237

Benlik

15

Siz kimsiniz? Bu iki szckl sorunun yant da ok uzun, o yant bulma sreci de ............ Benlik sizde var olan bir zihinsel yap deildir. Toplumsal etkinliklere katlmanz, bakalaryla olan iletiiminizin bir rndr. O sizsiniz! Sizin toplumsal varlnzdr. Anlatmak istediimiz olguyu bir ataszyle bitirelim Kii kendini bilmek gibi irfan olmaz

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; Benlik ve z sayg kavramlarn tanmlayabilmek, Kendilik bilgisi ve kltrle olan ilikisini aklayabilmek, Kendimizle ilgili bilgilerimizin edinildii kaynaklar sayabilmek, Benlik dorulamasnn nasl gerekletiini aklayabilmek, Kendimizi, benliimizi gerekletirecek biimde evremize nasl sunduumuzu aklayabileceksiniz.

238

Sosyal Psikoloji

Keke Doru Olmasa!

lk kez ne olduumu anladmda, 11 yandaydm. Net olmayan, bir bakma yorgun olarak, kantladm eyin yanl olduunu umarak, ama kesin olan bilerek! imde derinlerde bu hissettiklerim ylann baklarn dondurmak iindi. Maaradaki Spermeni izliyordum. Babam misafirlerinden biriyle konuarak pencerenin nnden geiyordu. Diyordu ki: Bunlar daha nce ok duydum, bunlarn %10u bile doru olamaz. Oradaki insanlarn ou homoseksel eiliminde olamazlar. Bu oradaki herkes iin bir leke Onlar getii srada ben yzm televizyona yneltmitim grnmyordum, ama atee yansyan yzm tannyordu. Kzardm, anladm! Nasl olduundan emin deilim ama biliyordum. Ben %10daym. (Reid, 1937, s.30-31, Aktaran Taylor, Peplau, Sears, 2000).

Anahtar Kavramlar
Benlik Kavram z Yeterlilik Benlik emalar Kendilik deal Benlik Kendini Olumlama Benlik Saygs Benlik Bilinci Sosyal Kyaslama Farkndalk Benlik Karmaas Kimlik Benlik Algs

indekiler
BENLK NEDR? KSEL BLGLERMZ NEREDEN GELR? KLTR VE BENLK ZBLGNN GRNM BENLK DZENLEME MOTVASYON VE BENLK SOSYAL KIYASLAMA TEORS KENDN SUNMA

nite 15 - Benlik

239

GR
Bu blme balamak iin bir altrma yapalm. Birka dakikanz harcayn ve Ben kimim sorusunu yantlayn. Bir sayfa aln sol tarafna 1 den-20ye kadar yazn. Sonra her rakamn sandan balayarak ben diye balayarak yukarda sorulan ben kimim sorusuna yirmi farkl yant veriniz. Bu yantlar verirken sorunun cevabn kendinize verir gibi davrann, bir bakasna veriyormu gibi deil! Bu nite; kiinin doasn, kendi karakterimizi nasl anladmz, davranlarmz seerken bize rehberlik eden kendini kavrama zelliimizi nasl kullandmz, kiisel inanlarmzn nasl gelitiini ve dier insanlarla nasl ilikiler kurduumuzu ieriyor.

BENLK NEDR?
En nemli kiilik zelliimiz nedir? Neyi az yaparz? Ne tr durumlar tercih eder, hangilerinden saknrz? Herkes kendini her ekilde dnebilir. rnein, zenci bir kadn sosyoloji profesr olmay dnebilir. Baka biri de kendini bir cerrah olarak dnebilir. Ancak bu gen, akademik eitime meyilli olmayabilir. nc bir kiininse gelecekteki amacnn bir blm, orta batnn en byk arazisine sahip olmaktr. Kendimiz hakknda yerleen bu tr inanlarmz, kendi genel dncelerimiz olarak adlandrlr. Ancak bunlar ideallerdir, gerekle uyumayabilir Bu sadece bizim nelerden holandmz deil, kendimizdeki zelliklere nasl deer verdiimizdir. nsanlar kendine bitii genel deerin bir parasdr. Yksek zsaygya sahip bireylerin, kiisel zellikleri aktr. yi veya kt bir insan olmalar, yetenekli olup olmadklar gibi. Kendileri iin iyi dnr, uygun amalar belirlerler, kiisel davranlarn artmak iin geri bildirimleri kullanrlar ve zor durumlarn stesinden baarl bir ekilde gelirler. Dk zsaygya sahip insanlar, te yandan kendilerini kavramada kendi dncelerini aklamakta daha zayftrlar. Kendilerini daha az dnrler, sklkla gerek d hedefler seerler veya ekindikleri iin amalarndan tamamen uzaklarlar, gelecekleri iin ktmser olurlar, eletirilere kar daha ters, duygusal ve davransal tepkilerde bulunurlar veya o tr negatif geribildirimlerle ve dier insanlarla olan sosyal atmalarla daha fazla ilgilidirler. Genelde kendi kendinizin deerlendirmesini yaptnzda zsaygnz siz, hangi gruba sokuyorsunuz? Ek olarak, z saygmz ve yeteneklerimiz iin zel deerlendirmeler yaparz, zellikle baz alanlarda; rnein Can, kendisi iin genellikle iyi eyler dnebilir; ama ok diplomatik ve yetenekli bir sanat olmadn bilir. Funda kendisini kt olarak dnebilir; ama iyi bir organizatr ve iyi bir piyanist olduunu bilir. Bizim iin nemli olan ve balanmak istediimiz kendimize ait zel grntler i dnyamzdaki duygularmz etkileyebilir. Aratrmaclar, ncelikle z sayglarn aka ifade eden insanlar zerinde almalar yaptlar. Fakat daha sonra yaplan aratrmalar zsaygsn gsteremeyen insanlar zerinde daha fazla durulmasn neriyorlar. Kendine olan zsaygnn kapal olmas demek, kiiliinde tanmlanmam ynler olmas veya kendini deerlendirememesi anlamna gelir. Kendine olan zsaygs kapal olan insanlar zerinde yaplan aratrmalar, zsaygnn dk olduu kabulnn doru olmadn
Benlik, kendimiz hakknda edindiimiz ilk ve en nemli inanlarmzn toplamdr.

zsayg ise kendimizi deerlendirme eklimizdir.

SIRA SZDE

240

Sosyal Psikoloji

Benlik duygusu, bebeklik dneminin bal bana zellii olan ayrmlardan birini tanmakla balar.

aka vurguluyor. rnein, Asyadaki gl kltrel farkllklarda, zellikle Japonyada zsaygnn belirgin bir ekilde llmesine izin veren cevaplar vermenin ok daha dk olaslk olduu grlmektedir. O kltrde renciler kendileri zerinde ak bir almay kabul etmediler (Sears, Peplau, Taylor, 2000). zsayg ile ilgili olan kendini gelitirme yetenei nedir? Kendini gelitirme yetenei ile ilgili en etkili teorinin Eric Ericsonun (1963)te ortaya konduu bilinmektedir. Bu teorideki ergenlik ve erken ergenlik dnemindeki eletiriler ok nemlidir. Bu zamanda ocukluk ve ergenlik arasndaki gei iaretleri birbirine benzer ve bu benzerlikler beraber gelmeye balar. Gen yetikinler ise kariyer planlar iin yakn ilikiler kurmallar veya iyi bir iin temelleri iin salam, kararl bir kimlik edinmeliler; yallar ise kendilerini lme hazrlamallardr. Ericson, kiilik duygusunun gelimesi iin asl zamann ergenlik ve erken ergenlik dnemi olduunu vurguluyor. Ama bu kiisel gereklik duygusunun sadece bu zaman diliminde srdn iddia etmek yanl olabilir. Bu ayrmn ad; Ben ve Dierleri ayrmdr. Yaantnzda ben ve dierleri ayrmnn yapamayan bireylerin kard problem ve glkleri hi dndnz m? Sonu olarak psikologlar, Ericsonun aslnda doru olan benliin olumasnda ergenlik ve erken ergenlik dneminin nemine inanmay srdrmelerine ramen benlik duygusunun geliiminin bebeklik dneminden balayan ve gerekten mr boyu devam eden bir sre olduuna inanrlar (Morris, 2002).

