69

Tutum ve Tutum Deiimi

Tutumlarmz yaam olaylar karsnda davran ve hareket biimlerimizdir. Tutumlarmz bizi dier insanlardan ayran zelliklerimiz arasnda yer alrlar. Bireysel tutumlarmz yaam boyu geirdiimiz tecrbeler, yetime tarzmz, cinsiyetimiz, yamz, eitimimiz oluturur. Ancak tutum konusu duraan deil deikendir. Bu nedenle tutum deiimi konusu bugn pek ok alanda faydalanlan ve nemsenen bir konu olmaktadr. Bu nitede de tutum kavramnn nemi, geliimi ve deiimi zerinde durulmaya allacaktr.

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; Tutum kavramn tanmlayabilecek Tutum ve davran arasndaki ilikiyi kurabilecek, Tutum deiim kuramlarn ayrt edebilecek, tatmini ve tutum ilikisini kurabileceksiniz.

70

Sosyal Psikoloji

Olumlu Tutumlar Gelitirmenin Srlar

hayatnda aklmzdan karmamamz gereken baz kurallar vardr. Olumlu tutumlar alglamakta zorluk ekiyorsak, biz de bakalarna kar olumlu tepkiler veremeyiz. Bunun temelinde insanlara kar barn, saygnn, sevginin olduu yatar. Olumlu tutumlar gelitirmenin temeli unlar kapsar: - Her zaman ve mutlaka gereki, ulalabilir hedefler belirlemek. - Kendinize iyi, drst ve gereki bir gzle bakmak ve kendinizdeki olumlu ve olumsuz tutumlar belirlemek. - Sizi zorlayan i koullar ile yzlemeyi renmek ve de bu koullarn mesleimizin bir paras olduunu benimsemek. - Bakalarndan olumlu tepkiler almann nemini kavramak. - Bakalarna kar olumlu tutumlar gelitirmenin nemini bilmek. - Duygular kontrol etmeyi renmek. - Eletiriye ak olmak. - Etkili ve doru iletiim kurabilmek. Sonu olarak, olumlu tutum gelitirmenin renilebilecek, gelitirilebilecek ve zerinde allabilecek bir konu olduu sylenebilir.

Anahtar Kavramlar Tutum Davran

Tatmini Bili

indekiler
TUTUM KAVRAMI VE NEM TUTUM LE LGL KAVRAMLAR TUTUM VE DAVRANI TUTUMU OLUTURAN FAKTRLER TUTUMLARIN DEME BM TUTUMLAR VE TATMN

nite 5 - Tutum ve Tutum Deiimi

71

GR
Gnlk hayatta ok sk kullandmz kaynaklardan biri de tutumlarmzdr. Tutumlarmz birka rnekle aklamak mmkndr. rnein Aye, matematik dersini severken, ablas resim dersini niye sever? Ali, hi kaza geirmemiken, niin araba kullanmaktan korkar? Hep ayn ampuan kullanrken, grdmz reklamlarn etkisiyle neden yllardr var olan alkanlmz brakp, yeni bir mal satn almaya yneliriz? Bu rneklerin hepsinde tutumlardan sz edilmekte; ounda tutum, davrana dnmekte, bazlarnda da tutum deiimi grlmektedir. Birey, iinde bulunduu ortamda srekli olarak baz kii, olay, kurum veya objelerle kar karya kalmaktadr. Karlat bu uyarclarla karlkl etkileim iine girmekte, bylece bir inan veya dnce sistemi oluturmaktadr. Tutumlarmz da bizi dier insanlardan ayran zelliklerimiz arasnda yer alrlar. Bireysel tutumlarmz, yaam boyu geirdiimiz tecrbeler ve yetime tarzmz sonucu oluurlar.Tpk kiilik konusunda olduu gibi anne ve babalar, arkadalar, iinde bulunduumuz eitli gruplar, fikirlerine nem verdiimiz, sayg duyduumuz kimseler tutumlarmzn oluumunda etkindirler. Bireyin evresi ve evresinde yer alan kiiler deitike, birey onlara kar da belirli bir tutum gsterir. Bireyin tutumlarn veya deerlerini gzle grmemizin imkan yoktur. Onlar ancak bakalarna kar gsterdikleri dzenli davranlaryla gzlemleyebilir veya yorumlayabiliriz.

