis bunu kabul ederse Trkiye bu hava lideki her trl hukukundan sarfnazar edecektir. Mart 1921 teklifinde: Dveli tilfiye, vaziyeti hazray nazar itibara alarak ve bu bapta Sevr projesinde tadilt icrasn nazar itibara almaya mtemayildirler. u artla ki mahall muhtariyetler ve Krt ve Asuri-Keldani menafi min kfi derecede himayesi iin tarafmzdan teshilt ib raz edilsin. Mart 1922 teklifinde: Bahis yok. Lozan'da: Bittabi mevzuubahis ettirilmemitir. 3. KTSAD MENATIKI NFUZ Sevr Muahedesini mtaakp Dveli Itilfiye'nin ara larnda imza eyledikleri akor tripartirte: 96

a) Fransz mmtakai nfuzu: Suriye hududiyle takriben Adana vilyetinin garp ve imal hududu ve Kayseri ile Sivas'n imalinden geen ve Mu hari ibu kasabaya takarrpten sonra Cezirei bni mer'e giden bir hattn dhilinde kalan mmtaka. b) talyan mmtakai nfuzu: , zmit ibihceziresinden ktktan sonra Afyon Karahisan'na kadar Anadolu imendifer hatt ve oradan Kayseri civarnda Erciya da civarna kadar giden hatla zmit mmtakas Adalar denizi, Bahrisefit ve Fransz mmtakas arasnda kalan mmtaka. Mart 1921 'de: Bekir Sami Bey ile Fransz ve talyan hariciye nazrlar arasnda imza olunup hkmete reddolunan itilflara gre, a) Fransz mmtakai nfuzu: O srada Fransz igali altnda bulunan yerlerde Sivas, Mamuretlziz ve Diyarbekir vilyetleri. b) talyan mntakai nfuzu: Antalya, Burdur, Mula, sparta sancaklaryla Afyon Karahisar, Ktahya, Aydn ve Konya sancaklarnn bilhara tyin olunacak aksam. Mart 1922 teklifinde: Mevzuubahis deildir. Lozan'da: Mevzuubahis olmamtr. 4. STANBUL Sevr'de: Muahede samimiyetle tatbik edilmedii tak dirde stanbul da bizden alnacaktr. Mart 1921 teklifinde:Bu tehdidin kalkaca ve Trki97

ye'nin stanbul'da asker bulundurabilecei ve Boazi i'nin etrafndaki gayriaskeri mmtakadan asker mruruna msaade edilebilecei mezkurdur. Mart 1922 teklifinde: stanbul'dan ihracmz tehdidi nin kaldrlaca ve stanbul'da bulundurulabilecek Trk kuvvetinin tezyidi vadolunmaktadr. Lozan da: Mevzuubahis olmamtr. 5. TBYET Sevr'de: Gerek Dveli Mttefikadan (Yunanistan da hil) gerek teekkl eden devletlerden birinin (Ermenistan ve saire) tabiiyetine girmek istiyen Trk tebaasndan hi kimseye Trk Hkmetince mmanaat edilmiyecek ve bunlarn yeni tabiiyeti kabul edilecektir. Mart 1921 teklifinde: Bundan bahis yok. Mart 1922 teklifinde: Bundan bahis yok. Lozan muahedesinde: Bundan bahis yok. Ancak mzakerat esnasnda Dveli tilafiye bir ada mn tabiiyetini tayin hususunda Trkiye'deki ecnebi sefarat ve ehbenderhanelerin verecekleri vesaikin kail adeddilmesini istemilerdi. Bu teklif, Sevr projesinin balda mevzuubahis olan 128'inci maddesinin bir ekli cedidi idi. Tabiatiyle tarafmzdan reddedilmitir. 6. ADL KAPTLASYONLAR Sevr'de: ngiltere, Fransa, talya ve Japonya'nn temsil edildikleri drt azadan mrekkep bir komisyon kapillasyonlardan mstefit olan sair devletlerin mtehassslariyle 98

birlikte yeni bir usul tanzim edecek ve Osmanl Hkmeti'yle istiare ettikten sonra bu usul tavsiye edebilecek. Hkmeti Osmaniye bu usul kabul etmei imdiden taahhdedecek. Mart 1921 teklifinde: bu komisyonda Trkiye'nin dahi temsiline Dveli tilfiye raz olmaktadr. : Mart 1922 teklifinde: Ayn teklif. Lozan'da: Kapitler hi bir kayt yoktur. stiari mahiyette olmak zere birka ecnebi mtehas ssn be sene iin hizmetimize alma kabul ettik. 7. E K A L L Y E T L E R N HMAYES Sevr'de: 1918 mtarekelerinden sonra aktolunan bil cmle muahedatta mevcut olan ahkmdan maada Trki ye'ye bilhassa zirdeki taahhdat kabul ettirilmek istenil mitir. a) Yerlerini terketmi olan bilcmle gayri Trklerin yerlerine iadesi. Reisleri Cemiyeti Akvamca tayin edilecek olan ha kem komisyonlar vastasiyle bunlarn hukukunun iadesi ve ezcmle bu komisyonlarn talebi takdirinde gayri Trk lerin tahrip edilmi emlakinin tamiri zmnnda cretleri hkmete tesviye edilecek iilerin tedariki, tehcir ve bu na mmessil ilerde zimethal olduklar mezkr komisyon lar tarafndan iddia olunan bilcmle ehasn teb'idi il... b) Trk Hkmeti, ekalliyetlerin parlamentoda temsi li nisbisini temin eden bir intihap kanun projesini iki sene zarfnda Dveli Mttefikaya arz edecektir. Dveli tilafiyeye mensup asker, bahr ve hava kont99