SIRA SZDE

KSEL BLGLERMZ NEREDEN GELR?

Kiisel bilgiler birok kaynaktan gelir. Bazlar kendiliinden geliiyormu grnebilir. Ak bir rnek olarak baz bilgilerin nereden geldiinden emin olmayabiliriz; ama doruluklarndan emin olabiliriz.

Toplumsallama
Kiisel bilgilerimizin ou toplumsallama srecinde gerekleir. ocukluk dneminde belirli yollarla ailemiz, retmenlerimiz ve arkadalarmz gibi davranrz ve dinsel etnik gruplara veya kltrel aktivitelere katlrz. Kiiliimizin anlaml ynlerinin olmas sonradan kazanlr. Ailesi tarafndan her hafta sonu sergi ve konsere gtrlen bir ocuk, kendinin bir kltrel kimlie sahip olduunu dnebilir. Toplumsallama biimi nceki tecrbelerimizin zdr. Bu deneyimlerimizin dzenli olmas sonunda kiisel kavramlarn anlam bulmas gerekleir.

Deer Yarglarnn Yansmas

Kendimiz hakknda rendiimiz eylerden biri de dier insanlarn bize olan tepkileridir. Cooleyin gelitirdii kendi bardana bakma ilkesi insanlarn kendilerini ve dier insanlar alglamalarn ve onlardan sorumlu olmay savunur. Dier insanlarn bize olan tepkilerini nasl algladmz, deer yarglarnn yansmas olarak adlandrlr (Sears, 2000).(taylor, Peplav,Sears,2000)

nsanlardan Geribildirim
Bazen insanlar kiisel bilgilerimiz hakknda geribildirim verirler. Bu sre toplumsallama srecinde balar. Ailemizin bize syledii, bu kadar ekingen olma, piyano alarken nasl daha iyi olabilirsin veya nasl daha iyi bir okuyucu olabilirsin gi-

nite 15 - Benlik

241

bi. Genellikle ailelerin ocuklar iin dndkleri, kendi yetenekleri ve ocuklarn kiisel dnce kavramlar arasnda boyutsal bir iliki vardr. ocukluk ve ergenlik dneminden sonra geribildirimleri dikkate almak daha nemli olabilir. rnein Ko, takma aday seerken, kimin seildii poplaritemiz asndan ok nemlidir. Takma alnmay popler olmann ls olarak grrz. renciler, retmenlerine akademik notlar hakkndaki yorumlar ve yeteneklerini aka gsterebilirler ve bunun sonunda geri bildirimler alrlar. Aratrmaclar, insanlarn kiisel zellikleri hakknda objektif geribildirimler yaplmasn neriyorlar. Tarafsz geribildirimler, kiisel dncelerden daha drst ve daha az nyargl olarak ele alnr. zellikle byk bir ounluun paylat fikirlerin doruluuna inanmaya balarz. Yaamnzda size yaplan geri bildirimlere kar tepkileriniz nasldr? Tersine evirerek siz, geri bildirimlerinizi hangi biimde veriyorsunuz?
SIRA SZDE

Kiiel Alg
nsanlarn davranlarn gzlemleyerek kiisel zelliklerini anlamaya alrz. Yani, aslnda bu bir kendimizi izleme srecidir. Biz kendimiz iin, srekli olarak emin hareketler, emin yiyecekler veya emin insanlar tercih ediyoruz. Buna ramen, Dearly Bemsin (1967, 1972) kiisel alg teorisi, kiisel bilginin kaynann, kii tarafndan ncelikli olarak yararl olduunu, ama belli bir merkezi olmadn ileri sryor (Aktaran: Taylor, Peplau, Sears, 2000). rnein anezden holanmyorsanz, pizzann zerindeki anezden nasl sakndnz incelemeye gerek yoktur. Anneler gnnde anneniz iin iek siparii verirken, annenizi nasl sevdiinizi incelemeye gerek yoktur. Kiisel algnn en nemli taraf, srekli inanlarmzn biimini davranlar ve etkili nceliklerimizi iten ve ak bir ekilde dile getirmektir.

Etiketli Uyarlma Durumlar

Psikolojik uyarlmalarmz kiilik zelliklerimizi ve i durumumuzu belirler. Baz eylerin tehdit edici olup olmadn, bir kpein tehlikesini ve aldatan ei; zihinsel, psikolojik ve duygusal ekilde anlamak ve tanmlamakla sorumluyuz. Ama birok duygusal tepkinin biyokimyas ayndr. zel olmayan duygusal durumlarn dnda genellikle ok ve az uyarlmay ayrt edebiliriz. Stanley Schachtera (1964) gre (aktaran: Taylor, Peplau, Sears, 2000) duygusal alglarmz, sahip olduumuz uyarlma dzeyine, bavurduumuz bilisel etikete baldr. Bilisel etikete varmak iin, davranlarmz ve durumlarmz gzden geirmeliyiz. rnein eer izlediimiz komedi programndan sonra kahkahalarla glyorsak, bundan mutlu olduumuz sonucunu karabiliriz. Bu balamda alg teorisi; i durumumuzdaki anlam belirsizlii zerinde duruyor ve bunun yalnzca dsal evrenin ve yaplan davranlarn alglanmasna bal olduunu sylyor. Bazen bulanklklar olsa da genellikle uyarlma durumlarmz bu kadar belirsiz olmaz. Genelde duygusal durumumuza neyin sebep olduunu biliriz. Schachtern iki faktrl duygusal teorisi; (psikolojik uyarlma ve makul etiket) belirsiz duygularmzn kkenini inandrc bir ekilde anlamamz salar ve biz bundan evremizde neler olduu sonucunu karrz (Aktaran: Taylor, Peplau, Sears, 2000).

242

Sosyal Psikoloji

evresel Belirsizlikler
evre, kiisel zelliklerimiz hakknda bize ipucu salar. zellikle kiisel kavramlarda bizi belirleyici yapan faktrlerden youn etkileniriz. stelik bizi belirleyici yapan zel durumlarda da imalarda bulunuruz. Bize benzeyen insanlarn olduu bir grupta olduumuz zaman kiisel kimliimizi, bizi birok adan farkl yapan zelliklerimizi dnmeye balarz. Bu sonula, sporcu kolej rencileri, oday dolduran dier rencilerden onlar ayran, zel yapan zelliklerinin spor yetenekleri olduunu dnrler.

Dierleriyle Karlatrma
Baz zamanlarda kendi boyutumuzu veya niteliklerimizi ve elde edemediimiz baz bilgileri deerlendirmek isteriz. rnein, ne kadar iyi bir dans olduumuzu renmek istiyorsak, bunun cevabn bulmak iin olas bir uzman bulabiliriz; ama belki de bulamayz. Dier insanlara ne kadar iyi bir dans olduunu sorabilirsin, ama bunu yapmaktan ekinebilirsin. Sonuta; bazen kiisel zelliklerimizi bakalaryla karlatrarak leriz. Biliyorsunuz ki eer iyi bir dansysanz, dans pistinde etrafnz dolar ve dierlerinden daha iyi bir dans olduu grlr. Bu sre bir sosyal karlatrmadr.

Sahip olduunuz dnceler, duygular, inanlar ve davranlarnz baka insanlarla kyaslama sosyal karlatrmadr.

