33

Sosyal Bili

Yaam son derece karmaktr. Siz bu yaama ilikin bilgileri nasl yorumluyor, analiz ediyor, anmsyor ve kullanyorsunuz? Bu sorunun yant sosyal bilitir. Hepimiz ska, ilk defa karlatmz bir insan hakknda u ya da bu ekilde yarglara varrz. Bunu yapan bizdeki sosyal yarg stratejileridir. ok az bir bilgiyle, kendimize sonular karrz ve bunu yaammzn dngs iine bir yerlere oturturuz.

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; Sosyal snflamann niin nemli olduunu aklayabilecek, emann tanmn yapabilecek, emalarn, yargda bulunurken salad avantajlara rnekler verebilecek, Kalp yargnn ne olduunu ve ilevlerini aklayabilecek, Zihinsel ksa yollarn ne olduunu ve ilevlerini aklayabilecek, Sosyal bilite kullanlacak emann seiminde etkili olan faktrleri tanmlayabileceksiniz.

34

Sosyal Psikoloji

Bir Toplantnn Ardndan

Bal olduunuz amiriniz-komutannz yeni atanmtr. Kendisinin nasl bir insan olduunu merak ediyor, nerede iki kii bir araya gelseniz onu konuuyorsunuz. Nihayet sizlerle tanmak iin bir toplant dzenler. Kendisini uzun uzun tantrken, einin baarl bir bankac olduunu, byk kznn yurtdnda zengin bir yabancyla evli olduunu vs. de renirsiniz. Devamnda bulunduu konumun grev ve sorumluluunu nasl grdn, son olarak da sizlerden olan beklentilerini aklar. Toplantnn bitiminde yine odalarda eitli deerlendirmeler yaplr bu ynetici iin: Kendini beenmi, saygsz, gaddar, babacan, mert, cin gibi, demokrat, sinsi, korkak, cesur... Hi dndnz m? Bu yaktrmalar nasl ya da neye gre yapyorsunuz? Ayn kii iin siz szgelimi demokrat derken, bir bakas faist diyebiliyor; bu iki zt sfatn verilmesini nasl aklarsnz?

nsan Sarraf msnz?

Diyelim ki, aile olarak zel arabanza binip, ehirleraras bir yolculua ktnz. Aksilik bu ya, arabanz bozuldu, yolda kaldnz. Gelip geenlerden yardm almak istiyorsunuz; ama her yardm nerisini de kabul etmiyorsunuz. Yardmn kabul ettiiniz kiiyi nasl semi olabilirsiniz, nesi, hangi zellikleri, onu kabul etmenizde etkili olabilir? Yardm isteyeceiniz insanlar szgelimi, teybi sonuna kadar ak bir arabaya dolam barp aran genler; iyi giyimli, altnda son model arabas olan bir otomobil srcs; 15 tonluk ykl kamyonun ya da resmi bir aracn srcs arasnda kim olabilir? Niin?

Kaza m, Beceriksizlik mi?

Hi banza geldi mi? Yrrken, diyelim ki yere dtnz. Bunun nedenini, byk olaslkla ayanzn kaymasna ya da kaldrmn dzgn olmamas gibi sizin dnzdaki durumlara balarsnz. Ama bir bakasnn dtn grdnzde, yolda yrmesini bilmiyor, beceriksiz diye geirirsiniz iinizden. Neden?

Anahtar Kavramlar
Sosyal Snf Prototip Bilisel ema Kalp Yarg Zihinsel Ksa Yol Atfetme

indekiler
SOSYAL BL SOSYAL BL VE EMALARIN KULLANIMI KALIPYARGILAR ZHNSEL KISA YOLLAR SOSYAL BLTE HANG EMA NE ZAMAN KULLANILIR? ATFETME

nite 3 - Sosyal Bili

35

GR
Yukardaki rnek olaylar; insanlar hakknda ok az bilgi sahibi olunduunda bile, rahata karar verebildiimizi gstermek iin yazldlar. Bu rnekler oaltlabilir. Szgelimi doulu, Trabzonlu, Bursal, Urfal ...ya da kyl, kentli, ii, patron, bankac, avukat, siyaseti, asker, komnist, eriat... denildiinde onlarn ne olduu; fiziksel ve toplumsal zellikleri; iyi mi ktm olduu... gibi hazr bilgiler gelir aklmza. Demek istediim, hemen hepimizin bu gruplarla ilgili syleyecek iyi-kt sz vardr. simleri getiinde, aklmza onlarla ilgili belli-kalplam yarglar gelir ve onlar deerlendirirken bu yarglar, esas alrz. Hi dndnz m. Bu yarglarn kayna nedir? Bu kii, grup, grev vb iin nasl yargda bulunuyoruz? Bu tr sorularn yant sosyal bilitir. leriki sayfalarda, sosyal bili kavramn ieriini daha yakndan greceiz.

SOSYAL BL
Sosyal bili, bizim toplumsal dnyaya ilikin bilgileri yorumlama, analiz etme, anmsama ve kullanma biimimizdir. Hepimiz bir insan, bir olay hakknda karar verirken; yanla dmemek iin ya da en az yanl yapmak iin, onlarla ilgili bilgilere ulaarak karar vermek isteriz. Keke btn kararlarmz gerekli bilgilere ulatktan sonra verme lksmz olabilseydi. Ancak kabul edersiniz ki, bu ne pratiktir, ne de her zaman mmkn olabilmektedir. Sonu olarak bakalar hakknda karar verirken, ok kez hzl olmak ve eldeki bilgilerle yetinmek zorundasnz. Ancak insanolu buna zm olabilecek karar verme stratejileriyle donanmtr. Aada nce kiiler ya da olaylar karsnda hzla karar vermemizi salayan srecin nasl ilediini greceiz, sonra da szn ettiimiz karar verme stratejilerini rneklerle tantacaz.

Sosyal Bili: Toplumsal dnyaya ilikin bilgileri yorumlama, analiz etme, anmsama ve kullanma biimimizdir.

Sosyal Snflama
evremizdeki olaylar, insanlar, teki canllar, eyalar, hatta fikirleri kolayca bilmek isteriz. Bilmek iin de, onlarn her birini, zihnimizde oluturduumuz belli trlerin-snflarn iine yerletiririz. rnein karanfil, gl, idem... benzer zelliklere sahip olduklar iin; biz onlar ayn snfa dahil etmiiz, adna da iek demiiz. Nitekim iek denildiinde gzmzn nne gelen; bir bilisel yap, yani bir zellikler btn vardr. Dolaysyla adn bilmediimiz, daha nce hi grmediimiz bir bitkiye Bu bir iektir diyorsak, o bitkide ieklerde olan ince bir sap, ucunda renkli yapraklar, belki kokusu olduu iindir. Biz benzer ekilde insanlar da trlere ayryoruz ve adna da sosyal snflama diyoruz. Bu trlere-snflara ayrma konusu iin uzmanlar, kalbin kan pompalamas, ya da akcierin kan temizlemesi yaam iin ne kadar nemliyse; nasl insan bunlar olmadan yaayamazsa, sosyal snflama yapmadan da yaayamaz. Peki biz bu snflamay nasl yapyoruz? Uzunca bir sre, bir trn yesi olmann belli zelliklere sahip olmay gerektirdii dnld. rnein bir hayvann vcudu blmden oluuyorsa, alt aya, bir d iskeleti ve hzl reme sistemi varsa; onun bir bcek olduunu syleriz. Eer bu saydmz zellikleden bir ya da bir ka yoksa bcek olabileceini dnmeyiz. Daha sonra yaplan aratrmalar, snflandrmann, bir trn btn elemanlarnn sahip olduu zelliklerden ok, o tr temsil eden tipik elemana gre yapldn gstermitir. Bir snfn zeliklerini en iyi temsil eden elemana, o trn mode-

Sosyal Snflama: nsanlar, ortak zelliklerine gre gruplara ayrmadr.