rol komisyonlarnn memleketimiz dahilinde her trl mu rakabede bulunmaa haklan vardr. Bilhassa askeri komis yon; Trkiye'nin istihdam edebilecei, polis, gmrk, orman muhafz ve saire gibi memurinin miktarn tayine, Fazla kalacak esliha ve cephanemizi tesellme, Memleketimizin menatka taksimine, her mntakada bulunacak jandarma ve ktaat mahsusa miktarnn tayini ne, bunlann tarz istihdam ve istimalini murakabeye, ecne bi zabitanm miktar ve nispetini tayine ve hkmetle m tereken yeni kuvayi msellahamzm tanzimine il... me murdur. Mart 1921 teklifinde: J a n d a r m a miktar 45.000 Ktaat mahsusa 30.000'e ibla olunmutur. Jandarmann tarz tevzii, Dveli tilafiyeye mensup salifzzikir kontrol komisyonile hkmet arasnda anlaa rak vki olacaktr. Jandarmada zabitan ve kk zabitan nispeti tezyit edilecektir. Ecnebi zabitan miktar azaltlacak ve bunlarn ktaata tevzii, kontrol komisyonu ve hkmet arasnda bilitilaf kararlatrlacaktr. (Bunda ihtimal her mntakada ayn millete mensup ecnebi zabitan bulunmyaca kaste dilmitir.) Mart 1922 teklifinde: cretle mstahdem asker usulnn ipkas Jandarmann 45.000 Ktaat mahsusanm 40.000'e ibla Jandarma ecnebi zabitanmn istihdam Trkiye'ye 100

tavsiye edilmekle beraber bu cihet art olarak dermeyan edilmemektedir. Lozan'da: Trakya ve Boazlarda gayriaskeri hale ifra olunan menatka ait tahdidattan maada hibir kayt yoktur. Hatta Boazii'nin iki tarafndaki gayriaskeri mntkada 12.000 asker bulundurabilmek hakkm muhafaza etmiizdir. Bu menatk iin bile hibir kontrol kabul edilmemi tir. 8. C E Z A Sevr projesinde: Trkiye, h a r b esnasnda kavaidi harbiyeye muhalif surette hareket etmi veya Trkiye dahilinde mezalim icra eylemi ve tehcir ve saire gibi hususata karm olan ehas talepleri zerine Dveli Mttefikaya (Yunanistan dahil) ve Trkiye'den arazi alm olan devletlere (Ermenistan ve saire) teslim ede cektir. Ehas mezkure kendilerini talep eden devletin divan h a r b i tarafndan muhakeme ve tecziye edilecek lerdir. Mart 1921 teklifinde: Dveli tilaf iye teklifatnda bundan bahis yoktur. Ancak Bekir Sami Bey'in ngilizlerle imza etmi ol duu mbadele mukavelenamesinde elimizdeki btn n gilizleri tahliye ederek bir ksm Trkleri mcrim addile ngilizler elinde brakmaa muvafakat etmi olmas Sevr projesinde mevcut olan ahkam salifenin daha muhaffef bir eklinden baka bir ey deildir. Mart 1922'de: Bu meseleden bahis yoktur. Lozan'da: Bahis yoktur. 101

9. AHKMI MALYE Sevr'de: Dveli tilafiye Trkiye'ye muavenet zm nnda ngiliz, Fransz ve talyan murahhaslarndan mrek kep bir maliye komisyonu tekil edecekler ve bu komis yonda istiari mahiyette bir Trk komiseri bulunacaktr. bu komisyonun vezaif ve. salahiyeti bervehiati ola caktr: a) Trkiye'nin varidatm idame ve tezyit iin her tr l tedabir ittihaz edebilecektir. b) Trk Meclisi Mebusanma takdim edilecek olan bte evvel maliye komisyonuna arz ve onun kabul ettii ekilde meclise sevkolunacaktr. Meclisin yapaca tadilat ancak komisyonca tasvip edilirse kabili icradr. c) Komisyon dorudan doruya kendine tabi olacak ve azalar kendi muvafakatiyle tayin edilecek olan Trk maliye heyeti teftiiyesi vastasiyle btenin ve mali kavanin ve nizamatm tatbikatn murakabe edecektir. d) Dyunu Umumiye ve Osmanl Bankasile anlaarak Trkiye'nin usul meskukatn tanzim ve slah edecektir. e) Dyunu Umumiye'ye tahsis olunan varidat mstes na olmak zere Trkiye'nin bilcmle varidat bu maliye komisyonunun emrine verilecektir. Komisyon bunlarla; Evvelden: Kendisine ve Trkiye'de kalacak olan Dveli tilafiye igal kuvvetlerine ait masarifi tediye ettikden sonra 30 lkterin 1918 tarihindenberi Dveli tilafiye ordularnn ge rek bugnk Trkiye'de gerek Osmanl mparatorluunun muhtelif aksammdaki masarifini tediye eyleyecektir. 102

Saniyen: Trkiye, dolaysiyle zarardide olan bilcmle Dveli Mttefika tabaasmm zarar ve ziyanm tazmin edecektir. Trkiye'nin ihtiyacat bundan sonra derpi edilecek tir. f) Hkmete verilecek her bir-imtiyaz iin maliye komisyonunun muvafakati arttr. g) Komisyonun tasvibile elyevm cari olan Dyunu Umumiye tarafndan baz varidatn dorudan doruya cibayeti usul mmkn olduu kadar geni bir surette tevsi edilecek ve btn Trkiye'ye temil olunacaktr. Gmrkler, maliye komisyonu tarafndan azil ve nasbolunan ve kendisine kar mesul bulunacak olan bir m dr umuminin idaresinde bulunacaktr il... Mart 1921 teklifinde: Salifzzikir maliye komisyonu Trk maliye nazrnn riyaseti fahriyesi tahtnda buluna caktr. Komisyonda bir Trk murahhas bulunacak ve bu nun Trk maliyesine ait mesailde reyi olacaktr. Mttefik lerin menafii maliyesine mtaallik mesailde ise Trk mu rahhasnn salhiyeti ancak istiari mahiyette olacaktr. Trk Parlamentosu, Trk maliye nazriyle maliye ko misyonu tarafndan mtereken ihzar edilecek olan bte de tadilat yapmak salahiyetini haiz bulunacaktr. Fakat bu tadilat btenin tevaznn bozacak ekilde ise bte berayi tasdik tekrar maliye komisyonuna gnderilecektir. Trk Hkmeti imtiyazat vermek hakkn tekrar ihraz edecektir. Ancak, Trk maliye nazr bu baptaki kontratla rn Trk hazinesi menfaatine muvafk olup olmadn ma liye komisyoniyle birlikte tetkik edecek ve bu bapta m tereken bir karar ittihaz edilecektir. 103