Sosyal Kimlik
Sosyal kimlik; Kiisel dncenin bir paras, grup yelerinin deerlerinin duygusal anlam tayan hareketlerinin hep beraber elde edilmesidir. (Tajfel, 1981, p: 248; Aktaran Sears, Peplau, Taylor, 2000). Bu gruplar ailenizi ve dier akrabalarnz ierir. , din, politika, etnik ve toplumsal gruplar ve dier st gruplar veya nemli kiisel ynlerinizi glendiren gruplardr. ocukluk dneminde sosyallemenin byk bir blm oluur. Biz zel bir ailede, etnik grupta dinsel grupta doarz. Bydke kiisel zelliklerimizi ve deerlerimizi glendirecek ve rahata yanstabileceimiz sosyal gruplar seeriz. Kiisel dncemiz ve sosyal kimliimiz ortak karar verirler ve birbirlerinin parasdrlar. Sosyal kimlik zerinde yaplan aratrmalarn ou etnik kimlik zerine odaklanyor. Bu da iinde bulunduu etnik grubun yeleriyle ilgilidir. Aznlk grup yeleri iin zel klar doabilir. Erken ergenlik ve ergenlik yllarnda, duygularmz ekillendii zaman, etnik gruplarn gemii ve ana kltr etkilidir. Bu srete bir deiim olduunda rnein, renciler okul deitirdiinde veya niversiteye girdiklerinde daha zor olmaya balayabilir. Sosyal kimliin negatif ynleri belirgin veya tehdit edici olduunda, insanlar zellikle pozitif ynlerini ne karrlar, Etnik kimlikle ilgili olan bir aratrmada (Phinney, 1981; Aktaran: Sears, 2000) gl bir etnik kimliin tipik olarak yksek z saygyla badat bulundu. Ana kltrn etkisi olmadan, gl etnik kimliklerini koruyan kiiler arasnda, zsayg daha problemli olabilir. Benzer olarak dier aratrmalar gsteriyor ki bireyler kltrel kimliklerini kaybetmeden, bir kltr dierine tercih etmeden, her iki kltrde elde etme becerisine sahip olabilirler. ift kltr becerisinin bu gr birinin yeni bir kltr de z kltr kadar baarl olarak grevini yapmasyla badalatrlabilir. nsanlar rksal veya etnik gruplarn kimliine srkleyen nedir? Amerikan Afrikal niversite rencileri arasnda yaplan bir aratrmaya gre; kimin ailesi siyahlarn bir rgtne yeyse, kim siyahlarn dersini aldysa, ve kim rk veya rksal bir nyargyla ilgili bir deneyime sahipse, kendi gemiine daha bal, ya-

Etnik kimlik kiisel bilginin bir parasdr.

nite 15 - Benlik

243

ni onlarn kendi genel kavramlar daha gldr. nk birinin etniksel ve rksal gemii, etnik kimliin duygusunu besliyor.(Aktaran,sears.20005Ktaran Taylor, Peplau,sears,2000) Aslnda baz aratrma sonular kantlyor ki bireysel alglar rksal ve etniksel kimliklerinden dolay negatif geri bildirim oluyor. O bireyler nyarglarn kendi iine almak iin dierine ok olumsuz nitelikler veriyorlar ve kendi karakter ve davranlarna daha fazla deer bierek zsayglarn koruyorlar.(Taylor, Peplau, sears,2000)

KLTR VE BENLK
Kar kltr aratrmalar, kiilik kavramlarnn bireyin iinde yaad kltre bal olduunu gsteriyor. Bu noktadan kan Searsn aktard bir aratrmada Markus ve Kitiyama 1991de Amerikan ve Japon kltr arasndaki belirgin ztlklar; kiisel kavramlardaki zl, dayankl farkllklar ieren rneklerle aklamlar. Bu fark Batnn bamsz kltrleri ve Dounun birleik kltrleri arasnda domu olabilir. Amerikada bireysellie gl bir vurgu var ve birinin esiz yeteneinin kullanm ve kefiyle dierlerinden nasl en iyi ekilde ayrt edebildii nemlidir. Onlar toplumsallamann esas grevini bamsz tanmlamalarda yaparlar. Batllar ocuklarna nasl bamsz olunacan retirler. Japon kltrnn baml bireyi ise kendini kuatan akrabalarnn bir paras olduu iin, davranlar kararldr, belirlidir ve dier akrabalarnn hareketlerini duygularn ve dncelerini ne ekilde alglayacana bal olarak oluur. Birey zerk ve bamsz hareketler dneceine, sosyal iliki balarnn iinde anlaml olmaya balar. Baml kltrlerde esas olarak kaynamaya vurgu vardr. Sonu olarak Searsn aktarmasyla Markus ve Kitiyama (1991, 1994) bu kiisel kavramlar, baml ve bamsz kiilii karlatrmlar, bireysellik ve kltrel sisteminin nemli taraflar zerinde durmular. Bu insanlar, kendi karakterleri hakknda nasl dnr? nsanlar dier insanlarla nasl ilikiye girer? Farkl olaylarda hangi duygular kazanr ve insan harekete geiren ne gibi gd ve sorulardan etkilenmilerdir? Bu olgular tartmlardr. Markus ve Kitiyama farkl duygularn eitlilii znde bamsz, kardaki birine baml benlikler tecrbesini tartrlar. Benlik birbirine baldr ve karsndaki birey tarafndan alglanr. Benlik artrmnn alglanmas ise benlii temsil eden bir anlaytr. Bu da kltrel bir snrlamadr. Benlik sorununda kendine kar nyargl olmak ise baka bir tutumdur. nsanlar kendileri iin iyi olan, kt olmayan sonulara sahipler.Ancak, byle atflar benlik ykseliminin kalitesini dryor. Benzer ekilde zsaygnn deimesi de muhtemeldir. Hislerinde bamsz olan bir kltrn yeleri daha fazla onaylanr ve benimsenir. Bir baka aratrmada; 31 lkenin rencilerinde toplumcu merkeziyeti lkelerde, hayattan tat alma ve z sayg arasndaki ilikinin dk olduunu buldular. Fakat zgr lkelerde z saygs olan bireyler hayattan ok fazla tat alanlar olarak raporlatrldlar. (Sears, Taylor, peplau,2000) zetle kiisel bilgi birok kaynaktan gelir; erken toplumsallama, dierlerinin kymetini yanstma, dierlerinden gelen bir geri besleme, kendi davranlarmzn z algs, evresel ayrt edicilik, dier insanlarla bizim kiisel niteliklerimizin sosyal karlatrlmas ve dier sosyal gruplarda yelik gibi...

244

Sosyal Psikoloji

ZBLGNN GRNM
zbilgimiz zamanla ne ekil alr? Bilisel olarak kendi kendimizi gsterdiimiz, temsil ettiimiz tuttuumuz, kavradmz inanlar nasldr?
SIRA SZDE

zsayg ve zbilginiz asndan kendinizi bana nasl anlatrsnz?

Kendi zemalarmz
Bir ema, organize edilmi, yaplanm bir uyarc ya da kavram hakkndaki bilgilerin bir blmdr. nsanlar baz olaylar ve dier insanlarn doalar hakknda emalar tutarlar. nsanlar ayrca, kendi kendileri hakknda da emalar tutarlar. zemalar, kendi kendiniz hakknda ne dndnzle ilgili llerdir. rnein, siz bamszlnz srdrmek ve sergilemek hakknda ok ilgili olabilirsiniz. Siz ailenizden kolej iin para almay kabul etmeyebilirsiniz. Kendi amarnz kendiniz ykayp, matematik konusunda arkadalarnzdan yardm istemezsiniz. Ya da kendi kendinizi ok baml dnebilirsiniz ve kendiniz iin sevdiiniz bakalarnn sizi evrelemesi ile bir gvenlik temin etmeyi dnebilirsiniz. ki olayda da, bamllk ve bamszlk ltleri ile ilgili gl bir z emaya yani kendi emanza sahipsinizdir. Dier taraftan, kendinizi bu llerle ok fazla iliki iinde olduunuzu dnmeyebilirsiniz. Bu olayda, kendinizi ematik olarak bu kavramlarn iinde dnmyorsanz, siz bamszlk ve bamlln lleri zerinde kendinizi emas olmayan biri olarak tanmlayabilirsiniz. Ancak genelde insanlar, kendilerine gre nemli olan konular zerinde emaya sahiptirler. Btn zemalar pozitif deildir. nsanlar, kendileri hakknda negatif zellikleri nemseyip, genelde kabul gren organize edilmi inanlar tutarlar. rnein, kendisinin ok kilo aldn fark eden biri; ne yiyeceine, nasl kalori kaybedeceine dair planlar yapar. Bu kiide kilo emalar olmas, dier insanlarda da kilo ile ilgili davranlara dikkat eker. Bylece, rnein, bu kii baka birinin diyette olduunu ya da baka birinin kilo ile ilgili bir problemi olmadn anlar, ve kendisine zmler getirir. nsanlar dncelerinde zkavramlar tutarlar. Bu zkavramlar, sadece imdiki niteliklerle alakal deil, ayrca gelecekte bir zaman olabilecek ztanmlayc niteliklerle de ilgilidir. Bunlara olabilir kendilik denir. Bunlarn bazlar amalar ve rolleri ierir. nsanlar yksek mevkiler isterler. rnein be yandakiler bir itfaiyeci olmak isterler ya da renciler doktor olmak ister. Btn olas kendilikler pozitif olmaya eilimlidir. nsanlar gelecekte kendilerini iyi yerlerde, iyi durumlarda grmek isterler. Ama, baz olas kendilikler gelecekte bir ey olur mu ile ilgili korkular da gsterir. rnein, birinin alkol tketimine olan hayranl baz durumlarda alkolizme yol aabilir. zemalar olas kendilikleri ierir. Kiisel niteliklerimiz hakknda bilgiye sahip olma, olaylarn bizimle ilgili olup olmadn anlayabilmemize imkan verir. zemalar, bilgiyle ilgili emalar hatrlamamza yardm eder. zemalar, gemi davranlarmzdan sonular ikarmak, kararlar almak ve geleceimize rehberlik eden yarglamalarn anlamlaryla ilgili karm yapmamza yardm eder (Sears, Taylor, Peplau, 2000).