TUTUM KAVRAMI VE NEM

Tutum, en geni anlamda bir bireyin belirli bir objeye veya bir kimseye kar zihinsel adan hazr olu durumu veya belirli bir biimdeki vaziyet aldr. (Allport, 1935, s.798-844.) Dier bir deyimle, bireylerin belirli objelere kar, geirdii eitli deneyimler sonucu dzenli bir tavr allar, davran biimleridir. Birok nedenden dolay bir kimse bir sanaty, bir politikacy, bir arkcy, bir oteli veya bir restorann yemeklerini beenmeyebilir. Bu kimsenin byle bir tutumunun devamllk gstermesi beklenir. rnein, o sanaty izlememek, arky dinlememek ya da beenmedii politikacnn partisine oy vermemek gibi. Farkl dnrler de tutumlar farkl ekillerde tanmlamlardr. Bunlar tek tek tanmlamak yerine bir ok sosyal psikoloun kulland ortak bir tanm verilebilir: Tutum, bir bireye atfedilen ve onun bir psikolojik obje ile ilgili dnce, duygu ve davranlarn dzenli bir biimde oluturan bir eilimdir. (Katba, 1998, s.84.) Tutum konusuna niin nem verilmektedir? Tutumlarn bireylerin evrelerine uyumlarn kolaylatran bir sistem oluturmalarnn yannda, bireylerin davranlarn da ynlendirici gizli bir gce sahip olduklar dnlmektedir. Konuya bu adan bakldnda tutumlarn incelenmesine neden nem verilmesi gerektii aklk kazanmaktadr. Tutumlar, davranlarn arkasndaki gizli ynlendirici gler olduu iin tutum dinamiinin incelenmesi gerekecektir. Bylece, (Baysal, 1996, s.254.) Bir yandan tutumlarn ileyi ekli ortaya karlabilecek ve davranlarn nceden tahmin olana doacaktr; Dier yandan tutum deiimi sreleri renilerek, bireylerin davranlar, tutumlarnn etkilenmesi yolu ile denetim altna alnabilecektir. Gnmzde zellikle toplumlar ve toplumlarn belirli kesimlerini ynetme durumunda olanlar iin konunun nemi aktr.
Tutum: En geni anlamda bir bireyin belirli bir objeye veya bir kimseye kar zihinsel adan hazr olu durumu veya belirli bir biimdeki vaziyet aldr.

72

Sosyal Psikoloji

SIRA SZDE

Tutumun neden nemli olduunu tartnz.

TUTUM LE LGL KAVRAMLAR

Tutumun kendisi olmamakla beraber, tutum ile ok yakndan ilgili kavramlar; inanlar, deerler ve normlardr.

nanlar
nanlar: Bireylerin kendi duygularnn (i alemlerinin) bir yn ile ilgili alglarn ve tanmlarn meydana getirdii srekli duygular adr.

nsanlar, baz yaam olaylar karsnda tutumlarn baz inanlarna gre ekillendirirler. nanlar, bireylerin kendi duygularnn (i alemlerinin) bir yn ile ilgili alglarn ve tanmlarn meydana getirdii srekli duygular adr.(Eren, 1998, s.119.) nsanlarda ilk inanlar, doa olaylarnn iyi veya kt ekilde cereyan etmesinin alglanp, zihinlerde yer etmesinden domutur. nsanlar, srrna eremedikleri bask, korku, dehet olaylarndan ya da aksine onlara iyi eyler salayan hareket ve olaylardan etkilenerek tutumlarna yn vermilerdir. Ancak, tutumlarn olumasnda evresel olaylardan etkilenmeyi belirleyen, doutan kazanlan yeteneklerin de rol vardr. nanlar, bilgi, kanaat ve iman kapsayan psikolojik bir olaydr. nanlar, ou hallerde bireysel ilkelerin kayna haline gelirler. Bizler bilgi, kanaat ve inanlarmz aa vurmak istediimiz zaman, bunu davran ve tutumlarmzla belli etmeye alrz. O halde, tutumlar belirli deer yarglarnn ve inanlarn arkasnda gizlidirler. nanlar ve tutumlar, insan iin birok nemli hizmetlerde bulunur. Bunlarn belli ballar, insan kiiliine ve kararlarna devamllk kazandrma, gnlk eitli olaylar ve faaliyetleri yorumlamak yoluyla anlama kavuturma ve kiisel amalara ulamak iin mevcut alternatif yollar karlatrma ve bu yollarn seimine yardmc olma olarak belirlenebilir.

Deerler
Deerler: Bir sosyal grubun veya toplumun kendi varlk, birlik, ileyi ve devamn salamak ve srdrmek iin yelerinin ou tarafndan doru ve gerekli olduklar kabul edilen, onlarn ortak duygu, dnce, ama ve menfaatini yanstan, genelletirilmi temel ahlaki ilke ve inanlar olmaktadr.

Deerler ile tutumlar arasnda bir ayrm vardr. Genellikle tutum ve deerler arasnda ayrlmalarn zorlatran yakn bir iliki var ise de; deerler, davrann ardnda yatan tutumlar yanstmaktadr. Bir tanma gre deer, Bir sosyal grubun veya toplumun kendi varlk, birlik, ileyi ve devamn salamak ve srdrmek iin yelerinin ou tarafndan doru ve gerekli olduklar kabul edilen, onlarn ortak duygu, dnce, ama ve menfaatini yanstan, genelletirilmi temel ahlaki ilke ve inanlar olmaktadr. (imek, Akgemci, elik, 1998, s.155.) Her bireyin herhangi bir konuya veya kiilere kar belirgin deerleri vardr. Her bir birey, bir kuruma girerken nelerin olmas veya nelerin olmamas hakknda belirgin dncelere sahiptir. Bu dncelerin temelinde deerler yatar. Deerler, evremizde oluan insanlarla kurmu olduumuz ilikilerle renilir. Bunun dnda, iinde yaadmz toplumun kltrel yaps da bizim belirli deerlerle donatlmamz salar. Eitlik, demokrasi, adalet, baar, bar gibi deerler, kltr iersinde belirli pekitirmelerle sahip olduumuz deerler btndr. nsanlarn sahip olduu deerler nispeten tekrarl ve tutarldrlar. Yani kolay kolay deimezler.