Mart 1922 teklifinde: Maliye komisyonu tekilinden sarfnazar edilmektedir. Fakat Dveli Mttefikaya olan harbden evvelki dyunun ve makul bir tazminatn tediyesi zmnnda lazm olan kontroln Trk hkimiyeti prensibiy le telifine allacaktr. Harbden evvelki dyunu umumiye komisyonu ipka olunacak ve balda mezkur i iin Dveli tilfiyece bir tasfiye komisyonu tesis olunacaktr. Lozan'da: Bu gibi kuyudatn kffesi bertaraf edilmi tir. 10. A H K M I KTSADYE Sevr'de: Kapitlasyonlardan istifade hakk harbden evvel bunlardan isitfade eden Dveli Mttefika tebaasna iade edilecek ve bunlardan evvelce istifade etmiyen Dve li Mttefika (Yunanistan ve Ermenistan vc saire) tebaas na da yeniden verilecektir. (Bu hukuk meyannda birok vergiden muafiyetin bu lunduu ve tabiyet bahsinde grld vehile her Trk te baasnn Dveli Mttefikadan birinin tabiyetine girmesine mmanaat etmek hakknn bizden nez'edildii nazar dik kate alnrsa bu hkmn mul daha ziyade tezahr eder.) Gmrk tarifeleri iin 1907 tarifesi (yzde 8) iadeten tesis edilmektedir. Trkiye Dveli Mttefikaya mensup sefaine lakal Tr sefainine verdii hukuku tanyacaktr. Ecnebi postalar iadeten tesis olunacaktr. 104

Mart 1921 teklifinde: Yalnz ecnebi postalarnn baz erait tahtnda ilgasnn derpi edilecei sylenilmekte, bi naenaleyh ahkm saire ipka edilmektedir. Mart 1922 teklifinde: ngiltere, Fransa, talya, Japon ya ve Trkiye'nin murahhaslarndan ve kapitlasyonlar dan istifade eden dier devletlerin mtehassslarndan m rekkep bir komisyon sulhun meriyete duhuln mteakip geecek ay zarfnda stanbul'da itima edip kapitler usuln tadili zmmmda teklifat hazrlayacaktr. Mali hususatta bu teklifat tebaai ecnebiyenin Trkler le msavi vergi vermesini temin edecektir. Keza bu tekli fat gmrk resminde lzum grlecek tadilat icraya ma tuf olacaktr. Lozan'da: Kapitlasyonlarn her nev'i tamamiyle ve ebediyen lavolunmutur. 11. BOAZLAR KOMSYONU Sevr'de: Kendine mahsus bayra, btesi ve zabtas bulunacak olan ibu komisyon gemilerin Boazlardan m ruru, fenerler, klavuzluk il... itigal edilecek ve evvelce meclisi lii shhinin ifa eyledii vezaif ile tahlisiye hidemat badema komisyonun nezareti altnda ve onun talimat dahi linde ifa klnacak ve komisyon Boazlarn serbestisini teh likede addedince Dveli tilfiyeye mracaat edebilecektir. Komisyonda Amerika, ngiltere, Fransa, talya, Ja ponya ve Rusya'nn murahhaslar iki reye malik buluna caklardr. Amerika arzu eyledii andan ve Rusya Cemiyeti Ak105

vama dahil olduu takdirde ve ondan itibaren komisyona itirak edebileceklerdir. Komisyon azalan muafiyeti diplomatikiyeden istifa de edeceklerdir. Komisyona mnavebe ile ve ikier sene mddetle iki reye malik devletlerin murahhaslar riyaset edecektir. Mart 1921 teklifinde: Trk murahhas dahi iki reye malik olacak ve Boazlar Komisyonu'na riyaset edecektir. Mart 1922 teklifinde: Keza Trk murahhas komisyo na riyaset edecektir. Boazlarla alakadar bilcmle devlet ler komisyonda temsil edileceklerdir. Lozan'da: Komisyonun riyaseti bize verilmitir. Komisyon vazifesi sefainin Boazlardan mruru key fiyetinin Boazlar mukavelesi ahkamna muvafk olmas na itinadan ibarettir. Komisyon her sene Cemiyeti Akvama rapor verecektir. Keza mezkur muahede ile stanbul'daki beynelmilel shhiye meclisi lavolunarak shhiye umuru Trkiye H kmetine terkedilmitir. Muhterem Efendiler, Lozan Sulh Muahedcnamesinin ihtiva ettii esasat, dier sulh teklifleriyle daha fazla mu kayeseye mahal olmad fikrindeyim. Bu muahedename, Trk milleti aleyhinde, asrlardanberi hazrlanm ve Sevr Muahedenamesiyle ikmal edildii zannedilmi, byk bir suikastin inhidamn ifade eder bir vesikadr. Osmanl dev rine ait tarihte emsali namesbuk bir siyasi zafer eseridir!

106

EK: 1 BAMURAHHAS OLAN S M E T N N ' N N ORDUYA VEDA M E S A J I Trkiye Byk Millet Meclisi, acizlerini Hariciye Ve kaletine intihap ve tayin etmi olduundan Garp Cephesi Kumandanlm hitam bulmutur. ki sene evvel deruhte et tiim zamandan itibaren Garp Cephesi Kumandanl git tike artan mkilat iinde memleketin hayatiyetine katiyt tesir bir ehemmiyet-i amile kazanmt. Vatann metalibine (gelecekteki isteine) kifayet etmek iin arkadala rmla beraber hibir kayd- ahsiye tabi olmakszn ve ge irdiim gnleri heyecan ile ve tesliyetbah (avutunca) bir istirahat- vicdan ile derhatr edeceim (hatrlayacam). Kumanda ettiim en gen neferden en yal kumandan arkadalarma kadar resmi ve hususi mnasebetmda vazi fe ve mkellefiyetlerime hakiki bir takayyd (ballkla) ile itina eyledim. Garp Cephesinde zabitan ve kumandanlar arasndaki muhabbet ve samimiyet daima misal olarak gs terilecektir. Kumandanlm esnasnda tahadn (aske ri hazrlklarm) ikmal etmi bir dman ordusu karsnda vastasz bulunduumuz gnlerde dahi galip ve muzaffer olmaktan baka hayat aresi olmadna itikat etmek ve tah emrine verilmi olanlarn muhti ve nafaki (hatal ve ge imsiz) olanndan dahi istifade yolunu bulmak iin sebat ve tahamml eylemek ve bunlarn ikisinden dahi mhim ol mak zere amirlerime mutlak bir itimat ve emniyet ve ha kiki bir muhabbet ve merbutiyet beslemek iarm olmutur. ki sene evvel vazife banda bulduum ve o zamandan 107