z emalar, kendi kendiniz hakknda ne dn dnzle ilgili llerdir.

z emalar, insanlarn amalarn birletirmesine ve gelecekte onlara amalarna ulaabilmek iin imkan verecek olan davranlarn gelitirmelerine yardm eder.

zfarkllklar
Gerekte nasl olduumuz ile ideal olarak nasl biri olmak istiyoruz? Bunlarla ilikili davran ile dncelerimiz zfarkllklardr. Psikologlar bu zayrlklarn g-

nite 15 - Benlik

245

l duygular reteceini sylyor. Kiisel tepkilerimiz ve ideal olarak nasl biri olabiliriz, arasnda olumsuz ynde bir fark algladmz zaman, hayal krklna urarz, memnun olmayz, zgn oluruz ve ayrca kendimize olan zsaygmz azalr. Gerek benliimiz ve ideal benliimiz arasndaki ayrlklarda, bizler heyecanla ilgili olumsuz ykl duygular, rnein korku, endie vb. retiriz. Gerek benlik ve ideal benlik arasndaki ayrlklar, hayal krc, zc ve memnuniyetsiz bir durum retiyor. Ayrca zsayg eksikliine neden oluyor. rnein okul gazetesinde editr olmay istemek fakat sonra baarsz olmak gibi. Birinin hareketli kiilii ile ailesi veya arkadalarnn idealleri arasndaki anlay farkllnda endie yaratabilir. Bir baka rnek de, babasnn hayalindeki baarl iadam olamayacan anlamak bir gente kayg znt yaratr. Kii iin, ideal benliindeki objeyi syleyen bireye kar kiisel beenisi ne kadar nemliyse, iliki nekadar yakn ise o oranda daha fazla youn duygulanm gerekleir. deal ve gerek kemliinizde siz ne kadar uygunluk gsteriyorsunuz?Olmak istediiniz yerde misiniz?
SIRA SZDE

BENLK DZENLEME
zdzenleme insann kendi hareketlerini kontrol etmesi ve ynetme eklidir. Grdmz gibi insanlar kendileri hakknda eitli miktarlarda bilgi depolarlar, kiisel zellikleri, arzu, amalar ve gelecekteki durumlar gibi. Ama bu, devam eden duygu ve hareketler ile nasl ilikilendirir?

leyen Kiisel Alg

Dncelerimizi ve devam eden davranlarmz etkileyen benlik dzeyi, bir zel durum dahilinde ortaya kan kiisel algmza dayanmaktadr. zel bir durumda oluan kiisel alg durumu, ileyen kiisel alg durumu olarak adlandrlr. Bize cuma gn yaplacak bir parti hatrlatldnda sosyal benlik ortaya karken; bir snf ortamnda duygu ve dncelerimiz zerinde ise akademik benlik, baskn faktr olmaya meyillidir. leyen kiisel alg nemlidir; nk bizim genel kiisel algmza gndermede bulunur; ama zel olaylarda davran ynlendirir ve bunun karlnda olayn gidiatna gre deiiklik gsterir. Bir arkadanz ile tarttnz ve ona vurduunuz bir an hatrlayn. Daha sonra muhtemelen kendinizi iyi hissetmediniz ve de o da muhtemelen sizin hakknzda fazla iyi dnmedi. Bu ana kadar kendinizi muhtemelen anlalmas kolay, iyi bir insan olarak grme fikriniz vard. Fakat bu olaydan sonra kendiniz hakknda saatlerce ya da gnlerce pek olumlu dnmediniz. Zaman iinde bir ekilde kalc kiisel algnz galip geldi ve siz kendiniz hakknda kendinizden honut ve kolay geinilir bir insan olduunuz dncesini yeniden kazandnz. leyen kiisel algdaki deiiklikler ancak zaman iinde sabitlik kazanrsa, kalc kiisel algda deiikliklere neden olur. rnein kolejdeyken kendinizin otoriter olabileceinizi dnmyordunuz. Fakat mezun olduktan sonra bir bankada bulduunuz ite birok kiiyi yneteceksiniz, bunu gnlerce aylarca yllarca devam ettirirseniz kendiniz otorite ve sorumluluk sahibi olduunuz dncesini kazanabilirsiniz. Ve bu sizin kalc kiisel algnzn nemli bir ekline dnebilir. Bu rnekte de ileyen kiisel alg kalc kiisel algnn bir paras olmutur.

246

Sosyal Psikoloji

Kiisel Karklk
Kiisel dzenleme iin nemli olan benlik hallerinden biri de kiisel karktr. Bazlar kendileri hakknda bir ya da iki ekilde dncelerini yrtrken bazlar ise birok farkl ekilde kendileri hakknda dnce yrtrler. Bir kolej rencisi kendisinin ncelikle bir renci olduunu dnr. Dikkatini ve inancn derslerinde baarl olma ynnde odaklar bir dieri ise kendini ok daha karmak rollerde dnr. Bir renci olarak, bir evlat olarak, bir sevgili olarak, bir takmn yesi olarak ve bir part-time alan olarak. Patricia Tinville (1985) ylnda basit benlik sahibi insanlarla kark benlik sahibi insanlar karlatrd analizinde; basit benlikli kiilerin zkavraya sahip, insanlarn nem verdikleri alanlarda elde ettikleri baar ile ayakta kalabildiklerini, fakat baarszlk durumunda da incinmeye gayet ak olduklarn belirtir. rnek olarak ncelikle alaca notlar nemseyen renci kt bir not aldnda yklm ve kederli olabilir. Daha karmak olan insanlar ise elde ettikleri baar ile ayakta kalabilirler, ama bunun yannda kendilerini baarszlk ve aksilik durumunda destekleyecek baka ekillere de sahiptirler. Karmak benlie sahip bir renci akademik bir sorunla karlatnda mtemadiyen dikkatini okul ile olan uradan uzaklatrr ve bir da gezintisi iin hazrlanabilir ve aresi sayesinde bir ekilde akademik sorunla daha baarl bir ekilde baa kabilir. Bu ekilde pozitif kiisel karklk, stres dolu yaamsal faaliyetler karsnda bir tampon vazifesi grr. Kiiliimizin ounu bir tek benlik haline younlatrmaktansa daha ok doyurucu ve baarl olan dier hallere younlarsak yaammzda karlatmz bir sorun daha az yaralayc bir hal alr (Aktaran: Sears, Taylor, Peplau, 2000). Bu ilevi sadece pozitif (olumlu) kiisel karklk zellii baarabilir. Bunun karsnda negatif (olumsuz) kiisel karklklar depresyona ynelik bir risk faktrdr ve knty tedavi edici zellii zayftr. Yani kendisi hakknda yetersizlik ya da zayflk dncesine sahip olma; baarszlklar ve engellere kar destekleyici bir neden oluturmaz.
SIRA SZDE

Siz basit mi? Yoksa karmak bir benlik kavramna sahipsiniz?tartnz.