Normlar
Normlar: Bir toplumda davranlarn uygun olup olmadn gsteren standartlar veya kurallar sistemidir.

Normlar, bir toplumda davranlarn uygun olup olmadn gsteren standartlar veya kurallar sistemidir. Dier bir deyimle, normlar belirli durumlarda beklenilen davran ve davran kalplardr. Bireylerin sk sk bakalarnn davranlarna ilikin beklentileri vardr. Normlar, bu davranlarn istenilir veya istenmedik olduunu belirlerler.

nite 5 - Tutum ve Tutum Deiimi

73

Sahip olduunuz inanlarn tutumlarnz nasl etkilediini rneklerle tartnz.

SIRA SZDE

TUTUM VE DAVRANI
Tutum kavramnda da belirtildii gibi, tutumun davrana yol atn ve davrann gzlemi sonucu tutumun var olduu sylenebilir. Burada kafamzda u sorular oluabilir: Tutum ve davran arasnda tutarllklar var mdr? Tutum, tek bana davran meydana getirebilir mi? Ya da bir kimsenin bir konuda tutumu biliniyorsa o konudaki davran nceden tahmin edilebilir mi? Bu sorularn hem kuramsal hem de uygulamal nemi byktr. nk, eer cevabmz olumlu ise, o zaman tutum hakknda bilgi sahibi olmakla bireylerin davranlarn nceden tahmin etme olasl ortaya kyor demektir ki bu da sosyal bilimlerin uygulama alanndaki nemini ok arttrr. Ayn zamanda tutumlarn llmesinin deeri ortaya km olur. Bugne kadar yaplan tutum aratrmalarnda, tutumlarn davranla ilikili ve tutarl olduu ispatlanmaya allmtr. Ancak, bunlardan elde edilen sonular elikilidir. Tutumlarla gerek davranlar arasndaki ilikiyi inceleyen klasik bir aratrma, La Piere tarafndan yaplmtr.(Baysal,Tekarslan, s.259.) La Piere, inli bir iftle, 66 otel ve motele, 184 lokantaya gitmi ve nc snf bir motel dnda her yerde kabul grmlerdir. Hatta 72 lokantada normalin zerinde iyi kabul grdkleri izlenimini edinmilerdir. Bu iki yllk deneyden sonra La Piere, gittikleri btn bu kurululara posta ile bir soru formu yollayarak inli mteri kabul edip etmeyeceklerini sormutur. Soru formlarnn ancak yarsna cevap gelmi ve bunlarn % 92si inli mteri kabul etmeyeceklerini bildirmitir. Geri kalanlar ise kararsz yantlar vermilerdir. nceki olumlu davran ile mektupta belirtilen tutum aka birbirine uymamaktadr. Bu aratrmalarda elde edilen sonularn tutarszlk gstermesinin eitli nedenleri olabilir. Bu nedenlerden en nemlisi, tutum lme yntemlerinin yeterli olmayp, tutumlar doru lmemi olma olasldr. Tutumlarla davranlar arasndaki ilikileri kstlayan etkenler yle sralanabilir: (Baysal, Tekarslan, s.260.) evresel Etkenler: Ak bir tepki hem tutumun hem de evrenin etkisi altndadr. Eer evrenin etkisi gl ise, tutumun tepkiye katks azalr; dolaysyla tutum ve davran arasndaki e ynl iliki de azalr. Tutum D Etkenler: Tutum lme yntemleri tutumsal tepkiyi etkileyebilir. lme yntemleri yle bir ortamda uygulanmaldr ki, bireyde Toplumca arzulanr tepkilere yol amasn; yalnz kiisel tutumunu yanstsn. Bilimsel aratrmalarda test ortamnn katksn btnyle ortadan kaldrmak g, hatta olanakszdr. lm Hatas: Tutumla davran arasndaki ilikiyi azaltan bir etken de lmede teknik sorunlardr. (rnein, lme hatas ya da sorularn anlalma gl gibi) lme yntemlerinde gvenirliliin dk olmas (anlalmaz sorular, dikkatsiz yantlayclar, yeterli bilgiye sahip olmayan bilgi ilem uygulayclar) tutum ve davran arasndaki ilikinin yanl saptanmasna neden olur. Sonu olarak, tutumlarn davranlar zerinde dorudan etkili olduu, ancak bunun nedenlerinin saptanmasnn olduka g olduu sylenebilir. nk tutumlarn davranlar etkilemesi srecinde normlar, deerler, alkanlklar, kiilik, renme sreleri ve evresel faktrler rol oynamaktadrlar. Bu nedenlerle, aratrmalarda deiik lm tekniklerinin farkl aralklarla uygulanmas, insanlarn deiken varlklar olduklarnn unutulmamas gerektii sylenebilir.