beri bir tehacm- vatanperverane ile Garp Cephesine ko tuklarn grdm asker ve zabit arkadalarmdan bir ou bugn toprak altndadr. stiklal ve mdafaa-i vatan mefku resini sevk ve idareme hulus-u kalble tevdi ederek bu uur da en aziz eylerini feda etmi olan ehitleri, ordularn huzu runda en samimi bir huu ile ve fatihalarla yad eyliyorum. ehitlerin kumandan ruhu zerindeki kutsi ve amansz tesir leri benim zerimde bir an fasla bulmad. Bu tesirat haslat- mesai ile mtemadiyen tefye etmeye (iyiletirmeye) altm. Ve mtemadiyen tefiye etmeye alacam. Aziz arkadalarm, Garp Cephesi Ordular milletimizinin byk eseridir. Vatanmzn imdiye kadar hals (kurtuluu) onlarla temin edildi. Fakat asl atiyen temin-i mevcudiyeti onlarla kaim olacaktr. Bu dakikay rehber-i harekt ittihaz etmi olan Garp Cephesi Ordularnn ku manda heyet-i liyesi vatanmzn temelini tekil ediyorlar. Tatil-i muhasamat (savaa ara verme) ile balayan ve halve intac (sonu vermesi) benim naiz omuzlarma tev di olunan mesai-i siyasinin de bir tek vasta-i muvaffaki yeti ancak Garp Cephesi Ordularnn heybet ve kuvveti olabilir. Bu ordularn sabk kumandan onlar tanmaktan iktibas edecei maddi ve manevi kuvvetle, milletin metalib-i siyasini neticeye irsale alacaktr. Trk tarihinin Birinci nn, Ktahya, kinci nn, Sakarya Afyon-Dumlupmar, zmir-Bursa ve Mudanya ke limeleriyle icmal olunabilen heyecanl bir devrinde erefi mizi ve kanmz birbirine rabtettiimiz btn asker ve za bit ve kumandan arkadalarma muhabbet ve minnetlerle ayr ayn teekkr ve veda ederim. 28 Terinievvel 338 Ferik smet 108

EK: 2 24 T E M M U Z 1923 ANTLAMAYI M Z A T R E N Lozan Konferansma bir gazeteci olarak katlan Ali Naci Karacan, antlamann imza trenini ' L o z a n ' adl ese rinde yle anlatmaktadr: 23 Temmuz sabah Lozan Palas'ta uyananlar bir gece iinde otelin bar erefine gelin gibi donatldn grerek aakaldlar. Byk giriten holn sonundaki pencerelere, koridorlara kadar her tarafa renk renk bayraklar aslmt. En gze arpan kelere dostluk belirtisi olarak krmz-beyaz bir Trk armasiyle mavili beyazl bir Yunan armas ta klmt. Caml kapnn etrafna, yollarn kenarlarna, dans salonuna yeil sakslar sralanm, somaki kaim stunlara bayraklardan rlme elenkler aslmt. Otel sahibi Msy Steiner, iman gbeiyle en nde ve beyaz nlkl gar sonlar arkada, herkeste bir gayrettir gidiyordu. Kimi iskem le tayor, kimi bayrak asyor, kimi duvara dayal bir merdi vene trmanyor, kimi elektrik lambalarna abajur uydurma ya alyor, hazrlk mthi, bar imzalanyor! Herkeste gze arpan bir heyecan var. Konferansn nemli gnlerinde olduu gibi, gazeteciler koridorlar dol durmular, dolap duruyorlar. Yabanc muhabirler "Sevr" antlamasn imzalayanlarn adlarn soruyorlar, not alyor lar, telgraf ekiyorlar; Trk muhabirler imza trenine ait tafsilat almaya alyor, oraya kouyor, buraya kouyor, kaynap duruyorlar. 109

Bir gn nce Trkiye-Lehistan antlamas, byk sa delik iinde, Lozan Palas salonlarnda imzalanmt. Saat on buukta, oteldeki byk merasim salonunun geni ka plar alm, bir taraftan smet Paa ve arkadalar, dier taraftan Lehistan delegeleri, arkalarnda 'Caketatay', salo na girmilerdi. Ortada byk bir masa vard. Bir buuk ay dan beri grltszce, sessizce hazrlanan Trk-Leh ant lamas masann zerinde duruyordu. Lozan grmeleri nin ilk olumlu sonucu olan bu vesika, smet Paa ile Leh delegelerinin dosta birer nutkundan sonra imzaland ve her iki heyetin bir arada resimleri alnd. Lehistan'la Tr kiye arasndaki bu imza merasimi, sanki devletlerle yap lacak asl imza merasimine hazrlk gibi idi. Olay o kadar sknet iinde, yle grltsz ve vakur cereyan etmiti. Lehistan antlamas erefine verilen akamki ziyafet ten soma, imza merasimine, daha byk ilgi uyandrd. 24 Temmuz 1923 saat birden itibaren otelin nnde, yava ya va, birok kadnlar, erkekler toplanmaya balad. Herkes giyinmi, davetiye kartn cebine koymu, vaktin gelmesi ni bekliyordu. Davetiye kartn alamayanlar teye beriye bavurup imza trenini grmek iin bir are aryor, konfe ransla ilgisi olmayan birok kimse tekine berikine rica ederek, sanki tiyatroya gidiliyormu gibi: - "Aman bir bilet!" diye yalvaryordu. Fakat bilet bulmak imknsz gibiydi. Konferans genel sekreterlii, yalnz heyet delegelerini, gazete muhabirlerini, bir de svire Cumhuriyeti'nin ileri gelenlerini davet etmi ti. Ne olur ne olmaz dncesiyle, belki bulak bir adam ieri girer endiesiyle, davet kartlar tahdit edilmiti. 110