Benlik Verimlilii ve Kiisel Kontrol

Kiisel dzenlemeyi etkileyen benlik grnmlerinden dieri de; belli grevleri yapmamz salayan yeteneklerimize ynelik beklentilerimizi ieren, benlik verimlilii ve bu yndeki inanlarmzdr. Bir aktiviteye katlp katlamayacamz, bir ie kalkp kalkmayacamz, ya da bir amaca ulap ulaamayacamz bu eylemlerimizi yerine getirirken baarl olup olmayacamz inancna baldr. Sigara ien birisi brakabileceini dnmezse sigaray brakamaz. Zor bir snav kad ile karlaan ve kapasitesi ile iyi bir i karabileceini dnen renci, kapasitesi hakknda phesi olan bir renciden daha kolay bir ekilde snavna balar ve sonuca ular. Psikologlar baar ya da baarszlk ynnde daha nceden yaanm tecrbelerin, insanlarn benlik verimlilikleri hakknda kalc alg ekilleri oluturmaya yneldiine inanrlar (Bandura, 1986; Aktaran: Sears, Taylor, Peplau, 2000).). Benlik verimliliine dair inanlarla belli bir davran gerekletirebilmek iin, zel olarak kontrol ile ilgili alglar gereklidir. Bunlar sradan kontrol duygular deildir. rnein birisinin tenis takm iin ne kadar sk alacan renmek istiyorsanz o kiinin ne kadar olumlu insan olduuna dair genel duygularna deil, tenis takmna ynelik ve zellikle benlik verimlilii ve kiisel kontrol hakkndaki inanlarn renmeniz gerekmektedir.

nite 15 - Benlik

247

Kiisel Farkndalk
Kiisel dzenleme ayn zamanda ilgimizi nereye ynlendirdiimizden de etkilenir. Daha zel bir ifade ile ilgimizin kendi benliimize ynelik ya da evreye ynelik olup olmaddr. Genelde ilgimizi odaklarz. Ama bazen de kendimize odaklanrz. Ayna da kendimize bakmak, fotoraf ektirmek, bakalar tarafndan beenilmek, veya baka bir ekilde yalnz olmak gibi deneyimler esnasnda ilgimiz kendimize yneliktir. Kendimizi mevcut evre dahilinde grevini yerine getiren bir aktr olarak deil, kendimizin ve bakalarnn ilgisinin yneldii bir obje olarak grmeye balarz. Bu durum kiisel farkndalk olarak adlandrlr. Genel olarak kiisel farkndalk insanlarn bir standart karsnda davranlarn tartmaya, ve bu standard karlamaya ynelik hareketi dzenleyecek bir yntem oluturmaya ynlendirir. Dnn ki; rnein k bir restoranda gidip sevgilinizle karlkl oturuyorsunuz ve ayn zamanda terslik bu ya direkt olarak arkanzdaki aynaya bakyorsunuz. Aynaya her gz atmay deneyiinizde yznzn bir ksmn gryorsunuz. Rzgarda dalm salarnz, kaba bir ekilde glnz ve hi de ekici olmayan giyiminizi fark ediyorsunuz. Kendinizi tamamen aptalca hissederek harekete geiyorsunuz. Sanz taramak iin banyoya doru gidiyorsunuz ve bu srada geri dndnzde hl kt grnyor olacaksnz (Aktaran Sears, Taylor, Peplau, 2000). Kiisel ilgi insanlarn fiziksel grn, entelektel performans, atletik yap ya da manevi btnlk gibi konularda kyaslar yapmasna neden olur. Standarda uymaya alrz, davranmza standart ynnde deer bieriz, bu davranmznbeklentileri karlayp ya da karlamadna karar veririz ve giriime devam ederken kyaslama yapmay da srdrrz. Bu sre geri besleme olarak adlandrlr ve teori de kiisel dzenlemenin sibernetik teorisi olarak isimlendirilir. nsanlar ayrca kendilerinin kiisel genel grnmlerine verdikleri nem derecesi ynnden birbirlerinden farkllk gsterirler. Bu fark umumi ya da kiisel benlik bilinci olarak adlandrlr. Yksek derecede genel benlik bilinci olan insanlar zerklik ve kimlik sorunlarnn peine derler. nsanlar dierlerinin hakknda ne dndkleriyle, nasl gzktkleriyle ve dierlerine nasl grndkleri ile ilgili olarak kayg duyarlar. Yksek derecede kiisel benlik bilincine sahip insanlar kendilerini analiz etmeye, kendileri hakknda dnmeye ve isel duygularn renmeye abalarlar. Bu insanlarn benlik emalar, kendilerini daha iyi ifade etmeye yatkndr ve iinde bulunduklar ayrlklarn ve elikilerin daha farkndadrlar. Genel benlik zellikle baskn ise; rnein; dierlerinin deerlerini ve tutumlarn nemsemek gibi insanlar kiisel tutumlarna daha ok arlk vermeye meyillidirler; fakat ilgilerini da yneltirlerse sosyal normlara daha ok uygunluk gsterirler. Benlik bilincinin genel ve kiisel ekilleri birbirlerine zt deildir. nsanlar her ikisinde de yksek, her ikisinde de dk ya da birinde yksek birinde dk olabilir. Benlik bilincinin genel ve kiisel ekilleri davran oluumunda belirleyicidirler. Siz hangisisiniz? (Sears, Taylor, Peplau, 2000).

MOTVASYON VE BENLK
imdiye kadar benlik gr, kendini geri planda tutma beklentileri ve insanlarn evreye gre nasl hareketlerini belirledikleri hakknda altk. Benlik dzenlemesini nasl kontrol altna alacamz bilmek de nemli. Genelde insanlar doru ve olumlu benlik oluturmann yollarn aryor ve bu konu zerinde pek ok gr var.

248

Sosyal Psikoloji

Doru Benlik htiyac

Geleceimizin getirilerini kontrol altna almak, nceden belirleme yeteneklerimiz dorultusunda gerekletirebileceimiz bir eydir. rnein bir kolej rencisisiniz ve iyi bir dans olup olmadnz merak ediyorsunuz. Byle bir durumda birok dans eitim kursuna gitmek taraftar deilsinizdir Ya da bir dans yarmasnda belki ilk kez denediniz, olaanst iyisinizdir ama 3. kez denediinizde ok baarszsnzdr. Kendi dans yeteneinizi en iyi ekilde tehis edeceiniz yer bir kolej partisidir. Yetenekleriniz hakknda kesin bir bilgiye sahip olmadnz zaman zgvenimizi sorgulamak zorundayz. Tutarl Benlik htiyac genelde bir zorunluluktur ve kendimiz hakknda durumdan duruma srekli deiken bir yapya sahip olduumuzun dnlmesini istemeyiz. nsanlar ak durumlarda kendi benlikleri ya da karsndakinin benlii hakknda yorum yaparak tahminde bulunurlar. Bu yntemin ad kiisel dorulamadr. rnein snf olarak bir seminerdesiniz, snf arkadalarnz da sizin konukan olmadnz, katlmsz olduunuzu syledi. Siz de bunun stne, ertesi gnlerde daha aktif bir renci olarak arkadalarnzn vard tahmini yanltmaya altnz. Bir kii hakknda alacanz ilk izlenimler onun d grnyle salanr. Aldmz iaret ve semboller, kyafet, d grn, kim olduunu bize syler. Eer bir insann sizin hakknzda objektif dnmesini istiyorsanz ,daha sportif giyinirsiniz. nsanlar zamanlarnn ounu duruma uygun bir ekilde davranp, olumlu bir izlenim yaratmaya alarak geirmektedirler.

zgven geleceimizdeki performansmz nceden belirlemeyi kuvvetlendirir.