74
ekil 5.1 Tutum, Ortam, Alkanlk, Beklenti, Davran likisi.

Sosyal Psikoloji

Tutum Ortam

Alkanlk Davran Beklenti

ekil 5.1 de grld gibi davran, drt etkenin karmak etkileimi sonucu ortaya kmaktadr. yleyse, bu drt etkenin hepsi de ayn dorultudaysa ya da birbirleriyle tutarl bir halde ise davran tahminimiz geerli olacaktr. Buna karlk bu etkenler birbirleriyle tutarszlk gsteriyorsa, davran tahminimiz daha az geerli olacaktr. (Katba, s.85.)
SIRA SZDE

Alkanlklarn tutumu nasl etkilediini rneklerle aklaynz.

TUTUMU OLUTURAN FAKTRLER

Tutumu bireylerin belirli objelere, olgulara, kiilere kar tavr allar ya da davran biimleri olarak deerlendirebiliriz. Bir tutumu oluturan faktrleri ana balk altnda toplayabiliriz. Bu faktrlerden birincisi zihinsel veya bilgisel faktrler, ikincisi duygusal-hissi faktrler, ncs de davransal faktrler olarak belirlenebilir.(Erdoan, 1997,s.365-366.)

Tutumu Oluturan Zihinsel ve Bilgisel Faktrler

Bir tutumun zihinsel yn bireyin tutum konusu olan objeye olan inanlardr. Kii, baz kaynaklardan tutuma konu olan olgu konusunda bilgiler alr, bilgilerini kendi zihinsel yaps dorultusunda dier bilgileri ile birletirir ve bir inan sistemine ular. Bu inan sistemi doru veya yanl olabilir, ancak kiiye zgdr. rnein, bir amir yannda altrd kiilere fazla mesai iin para denmemesi gerektii inancn tar. Fazla mesainin alanlarn gndz i yapmayarak, geceye i brakmalara neden olduunu deneyimlerine gre dnmektedir. alanlar da bu durumun tam tersini paylamaktadrlar. Amirin tutumu, doru veya yanl, kendisine aittir.

Tutumu Oluturan Duygusal-Hissi Faktrler

Tutumu oluturan duygusal-hissi faktrler ile kiinin tutuma konu olan heyecanlar anlatlmaktadr. Tutuma konu olan obje hoa gidebilir veya gitmeyebilir, sevilir veya sevilmez; bu tr yarglar da tutumun his-duygu olan ynn ortaya koyar. rnein, bir sanaty ok severseniz, onun filmlerini, televizyon programlarn hi karmazsnz. Ya da belirli bir temizlik rnn marka olarak seversiniz, onun yeni kan yan rnlerini denemek gibi olumlu tutumlar iersine girersiniz.

Tutumu Oluturan Davransal Faktrler

Tutumun davran faktr, kiinin bir harekete eiliminin olmas halidir. Kiinin inan ve bilgileri sonucunda ortaya kan yargs onu bir objeye kar olumlu veya olumsuz harekete eimli hale getirecektir. te bu son oluum, tutumun davran faktrdr. Eer bir birey, herhangi bir objeye kar olumlu bir tutuma sahip ise, o objenin gerei dorultusunda davranmaya hazr olacaktr. rnein, holand bir hocann dersini seen bir renci, ertesi yl ayn hocann deiik bir dersini seecektir.

nite 5 - Tutum ve Tutum Deiimi

75

Reklamlarn bireyler zerindeki etkilerinin duygusal ynlerinin neler olabileceini tartnz.

SIRA SZDE

TUTUMLARIN DEME BM
Tutumlar, bireylerin yaam sreleri iersinde elde etmi olduklar tecrbelerin sreklilik zellii tayan birikimleridir. Bu zellikleri nedeni ile tutumlar, bireyin d dnya ile ilikisini kurarlar, davranlarna sreklilik ve anlam verirler. nsanlar, bulunduklar sosyal ortamda yalnz deildirler. Kii, etrafndaki deiiklii izler, bu deiimlerden yeni bilgi elde eder, elde ettii bilgi ve oluturduu inan ve deer sistemi dorultusunda d dnyaya uyum salamaya alr. te bu uyum istei zamanla tutumlarn deimesine yol aar. (Erdoan,1997, s.366.) nsanlar, tutum deitirmeyi salayabilecek birok uyarc ile kar karyadrlar. rnein eitimciler, politikaclar, reklamclar hep bizim tutumlarmz oluturmak iin aba harcarlar. Bilim adamlar neden tutumlarmzn deitiini, nelerin etkili olduunu belirlemek iin deiik aratrmalar yapmlardr. Bu aratrma sonularn da deiik kurallara balayarak tutum deiimini aklamaya almlardr. Burada her biri ok geni kapsaml olan tutum deiim kuramlarna ksaca deinilmeye allacaktr. (Baysal, Tekarslan,1996, s.270-276.) Bu kuramlar be grupta toplayabiliriz: renme kuramlar, levsel kuramlar , Bilisel tutarszlk kuramlar, Algsal yaklamlar, kna edici iletiim.