Saat ikiye doru Lozan Palas'n kapsndan Mont Benan parknn nndeki heykele kadar iki sra otomobil di zildi. Kapnn n maher gibiydi. Herkes k, delegele rin otomobillere biniini, gidii bekliyordu. Holde dan manlardan, uzmanlardan, muhabirlerden geilmiyordu. Saat e on kala smet Paa, Hasan Bey, Rza Nur Bey, asansrle indiler. nn de ehrelerinde hibir heyecan belirtisi fark edilmiyordu. Sanki yine Ui atosu'na, konfe ransa gidiyorlarm gibi sakin ve tabii, etraftakileri selamlyarak yryorlar; bir dakika sonra nne kk Trk bay ra takl otomobil halk saflar arasnda yrmeye balad. Lozan Palas'tan niversiteye kadar byk kprnn ve cad delerin iki tarafn halk kaplamt. Birbiri ardsra hareke te geen otomobillerin uzun hatt bu kalabaln merakl gzleri nnde bir alay halinde szlmeye balad. niversitenin bulunduu meydana gelindii zaman zmir'e Yunan askerinin ayak bast gn Sultanahmet meydannda yaplan mitingin kalabaln hatrlatan bir manzara karsnda kaimdi. Evlerin pencerelerine, damla ra, sarayn etrafndaki bahelere, yollara, her tarafa arka arkaya drt be sra kalabalk toplanmt. Ripon meyda nnn etraf da insan ymlaryla evrilmiti. Kprnn so nundan niversitenin mermer merdivenlerine kadar yolun iki tarafna polisler sralanmt. smet Paa'nm otomobili saat e be kala Rumini sa raynn kapsnda durdu. Merdivenlerin zerinde balan si lindir apkal protokol memurlar, federal meclisi yeleri, askeri kiiler Trk delegeler heyetini karladlar. Bir an da, birok fotoraf makinesi objektifi smet Paa'ya ev111

rildi. Geni mermer merdivenlerin zerinde Trkbadelegesinin ve bar mcadelesi arkadalarnn yzlerce resmi ekildi. Rumini sray, geni bir meydana bakan, etraf bahe lik, Lozan'n en gzel, en gze arpan binalarndan biri idi. Mermer merdivenleri kp da oradan etrafa bakld zaman bahelere, damlara, pencerelere, yollara sralanan halk, caddenin ta sonundan itibaren bir kordon gibi uzanan otomobil dizisi, birbirinden drder adm ara ile dizilmi la civert elbiseli polisler, sonra sarayn eiindeki silindir apkal svire Federal Meclisi yeleri terifatlar, foto raflar, gerekten tarihi bir imza treni iin olaanst bir dekor vcuda getirmekte idi. niversitenin d merdivenleri klarak byk kap dan girildikten sonra, yine merdivenler devam ediyordu. Bu merdivenlerin dnm yerinde, beyaz, geni, gzel bir avlu, avlunun ortasnda bir adrvan, adrvann iinde bir timsah heykeli vard. Sada apkalarn ve bastonlarn b raklaca delegelere ayrlm vestiyer, solda muhabirlerle dier davetliler iin baka bir vestiyer, imza treninin ya placa salonun bir tarafnda delegelerin girecei kap, di er tarafnda uzmanlarla muhabirlerin girecei kap ayrl m, birinin zerine (A), dierinin zerine (B) iaretleri konmu, herkesin davet kartna apkasyla bastonunu bra kaca vestiyerin yeri, girecei kapnn harfi, oturaca ka nepenin numarasna kadar her ey yazlmt. adrvann, iki tarafnda ve merdiven banda, iki hey kel gibi, yeilli beyazl bir mili kyafet iinde iki svireli nbet bekliyordu. Herkesin gz, merdivenleri karken, 112

nce bunlara iliiyor, bunlarn yanndan geilerek yukar salona gidiliyordu. smet Paa salona girdii zaman herkeste bir heyecan belirdi. Btn gzler hemen kendisine dnd. Lozan bar antlamasnn imza edilecei yer, yksek tavanl, geni bir salondu. Sol tarafta baheye bakan geni pencereleri, sa tarafta koridora alan iki kaps vard. Sa lonun solunda, daha ok mahkemelerde grlen uzun, yu varlak, yksek bir krs gze arpyordu. Davetliler, da nmanlar, muhabirler, kanepelere yerlemiler, yzlerini bu krsye evirmilerdi. Krsye baktnz zaman sra ile sa tarafta smet Paa, Rza Nuri Bey, Hasan Bey, Ame rika delegesi Mister Grew yanyana oturuyorlard. Bunla rn arkasnda ikinci sray Bulgar delegeleri tekil ediyor du. Krsnn sol tarafnda yine sra ile Sir Horas Rumbold, General Pelle, Marki Garroni (Marki Garroni antla may imza iin o gn talya'dan gelmiti). MsyMontanya birinci sray tekil ediyordu. Japon delegesi, Msy Venizelos, Msy Diyamandi ve dier bir Romen delege si de ikinci srada oturuyorlard. Bunlarn yannda Belika ve Portekiz delegeleri vard. Krsnn aasnda, kar lkl oturan Trk delegeleriyle tilaf devletleri delegeleri-. nin arasnda, zeri koyu renk bir kadife ile rtlm byk bir masa ve bu masann zerinde parmen kada basl m, kenarlarndan krmz kordelalar sarkan antlama me tinleri, protokoller gze arpyordu. Krsnn iki yann daki basamaklar zerinde ise, iki tren hademesi, kmlda madan duruyorlard. Salonun sa tarafnda bir nevi balkon tekil eden yu113