Kiisel Gelime
nsanlarn kendi benliklerini gelitirebilmelerine en iyi gd arzulamaktr. Birok insan kendi performanslarn gelitirmek amacyla spor ve benzeri elence aktivitelerine bavurur. Eer alan biriyse ve iteki hnerlerimizi gelitirmek istiyorsak, i organizasyon temelli bir almada kendi zamanmz deerlendiririz.
SIRA SZDE

zgeliimimizi ideal hale getirmek iin ne tr bilgiler ya da durumlar aramalyz? Kendi arzuladmz aktiviteler dorultusunda biz geliimimizi tamamlayabiliriz ve baarl olabiliriz. zgeliim dier insanlarla iletiimimizi de etkiler. Bu ynteme artan benzerlik denir. rnein bir futbolcu sevdii bir futbolcunun fotoraflarn saklyor ve onun baarsna, onun gibi olmaya zen gsteriyor. nsanlar simgeledikleri, anlamlandrdklar insanlarn baarsna ulamak iin daha ok motive olurlar.

Baarl insanlarn nasl kendi alanlarnda baarl olduklarn gzlemleyerek kendi geliimimize katkda bulunabiliriz.

Kiisel Dorulama
nsanlar nemli bir alma hakknda bir hata yaptn grdnde karlatrma yapmak yerine acemi olan zelliklerini nemser. rnek; ekici bir erkek renci snavda baarl olamamasnn nedenlerini ararken bunun sorumluluunu snftaki kz arkadana ykler. Kiisel dorulama teorisinde insanlarn kendi zdeerlerini dorulayarak kiisel zelliklerini aka davrana dntrdklerini syler. Aratrmalar sonunda ortaya kan en kapsaml hata; yksek zsaygya sahip olanlarn, kendilerinin iyi ynlerini abarttklardr. Dk zsaygya sahip olanlar ise tersini dorulamlardr . (Aktaran; Sears, Taylor, Peplau, 2000).

nite 15 - Benlik

249

Tesserin Kiisel Deerlerin Savunulmas Modeli

Sosyal evremizdeki insanlarn performanslar bizim zgelirlerimizi etkiliyor. zellikle de psikolojik bir bamz varsa, bu modele gre farknda olmadmz yaknlklar; akrabalk, arkadalk gibi ilikiler dorultusunda oluyor. Ama bu yaknlk ayn zamanda ortak karakter zelliklerini paylamaktan, ayn cinsiyette olmaktan, ayn dine inanmaktan, ya da fiziksel yaknlktan da kaynaklanabilir. Kiisel deerlerin savunulmas teorisi u ekilde zetlenebilir: 1. Karlatrma etkisi: liki iinde olduumuz insann performans kendi gelimemizi etkiler. Kskanlk gibi eylemlerde bulunuruz. Bunun iinde o kiiyle ayn konularda uramamz gerekir. 2. Yanstma etkisi: liki iinde olduumuz kii, kendi geliimimiz dnda bir konu hakknda, bir baar gsterdiyse, Onun baarsndan dolay gurur duyarz (Aktaran: Sears, Taylor, Peplau, 2000).

SOSYAL KIYASLAMA KURAMI

Kyaslama yapmak, benliimiz hakknda bilgilenmemiz iin iyi bir kaynaktr. Objektif bir deerlendirmenin mmkn olmad ve z yeteneklerimizi bulmamz gerekiyorsa, karlatrma yaparz. Kuram, 1954 ylnda Lean Festinger tarafndan gelitirmitir. Festinger, nsanlarn tam olarak yeteneklerinin, sfatlarnn farknda olduu zaman, motive olduklarn sylyor. Bunu anlamak iinde,birey dier insanlarla kendini mukayese eder. Kuram aadaki gibi zetlenir,: 1. nsanlar kendi dnce ve yeteneklerini gelitirme srecine sahiptirler. 2. Fiziksel standartlarn yokluunda; insanlar kendilerini dier insanlarla karlatrarak gelitirirler. 3. Genelde insanlar kendi benzerleriyle karlamay tercih ederler. nsanlar sadece yetenek ve dncelerini deil; duygularn, kiiliklerini, kazanmlarn, statlerini, prestijlerini de karlatrmaktadr. Sosyal kyaslama yntemi, sosyal yaam ok etkilemektedir. rnein sosyal grnmnz ya da arkadalarnzn olduu etnik grubun ekonomik ya da sosyal adan dezavantajlarn karlatrdmzda bir anomi meydana gelir. Sosyal kyaslamann amac; farkl yetenekleri ve motivasyonu arttrmaktr (Aktaran: Sears, Taylor, Peplau, 2000).

Doru Kiisel Deerler

nsanlar bazen kendileri hakknda gerek bilgiye sahip olmay isterler. rnein; voleybol takmnda kt oyuncu olduunuzu renmeniz, sizi baka bir spor dalna ynlendirilip, o spor dalnda efor harcamanz tevik eder.

Karlatrma Sreleri
Festinger, bir insann setii sosyal karlatrma durumlarna odaklanmtr. rnein deprem korkusu yaayan bir insan srekli olarak kendi tepkilerini karlatrmak amacyla; deneyimlerini paylamak iin komularyla ya da arkadalaryla grr. D zelliklere bakarak da bir kyaslama yaparz. Bir adam yamal bir kot ve bol bir t-shirt giydiyse onun sala grnts, protestocu bir yaps olduu fikrini uyandrr. te yandan baka biri, daha temiz daha derli toplu giyinmise, onun hakkndaki izlenimimizde daha disiplinli biri olduuna dairdir.

250

Sosyal Psikoloji

Dk zsayg insan daha mutsuz yapar ve insann zgeliimi iin bir katkda bulunmaz. zgveni yitik bireyler tarafndan yaplr. Yksek zsayg insan hem gelime, hem mutlulua tevik eder.
SIRA SZDE

zsaygnz ne durumdadr?

KENDN SUNMA
Konumuza, bir rnekle balayalm: Can, nemli bir i grmesi iin dikkatlice hazrlanyor. deneyimi hakknda ne syleyeceini prova eder, salarn kestirir, dzelttirir ve resmi grnmek iin hangi takm elbisesini ve yeleini giyeceini dnr. Evraklarn tamak iin yeni bir anta alr ve randevusuna erken varabilmenin zerinde durur. Grme yapaca kiiyle tannca, Can, gl bir tokalama ve memnun bir glmseme vermeyi hatrlar. Grme boyunca Can dikkatli olmaya, ve sorulara doruca cevap vermeye alr. Ksaca bu ii baarabilecek yeterlilii ve enerjiyi sunmak iin btn gcn kullanr. Kendini sunma neden kendini anlatma iin nemlidir? Birok sebep var. Biz ska insanlardan pozitif ayn zamanda samimi, zeki ve yardmsever bir kiilik grmek isteriz, fakat baz zamanlar farkl imajlar belirtmeye abalarz. rnein okul iinde kabadaylar, kendilerini sert ve kavga karan gibi gstermeyi isteyebilir. Oysa dier zamanlarda hedefimiz kt bir etkiyi minimuma indirmektir. rnein ge kald bir snav iin akla uygun bir mazeret uydurmak gibi. Kendimize ait davranlar ve hareketler sayesinde kendimize uygun bilgi kazanrz. Doru arab sunmak, klas bir araba kullanmak, yeni bir nian yz takdim etmek; insanlarn zel bir etki iletmek iin kullandklar fiziksel deerlerdir. Ayrca ortam kurmak iin de nemlidir. Bu ortam romantik bir balang gibi klar ksarak, yumuak bir mzik alarak veya doaya olan ilgimizi iletmek iin arkadamza krda bir yrye kartarak yaratabiliriz. Kendinizi sunmann dier bir zellii de prova yapmaktr. Sosyal bir olaydan nce zihinsel olarak birok yaklam deneyerek ne yapacamz ve syleyeceimiz hakknda dnebiliriz. Moday takip eden genler iin aldklar arasnda moda olan elbiseler ve sa kesimleri, yallar tarafndan tuhaf olarak nitelendirilebilir. Ancak sosyal etkileimin bir aamas; kendini tanma, kendini sunma, ama ve ortama bal olarak davranlarmz durumdan duruma deitirebilmektir.