36
Prototip: Bir snfn zelliklerini en iyi temsil eden elemandr.

Sosyal Psikoloji

li (prototipi) diyoruz. Prototip, tr temsil eden ve bizim zihnimizde olan bir modeldir. Prototip bir snfn zihnimizdeki en iyi temsilcisi olarak grld iin, karlalan her yeni eleman, prototipe uygunluu orannda grubun eleman olarak deerlendirilir. Yukardaki aklamalardan unu kardnz sanrm; bir kimse zihninizdeki prototipe uymad iin onu yanl bir snf iine dahil ettiinizde; onunla ilgili kararlarnzda, dolaysyla yaptklarnzda hata ihtimali fazla olacaktr. Son yllarda erkek hemirelerin says artt, hi onlar doktorlarla kartrdnz ya da onlara hemire dediklerinde ardnz oldu mu? Bu doaldr; nk bizim kafamzdaki hemire prototipi, beyaz nlkl, kepli ve bayandr. Dilimize yerleen Her kuun eti yenilmez, Herif etin ceviz kt zdeyileri, prototip konusundaki yanlglarmz ifade etmektedir. Bizim esas konumuz insanlar olduu iin, u bilinen geree bir kez daha dikkat ekmek istiyorum. Sosyal snflamada yani insanlar belli zelliklerine gre gruplara ayrmada ilk yaptmz, onlar grlen fiziksel zelliliklerine gre snflamaktr. Evrensel olarak yaplan bir snflama rka, cinsiyete, yaa ve ekicilie gre yaplandr. nsanlar bu zelliklerine gre snflamay o kadar sk yapyoruz ki, otomatiklemitir, hi zerinde dnmeyiz bile. Bunu sadece insanlar iin mi yapyoruz? Deil tabi. Grdmz her eye bir aklama getirmede zihnimiz sanki sonsuz bir kapasiteye sahip. rnein sokakta grdnz bir kalabaln, kavga eden birileri nedeniyle mi, yoksa bir trafik kazas nedeniyle mi olutuunu, bir miting mi, bir snnet alay m ya da bir tren geii mi olduunu, bir futbol mandan kanlar m, yoksa sinemadan kanlar mi olduunu... hemen anlarz. Bildiiniz dkkan eitlerini, eya, yiyecek-iecek, giysi trlerini dnn, bildiiniz ark-trk szlerini, akraba-arkada olarak tandklarnz ve onlarn her biri hakknda bildiklerinizi dnn. Sizce bu kadar eyin kafamzda olmas ve ihtiya olduunda anmsanmas gerekten artc deil mi!... Bu nemli bir noktadr ve insanlarn karlatklar bir durumdan nasl sonu kardklar, nasl yargya vardklarnn esasdr. Demek istediim, evrede karlatmz her bir durum iin; zaman alc ve ayrntl problem zme iine kalkmadan, genellikle zihnimizdeki bilgi deposundan, o olay yorumlayacak bilgi kmesini (ki biz buna ema diyoruz) kullanarak gerekli aklamay yaparz. Ve emalarla yaplan aklamalar ok hzl, etkili ve otomatik olarak, yani farknda olmadan yaplmaktadr. Nasrettin Hocann Ye krkm ye isimli fkras prototip konusuyla ilikilendirilebilir mi? Nasl?

SIRA SZDE

SOSYAL BL VE EMALARIN KULLANIMI

ema: Herhangi bir ey hakknda, gemi yaantlarmza bal olarak oluturulan inan ve beklentilerdir.

ema, kimi kavram ya da uyaranlara ilikin organize edilmi, biimlendirilmi bili setleridir. Daha basit olarak sylersek; emalar, herhangi bir ey hakknda, gemi yaantlarmza bal olarak oluturulan inan ve beklentilerdir. Bir emann, ilgili snftaki her elemana uygulanabilecei varsaylr. rnein beyaz nlkl ve boynuna steteskop asm bir bayan, doktor snfna koyarz: Eitim dzeyi yksek, eitli hastalklar ve onlarn iyiletirilmesi konusunda bilgili, reete yazma yetkisinin olduunu kabul ederiz (Morris, 2002). emalar, belli kiiler, toplumsal roller, kendimiz ve kimi objelere ilikin tutumlar olabilecei gibi, gruplara ilikin kalpyarglar ya da toplumsal olaylarn alglanmasna ilikin de olabilir.

nite 3 - Sosyal Bili

37

emalarn Dzeni
emalarn nemli bir zellii, bir dzene sahip olmalardr. emalarn hem soyut ve genel eleri, hem de daha somut ve biri biriyle balantl eleri vardr. rnein hepimizin kafasnda bir kokteyl parti emas vardr. Nedir bu ema? Kokteyller genellikle, mesai bitimine doru ya da akamlar birilerinin evinde ya da lobi benzeri yerlerde dzenlenir. Kokteyllerde konuklar, ev sahibi ve servis elemanlar bulunur; eitli yiyecekler ve bolca alkoll ve/veya alkolsz iecekler bulunur. Bu iecekler ev sahibi ya da servis elemanlarnca ikram edilir. nsanlar ayakta bir eyler yiyip ierken birbirleriyle sohbet ederler. Kokteyllerde rnein dansz oynatlmaz ya da arkc kmaz. Szn z, hepimizin kafasnda ak-seik, belli bir dzeni olan bir dereceye kadar soyut bir kokteyl parti resmi vardr. Ama diyelim ki, bir sanat galerisinin alnda, davetlilere peynir ve arabn ikram edildii bir kokteyl yaplabilir ya da falanca elilikte, diyelim ki lkesinin kurulu nedeniyle dzenlenen bir kokteyl parti; katlanlar, sunulan yiyecek ve iecekler bakmndan ok daha zengin olabilir. Ancak bu kokteyller, ayrntda ne kadar farkl olursa olsun, bizdeki soyut kokteyl emasna temel elemanlar ayn kalacaktr.

emalarn Avantajlar
emalarn yaantmzdaki nemi aada ana balklaryla aklanmtr (Taylor, Peplau ve Sears, 2000).

emalar Bilgiyi Kullanmamza Yardmc Olurlar

emalar nemlidir; nk ok miktardaki bilgiyi hzl ve ekonomik bir ekilde deerlendirmemize yardmc olmaktadrlar.. Gerekten de, bilgilerin ilenmesini deiik ekillerde ve etkili olarak yapmamz salarlar. Eski bilgileri anmsamamz, yeni bilgileri yorumlamamz, bunlara dayanarak bir yargya varmamz ve hem fikir olup olmadmz deerlendirmemizi salarlar. Neyin doru olabileceini kestirmemize yardmc olarak, mevcut bilgimizdeki boluklar doldururlar. Dahas gelecekte olabileceklere ilikin beklentilerimizi ekillendirerek hazrlkl olmamz salamaktadrlar.

emalar Anmsamamza Yardmc Olurlar

Hafzamz, gemiteki olaylarn ya da kiilerin emalar varsa, aklmz daha iyi alr. nk sahip olunan ema, beraberinde pek ok ayrnty da getirmektedir. Bir aratrmada (Cohen, 1981; anan: Taylor, Peplau ve Sears, 2000), aratrmaya katlanlara bir kar-kocay evlerinde grntleyen bir video izlettirilir. zleyenlerin yarsna, kadnn bir ktphaneci, dier yarsna ise garson olduu sylenmitir. nk kadnn kimi zellikleri (gzlk takmas, salata yemesi, arap imesi ve piyano almas) ktphaneci emasna uyuyordu. teki zellikleri ise (odada bir bowling topunun olmas, bir kitapln olmamas, ikolatal doum gn pastas yemesi) ise garson emasna uyuyordu. Daha sonra aratrmaya katlanlardan, izledikleri videonun ayrntlarn anmsamalar istendi. Ktphaneci ve garson emalaryla tutarl yukardaki ayrntlarn daha iyi anmsand grld. emayla tutarl eyler, emayla ilgisi olmayan eylerden daha iyi anmsanmaktadr. Bunun nedeni, emayla ilikisi kurulamayan materyali renmenin zorluu olabilir. Ancak belirtmek gerekir ki, emayla tutarsz-uyumsuz olan eylere her zaman daha az anmsanr diye birey yoktur. Kimi zaman emayla elien bir bilgi, emayla tutarl bir bilgiden daha iyi anmsanr.

38

Sosyal Psikoloji

SIRA SZDE

Mesleinizin sizdeki emas ile uyumayan davran ya da tutumlar sergiledii iin unutamadnz bir arkadanz oldu mu? Onda unutmadnz o tutum ya da davran neydi?

emalar Bilgi lemeyi Hzlandrrlar

Belli insanlar ya da durumlarla ilgili bir emaya sahip olduumuzda ve o emalarn kullanlmas gerektiinde, biz daha ok eyi, daha salkl grebiliriz. ok sayda tekvando ma izleyen birisi, ma izlerken; rnein bu spor hakknda daha az bilgi sahibi olanlardan daha ok ey grecektir. Ancak emalar her zaman bilginin ileniini hzlandrmaz. Kimi durumlarda iyi kurulmu bir emaya sahip olmak, ilenmesi gereken olduka karmak bir bilgi yn ile karlaldnda ileri yavalatr. Bunu gerekesi Bekara kar boamak kolay ya da Cahil cesur olur deyilerinden karlabilir.