kan ksmnda, birok kadn ve erkek, konferans dndaki davetliler bulunuyordu. smet Paa'nm arka tarafna rastlayan yerde ise, bir lo ca vard ki, iinde Vaud Kantonu Emniyeti Umumiye M fettii Msy Jecqiard oturuyordu. Rumini Saraymn byk salonunda, duvarlara ve ta vanlara ilenmi. Hristiyan medeniyetinin safhalanna ve sa'nn hatralanna ait tablolardan baka dikkate deer bir ey yoktu. Ceviz krs, ceviz kanepeler, ceviz pencereler ve krem perdeler, bu salona koyu bir renk veriyorlard. smet Paa her zamanki vakur, ciddi duruu ile, istedi ini yapm, hakkn alm bir insan sknet ve soukkanllyla bekliyordu. Yzndeki daimi aydnlk, gzlerinin her zamanki siyah ve zeki parlay, bugn daha ok dik kate arpyordu. smet Paa'nm ei, davetliler arasnda, n srada yer almlard. Trkiye badelegesinin yannda R za Nur Bey, ciddi bir yzle etrafa bakyor, Hasan Bey, Mis ter Grew ile konuuyor, genel sekreter Msy Massigli'nin ortadaki masa zerinde antlamalar ve ekleri sralamasna dikkat ediyor ve gzlerinde merak okunuyordu. Bir tarafta Trkiye ve karsnda yedi devletin delege leri... Bata ngiltere, yannda Fransa, onun yannda talya, arkalarnda Japonya ve Japonya'nn yannda silinmi gibi Yunanistan (Venizelos), Romanya, Belika... Sa tarafta tek bana Trkiye, sol tarafa baknca btn dnya! te herey elinden alnd halde nihayet varl pahasna sa vaan, kann aktan ve sava kazanan yeni Trk Devleti ve ite onu mahvetmek iin yz yllardan beri uraan Ba t lemi! Genel savan mehur "ler itilf" ve ona takl 114

"kk itilf manzumesi ', Balkan devletleri... Fakat artk glmyorlard. Artk "mtehakkmane*' durum almyor lard. Hatta hznl, kederli grnyorlard. Sir Rumbold'un sa gznde bir monokl var. Yz kpkrmz, boyuna terliyor, ikide bir mendiliyle yzn si liyor. General Pelle, bir kt gibi beyaz ehresiyle, uzun boylu Sir Rumbold ile iman yapl Marki Garroni arasn da bir hayalete benziyor. Marki Garroni ise, kanepesine yerlemi, toplu avurtlar, yumuk gzleriyle bir Sinyor gi bi rahat, ne memnun, ne kederli, kaytsz grnyor. Bu konferans ile yalnz antlamaya imzasn atmak istedii iin ilgilendii hissini veriyor. Japon delegesinin her za manki esmer, ekik gzl ehresinde, bugn de dikkate deer bir ey yok. Sanki; "Siz de gelin!" demiler ve o da gelmi. Arkasna bol gelen elbisesi iinde, zayf yaps ile bu Uzakdou diplomat, belirsiz bir hayal etkisi yaratyor. tilaf Devletleri delegeleri iinde en ilgiyi eken yine Venizelos... Arkaya ekilmi, kanepesine yan oturmu, her taraf szyor ve 'talihin bu garip tecellisi' karsnda, nnde oturan ngiltere mparatorluu delegesine, insana yle geliyor ki, sanki garip bir kmseme ile bakyor. Her hareketinde, her baknda, nndekileri, yanndakile ri "yok!" farzeden bir lkaydi gze arpyor. Saat be gee, svire hkmeti adna konfederas yon Reisi Msy Scheurer, reis vekili sfatyla Msy varts ile Msy Chultess, nlerinde beyaz mantolu, elin de, iine kalem konmu hokka tayan bir tren hademesi, ieri girdiler. Ayaa kalkld. Bu kii krsnn nne geldiler ve oradaki koltua yerletiler. 115

Bir anda, o krs, smet Paa, karsndaki devletler, sonra arka arkaya sralara dizilmi svire ileri gelenleri, uzmanlar, danmanlar, muharirler, btn o salon, bu ahsn heyet halinde salona girii, kalemleri ve hokkay ge tiren beyaz mantolu Huissier, her ey, sanki muhteem oranlara ulaarak byk bir heybet ald. Bu heybetli dekor ortasnda, derin bir sessizlik arasnda, svire Federal Mec lisi Reisi ayaa kalkt ve ar bir sesle, antlamalarn, sz lemelerin, beyannamelerin, protokollerin adlarn saydk tan sonra: - "Efendiler, buyurunuz, imza ediniz!" diye delegele ri imzaya ard. Sesinde, karar tebli eden yksek bir h kim edas vard. Bu toplant cihan lsnde bir mill davann hkm teblii oturumu gibi heyecan verici bir manzara gster mekte idi. Reisin imzaya daveti zerine, konferans genel sekre teri Msy Massigli yerinden kalkarak smet Paa'ya do ru geldi, kendisini selamlad ve: - "Buyurunuz, evvela zat devletiniz imza edeceksi niz" dedi. Bu ilk imza devletler tarafndan Trkiye'ye kar bir eref olarak takdim edilmekte idi. Trkiye Devleti Badelegesi smet Paa, yerinden kalkt, oradaki masaya doru yrd ve masann tam orta sna gelince durdu. Sa elini "Jacquette taille"mm i ce bine gtrerek oradan renkli bir mahfaza kard, at, iin den bir altn kalem ald ve Gazi Mustafa Kemal'in, vatann kurtarcs Byk Ata'nm antlamay imzalamak zere 116