renme Kuramlar
Bu kuramlar, tutumlarn koullandrma yolu ile deitirilebileceine iaret etmektedir. renme, bireyin tutum konusunu birtakm iyi veya kt deneyimlerle ilikilendirmesi sonucu oluur. Deneyim hoa gitmi ise, o tutum konusuna kar tutum olumludur ve daha sonraki karlamalarda bu olumlu tutum devam eder. rnein dller, ek prim, terfi, snavdan yksek not almak, vgler olumlu tutum kazanlmasna ilikin pekitiricilerdir.

levsel Kuramlar
Bu kuramlarda, tutumlarn bireyin bir takm amalarna hizmet ettikleri, dier bir anlatmla bireyin gereksinimlerini karlamada arasal olduklar belirtilmektedir. Bu kuramclar, tutum ilevlerini drt grupta incelemektedirler: Arasal ilev, Benlik koruyucu ilev, Deer ifade edici ilev, Bilgi ilevi. Arasal ilev, bireyin en fazla dl ve en az cezay isteyecei varsaymna dayanr. Buna gre birey, dllendirici ya da dl vadeden konulara kar olumlu, cezalandrc ya da cezaya gtrc konulara kar olumsuz tutum sahibi olur. Benlik koruyucu ilev, bireyin bilmek istemedii z-alglamalarndan kendini koruma istei ile ilgilidir; birey belirli konulara kar tutumlar gelitirerek, bu tr tutumlar sayesinde z-saygsn zedeleyici duygulardan kurtulur. rnein, kendini irkin bulan birinin, yaamn bir ideolojiye adayarak bu ekilde toplumda saygnlk kazanmaya almas gibi.

76

Sosyal Psikoloji

Deer ifade edici ilev, bireyin merkezi deerleri ile tutarl tutumlar gsterme isteine dayanr. Bu ilevi yerine getiren tutumlar, bireyin z kimliini koruma, olumlu bir z-grnt yaratma isteinden kaynaklanr. Eski deerleri bireyin kimliine temel olacak z-grntsn yanstmad durumda , birey tutum deitirir. Tutumlarn bilgi ilevi, insann bilgi edinme ve bu bilgiyi esasta kargaa halindeki evreye anlam verecek ekilde rgtleme gereksinimine dayanmaktadr.Basite indirgeme zellikleri ve son derece karmak bir toplumsal ortam karsnda, olduka benzer tepki gsterme kolayl salamalar asndan bu tutumlar bireye bugnk ve gelecekteki deneyimlerinde becerili olaca duygusunu verir. Yeni bilgiler edindike veya bilgi deitike bu tr tutumlarda da deime olur.

Bilisel Tutarllk Kuramlar

Bu kuramlar, genel olarak bireyin bilisel sisteminde tutarszlklar olduu ve bireyin bunu gidermek iin tutum deitirecei varsaymna dayanarak, bu tutarszlklarn nasl giderildiini incelemilerdir. Gerekte insanlarn kiisel sistemlerinde eitli nedenlerle tutarszlklar olmaktadr ve bunlar srp gitmektedir. Bu tutarszlk nedenlerinden bazlarn yle sralayabiliriz: inde yaadmz toplumda farkl gerekleri olan elikili roller sz konusudur. (Evde anne, darda ynetici rol gibi) Toplum yaam srekli deiim iindedir, bu da bireyin bililerini olaylarn gerisinde brakmaktadr. Bireyin kendi ideallerine ters den d basklar olabilmektedir. (Patronun verdii emir etik d olsa bile yapmak zorunda kalmas gibi) Kiileraras etkileim ya da tutum konusu ile dorudan iliki sonucu birey, daha nce edindii bilgilere ters den bilgiler edinebilmektedir.

Algsal Yaklamlar
Bu yaklamlar, tutum deiimi srecini, inan ya da kanlarda bir deiim deil de tutum konusunun alglanmasnda bir deiim olarak ele almaktadrlar. Algsal yaklamlar ok yeni ortaya atlm olup, henz tutum deiimi olgusuna aklk getirmi deildirler.

kna Edici letiim

Tutum deiimi konusunda nemli rol oynayan dier bir kuramsal yaklam ikna edici iletiim modelidir. Bu modele gre bir iletiimin etkili olmas be bamsz deikene baldr: Kaynak, mesaj, ara, alc, erek. Bu deikenler, bireyin dikkat, kavrama, kabul, saklama ve szl ya da davransal eylem gibi zelliklerini deiik llerde etkilemektedirler. kna edici iletiimle tutum deitirme konusunda yaplan aratrmalarn nemli saylabilecek baz bulgularn yle sralayabiliriz: Tutum deiiminde yz yze ilikiler bile iletiimden daha etkili olmaktadr. nanrll yksek olan kaynaktan gelen bilgiler, daha ok tutum deiimi yaratmaktadr. Alcya katlma olana tanyan iletiim, tutum deiimine yol amaktadr. Tutum deiiminde grup nemli bir etkendir. Gereklere dayanan bilgi sonucu elde edilen tutum, bu bilginin deimesi ile kolayca deimektedir.

nite 5 - Tutum ve Tutum Deiimi

77

Tutum deiimine yol aabilecek hangi iletiim kaynaklar vardr? rneklerle tartnz.