emalar Otomatik Yargda Bulunmaya Yardm Ederler

ematik srecin nemli bir baka zelii, baz emaya dayal kararlarn, bizim bilinli herhangi bir abamz olmakszn ortaya kmasdr. Diyelim ki yeni tantnz bir kimse sizde dost insan izlenimi braktysa; size o kiiye dost insan emanzdaki kibar, efendi, yardmsever, scak, gvenilir gibi zellikleri de atfedersiniz ve bunu yaptnzn farknda bile olmazsnz. Edinilen bilgi, belli bir emay kukuya yer brakmayacak ekilde iaret ettiinde ya da emann ierdii kii ya da yaam alanna ilikin gl duygusal yaknlnz olduunda, bu otomatik yaktrmalar daha ok ortaya kar. rnein kendilerini ok iyi tanmadm halde yacinsiyeti ne olursa olsun, Azerbaycanllara ve onlarla ilgili her konuya kar zel bir ilgi, sevgi, yaknlk duyarm. nk ailem oradan gelmedir ve orann insanlarna, orann topraklarna ait yklerle bydm ben.

emalar Bilgideki Boluklar Doldurur

Bir konuda sahip olduumuz bilgide boluklar varsa, ema bu boluklar doldurmada bize yardmc olur. rnein dada ekya peinde koan jandarmalarla ilgili bir sohbet srasnda, onlarn ne giydiini bilmiyorsak, onlar belli bir niforma iinde tahayyl ederiz. Hemirelerin efkatli ve yardmsever; krallarn, souk ve kibirli olacaklarn dnrz. emamzda olmayan bilgilere, emayla tutarl ayrntlar eklenerek tamamlanr.

emalar Yorumlamaya Yardmc Olurlar

emalar, belli bir alandaki bilginin, bu alanla ilgili baka bilgilerle nasl ilgili olduunu syler ve belirsiz durumlar yorumlamada yardmc olurlar. rnein bir ocuk doktoru, bir ocuun kabakulak olduunu tehis ettiinde; bu tehis, onun kabakulakla ilgili her trl karar gvenle vermesini de salar; Bu hastala nasl yakalanm olabilir, hangi belirtiler ortaya kacak, hastaln seyri ne olacak, hangi tedavi yaplacak vb. Ama kabakulakla ilgili emas olmayan birisinde yukarda saydklarmzn hibirisi olanakl deildir. Duymusunuzdur baz hastalklara tehis konulamyor; nk doktorlarn o hastalkla ilgili belirtileri ilikilendirecei bir emas yoktur. yle de denilebilir: O hastaln belirtileri, doktorun kafasndaki hibir hastalk emasna uymamaktadr. Bir emann yorumlamaya yardmc olabilmesi iin gelikin-salam olmas gerekir.

nite 3 - Sosyal Bili

39

emalar Beklentiler Oluturur

emalar, ne olacaktr beklentisini de ierir. Bu beklentiler, belli bir durumu ne kadar iyi ya da kt bulduumuz kararn da verdirtir. Yaant beklentilerle uyutuunda sonu mutluluk verici olabiliyorken, beklentilerin ihlali, ska mutsuzluk verici olarak yaanr. Hepimiz mesleimizin eitimini alrken; doal olarak iyi bir yaam srdrmenin beklentisi ierisinde oluruz. Ama i yaamnda o beklentileri bulamadmzda hayal krkl yaarz. Pek ok insan iin durum bu deil mi!... Tarih bilginizi yoklarsanz, beklentilere bal yoksunluklarn, toplumdaki kargaa ve isyanlarn nemli nedenlerinden birisi olduunu greceksiniz. Yine dnecek olursak; her baa geen hkmetten kendimizle, mesleimizle, lkemizle ilgili eitli beklentiler iine gireriz. Olmadnda sinirlenir, hatta ok sert tepkiler de gsteririz. yle ki, bazen beklentilerimizde hayal krklna uratt iin hkmetteki bir partiyi seimde sfra indirir, sfrdakini de hkmet yaparz oylarmzla.

emalar Duyular erir

Duyu, emann ieriine ilikin sahip olduumuz duygulardr. rnein hemen hepimiz politikaclarla ilgili olduka iyi, ak-seik bir emaya sahibiz. Bu emada politikacnn ne yapt, ne tr insanlarn politikac olduu, ya da politikac olmak iin ne yapmak gerektiinin yan sra, politikac emamz bizim politikac kavramna ilikin kimi duygularmz da ierir. Yani, kimimiz politikaclara ilikin olumlu duygular besler; onlar toplum yararna yasa yapclar olarak grrken; bazlarmz sinsi, bencil, makam dknleri olarak duyumsarz. Edindiimiz bilgiler, yaadklarmz, grp duyduklarmz belli bir emayla uyumlu olduunda, o emaya ilikin duyuumuz pekimektedir. zc bir rnek ama, Trk siyasileriyle ilgili olarak son ylarda olup da bilebildiklerimiz, onlarla ilgili olumsuz yarglarmz pekitirmitir. Birisi ortak bir tandnz hakknda; diyelim ki kt eyler anlattnda, sizin de o kiiyle ilgili olumsuz dnceleriniz varsa Onu bana anlatma, ben onun ne mal olduunu iyi bilirim dediimiz durumdur anlatmak istediimiz. Arkada, meslekta ya da sevgili olduumuz ya da olabileceimiz insanlar; bizim iin ok deerli olduklar iin, yaammza girdikleri andan balayarak onlar emalarmzn eleinde eleriz. Balangta genel emamz esas alarak hzlca bir izlenim sahibi oluruz. Zamanla bu yaknlarmza ilikin zihin dosyalarmza yeni bilgiler ekleriz. Aratrmalar, bir kii hakknda edinilen ilk izlenimlerin, sonradan eklenen bilgilerin deerlendirilmesinde de baz alndn gstermektedir. Sevdiiniz bir kimsede greceiniz bir kusuru, hemen olur byle ey ya da o davran iin sevdiinizi hakl karak gerekeler bulur ve kolayca balarsnz. Bunun tersi de dorudur. Birisi iin olumsuz dnyorsanz, azyla ku tutsa bu dncenizi deitiremez (Morris, 2002). Bu duruma ncelik etkisi denilmektedir. ncelik etkisi, alg ile ilgili nitede daha ayrntl olarak aklanmtr. ncelik etkisi iin insanlar dnen bilisel cimriler olarak nitelenmektedir. Bunun anlam, bir kiiyle ilgili olarak rendiimiz yeni ayrntlar inceleyip deerlendirme yerine; zihinsel abalarmzda pintice davranr, onunla ilgili ilk izlenimimize nyarglarmzla edinilmi bir izlenim olsa bile- gvenir, yeni bilgiyi gz ard ederiz. Bir kiiye ya da bir duruma ilikin emamzn bizde uyandrd duygular, kimi koullarda deiebilir. nsanlar, ilk izlenimlerinin hatal olabilecei konusunda uyarldklarnda, ncelik etkisi zayflamakta hatta etkisizleebilmektedir. Diyelim ki

ncelik Etkisi: Bir kii hakknda edinilen ilk izlenimlerin sonrakileri belirlemede esas olmas ve sonrakilerden daha etkili olmasdr.

40

Sosyal Psikoloji

can-cier bir arkadanz, bir gn size yle bir davranta bulundu ki, ona ilikin duygularnz alt st oldu; ne yapacanz nasl dneceinizi bilemez duruma dtnz. Onu ok iyi tanyorsunuz, onunla ilikinizde kendinizi iyi biliyorsunuz; ama o davranna bir aklama getirmekte zorlanyor, ne yapacanz bilemiyorsunuz. Bir kez daha vurgulamakta yarar var, ilk izlenim kalc olan izlenimdir ve doru olmad zaman bile davranmz etkilemektedir. ematik srecin yukarda aklanan avantajlarna karn, kimi dezavantajlar da var. emalarn yaammza getirdii kolaylklardan sz ederken kimilerine deindiimiz dezavantajlarn pek ou kesin olarak kusur ve nyarglardr. emalarmzn ieriine uygun den bilgileri doru olarak kabul etmek; bilgilerimizdeki noksanlklar emamzda olmayan, ama emayla uyumlu gzken bilgilerle tamamlamak; ok uygun olmasa da emamzn karar ve davranlarmzda esas olmas, btnyle emalarn sorumluluklardr. Ar basitletirmeyle kolayca yanla debiliriz. ematik bilgi ilemin; hz, etkililik ve olaylar kavranabilir ve kestirilebilir klmas gibi stnlkleri vardr. Ancak insan yanl yoruma gtrmesi, doru olmayan beklentiye sokmas, tepkilerde esneklik tanmamas gibi dezavantajlar da var.