Kendini sunma bize dierlerine yapmay istediimiz ekilde kendimizi farkl ve ok deiik biimde sunmaya ve tarif etmeye yardm eder.

yi Bir zlenim Yaratmak

Kendini sunmann mmkn en bilinen motivasyonu iyi bir etki yaratmaktr. nsanlar bu olayn nasl stesinden gelir? Sosyal konumun normlarna uymak bir stratejidir. rnein bir akam partisinde bir kii ilgin hikayeler ve akalar syleyebilir. Buna karn bir cenaze treninde znt ve aile iin dilekler ifade edilebilir. Dier bir strateji; dier insanlarn davranlarn karlatrmaktr. Kendini terfi etme kendi hakknda pozitif bilgi retmeye karlk gelir. Bir olay kullanarak, ya da kendi hakknda pozitif eyler sylemekle olur. Pozitif etki ynteminin dier bir taktii alak gnlll kullanmaktr. rnein bayan basketbol yldz ampiyonay kaybedinceye dek olduka iyi bir performans ve takmna girmeye almann dnda, baka bir ey yapmadn ve parlak oyunlar oynadn syledi. Onun baarlarnn anlalmasyla, o olduka yeterli ve ho grnecektir. Byle bir durumda ustalk, tabii ki alak gnllln etkili olduu zaman bilmektir.

nite 15 - Benlik

251

Kendini sunma szl ve szsz davranlar ierir. Genel olarak kendini sunma durumlar sze ait veya sze ait olmayann, ayn mesajlar verdii zamanlarda inandrc olur. Bir kii depresif bir sesle ve ask bir suratla; ok mutluyum derse bu inandrc olmaz. Buna kar bir kii glmser ve gz konta kurarsa daha inandrc olur. Eer kii sinema oyuncularnn olduu bir ehir merkezinden geldiini ve bir keresinde Barbara Streisand ile tantn veya lotodan 1 milyon $ kazandn sylerse, zerimizde dolayl olarak zengin ve nllerle beraber olduu etkisini yaratmaya alyordur. Ama ne derecede inanlrdr, tartlr.

Etkisiz Kendini Pazarlama

Kendini pazarlama her zaman etkili deildir. Baz zamanlar olaylar bizde olumlu bir etki yaratmaz. rnein annemizin doum gnn unutabiliriz veya bir restorantta zerimize orba dkebiliriz. Bu sebeplerden dolay hatalarmz minimum dzeyde tutmaya alrz. Utanmak kendimizi sunarken bazen bir durumda allagelmi olmayan honutsuz bir duygu grmemizdir. Kendini pazarlama bazen daha ciddi baarszlklar ierebilir. Profesyonel bir aktrn konumasn unutmas veya nl bir bilim adamnn bulgularn gsterirken yanl yorumlarda bulunmas gibi. Baka bir rnekte; utanga biri genelde diyalogu keserek, yeniden balamak iin ura verir. Kii zr dileyebilir veya bir mazeret gstererek brakt yerden toplamaya kalkabilir. nk utangalk durumu herkesi rahatsz eden bir durumdur. Mazeretler, izlenimlerde nemli bir rol oynar. Performans elde tutmann bir yolu da mazeret bulmaktr. nsanlar ou kez baarszlklarna kontrol edilemeyen ve d kaynakl sebepler yklerler. nemli mazeretler baarmay snrlamtr. Bir toplantya gecikme, ynetimde problem yaratabilir. Dier insanlarn sinirlerini ayaa kaldrmaktansa uzak durmak daha iyi bir izlenim yaratr. Eer, arabann tekerinin patlamas mazeretinizse, saatin alarmn kurmay unuttuunuzu sylemekten daha iyidir. Ancak her zaman en uygun yalan; geree en yakn olandr!

Kiisel Engel
Kiisel engel adl mazeret, nemli bir stratejidir. nsanlarn kanlmaz baarszlkla sonulanan deneyimleri olduunda, bunun yeteneksizlikle deil, baka mazeretlerle savunulmasdr. rencinin dk not aln yorgunlua balamas gibi. Alkolikler ilerini kaybedilerini, zayf performanslarna deil de imelerine balarlar. Kiisel engel stratejisinin iki eidi vardr. Davransal engeller, rnein alkol, uyuturucu etkisi, bitkinlik, dakik olmama, uyuukluk, dikkatsizlik vs. Kendiliinden kaynaklanan engeller ise: hasta olan insanlar tarafndan getirilir. Endie, utangalk, travma vakalarnda ki gibi. Byle durumlar performans zayflattnda sylenirler. Kendi benliinde dzenli olarak engelleri olan insanlar, zayf alma alkanlna sahiptirler, akademik olarak baarszdrlar ve psikolojik savunmalar zayftr. Engeller ksa dnemde etkilidir; fakat uzun dnemde bireylerin kendilerini ynetmeleri iin kesinlikle baarl bir taktik deildir.

252

Sosyal Psikoloji

zet
AMA

Benlik ve zsayg kavramlarn tanmlayabilmek Benlik, kendimiz hakknda topladmz inanlarn btndr. Bu inanlarn ierii benlik kavram olarak adlandrlr. Bunlar hakknda yaptmz deerlendirmeler ise zsaygdr (Benlik Saygs). Kendilik bilgisi ve kltrle olan ilikisini aklayabilmek Kendilik bilgisi ilk olarak sosyallemeden gelir. Bakalarnn deerleri ile, dier insanlarn geribildirimleriyle, kendilik algsyla, evresel ve sosyal karlatrma yntemleri ile, sosyal kimlik ve kltrel deerlerle oluur. Kltrel analizler; batllarn benliklerine zg olarak nitelendirdikleri teklik, nemlilik ve zgrlk kavramlarn paylamc kltrle ilikilendirirlerken, otoriter ve merkeziyeti sosyal yapnn, bireyin kendisiyle ilgili olgular olumsuz ynde etkilediini de aklamaktadr. Kendimizle ilgili bilgilerimizin edinildii kaynaklar sayabilmek Kendimizle ilgili bilgilerimizi esas olarak toplumlama sreci iersinde ediniriz. nsanlarn bizim yaptklarmza ya da yapmadklarmza gsterdikleri tepkiler; evremize ilikin alanlarmz, kendimizi bakalaryla kyaslamamz ve toplumsal kimliimiz; kim olduumuzla ilgili bilgilerimize kaynaklk etmektedir.

AMA

Benlik dorulamasnn, nasl gerekletiini aklayabilmek Benlik dorulamas, benlik algmza gelen bir tehditten sonra, deiik alanlarda algmzn desteklenmesini salamak iin harcanan gayreti belirtir. Bu balamda kendimi deerlendirme, dier bireylerin bize yakn ya da uzak oluu ve i-d performanslar sonucunda; bu olgularn benlikle ilikilendirilip, ilikilendirilmemesiyle oluur. Sklkla bizler sahip olduumuz zelliklerimizi, dncelerimizi ve duygularmz baka insanlarla karlatrrz. Bu ilem sosyal kyaslamadr. Tipik olarak bizler sosyal kyaslama iin bizim yaptmza benzer olaylar seeriz. Bazen bizden daha iyi ya da daha kt insanlar iin aa ya da yukar kyaslamalar kullanrz. Bunlar benliimizi glendirme ve kiilik geliimi iin yaplmaktadr. Kendimizi benliinizi gerekletirecek biimde evremize nasl sunduumuzu aklayabilmek. Kendini sunma evredeki izlenimlerin tutarl ve olumlu olmas iin yaptmz gayretle ilgilidir. yleki bir tiyatro sahnesi gibi biz, durumlara uygun olarak davranlarmz yaplandrr, dzenli olmasna abalar ve genellikle pozitif izlenimleri alarak; bireyleri etkilemeye alrz. Salkl benlik gelitirme ve alak gnlllk, pozitif etkilere rehberlik yapan iki temel stratejidir. Bakalar zerindeki zayf ve olumsuz izlenimler ve etkiler genellikle zrler ve benlik engellerini kullanarak, yani kiisel yetersizliklerimizi ne srerek idare edilirler ve kontrol altna alnrlar. Kendini denetleme bizim benliimizi dzenlememiz ya da evreye sayg uyandracak tavr ve davranlar sergilememiz gereini de beraberinde getirir. Yksek kendilik deneticileri evresel nedenlere ve deiikliklere son derecede duyarlyken, dk kendilik deneticileri; isel tutum ve inanlardan daha fazla etkilenirler.