kendisine gnderdii tarihi kalemle, ayakta, biraz eilerek, genel sekreter Massigli'nin nne koyduu antlamaya, 24 Temmuz 1923 tam saat dokuz gee imzasn att. Tarihi an, ite o and. te o and ki, 24 Temmuz 1923 yl sal gn saat tam dokuz gece, smet Paamn at t bu imza ile, Osmanl mparatorluu tasfiye edilmi ve yeni Trkiye Devleti kurulmu oluyordu! Ayn zamanda 9 yllk genel Avrupa sava, o imzann atld anda, 24 Temmuz 1923 gn saat tam dokuz gee, bitiyordu. Herkes merakl gzlerle smet Paamn imza atn takibediyor. Salonda t yok. Sol taraftakiler sknetle, Trk delegeler heyetinin antlamay, szlemeleri, beyan nameleri imzalayp bitirmesini ve srann kendilerine gel mesini bekliyorlar. smet Paamn bir tarafnda Hasan Bey, bir tarafnda Rza Nur Bey; bir ngiliz sekreteri imzalanacak vesikalar nce Massigli'ye veriyor ve Massigli onlar nce smet Paa'ya imzalattktan sonra Rza Nur Bey'in nne getiriyor, Rza Nur Bey imzaladktan sonra, Hasan Bey imzalyor, onlardan sonra Fransz sekreter Nogara elindeki kurutma kadyla imzalar kurutuyor. Trk heyetinin anlama ile eklerini, protokolleri im zalamas yedi dakika srd. Trk heyetinden sonra antlamay imzaya ngiltere badelegesi Sir Rumbold davet edildi. ngiliz badelegesi yerinden kalkt, yrd, geldi ve cebinden siyah bir stylo kararak imzasn att. Sir Rumbold'dan sonra General Pelle davet edildi. Fransz badelegesi masann nne ge lince, oradaki koltua oturdu. Gzln takt ve yznde 117

memnunlukla, sra ile, dikkatle btn vesikalar imzalad. Marki Garroni davet edilince, ortadaki masaya eilerek nce koltuunun zerine iyice yerleti, sonra yava yava gzln kard, binbir zenle kalemi ald ve byk bir tarihi hareket yapmakta olduunu tamamyla idrak etmi bir hal ile ve sanki bu tarihi anm btn eref ve zevkini tat mak istiyormu gibi, dikkatli dikkatli imzalarn atmaya balad. Marki Garroni'den sonra Japon delegesi zayf par maklan arasnda tuttuu kalemle birer birer imzasn att, dnd, yerine oturdu. Sra Venizelos'a geldi, koltua otur du, abucak imzalad, yerine dnd. Romanyallardan son ra, sonunda Belikallar, Portekizliler de, kendilerini ilgi lendiren szleme ve antlamalara imzalann attlar. mza treni bittikten sonra konfederasyon reisi ayaa kalkarak u dikkate deer nutku syledi: "Efendiler: Aylarca devam eden almalardan sonra Lozan kon feransnn gayesine eritii ve sulhun artk temin edildii hakkndaki sevinli haber, birka gn evel cihana ilan edil di. O kadar uzun zamandan beri beklenilen bu hadiseye resmi bir ekil vermek ve husule gelen itilaflar imza et mek iin yeniden toplandk. Konferans, mzakere mahalli olarak memleketimizi intihabetti ve nasl mesainin alma trenine svire Fede rasyon Meclisi'ni davet ettiyse, bugnk mesut biti celse sine de yine davet etmek ltmnda bulundu. Daha dn su reti mahsusada dostane bir mektup, size bahetmek erefi ne nail olduumuz misafirperverlikten dolay teekkr li lerinizi bize bildiriyordu. Halbuki svire'ye verdiiniz e118

retten dolay btn kalbimizle teekkr etmek asl bize d er. Bu suretle milletlerin kucanda yaayan memleketi mizin vaziyetine tamamyla tevafuk eden ve hizmete iti rak ve svire adn bir daha sulh ve msalemet (bar iin de yaama) emrine terik etmek frsatn bize bahettiniz. Husule gelen itilaf ilk olarak selamlamak ve sizleri bun dan dolay tebrik etmekten iftihar duyuyoruz. Konferansn yenmek zorunda kald mkller pek bykt. Fakat he pimiz iin ok kr ki konferansa itirak edenlerin fazilet ve kemli stn geldi ve kendilerine tevdi edilen vazifeyi iyi neticeye ulatrmak azimleri bu mkllerden daha kuvvetli grnd ve itilaf bu suretle mmkn oldu. Umumi menfaatler namna raz olduunuz fedakrlk lar hi phesiz pek ard. Fakat elde edilen netice bu ba haya deerdi. Bu fedakarlklar muhasamatn kat bitiine ve sulhun teesssne alamettir. Yalnz dorudan doruya alakal milletler deil, fakat btn dnya bundan dolay si ze minnettardr. Biz svireliler, rk, lisan, din farkllklarnn ne kadar tehlikeli olduunu tecrbe ile biliyoruz. Tarihimizde bu ayrlklar devletimizin varln birok defalar tehlikeye drd. Fakat yine biliyoruz ki btn bu farklara ramen sulh ve insanlk dairesinde yaamak ve bu hayatta bir te rakki ve inkiaf kayna bulmak da kabildir. Sulhun akdine itirak eden milletlere bu dersin teyidi ni istikbalde grmelerini btn gnlmzle dileriz. Silah larn arpmas insanlar iin en elim straplar dourur, halbuki fikirlerin arpmasndan ancak hakikat tezahr eder.

Yeryzndeki hibir m'iYef, ftakrriTdiZffmgkf&ff? iste mez, nasl ki beeriyetin haynna itirak vazifesinden de kur tulamaz. Yakn ark milletlerine kar, medeniyetin inkiafmdaki muazzam hisselerinden dolay borlu olduumuz kran tarih bize retiyor. Bu milletler bugn uzun yllar ca devam eden kahramanca mcadelelerden sonra silahlar n brakyorlar. Temenni ederiz ki yaralarm sardktan ve msalemet yolunda faaliyetlerine baladktan sonra vaktiy le beeriyet zerine bol bol dattklar btn iyiliklerden tekrar faydalanrz. Aralarnda rekabet devam edebilir. Fa kat rekabet sulh ve alma lemi iinde devam eder. En hararetli temennilerimiz bu inkiafa matuftur. Bil hassa mmessilleri bugn sulhu imza eden milletlere aittir. Allah isterse bu inkiaf ve saadet btn cihana mil olur ve hepimizi skan tazyikten bizleri kurtarr. Lozan Konferansm bu szlerimle kapyorum. Dile rim ki bugn, milletler iin daimi bir kurtulu ve saadet kayna olsun. Bu Nutuk basbaya bir tren nutku deil, fakat ok zl, btn dnyaya kar svire'den gr sesle ykselen bir ders hikmetleriyle dolu idi. zellikle "Hibir millet haklarndan mahrum edile mez" cmlesi milletleri haklarndan mahram etmeye kalk m olanlar iin son bir ihtar gibi yansd. Bu nutukta Tr kiye "kahramanca bir mcadeleden sonra kllar knna konuluyor" cmlesiyle bir destan tarifine ulatrlyordu. Bu nutkun zeti, svire Konfederasyon Reisi azndan, btn dnyaya: 120