SIRA SZDE

TUTUMLAR VE TATMN
rgtsel davranta tutumlar, bireyin ie ilikin duygu, dnce veya ii sevme ve sevmeme derecelerini belirttiinde, bu konu i tatmini olarak incelenmektedir. Genel anlamla i tatmini, bireyin ie verdii deer ve i tecrbelerinin kardklar sonuca gre pozitif duygusal durumlar veya memnuniyetleri olarak adlandrlmaktadr.(Hellriegel, Slocum, Woodman, 1986, s.78.) , bireylerin deer veya ihtiyalarn karladnda pozitif duygular ve dnceler ortaya kar. Bu durum da bireyin ie ilikin olumlu tutumlar sergilemesine, yani i tatminine neden olur. tatmini leklerinde kiinin, iinin belirli ynlerini belirleyen be tatmin unsuru yer almaktadr. Bunlar, cretler, dller, yneticiler, iin kendisi ve alma arkadalardr. Bu unsurlar olumlu beklentiler dorultusunda gerekletiinde bireyler tatmin olacaklar; gereklemediinde de i tatminsizlii yaayacaklardr. tatmini veya tatminsizlii kiiden kiiye deiebilir. nk, i hayatnda bireyin nem verdikleri konular ayrdr. tatmini, bireyin kendi alglamalarna gre nemli olan bir takm faktrlerin birey tarafndan deerlendirilmesinin bir sonucudur. tatmininin nemli boyutu vardr: (zkalp, Krel, 2001, s.129.) Birincisi, bireyin iine kar olan duygusal bir tutumudur. Bu nedenle, dorudan gzlemlenemez ancak iyerine yansyan davranlarndan anlalr. kincisi, i ile ilgili sonular tarafndan tayin edilir. Yani bireyin nem verdii eyler ne derece olumlu veya olumsuz biimde karlanyorsa, i tatminini tayin eden ey bu sonulardan kaynaklanmaktadr. Eer rgt iinde bir grup, dier bir gruptan daha fazla altn, ancak bunun karlnda daha az dllendirildiklerini dnyorlarsa, bu gruptaki insanlarn ilerine veya yneticilerine ve arkadalarna olumsuz tutumlar olacaktr. nk, bu kiiler tatminsizdirler. Eer bunun kart bir durum sz konusu ise, o zaman da tatmin duygular iinde, iyerlerine ve patronlarna olumlu tutumlar sergileyeceklerdir. nc olarak da i tatmini birbirleriyle ilgili tutumlardan oluur. tatmini ile ilgili alt nemli i unsurundan sz edilmektedir. Bunlar: in kendisi, cret, Terfi sistemi, Danmanlk, arkadalar, alma koullardr. in Kendisi: in birey iin tad anlam, renme frsatlar ve sorumluluklardr. Bireyin kendi kendine karar verebilmesi, iin yaratclk yeteneini kullanabilmesine imkan vermesi, yaplan iin zevkli olmas motivasyonu arttrr. cret: Bireyin yapt i karlnda elde ettii maddi dl anlamndadr. Bunun miktar ve dier alanlarla karlatrldnda eitlii nem kazanr. Yapt iin karln aldna inanmak motivasyonu arttrr. nk, alanlar aldklar crete bakarak ynetimin kendileri hakknda ne dndn tahmin ederler. yi bir cret, bireyin ie ilikin olumlu tutum gelitirmesine yardmc olur. Terfi Sistemi: Bireyin ite ilerleme olanann olup olmamasdr. Terfi ya da kariyer geliim frsatlarnn adaletli ve istenilen zamanda deerlendirilmesi i tatmini yaratr. Terfi sistemlerin rgtte ak, net bir ekilde belirlenmesi, baar, kdem ve sreyle ilikili olarak yrtlmesi i tatminini arttrr.