AMA

AMA

AMA

AMA

Benlik dzenlemesi-z yeterlilik ve farkndaln insan yaamndaki nemini faklayabilmek. Benlik dzenlemesi, bizim hareketlerimizi nasl kontrol edeceimizi ve yneteceimizi belirtir. z yeterliliimiz ise, benlik karmaklnn derecesine bal olarak, yeterli ya da yetersizlie doru deikenlik gsterirken; tm dikkatimizi benliimizin farkndal iin harcarz. Benlii dzenleyen pek ok motivasyon vardr. nsanlar doru, tutarl ve pozitif benlik kavram oluturmak ve gelitirmek iin srekli bilgi ve uyaran aray iine girerler.

nite 15 - Benlik

253

Kendimizi Snayalm
1. Ben psikologlarnn benlik geliim bozukluklar zerine dncelerinde ben yetersizliinin byk yeri vardr. Bu yetersizlie sebep olan neden aadakilerden hangisidir? a. Benin batan beri baarszla raz olmas b. Benin kendisini kontrol etmede srekli baarsz olmas c. Benin geliimini tamamlamam olmas d. Altbenin drtleri ile evresel basklar arasnda uzlamaz atmalarn yaratt gerilim ve doutan varolan yapsal eksiklik ve kusurlar e. Altbenin srekli dinamik olmas 2. Anneden gelen onaylayc tepkiler normal bir geliim iin byk nem tar ve ocuun kendisine nem verebilmesini salar. Bu durumda anne onaylayc tepkiler vermediinde ocuun tepkisi ne olur? a. ocuk kararlarnda srekli bakalarndan bamsz davranr. b. ocuk btnlk duygusunu srdrr ve kendisine olan saygsn kazanr. c. ocuk kendisini toplumda deerli hisseder. d. ocuk annesine srekli donuk bakar. e. ocuk btnlk duygusunu srdrmede ve kendine olan saygsn korumada glk eker. 3. Aadakilerden hangisi benliin oluumuna katk salar? a. evre b. Salk artlar c. Sosyal faktrler d. Biyolojik miras e. Yukardaki klarn tm 4. Kimlik kelimesinin farkl anlamlarda kullanlmas, bireyin toplum iinde eitli ynleriyle ortaya kmasn ifade etmektedir. Buna gre her tr sosyal zellik bir baka kimlie iarettir. Burada vurgulanan kimlik aadakilerden hangisidir? a. Siyasal kimlik b. Psikolojik kimlik c. Davransal kimlik d. Sosyal kimlik e. Duygusal kimlik 5. nsanlarn ayrca kendilerinin kiisel grnmlerine verdikleri neminin derecesi ynnden birbirlerinden farkllk gsterilmesine ne ad verilir? a. Kiisel Benlik Bilinci b. Kiisel Dzenleme c. Kiisel Gelime d. Kiisel Farkndalk e. Kiisel motivasyon

6. Aadakilerden hangisi benlii oluturan temel faktrlerden deildir? a. Fizyolojik-biyolojik faktrler b. Kltrel faktrler c. Sosyal hareketlilik d. Aile faktr e. Sosyalleme sreci 7. Kimlikler balangta duruma zeldir. Zamanla hiyerarik olarak organize olurlar. Buna gre en merkezi, yaygn, etkili ve baskn kimlik aadakilerden hangisidir? a. Cinsel b. Kltrel c. Sosyal d. Rol e. Yukardakilerin tm 8. Psiko-Sosyal Teoride Eric Ericson kiilik geliimini daha youn olarak hangi adan incelemitir? a. Dnsel b. Davransal c. Duygusal d. Sosyolojik e. Dnem grevleri ve benlii gelitirme 9. Fransz dnrlerinden Lean Fistengerin, deiik faktrden oluan Sosyal Kyaslama Teorisinde aadakilerden hangisi yer almaktadr? a. Tutarllk durumu b. Duraanlk durumu c. Sosyal hareketlilik d. Geliim durumu e. Benzerlik durumu 10. Birey bulunduu sosyal yap iinde baka bireylerle ilikisini srdrrse ve bu bireylerle olan ilikileri toplumun belirledii kalplar iinde yrrse aadakilerden hangisi salanm olur?. a. Grupsal b. Biyolojik c. yi bir izlenim d. Bireysel e. Sosyal

254

Sosyal Psikoloji

Benlik Kavram, Medya ve Barbie

Son yllarda, rahatsz edici ykselen bir deer haline gelen gen kzlarn zsayglarn fiziksel grnmleri ile kazanmalar, bir zamanlar zsaygnn z olan baar ve deerleri gz ard etmektedir. D grnt zerine oluan bu vurgu Amerikada yaayan ergenlik andaki ok saydaki gen kzn yeme bozukluu olduu gereini gzler nne sermektedir. Amerikada yaayan kadnlarn yaklak %2si yeme bozukluundan ikayet etmektedir. (Battle ve Brownell, 1996). Bu bulgunun dnda yetikin bayanlarn ounluu da ya diyette olduklarn ya da diyet yapacaklarn belirten aklamalar yapmlardr. Amerikada yaanan bu problemin kayna olarak medya sulanmaktadr. Diilik ve gzellik, medyada ince siluetleri ile yer alan mankenlerle zdeletirilmi ve yanl imajlar oluturulmutur. Bu gerek d gzellikler Barbie bebeklerin ergenlik andaki kzlar zerindeki etkisi ile daha sk tartlr duruma gelmilerdir. Gen kzlar diyet yapmaya, ince grnmeye ve z sayglarn bu grnmle kazanmaya ynlendirilmilerdir. Bu da beraberinde yeme bozukluklarn getirmitir. Barbie bebeinin vcut lleri, gen ve salkl bir kadnn sahip olmas gereken llermi gibi ilave edilmilerdir. Buna gre boyun uzun, basenler dar ve bacaklar uzundur (Brownell ve Napolitano, 1995). Bu standartlar, bayanlarn vcutlarndan beklentilerini deitirmi ve onlar ya diyete ya da yeme bozukluuna itmitir. Tm bunlar beraberinde dk z-saygy getirmektedir. 1998 ylnda, Mattel Barbie bebeklerin vcut llerinde daha gereki olacak ekilde deiiklikler yapacaklarn ve bylelikle bebeklerin grnmnn geree daha yakn gzel gen bayanlara benzeyeceini belirtmitir. Fakat Mattelin bu deiiklikleri nasl yapaca bilinmemektedir. Eski Barbie ve yeni Barbie bir arada m olacak? Yoksa sadece yeni bir Barbie bebek mi olacak? Eer her iki Barbie iin retim sreci devam etmekte ise, gen kzlar acaba hangisine benzemeye alacaklar? Kaynak: Taylor, Peplau, Sears; 2000.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. e 3. e 4. d 5. a 6. c 7. e 8. e 9. e 10. c Yantnz yanl ise, Benlik konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Benlik konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Benlik konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Sosyal Kimlik konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Benlik Dzenleme konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Benlik konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Kltr ve Benlik konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Benlik konusunu tekrar okuyunuz.. Yantnz yanl ise, Sosyal Kyaslama konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, yi Bir zlenim Yaratmak konusunu tekrar okuyunuz.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Bilgin, N. (2001). nsan likileri ve Kimlik. Sistem Yaynclk, No: 96. stanbul. Bock, P. K. (2001). nsan Davrannn Kltrel Temelleri (Psikolojik Antropoloji). ev.: N.Serpil Altuntek, 1.Bask, mge Kitabevi, Ankara. Ccelolu, D. (1991). Psikolojinin Temel Kavramlar. 2. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul. Franzoi, S. L. (2000). Social Psychology, Second Edition, McGraw Hill, Boston. Simpson, E. E. (1991). Social World, Personal Lives (An Introduction to Social Psychology). Harcourt Bratce Jovanovich, Publishers, Sandiago, CA. Taylor, S.E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000). Social Psychology. Prentice Hall, New Jersey.