 "Galibiyet Trklerde kald, kahramanca bir mca deleden soma haklarn aldlar!" demekti. Msy Scheurer'in nutku srekli olarak, dakikalarca alkland. Artk Lozan Konferans resmen sona ermiti. Ban imzalanmt. Herkes ayaa kalkt. Herkes birbirini tebrike balad. smet Paa'y ilk tebrik eden in Hkmetimin Ber ne elisi oldu. Sonra Amerikal Mister Grew, daha sonra General Pelle, onun arkasndan Sir Rumbold tebrik ettiler. Bunlardan sonra Msy Venizelos gle gle smet Paa'ya doru yrd, iki elini uzatt ve hararetle tebrik etti. Ms y Venizelos'tan sonra ngiliz delegesi Mister Rayan, s met Paa'nm elini skt ve Trke olarak: "Tebrik ederim Paa Hazretleri..." dedi. smet Paa teekkr etti. imdi heyetler salondan kyorlard. Bu srada Trk muhabirler smet Paa'y tebrik ettiler ve: "Paam, ltfen ilk intbanz?" diye sordular. smet Paa'nm gzleri glyordu: "te gryorsunuz, mektepte imtihan verdik, k yoruz!" dedi. Evet, smet Paa imtihan vermi ve birinci kmt. erefli bir bamszlk ban bundan daha yce bir zafer havas iinde imza edilemezdi. Bu byk siyasal zafer, her 'Trkm' diyenin kafasnda ve ruhunda yzyllar ve yz yllar boyunca, artk en byk bir milli erefti. smet Paa bu erefi yaratan vakur bir sembol halinde koridorlar ge ti, merdivenleri indi, byk kapda Trk badelegesi ile arkadalannm tekrar birok fotoraflar ekildi. Ta kapnn 121

nne kadar herkes Trkiye badelegesinin etrafn alyor, elini skyor, tebrik ediyordu. Tren tam eyrek saat srmt. Delegeler, danmanlar, uzmanlar, muhabirler, davet liler salondan ktklar ve otomobillerine bindikleri za man, Lozan ehrindeki byk Katedralin anlar durma dan alarak her tarafa bansn imzalandn ilan ediyordu. Gece ge vakte kadar Lozan sokaklarnda bu bar g nnn ve gecesinin kalabal ve sonsuz sevinci devam etti. * smet Paa, Rumini saraynda bar imzaladktan ve Beau Rivage'da ngilizlerin bar erefine verdikleri ay zi yafetinde bulunduktan sonra, ge vakit Lozan Palas'a dn d zaman, kendisini ilk karlayan, Gazi Mustafa Ke mal'in u telgraf oldu: Lozan Trk Heyeti Murahhasas Reisi ve Hariciye Ve kili smet Paa Hazretleri'ne Millet ve hkmetin zat lilerine tevcih etmi olduu yeni vazifeyi muvaffakiyetle itmam buyurdunuz. Memle kete bir silsile mfit hizmetten ibaret olan mrnz bu defa da tarihi bir muvaffakiyetle tetvicettiniz. Uzun mca delelerden sonra vatanmzn sulh ve istiklle kavutuu bugnde parlak hizmetiniz dolaysyle zat linizi, muhte rem arkadalarmz Rza Nur ve Hasan Beyleri ve mesa inizde size yardm eden btn heyeti murahhasa azasn mteekkirane tebrik ederim. Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Gazi Mustafa Kemal

122

EK: 3 LOZAN ANTLAMASI VE T E L G R A F L A R Lozan'da grmelerin bitmesinden, imza gnne de in geen srede nn olduka skntl saatler yaar. m za iin yetki, gecikmektedir. Sonunda bir telgraf eker. Atatrk, hemen karlk verir. Bu telgraf metinleri de y le: Lausanne, 18 Temmuz 1923 Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine, Eer hkmet kabul ettiimiz eyin katiyen reddine musir ise, bunu bizim yapmaklmza imkn yoktur. D ne dne benim bulduum yol, stanbul'daki komiser lere, tebligat yapp, imza selahiyetini bizden nez'etmektir. Bu halde, geri bizim iin kreiarz zerinde grlmemi bir skandal olur. Fakat menafii liyei vatan ahsi dnce lerin fevkinde olduundan, Hkmeti milliye kanaatini tatbik eder. Hkmetten teekkr beklemiyoruz. Muhasebei amalimiz millete ve tarihe mevdudur. smet

123

Ankara, 19 Temmuz 1923 smet Paa Hazretlerine, 18 Temmuz 1923 tarihli telgrafnamenizi aldm. Hi kimsede tereddt yoktur. hraz eylediiniz muvaffakiyeti en har ve samimi hissiyatmzla tebrik etmek iin usulen vaz' imza olunduunun iarna muntazrz kardeim. Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Gazi Mustafa Kemal Lausanne, 20 Temmuz 1923 Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine, Her dar zamanmda Hzr gibi yetiirsin. Drt be gndr ektiim azab tasavvur et. Byk iler yapm ve yaptrm adamsn. Sana merbutiyetim bir kat daha artm tr. Gzlerinden perim pek sevgili kardeim, aziz efim.

smet

124

125

126

http://genclikcephesi.blogspot.com

http://genclikcephesi.blogspot.com