78

Sosyal Psikoloji

Danmanlk: Danmann bireye verecei teknik bilgi ve davransal destek anlamndadr. alanlarn bandaki danmanlaryla olan ilikileri de orta dzeyde bir tatmin kaynadr. Tavsiyeler, problemlerin zm, bireyin dier kiilerle olan ilikilerini dzenleme danmann grevleri arasndadr. Katlmc bir ortamn yaratld bir danmanlk biimi etkili bir tatmin ortam yaratabilir. Arkadalar: nsanlar sosyal bir varlk olduklarndan srekli bakalar ile beraber olma ihtiyac duyarlar. zellikle i yerinde arkada gruplar, bireyleri ie balama ve tatmin asndan ok nemlidir. ou zaman yaptnz ii sevmeseniz bile, arkada grubunuzla olan iyi ilikileriniz, yardmlamanz sizi ie balayan, memnuniyet duymanz salayan unsurlardr. alma artlar: alma artlar veya i ortamnn koullar da i tatmini zerinde etkili olan faktrlerden biridir. zellikle ou birey iin ie gidi geli saatleri, yaplan iin tehlikeli olup olmamas, iyerinin temizlik, klandrma, nem ve grlt asndan salk koullarna uygun olmas, i tatminini etkileyen unsurlardr.(zkalp, Krel, s.130-132.) Aadaki ekilde alanlarn i tatminlerini etkileyen kaynaklar ve etkileri bir tablo yardm ile zetlenmeye allmaktadr.
Tablo 5.1 Tatminini Etkileyen rgtsel Faktrler Kaynak: Landy F.J. and Trumbo D.A. Psychology of Work Behavior, Homewood, III Dorsey, 1980, s.410. Kaynaklar in Kendisi in Kendisi (Fiziksel Talepler) in Kendisi (Kiisel Talepler) dllendirme Sistemleri alma Koullar (Fiziksel) alma Koullar (Kiisel amalara ulama kolayl) Etkileri Yaratclk gerektiren iler kiisel baary oluturduu iin tatmini arttrr. Yorucu iler i tatminsizlii yaratr. Bireyin kiilii ile uygun iler tatmin yaratr. Doru ve adaletli bir performans deerlendirme sistemi tatmin yaratr. alma koullar ile fiziksel ihtiyalar arasndaki tutarllk tatmin yaratr. Amalara ulamada kolaylklar salayan alma koullar tatmin salar.

SIRA SZDE

yerinizde sizi en ok tatmin eden rgtsel faktrler nelerdir? Bunun kiilikle ilikisini tartnz.

nite 5 - Tutum ve Tutum Deiimi

79

zet
AMA

Tutum kavramn tanmlamak Tutum, bireylerin belirli objelere kar, geirdii eitli deneyimler sonucu dzenli bir tavr allar, davran biimleridir. Tutumun kendisi olmamakla beraber tutum ile ok yakndan ilgili kavramlar inanlar, deerler ve normlardr. nsanlar, yaanan baz olaylar karsnda tutumlarn baz inanlarna gre ekillendirirler. Deerler ise davrann ardnda yatan tutumlar yanstmaktadrlar. Normlar da belirli durumlardaki beklenilen davran ve davran kalplardr.

AMA

Tutum ve deiim kuramlarn aklamak Kii, etrafndaki deiiklii izler, bu deiimlerden yeni bilgiler elde eder, elde ettii bilgi ve oluturduu inan ve deer sistemi dorultusunda d dnyaya uyum salamaya alr. te bu uyum istei zamanla tutumlarn deimesine yol aar. Tutum deiim kuramlar be grupta toplanmtr. Bunlar; renme kuramlar, levsel kuramlar, Bilisel tutarszlk kuramlar, Algsal yaklamlar, kna edici iletiimdir. tatmini ve tutum ilikisini kurmak , bireylerin deer veya ihtiyalarn karladnda pozitif duygular ve dnceler ortaya kar. Bu durumda bireyin ie ilikin olumlu tutumlar sergilemesine, yani i tatminine neden olur. tatmininin nemli boyutu vardr: Bunlardan birincisi bireyin iine kar olan duygusal tutumu, ikincisi i ile sonular tarafndan tayin edilmesi, ncs de i tatmininin birbirleriyle ilgili tutumlardan olumasdr. tatmini ile ilgili be nemli i unsurundan sz edilmektedir. Bunlar; in kendisi, Terfi sistemi, Danmanlk, arkadalar, alma koullardr.

AMA

Tutum ve davran arasndaki ilikiyi kurmak Tutumlarla davranlar arasndaki ilikileri kstlayan etkenler, evresel ve tutum d etkenler olarak sralanabilir. Bir tutumu oluturan faktrler ise ana balk altnda toplanabilir: Bunlar; zihinsel veya bilgisel faktrler, duygusal-hissi faktrler, davransal faktrlerdir.
AMA

80

Sosyal Psikoloji

Kendimizi Snayalm
1. Bireyin belirli bir objeye veya bir kimseye kar zihinsel adan hazr olu durumu veya belirli bir biimdeki vaziyet alna ne ad verilir? a. Tutum b. Deer c. Davran d. Norm e. nan 2. Bireylerin kendi dnyalarnn bir yn ile ilgili alglarn ve tanmlarn meydana getirdii srekli duygular ana ne ad verilir? a. Stat b. atma c. Stres d. nan e. Deer 3. Aadakilerden hangisi deerlere bir rnek deildir? a. Eitlik b. Tutum c. Adalet d. Demokrasi e. Baar 4. Bir sanatya hayranlk duyulup filmlerinin izlenilmesi, tutumu oluturan faktrlerden hangisine bir rnektir? a. Zihinsel faktrler b. Bilgisel faktrler c. Duygusal faktrler d. Davransal faktrler e. Algsal faktrler 5. Aadakilerden hangisi i tatminini etkileyen faktrlerden biri deildir? a. in kendisi b. cret c. Terfi sistemi d. analizi e. Danmanlk