KALIP YARGILAR
Bu nitenin balarnda, sosyal snflamadan sz ederken, sosyal snflamann, insanlar belli gruplara dahil etmemize olanak saladn sylemitik. Ancak bu sre orada kalmaz. Bu gruplara giren insanlarn kiilik zelliklerine, yeteneklerine ilikin belli inanlar vardr. Bu inanlar toplumsaldr ve evreden renilmitir. Sosyal snflarn zelliklerine ilikin inanlara kalpyarg (setereotypes) denilmektedir. Kalpyarg cinsiyet, rk, meslek, fiziksel grn, yerleim yeri, bir rgt ya da gruba ye olma gibi ayrt edici bir zellie dayanan bir ema trdr. Toplumsal bilgileri ele al biimimizi etkilemeleri bakmndan nemli olduklar iin burada ayrca ele alnarak biraz daha ayrntl olarak incelenecektir. Yukarda verdiimiz milletvekili rneini ele alalm: Diyelim ki, bir milletvekili ile tantrldnz; hemen zihninizdeki milletvekili grubuna ait kalpyarg harekete geer ve o milletvekilini sizdeki kalpyargya sahip biri olarak grrsnz. Bu anlamda kalpyarg insanlar kategorilere koyma ve aralarnda hibir fark grmeksizin belli zelliklere sahip olarak dnme biimidir. Kabul edersiniz ki, bir snfn btn yelerinin, o snf iin varsaydmz btn zellikleri gstereceini dnmek pek mantkl deil. Kald ki oumuz, kalpyarglarmz muhtemel yarglara dayanarak oluturmaktayz; yani belli gruplardaki insanlarn kabaca belli zellikler gsterdiini dnrz. rnein polislerin tarafsz, drst, yardmsever olduklar kalpyargs nedeniyle sokakta bamz sktnda gzmz ncelikle polis arar. Ama u da gerek ki, ok azmz btn polislerin hizmette drst, yardmsever olduunu dnrz. Kadnlara ynelik baat kalpyarglardan birisi, duygusal, kolay heyecana kaplabilen, nazik olduklar eklindedir. Bir kii hakknda gvenilir bilgilerden ok basit kalpyarglara dayanarak karar verdiimiz iin, rnein kadnn yukardaki zelliklere sahip olmasn bekleriz; yle olmadn anlaynca da hayal krklna urarsnz. Olmayasn beldenin birinden; Darendeden, Grnden, Divriiden deyiini kalpyargyla aklaynz.

Kalpyarg: Bir sosyal snfn btn yeleri tarafndan paylaldna inanlan zellikler topluluudur.

SIRA SZDE

nite 3 - Sosyal Bili

41

Kalpyarglar Harekete Geiren Faktrler

Bir kiiyi belli bir toplumsal grup ierisine soktuktan sonra, onun fiziki grnmnn verdii ipular kalpyargnn harekete geirilmesi ya da etkisizletirilmesinde nemli olmaktadr. Fiziki zellikleri belli bir sosyal snfn kltrel prototipine ok uygun olan bir kimsenin, byk bir olaslkla o snfn kalpyargsna uygun tutum ve davranlar gstermesi beklenir. rnein doulu, kaln byklarnn ular yukar kvrlm, boyu uzun, omuzlar geni, ilk 2-3 dmesi ak gmleinden gs kllar taan, ceketini omuzlarna atm; evresine, Alak dalar ben yarattm gibi bakan gen adamla; ince yapl, dzgn giyimli, insanlarla gz gze gelmekten kanan, bacaklarn birletirerek oturan, biriyle karlatnzda hangisini gl, kavgac, kendine gvenen gruba sokarsnz? Benzer ekilde homoseksel birisi, diyelim ki avc, araba tamir edebiliyor, iyi iki iiyorsa; onu, homosekselliini bilenler dnda hi kimse, asla homoseksel grubuna sokmaz. O halde, kalpyarglar harekete geiren faktrlerden birisi, bireyin dahil edildii grup iin dnlen zellikleri gstermesidir.

Kalpyargsal Dnmenin levleri

Kalpyargsal dnmenin aka grlebilecek en temel nitelii abukluudur. Belli koullarda derhal harekete gemek iin temel oluturur. Gerekten de kalpyarglar, dnmenin ksa yollardrlar; ilk kez karlatmz insanlara ilgili olarak; geerli ve zengin bilgiler salarlar (Franzoi, 2000)

Cinsiyet Bilgisi Ska Kalpyarglar zerine Kuruludur

Kadnn toplum iindeki yerinin zaman ierisindeki deimelerine karn, aratrmalar, cinsiyet kalpyargsnn deitiine ilikin ok az kant olduunu sylyor. rnein 25 lkede yaplan bir aratrmann sonularna gre, insanlar arasnda erkekler kadnlardan daha baskn, bamsz ve servencidirler. Kadnlarn ise daha duygusal, alakgnll ve batl inanl olduuna inanlmaktadr. Erkein sahip olduu dnlen kiilik zelliklerine erkeklik-erillik; kadnn sahip olduu dnlen kiilik zelliklerine ise kadnlk-diilik denilmektedir. Eril psikolojik zellikler toplumsal yaamda baarl olmak iin kullanlan zellikler zerinde dururken, diil zellikler daha ok ev ve zel yaamndaki koruma, yetitirme grevleriyle zdeletirilmitir. Bu cinsiyet steriotipleri sadece farkl kltrlerde deil, farkl ya, medeni durum, eitim dzeyinde ki insanlarda da bulunmutur.

Kalpyarglar Ska Yanltc likiler zerine Kuruludur

Kalpyarglardan sz ederken, belli gruplara belli zellikler yaktrdmz sylemek istiyoruz. rnein Kayserililere belli zellikler atfedilir. Akgzdrler, ticari kafalar iyi alr, ilerini bilirler falan. Kayserililer iin byle dnen birine sorsak, Neden onlar hakknda byle dnyorsun? herhalde varsa kendi ya da bakalarnn yaadklarn, hatta duyduklarn gereke gsterecektir. Dolaysyla oumuzun kafasndaki Kayserili prototipi; yukarda saydmz ticari kafa, iini bilme gibi zelliklerle (kalpyarglar) birlemitir. Ayn ilikiyi mesela Ankarallarla kurmayz. Bu rnekte, iki deiken (rnekte Kayserili olmakla ticari kafa) arasndaki ok kk ya da hi olmayan bir ilikinin olduu inanc; yanltc ilikilendirme olarak bilinmektedir ve olduka gl bir inantr. Bu yanl ilikilendirme nedeniyle kim bilir ka kii iin hi de hak etmedikleri deerlendirmeleri yapyoruzdur. rnein dini vecibelerin yerine getirilmesi ko-

Yanltc liki: Gerekte, aralarnda ok az ya da hibir iliki yokken; iki deikenden birinin dieriyle ilikili olduu inancdr.

42

Sosyal Psikoloji

nusunda ok kat bir kimseyseniz; onlarn gereini yapmayanlar acaba nasl gryorsunuz? Ya da tersi. Sadece okuduklar gazeteye, ye olduklar dernee, arkada olduklar insanlara, giyim-kuamlarna, memleketlerine, etnik kkenlerine, ocuklarn gnderdikleri okula, tatilde yaptklarna... bakarak, ok az ya da hi tanmadmz insanlar hakknda ne ok bilgi retebildiimizi hi dndnz m?

Kalpyarglarla Dnme, Daha ok Glnn zelliidir

Aratrmalar, kalpyarg terimleriyle dnmenin, bir kiinin toplumdaki g dzeyiyle ilgili olduunu gstermektedir. rnein sizin amiriniz ya da komutannz hakknda bildikleriniz, komutann/amirin sizin hakknzda bildiklerinden daha fazladr. Hi dndnz m bunun sebebi nedir! nk bir toplumda g sahipleri, daha gsz olanlar eitli ekillerde ynetmekte ve denetlemektedirler. Dolaysyla astlarn stlerine kar daha dikkatli olmalar gerekmektedir. Astlar zellikle zihinlerindeki ynetici kalpyargsna pek uymayan stlerle karlatklarnda, onunla ilgili daha ok bilgi edinmek istemektedirler. Bu doaldr. nk ast, stnn hangi durumda nasl davranacan kestirebilmek, dolaysyla stnden gelebilecek zararlar nlemek istemektedir. Yukardakinin tersine stler, greli olarak astlarla ok daha az ilgilidirler. lgilenmeleri gerektiinde de, onlar kalpyargya gre deerlendirirler. Bunun iki nedeni olabilir: Birincisi, zaman snrll, uralacak ilerin okluu nedeniyle, stler kalpyarg dnceyle yetinmek zorunda kalmaktadrlar. kinci bir neden, astlarn stlerin yaamlar zerinde ok az ya da hibir etkileri yoktur. Dolaysyla onlar yakndan tanmak iin zaman ve emek harcamaya gerek de yoktur. G sahibi olanlarn kendilerine bal olarak alanlar genellikle memur, polis, asker, sekreter vb kalpyarglarla deerlendiriyor olmalar, bunun ille de yle olmas anlamna gelmez. Tam tersine iyi yneticiler, birlikte alt astlarn farkl zellikleri, stnlk ve zayflklar olan insanlar olarak tanmaya alrlar.
SIRA SZDE

Suyu getirenle testiyi kran bir olmaz atasznden hareketle, yneticilerin alanlarn kalpyarglarla deerlendirmesi eilimini tartnz.

ZHNSEL KISA YOLLAR

Bilisel cimrilik stratejisini benimsediimizde; ska, yargda bulunurken bize yardmc olacak zaman kazandrc zihinsel ksa yolar peinde oluruz. Sorun zme sreci ok fazla zaman ve dikkat gerektirdii iin, ska bu karmak sorun zmeyi basite indirgeyen ksa yollara bavururuz. Bu ksa yollar, evreden aldmz bilgileri ilememiz-deerlendirmemiz iin bizdeki emalarn harekete gemesini salar. leriki sayfalarda, zihinsel ksa yollar zerinde duracaz. Zihinsel ksa yollar ok az dnce gerektirir; kii, sadece ksa yolu tutar ve kararn verir. Daha nce zerinde durduumuz kalpyarglar zihinsel ksa yolu kullanarak karara ulamann bir rneidir. Kalpyarglar ve teki zihinsel ksa yollarn avantaj, karar verilmesi-yargya varlmas gereken bir konuda, ilgili olabilecek pek ok bilgiyi gz ard ederek hzl davranmamz salamasdr. Tabi ki farkl bir adan baktmzda bu stnlk, ayn zamanda apak bir zayflktr. nk bu zihinsel ksa yollar, ska nyargl ve yanl sonular getirebilmektedir. Aada zihinsel ksa yollarn tanesi aklanmtr.

nite 3 - Sosyal Bili

43

Temsililik Ksa Yolu

Eim anlatmt. Kirli sakal dediimiz sakalyla ve pek zenli olmayan kyafetiyle bir arkadann kznn dnne gitmek durumunda kalm. Az saydaki tandklaryla otururken, kar apraznda oturan orta yan zerindeki iki bayann, kendisiyle ilgili konumalarn yle aktarmt: Bayanlardan birisi aktrmadan bayla beni iaret ederek kim olduumu sordu. teki tanmyorum, herhalde Karsn kylerindendir dedi. Sonrasnda bana ho geldin diyen bir retmen arkada onlarn yanna oturduunda ona sordular. Profesr olduumu rendiklerindeki aknlk dolu yz ifadeleri hi gzmden gitmiyor. Sizce o bayanlar niin o kadar armlar? armlar nk eimin grnts onlarn kafasndaki profesr resmiyle badamamtr. O olsa olsa Karsn herhangi bir kynden dn iin gelmi tarm, ya da hayvanclkla uraan biri olabilirdi. Bu insanlarn ska kullandklar bir zihinsel ksa yol rneidir. Temsili ksa yol, insanlarn bir toplumsal snf yesi olmasn, o snfn prototipine ne kadar uygun olduuna bakarak karar verme eilimidir. Eimi ksa sakal ve sokak giysisi ile gren bayanlar, onun olsa olsa bu dn iin gelmi bir kyl olabileceini dnmlerdir. Dikkatinizi ekmitir temsili ksa yol; bizim, birilerini hangi snfa dahil etmemiz gerektii konusunda hzla karar vermemize yardmc olmaktadr. Peki kalpyargyla temsili ksa yolu birlikte dndnzde aralarndaki fark grebildiniz mi? Kalpyargsal dncede, bireyi nce bir toplumsal gruba sokuyor, sonra o gruba atfedilen zellikleri anmsyoruz; ama temsili ksa yolda, yukardaki sreci tersine eviriyoruz. Yani bireyin sahip olduu zelliklere bakarak onu bir toplumsal grup iine dahil ediyoruz.
Temsililik Ksa Yolu: nsanlarn bir toplumsal snf yesi olmasna, o snfn prototipine ne kadar uygun olduuna bakarak karar verme eilimidir.

Bilinirlik Ksa Yolu

Polis otolar olay yerine giderken ne kadar sk kaza yapmaktadr? Asker adaylarnn ne kadar komando olmak istemektedir? nsanlarn bu tr sorulara yant verme de kullandklar ortak yollardan birisi, akllarna gelen rnei kullanmaktr. Eer tandklarnz arasnda komando olmak isteyenlerin says ok ise, genler arasnda komando olmak isteyenlerin ok fazla olduunu dnrsnz. Yine olay yerine giderken kaza yapan ekip saysnn fazla olduu bilgisine sahipseniz, yantnz olduka sk olacaktr. Kolayca anmsanabilen rneklerin, ya da anmsadnz bilgilerin karar vermede esas alnmas, bilinirlik ksa yolu olarak isimlendirilmektedir. Temsililik ksa yolunda olduu gibi, bilinirlik ksa yolu iin de ok az bir bilisel aba gerekmektedir. Eer olay yerine giderken kaza yaplan rnekleri anmsarsanz, olay yerine giden ekiplerin sk kaza yapabildiklerini rahata syleyebilirsiniz; yok byle bir kaza bilmiyorsanz ok az ya da hi kaza yaplmadn sylersiniz. Birok koulda, bilinirlik ksa yolu doru yantlar salamaktadr. Eer bir konuyla ilgili rnek ya da rnekleri kolayca anmsayabiliyorsak, bunun bir nedeni o tr bir ok olay olduu iindir. Dolaysyla bilinirlik, olu sklnn iyi bir tahminidir denilebilir. Bununla beraber, nyarg, kimi olgularn toplam frekansn deitirmeden onlar artrp eksiltebilir. Demek istediimizi bir rnekle aklayalm: rnein, siz Mulu iseniz ve grev yaptnz yerdeki btn Mulu polisler arkadanz ise, burada en ok polis Mutan var diyebilirsiniz. Buna karlk hi Mulu arkada olmayan da, ilgili bir soruya burada hi Mulu yok diyebilir. Bunlarn her ikisi de yanltcdr elbet.
Bilinirlik Ksa Yolu: Kolayca anmsanabilen rneklerin, ya da anmsadnz bilgilerin karar vermede esas alnmasdr.

44

Sosyal Psikoloji

Simlasyon Ksa Yolu

Diyelim ki, babanzn arabasn dn alarak bir dne gittiniz ve orada bir kaza yaptnz, araba hurdaha oldu. Babanz, arabasnn paralandn rendiinde acaba ne dnecek? Sorusuna nasl yant verirdiniz? Babanz ve onun kriz anlarnda nasl tepkiler verdiini dnebilir; bulduunuz yantlar zihninizden geirerek babanzdan bekleyebileceiniz olas eitli davran biimleri gelir aklnza. Kooperatifteki evin aylk taksitlerini demeyi kesecek. Cann sa olsun, sana ve ocuklara birey olmad ya deyip geecek. Nasl paraladnsa yle de tamir ettireceksin; nereden para bulursan bul beni ilgilendirmez arabay aldn gibi isterim diyecek. Bu olaslklardan kolayca aklnza gelenin, bu olayda babanzn taknaca tavr olacan dnrsnz. Bu karar verme teknii simlasyon ksa yolu olarak bilinir.
SIRA SZDE

Aklma gelen bama geldi deyiini kullanarak simlasyon ksa yolunu aklayabilir misiniz?

SOSYAL BLTE HANG EMA NE ZAMAN KULLANILIR?

Diyelim ki iki kiinin bir odada telala bir eyler aradna tank oldunuz. Onlarn ne yaptna nasl karar veririsiniz? Bir baka deyile hangi emann bu durum iin kullanlacana nasl karar verirsiniz? rnein eer bu iki kiinin oda arkada olduklarn, evlerinde fare beslediklerini biliyorsanz ve de farelerin yerde duran kafesi bo ise, kaybolan farelerini aradklarn dnebilirsiniz. Aksi halde evreden saladnz bilgiler, hangi emann hemen harekete geirileceine olanak vermeyecektir. Acaba bu iki kii kaybettikleri bireyi mi aryor? Bunlar hrsz m? Yoksa onlar, uyuturucu peindeki sivil polis memurlar mdr? leriki sayfalarda, insanlarn bilgiyi yorumlamak iin kullanlacak emann seiminde etkili olan faktrler zerinde durulmaktadr.

evre
Hangi emann kullanlacann en ak ve gl belirleyicisi, bilginin kendi yapsdr.Yani, emalar bilginin doal ortamyla ilgilidir. Sylediklerimizi rnekleyelim: Eer futbol ma izliyorsanz, sahada nelerin olup bittiini deerlendirmek iin futbol ile, futbolcuyla, amigoyla ilgili emanz kullanacaksnz, evredeki bilgi hangi emalarn kullanlacan gsterecektir; dolaysyla futbol rneinde siz elik-omak ya da tenis ma emalarn deil futbol emanz kullanacaksnz. Ancak biz sonu karrken, yani karar verirken evresel bilgilerin tmn kullanmayz, Daha ok anlaml, yaplanm bilgi kmelerini seeriz. rnein kaleye gnderilen top ve kalecinin kurtar, bir oyuncunun almlarla top srp pas vermesi; sahada sergilenen ikili mcadele ve onun sonucunda yaplan kasti fauller dikkatimizi eken bilgi kmeleri olabilir. Hangi bilgi kmelerine dikkat edeceimiz, bizim kendi deneyimlerimiz ve beklentilerimizce belirlenmektedir.