6. Aadakilerden hangisi davran etkileyen deikenlerden biri deildir? a. Davran b. Ynetim c. Beklenti d. Tutum e. Ortam 7. kna edici iletiimin etkili olmas aadaki faktrlerden hangisi ile ilgili deildir? a. Alg b. Kaynak c. Mesaj d. Ara e. Alc 8. Aadakilerden hangisi tutum deiiminden yararlanlan mesleklerden biri deildir? a. Doktorlar b. Politikaclar c. Eitimciler d. Reklamclar e. Sat elemanlar 9. Bireyin merkezi deerleri ile tutarl tutumlar gsterme isteine dayanan ilevsel kural aadakilerden hangisidir? a. Arasal ilev b. Benlik koruyucu ilev c. Deer ifade edici ilev d. Bilgi ilevi e. renme ilevi 10. Aadakilerden hangisi terfi sistemlerinde etkili deildir? a. Ortam b. Baar c. Kdem d. Sre e. Eitim

nite 5 - Tutum ve Tutum Deiimi

81

Yaamn inden
Mehmet, askeri uaklar iin hassas vida balantlar imal eden irketinizde kalite kontrol grevlisidir. Balca grevi balantlarn boyutlar asndan kalite kontrolu yapmak olup, bunun iin bir dizi karmak lmler gerekletirmesi gerekmektedir. Esas olarak ya balantlarn boyutlarnda ya da imalat srecinde bir hata olup olmadn aratrmaktadr. ini ok ciddiye almakta ve hatal bir balantnn kesinlikle gznden kamayacana inanmaktadr. Kalite kontroluna kar bu tr bir olumlu tutum tam da irketinizin bekledii bir davrantr; yabanc bir irket ile yapm olduunuz szleme, rnnzn bu olaanst yksek standard sayesinde gereklemitir. Dolayl olarak da insanlarn hayat ve milyonlarca dolar tutarndaki yatrmlar, sizin vida balantlarnzn boyutlarna baldr. Mehmetin i yerindeki sorununa gelince, hata arama iini biraz abartm olup, yalnzca vida balantlarnda deil, alma hayatnn neredeyse tm ynlerinde hata aramaya balamtr. Konu ne olursa olsun, yemekhane dzeni, tuvaletler, ynetim, irket politikas, yeni alnan elemanlar, emeklilii gelmi olanlar ve her ey, konusunda Mehmetin mutlaka bir hata bulabileceine gvenebilirsiniz. Mutlaka bir hata bulacak ve acmaszca eletirecektir. Mehmet, dier personele karmakta ve onlarn moralini bozmaktadr; zellikle de insanlarn ou Mehmetin iinde ok iyi olduunu kabul ettiklerinden syledikleri onlar iin nem tamaktadr. Mehmet ne yapmakta olduunu grememekte ve ynetici olarak sizin kendisiyle konuarak irketteki her eye kar niin bu kadar olumsuz bir tavr takndnn aratrmanz istenmitir. Kaynak: Phil Clements, Yaamnda Olumlu Yaklam, Rota Yaynlar, Etkin Ynetim Dizisi, stanbul,1997.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. d 3. b 4. c 5. d 6. b 7. a 8. a 9. c 10. a Yantnz yanl ise, Tutum Kavram konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Tutum le lgili Kavramlar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, nanlar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Tutumu Oluturan Faktrler konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Tutumlar ve Tatmini konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Tutum ve Davran konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, kna Edici letiim konusunu tekrar okuyunuz Yantnz yanl ise, Tutum Deiimi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Deer fade Edici lev konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Tatminini Etkileyen Unsurlar konusunu tekrar okuyunuz.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Allport, W. G., Attitudes in C. Murchisoned, Handbook of Social Psychology. (1935). Worcester, Mass; Clark University Press, Worcester, Mass. Baysal, A.C., Tekarslan E. (1996). letmeler in Davran Bilimleri. Avcol Basm Yaym stanbul. Erdoan, ., letmelerde Davran. (1997). letme Fakltesi Yaynlar, stanbul. Eren, E., rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi. (1998). Beta Basm Yaym Datm, stanbul. Hellriegel, D.; Slocum, J. W.; & Woodman, R. W. Organizational Behavior. (1986). West Publishing Company, New York. Katba, ., nsan ve nsanlar. (1998). Evrim Basm Yaym Datm, stanbul. Londy, F. J., Trumbs, D. A. Psychology of Work Behavior. (1980). Homewood, III Dorsey, New York. zkalp, E., Krel, . rgtsel Davran, A.. E.S.B.A.V. Yaynlar, Eskiehir, 2001. imek, ., Akgemci T. &, elik A., Davran Bilimlerine Giri ve rgtlerde Davran. (1998) .Nobel Yayn Datm, Konya.