Farkllk
Bilginin yorumlanmas iin hangi emann kullanlacan etkileyen bir baka faktr evresel farkllktr. Baka insanlarn davranlarn yorumlamamz, onlarla ilgili hangi bilgilerin evre tarafndan farkl klndna baldr. rnein ilerinde Aye olmasa sadece erkeklerden oluacak bir grupta, onun cinsiyeti zellikle farkllk olacak ve dolaysyla kadn emasna gre yorumlanabilecektir. Halbuki birden ok bayan ve erkekten oluan bir grupta Ayenin herhangi bir davran belki de hi dikkat ekmeyecektir.

nite 3 - Sosyal Bili

45

Roller
Birileri hakkndaki bilgileri dzenlemek iin ne yapmak gerektii aratrlrken, rol emalar, kiisel zelliklerden nce dnlr. Da dnk olmann (komedyen olma, politik bir lider olma ya da kabaday olma gibi) birok yolu vardr, ancak somut bir rol (bir politikac olmak gibi) yerine getirmenin yollar greli olarak birka tanedir. Sonu olarak rol emas birok boyutla ilgili olarak salad kapsaml bilgilerle, bilgi verici, zengin ve anlalrdr. Roller kendilerine zg eitli armlara da neden olduklar iin, kiisel zeliklerden daha ayrt edicidirler. Dahas rol emalar anmsamay kolaylatrmalar bakmndan da kiisel zelliklerden daha yararldrlar.

ncelik
Bir kii ya da ortamn analizi iin hangi emann kullanlaca, ska, o kii ya da ortamla ilgili olarak edinilen ilk bilgiye bal olmaktadr. Diyelim ki birisi size Mustafay Falanca sendika bakanl seiminde bakan adaydr diye tantrrsa; siz Mustafay ve yapaca davranlar, iyi bir sendika temsilcisi olup olamayaca asndan deerlendirme eilimine gireceksiniz. Dahas kimi tutum ve davranlarn; ksmen de olsa, onun bakanla adayln koymu olmas asndan deerlendireceksiniz. ncelik ksa yolunun nemli olmasnn bir nedeni, insanlar dzenlenmi bir yapya en bandan sahip olduklarnda, o yapnn bilginin yorumlanmasn ve iselletirilmesini etkilemesidir.

pucu Verme
Bir durumu deerlendirmek iin son zamanlarda kullandmz bir ema varsa, muhtemelen benzer yeni bilgilerin yorumlanmasnda da o emann bilgileri kullanlacaktr. Diyelim ki, birim amiriniz yapt toplantda; sizleri hakl olarak, iinizde dalga getiiniz, kaytardnz iin azarlad; ve bu konuda titiz davranmanz iin dikkatinizi ekti. Toplantdan ktktan sonra le yemeine giderken arkadanz Veyselle karlatnz. Veysel neeli bir ekilde 5 gn rapor aldn syledi. Veyseldeki neeyi nasl deerlendirirsiniz? Byk olaslkla birim amirinizle yaptnz toplantda, sizler iin sergiledii emaya uygun olarak, Veyselin rapor almasn kaytarclk olarak grebilirsiniz. Halbuki amirinizle yaptnz toplantda, grip salgn olduu, herkesin salna zen gstermesi, hastalk belirtisi gsterenlerin tedavi konusunda titiz davranmalarnn istendiini dnn. Byle bir toplant sonrasnda Veyselin rapor almasn, muhtemelen olumlu olarak deerlendireceksiniz.

nem
evreden gelen bilgileri deerlendirmek iin hangi emalarn ve ka farkl emann kullanlacann bir belirleyicisi de bilginin nemidir. Karar vermeyi gerektiren koullar greli olarak nemsiz olduunda, insanlar emaya dayal kararlarn greli olarak daha abuk ve ok az bir dnmeyle verebilirler. rnein harekete geirecekleri emay, edinilen bilgiler arasnda hangisinin nemli olduuna gre belirlerler. Buna karlk verilen kararn douraca sonucun nemli olaca durumlarda ya da karar verme de bir kii sorumlu olduunda, o kii karar iin durumu daha titiz inceler, daha ok zihinsel aba harcar ve eitli emalar birlikte kullanabilir. rnein tandnz bir meslektanz iin nasl bir insan diye sorulduunda, ona ilikin yargnzn belli bir nemi olmayacaksa, fazla dnmeden iyi bir insan olduunu syler geersiniz. Ama diyelim ki o kiiyle ayn ite birlikte almay is-

46

Sosyal Psikoloji

temediiniz iin amirinizden bir istekte bulunacaksanz, o zaman ona ilikin deerlendirmelerinizde daha titiz davranp daha ayrntl gerekeler ortaya koymak iin farkl emalar kullanmanz gerekecektir.
SIRA SZDE

nem ksa yolunu, El elin eeini slk alarak arar ataszn kullanarak, aklaynz.

Bireysel Farkllklar
Herkes ayn bilgiyi ayn ekilde yorumlamaz. Bunun bir nedeni hepimizin yorumlamada kulland emann farkl olmasdr. rnein birimiz ayn kiiyi (diyelim ki bir arkadamz ya da amirimizi) iyi huylu ya da samimi olarak deerlendirirken, bir bakamz iin bu zellikler nemsiz olabilir ve o zelliklerin yerine, iinde alkan olmas ve dindarlyla ilgilenebilir. Hepimizin kendimize zg benlik-emalarmz-kendimiz hakknda dzenlenmi bilgi yaplarmz vardr. Bu benlik emalar yalnzca bizim kendimizi nasl algladmz dzenlemez, bakalarna ilikin alglarmz da etkiler. rnein erkeksiliine ok nem veren birisi, byk olaslkla bakalarnn davrann da erkeksi ya da kadns terimlerle yorumlayacaktr. Yine insanlar kendi benlik emalarna uyan insanlara ilikin bilgilere ok daha byk nem atfederler. rnein sizin iin entelektel olmak nemli ise, zellikle evrenizde baka entelektel insan(lar)n olup olmadna dikkat edersiniz ve daha sonralar, o kiiyi dndnzde bu bilgiyi anmsarsnz.

Amalar
evreden gelen bir bilgiyi deerlendirmek iin hangi emann zihinde canlanacann bir belirleyicisi de o ortam iinde bizim iin dndmz amalara baldr. Unutmamak gerekir; emalar evredeki bilgilerin zihindeki basit yansmalar deildirler. Bir ema oluturulurken, bilgilerin daha soyut, bilisel bir yap iinde aktif organizasyonu gerekir. Bu bilisel organizasyonu balatan faktrlerden birisi, bireyin amalardr. Bir ortam iin sahip olduumuz bir amacmz olduunda, rnein birinin sylediklerini anmsama ya da birisi hakknda bir izlenim elde etmek istediimizde, o ortamdaki bilgileri, bu amacmza uygun decek ekilde dzenleriz.
SIRA SZDE

Yukarda aklanan faktrlerden siz hangilerini daha ok kullanyorsunuz?

ATFETME
Yeni kiilerle karlatmzda bizde kimi izlenimler oluur. Bu izlenimlerin ou szl, szsz davranlardan ve giyini biimlerinden kaynaklanr. Sergilenen davran ve giyini ekline bakarak insanlara atflarda bulunuruz. nsanlarn kendisini ve evresini anlama istei, onu atfetme srelerini kullanmaya yneltir. Baka ekilde sylersek, atfetme srelerinin temelinde insanlarn davranlarnn altnda yatan nedenleri anlama isteinin olduu ileri srlmektedir (Ccelolu, 1991; Freedman, 1993). Atfetmede biz, neyin neye neden olduuyla ilgileniriz. Btn insanlarda iki temel gd vardr. Birincisi bizi evreleyen dnyaya ilikin tutarl paralar yerli yerine koyarak bir gr sahibi olmak; ikincisi de buna bal olarak evremizi denetim altnda tutabilme gdleridir. Bu gdleri doyurabilmenin gereklerinden birisi, insanlarn nasl davranacaklarn kestirebilme yeteneimizdir. Diyelim ki, gnaydn ya da merhaba dediimiz bir insandan ayn karl m, yoksa kfr ya da suratmza bir yumruk mu beklemeliyiz veya sakal tra iin koltuuna otur-

Atfetmede biz, neyin neye neden olduuyla ilgileniriz.

nite 3 - Sosyal Bili

47

duumuz berberin, sakalmz m keseceini, samz sfra m vuracan ya da kalarmz m keseceinin bilinmedii bir dnya da yaamak nasl olurdu, ya da yaanr myd! Bakalarnn davranlarn kestirebilme, evre zerinde denetim kurabilmenin de bir aracdr. Yolda giderken bitiik eritteki srcnn aniden direksiyon krarak sizin eride gemeyeceine gvenebilmeniz gerekir. Ya da lokanta da spanak smarladysanz, pilav-st dner gelmeyeceine gvenmek zorundasnz. Dolaysyla evreyi denetim altnda tutabilmenin yolu da evredekilerin nasl davranabileceini kestirebilmektir. nsanlarn nasl davranacaklarn kestirebilmek iin onlarn kiiliklerine, gdlerine, heyecanlarna ve tutumlarna ilikin bir yargya (yzeyselde olsa) sahip olmamz gerekir (Freedman, Sears ve Carlsmith, 1993). Bir kiinin davran, ya o kiiye ait zelliklerden, ya da o kiinin iinde bulunduu koullardan kaynaklanr. Szgelimi sizden ald bor paray sz verdii zamanda demeyen arkadanz ya sznn eri, borcuna sadk olmayan (kiiye ait zellik) bir olduu iin ya da diyelim ki, bir yaknn kaybettii iin memleketine gittii iin (evresel neden) borcunu deyememitir. Acaba biz bakalarnn davranlar hakknda karar verirken davrann hangi ynlerine bakarz? Bir kiinin davranyla ilgili karar verirken; lk baktmz ey, davrann olaan, allagelmi bir davran m, yoksa allmn dnda, tuhaf, ender grlen bir davran m olduudur? Ender yaplan bir davran, onu yapan kii tarafndan bilerek-bilinli olarak yaplyorsa, yapan kii hakknda daha ok bilgi verdii saptanmtr. Ancak kii bu davran yapmaya zorlanmsa, ya da baka nedenlerle zorunlu olarak o davranta bulunmusa, o zaman yapan kii hakknda daha az bilgi verir. Diyelim ki zge Hanm, yeni atanan ve bitiik odada oturan bir meslektana ho-geldin demek iin ziyarete gider. Toka iin elini uzattnda, Okan Bey zgenin uzanan elini skarken gz krpar.Okan ay ikram etmek istediini ve oturmasn rica eder; zge odanz kalabalk, baka sefere diyerek ayrlrken, Okan beklerim derken bir kez daha gz krpar. Bu davranndan tr zge, Okan bayanlarla aras iyi, apkn birisi olarak yorumlar. Bu olayda Okan isteyerek gz krpmsa, zgenin yorumu dorudur. Ama Okan tiki nedeniyle gz krpmsa, bu davran Oyay, onun kiiliiyle ilgili karar verirken yanltm olacaktr. Bir davran hakknda karar verirken baktmz ikinci yn, o kiinin ne kadar tutarl davranddr. Tutarllk, bir davrann benzer durumlarda tekrar edip etmediidir. rnein Abbas ay srekli ktlama ierken; Turan bazen ktlama, bazen eker atp kartrarak ierse; burada Abbasn davran tutarl, Turannki ise tutarszdr. Bir kimsenin davranyla ilgili karar verirken baktmz nc yn, davrann ayrt-edici olup olmaddr. Sadece belli durumlarda gsterilen davran ayrt-edicidir. Olur olmaz her durumda ortaya kan bir davrann ayrtedicilii yoktur. Amiriniz herkese iyi davranyor, hal hatr soruyor; ama sizi grnce kalarn atlp arakasn dnyorsa, amirin bu tavr size zg olduu iin ayrt edicidir. Acaba yukarda aklanan farkl davran yarglama biiminden nasl bir sonu karmak gerekir. Bir kimsenin davran olaan bir davran deilse, tutarlysa ve deiik durumlarda kendini gsteriyorsa, bu davrann temelinde kiiye zg bir zelliin var olduuna karar verilir. te yanda davran tutarsz ise ve duruma-zg olarak grlyorsa davrann temelinde durumsal koullarn olduu dnlmelidir.

48

Sosyal Psikoloji

Diyelim ki ocuunuz her gn son derece k bir ekilde giyinerek okula gidiyorsa, onun gzel giyinmekten holanan biri olduunu dnebilirsiniz. Ama her gn son derece sradan giyiniyorken sadece cuma gnleri k giyiniyorsa, bunun altnda bir eyler aramak gerekir.

Atfetmede Yaanan Tarafgirlikler

Bizler insanlarn davranlar hakknda ska, yukarda akladmz davran boyutlarn bilmeden karar veririz. Bylesi durumlarda aada zetlenen belli karar verme zellikleri gsteririz. Bu karar verme zelliklerinden en nemlisi temel atfetme hatas olarak isimlendirilir. nitenin banda verdiimiz yolda yrrken dme rneini anmsayn: Siz yere dtnzde yer kaygandr, ayanz taklmtr; ama arkadanz dtnde, bu onun beceriksizliidir. Bu tarafgirliin en tipik rneini, okul sralarnda hepimiz yapmzdr: yi notlar aldmzda biz almzdr, krk notlar olduunda onu retmen vermitir. Ya da ok yaam, ok tank olmusunuzdur: Mutfakta yetikinler bir tabak krdnda o kaza olur; ama ocuumuz krdnda beceriksizlik olur. Bu farkl deerlendirmenin deiik iki kayna olabilir: Birincisi, kendimiz hakknda bakalarna oranla daha ok bilgiye sahibiz. kincisi bakalarnn davranlarn dtan gzleyebildiimiz halde, kendi davranlarmz iin bunu yapamyoruz. Yukardaki birinci nedene, benlik bilincimizi destekleme ve koruma eiliminde olduumuzu da eklememiz gerekir. rnein polis olarak insanlar koruma, onlara yardm etme gibi beenilen davranlarn, bizde olan iyi zelliklerden kaynaklandn dnrz. Ama gstericilere kar cop kullanmay emir kulu olmakla, mecbur kalmayla aklarz.
SIRA SZDE

Alad iin ocuunu dven bir anne ile bunu asla yapmayan iki anne tipi dnn. Size gre bu anneler alama davrann hangi atfetme biimiyle alamaktadrlar?

nite 3 - Sosyal Bili

49

zet
AMA

Sosyal snflamann niin nemli olduunu aklamak. nsanlar kimi temel zelliklerine gre belli gruplarn iine sokma, sosyal snflama olarak isimlendirilmektedir. Snflama yapma zelliimiz bizim dnme ve karar vermemizi hzlandrmaktadr. Bir sosyal snf temsil eden, onun btn zelliklerini tayan elemana ise prototip denilmektedir. emann tanmn yapabilmek. Herhangi bir kii, durum, olay, nesne... ile ilgili gemi yaantlarmza bal olarak sahip olduumuz inanlarmz bizim emalarmzdr. Karlatmz her durumu, her insan; bu emalar kullanarak deerlendiririz. emalar kullanlarak yaplan deerlendirmeler; ok hzl, etkili ve zerinde dnmeden- kendiliinden olmaktadr. Yargda bulunurken emalarn salad avantajlara rnekler verebilmek. emalar, bulunduumuz bir ortamda bize ulaan pek ok bilgiyi ekonomik olarak kullanmamz salad gibi, bir olayla ilgili emalara sahip olduumuzda, o olay ya da kiiyi daha rahat ve farkl zellikleriyle anmsayabiliyoruz. emalarn ayrca, bir konudaki bilgi boluumuzu doldurmas, yorum yapmamza olanak salamas, gelecee ilikin beklentiler yaratmas gibi etkileri vardr. Zihnimizdeki kimi emalar baz duygularla birlikte bulunur ve o ema kullanlmak durumunda kalndnda, yaplan deerlendirmelerde duygular da doal olarak ie karmaktadr. emalarn yukarda saylan stnlkleri, bazen onlarn dezavantajlar olmaktadr. nsan doru olmayan deerlendirmeye gtrmesi, hatal beklentiler iine sokmas ve tepkilerimizde esneklik tanmamas gibi dezavantajlar vardr.

AMA

AMA

Kalp yargnn ne olduunu ve ilevlerini aklamak. Sosyal snflar oluturan insanlarn kiilikleri, yetenekleri ve ilgileri konusunda paylalan inanlara kalpyarg (setereotype) denilmektedir. Kalpyarglar da zel bir ema trdr. Bir kimse bir sosyal snfn prototipine tpa tp uyduunda, zihnimizdeki o snfa ait kalpyarg harekete geer. rnein, cinsiyete ilikin bilgilerimizin nemli bir ksm, kalpyarglara dayanmaktadr. Kalpyarglarla dnmenin iki ilevi, hzl ve etkili olmasdr. Kalpyarglarla dnme eilimi, daha ok makam sahibi insanlara zg bir dnme biimidir. Zihinsel ksa yollarn ne olduu ve ilevlerini aklamak. Karlatmz bir olayla ilgili deerlendirmemizi yapp yargda bulunurken, karmak durumlar basite indirgeyen zihinsel ksa yollar kullanrz. Bu ksa yollar bizdeki ilgili emay harekete geirerek, olay hakknda yargda bulunmamz salar. Karlatmz bir olayn deerlendirilmesinde kullanlacak emann belirlenmesinde; bilgini ait olduu doal ortam, farkl olu, hangi bilginin nce edinildii, hangi bilginin nemli olduu, bireysel farklar, kiilerin amalar gibi faktrler etkili olmaktadr. Sosyal bilite kullanlacak emann seiminde etkili olan faktrleri tanmlamak. Atfetme kavram, normal insanlarn toplumsal olaylar nasl akladklar zerinde durur. Atfetme srecinin temelinde, insanlarn davranlarnn altndaki nedenleri anlama istei vardr. Bir insann davran ya o kiiye ait zelliklerden ya da kiinin iinde bulunduu koullardan kaynaklanr. Bir kiinin davranyla ilgili karar verirken, davrann olaan m yoksa ender rastlanr m olduuna kiinin davran gstermede ne kadar tutarl olduuna ve yaplan davrann ayrt edici olup olmadna bakarz. Bunlar arasnda tutarllk davrann deerlendirilmesinde tekilerden daha etkilidir. Biz kendi davranmzla ilgi deerlendirmelerde, davranmzn nedeni olarak genellikle durumsal zellikleri bakalarnn davran iinse kiisel zelikleri esas alrz.

AMA

AMA

AMA

50

Sosyal Psikoloji

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Karadenizli prototipinin bir zellii deildir? a. Kemerli iri burun b. Sarn olma c. Siyah gzl olma d. Aksanl konuma e. alkan olma 2. Bilisel emalar oluturan eler iin aadakilerden hangisi yanltr? a. Genel eleri vardr. b. Soyut eleri vardr. c. Biri biriyle balantl eleri vardr. d. Somut eleri vardr. e. eler, ilgili durumu bire bir temsil eder. 3. Aadakilerden hangisi emalarn bir avantaj deildir? a. Anmsamamza yardmc olurlar. b. Neyin doru olabileceini kestirmemize yardmc olurlar. c. Hatasz deerlendirme yapmamza yardmc olurlar. d. Bilgileri yorumlamamza yardmc olurlar. e. Yargya varmamza yardmc olurlar. 4. emalarn anmsamamza katks asndan aadakilerden hangisi dorudur? a. emayla ilikisi olmayan bilgiler anmsanmaz. b. emayla elien-uyumsuz bilgiler ok az ya da hi anmsanmaz. c. Her zaman emayla tutarl bilgiler daha rahat anmsanr. d. Kiideki ema ok iyi gelimise, emayla elien bilgiler anmsanmaz. e. Kiideki ema iyi gelimemise, emayla elien bilgiler daha net anmsanr. 5. emalarn zelliklerinden hangisi ilk tanlan bir kii iin kendini beenmi, ukala, saygsz gibi olumsuz nitelemede bulunulmasna yardm eder? a. Bilgi ilemeyi hzlandrmas b. Otomatik yargda bulunmaya yardmc olmas c. Bilgideki boluklar doldurmas d. Yorumlamaya yardmc olmas e. Duyular iermesi

6. Kendisinden hi ummadnz bir arkadanzn, hakknzda olumsuz konutuunu rendiinizdeki zntnz, emalarn aadaki hangi zellii ile aklanabilir? a. Bilgideki boluklar doldurma b. Duyular iermesi c. Beklenti oluturmas d. Bilgiyi kullanmaya yardmc olmas e. Yorum yapmaya yardmc olmas 7. Aadaki ifadelerden hangisi kalpyarg zellii tamaz? a. Karadenizliler saf olur. b. Karadeniz kadn alkandr. c. Karadenizlilerden ok frnc-pastaneci kar. d. Karadenizliler n yemek yer. e. Karadeniz erkei abuk sinirlenir. 8. Aadakilerden hangisi zihinsel ksa yolarn bir zellii deildir? a. Yargya varmamz kolaylatrr. b. Zaman kazandrc bir dnme biimidir. c. Sorun zmenin en salkl yoludur. d. Zihinsel emalar harekete geiren mekanizmalardr. e. Evreden alnan bilgilere dayaldrlar. 9. Aadakilerden hangisi bilgileri deerlendirmek iin harekete geirilecek emay belirlemede etki olur? a. evre b. Farkllk c. E zamanllk d. ncelik e. nem 10. Aadakilerden hangisi, atfetme davrannda etkili faktrlerden biri deildir? a. Konumak b. Szsz davranlar c. Giyim-kuam d. Sahip olunan bilgi miktar e. D grn

nite 3 - Sosyal Bili

51

Yaamn inden
Bindokuzyzdoksansekiz ylnn bahar ve yaz aylarnda Florida, Teksas, Endonezya, Avustralya, Brezilya; Meksiko ve gney Kaliforniyada binlerce dnm orman alan yand. Her ne kadar kt hava koullarnn bu tahribatlarda ksmen etkisi varsa da, orman yangnlar gezegenimizin yaam dngsnn kanlmaz bir parasdr. Ancak bu, onlarn ykclk etkisini azaltmaz. Korkun orman yangnlaryla savamak youn bir eitim ve deneyim gerektirir; dolaysyla dnyann her yannda daha bilgili itfaiyecilere ihtiya vardr. Bir itfaiyeciyi uzman yapan nedir? Psikoloji bilimiyle uraanlar, karar verme sreleri zerinde alarak, uzmanlarn nasl problem zdklerine ilikin olduka fazla bilgi saladlar. rnein bir itfaiye efi, takmn nereye ynlendirecei kararn nasl vermektedir? Arkalarndaki bir bilgede yangn kabileceine ya da uaklarn ne zaman alev stne su pskrtmek zere arlacana nasl karar veriyorlar? Yangnn nerede durulabileceini ve bunun iin nasl salanabilecei kararn nasl alyorlar? Ya da bir itfaiye efi, yangnn hangi ynde ilerleyeceini ve neler yapacan nasl biliyor? Pek ok alandaki deneyimli karar vericiler gibi itfaiyeciler de, yangnn ne yapacan anlamak iin zihinsel simlasyon srecini kullanmaktadrlar. Zihinsel simlasyon, olay serilerinin zihinsel olarak tahayyl edilmesidir. Zihinsel simlasyonlar, durumlara ilikin i-grler oluturmada nemlidirler; nk bize gelecekte olacaklar gsteren birer pencere amaktadrlar. Esasa olarak bu emalar, planlarmz ve kararlarmz vermek iin; olayn nasl bir seyir izleyecei, konusunda en iyi tahmini yapabilmemize olanak verirler. Bir itfaiyeci efi de, yangnla mcadelesinde kesin olarak bu sreci kullanr. Onlar iin yangnlar ynn ve yaylm kestirilemeyen olaylardr. Ancak bir ef tank olduu bir yangn zihninde simule ettiinde; yangnn nasl bydn, nereye kayacan, ve bir belli blgeye ulatnda neler olabileceini zihin gzyle grebilir. Zihninde grd yangn iin nelerin yaplmas gerektii sonraki admdr. Zihinsel simlasyonlar, her dakika deien durumlarda hzl ve etkili karar alp sorunu zmemizi salayan ok deerli, nemli ve dinamik bir zihinsel sretir (Taylor, Peplau ve Sears, 2000, s.61).

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. e 3. c 4. a 5. b 6. c 7. d 8. c 9. c 10. d Yantnz yanl ise, Prototipin zellii konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, emalar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, emalarn Avantajlar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, emalar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, emalar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, emalar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Kalpyarglar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Zihinsel Ksa Yollar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Hangi ema Ne Zaman konusunu tekrar okuyunuz.. Yantnz yanl ise, Atfetme konusunu tekrar okuyunuz.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Ayvak, B. Er, M. N., Erku, A., Klak, T. S. (2000), Psikoloji Terimleri Szl. Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, Ankara. Bilgin, N. (editr), (1991), Sosyal Psikolojiye Giri. Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir. Ccelolu, D. (1991), nsan ve Davran Psikolojinin Temel Kavramlar-, Remzi Kitabevi, stanbul. Franzoi, S. L. (2000), Social Psychology, Second edition, McGrawHill, New York. Freedman J.L.; Carlsmith, J. M.; & Sears, D. O. (1993). Sosyal Psikoloji, eviren: Ali Dnmez, 2. bask, mge Kitap Yaynlar, Ankara. Morris, Charles G. (2002). Understanding Psycholgy, Third edition, eviri editrleri: H. Belgin Ayvak ve Melike Sayl. Trk Psikologlar Dernei Yayn, Ankara. Taylor, S. E., Peplau, L. A. & Sears D. O. (2000). Social Psychology, Printice-Hall, New Jersey.