SOSYAL PSİKOLOJİ Unite01

TC.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1570

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 826
SOSYAL PSKOLOJ
Yazarlar
Do.Dr. idem Krel (nite 5-9-10-11-17)
Yard.Do.Dr. Aysel Kayaolu (nite 1-8-12-13-14)
Yard.Do.Dr. Rhan Gkda (nite 2-3-4-6-7-15-16)
Editr
Prof.Dr. Sezen nl
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2004 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. T. Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Televizyon Programlar Yneticisi
Prof.Dr. Naci Ghan
Dil ve Yazm Danmanlar
Yard.Do.Dr. Hlya Pilanc
r.Gr. ennur Arslan
Okt. Gnl Yksel
lme Deerlendirme Sorumlular
Uzm. Blent Gezen
Kitap Koordinasyon Birimi
Yard.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. T. Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Sosyal Psikoloji
ISBN
975-06-0292-7
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 75.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Eyll 2004
iii
indekiler
indekiler
Sunu ............................................................................................................
Kullanm Klavuzu .......................................................................................
xiii
xiv
Sosyal Psikoloji Nedir? ............................................................
GR ..............................................................................................................
SOSYAL PSKOLOJ NEDR? ........................................................................
SOSYAL PSKOLOJNN ALIMA KONULARI ..........................................
SOSYAL PSKOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE LKS ................
SOSYAL PSKOLOJDE KURAMSAL YAKLAIMLAR ...................................
Gdsel Yaklam .........................................................................................
Davran Yaklam ......................................................................................
Bilisel Yaklam ...........................................................................................
SOSYAL PSKOLOJDE ARATIRMA YNTEMLER ...................................
Deneysel Olmayan Yntemler .....................................................................
Doal Gzlem .........................................................................................
Survey ......................................................................................................
Ariv Aratrmas .....................................................................................
Deneysel Yntemler .....................................................................................
Laboratuvar Deneyleri ............................................................................
Alan Deneyleri ........................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
4
4
5
5
5
6
7
8
8
9
10
10
11
12
13
14
16
16
16
Sosyal Alg ................................................................................ 17

GR ..............................................................................................................
ZLENM OLUTURMA .................................................................................
zlenim Oluturma Fiziksel zelliklerden Etkilenir ....................................
Fiziksel pular ......................................................................................
Ayrc zellik .........................................................................................
zlenim Oluturma Kardakinin Ait Olduu Sosyal Kategoriden Etkilenir
zlenim Oluturma Balamdan Etkilenir .....................................................
zlenim Oluturma Bilisel Ykten (Meguliyet) Etkilenir .........................
zlenim Oluturma Szel Olmayan Davranlardan Etkilenir .....................
Yz fadeleri ...........................................................................................
Vcut Hareketleri ...................................................................................
ZLENMLER BTNLETRME ..................................................................
Kiilik zlenimleri, Kardakinin Temel zellikleri Yardmyla ekillenir...
Toplam Alma ve ya Ortalama Modeli ...................................................
Deerlendirmenin Merkezilii ...............................................................
Olumluluk Yanll ......................................................................................
Olumsuzluk Etkisi .........................................................................................
Tutarllk ........................................................................................................
ncelik-Sonralk Etkisi .................................................................................
Anlam Ykleme ............................................................................................
Atfetme Tutarll (Halo Etkisi) ...................................................................
emalar ....................................................................................................
19
19
19
19
19
20
20
20
21
21
21
22
22
22
22
23
23
23
24
24
24
25
NTE 1
NTE 2
iv
indekiler
Kiilik Deerlendirmeleri, Ama ve Duygulardan Etkilenir .......................

ATFETME - YKLEME ..................................................................................
Uygun karm Kuram .................................................................................
Ortak Deiim Modeli ..................................................................................
Atfetme Srecinde Yanllk ...........................................................................
Oyuncu-Gzlemci Etkisi ...............................................................................
Aldatc Yaygnlk ..........................................................................................
YARGILARIN DORULUU ........................................................................
zleyenin Gz ..............................................................................................
Kiilii Yarglamak ........................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
NTE 3
25
26
26
27
27
28
28
28
28
29
30
31
32
32
32
Sosyal Bili............................................................................................... 33
GR ..............................................................................................................
SOSYAL BL .............................................................................................
Sosyal Snflama ............................................................................................
SOSYAL BL VE EMALARIN KULLANIMI ...............................................
emalarn Dzeni .........................................................................................
emalarn Avantajlar ...................................................................................
emalar Bilgiyi Kullanmamza Yardmc Olurlar ..................................
emalar Anmsamamza Yardmc Olurlar ............................................
emalar Bilgi lemeyi Hzlandrrlar .....................................................
emalar Otomatik Yargda Bulunmaya Yardm Ederler ......................
emalar Bilgideki Boluklar Doldurur .................................................
emalar Yorumlamaya Yardmc Olurlar ..............................................
emalar Beklentiler Oluturur ...............................................................
emalar Duyular erir .........................................................................
KALIP YARGILAR ..........................................................................................
Kalpyarglar Harekete Geiren Faktrler ..................................................
Kalpyargsal Dnmenin levleri .............................................................
Cinsiyet Bilgisi Ska Kalpyarglar zerine Kuruludur ........................
Kalpyarglar Ska Yanltc likiler zerine Kuruludur .....................
Kalpyarglarla Dnme, Daha ok Glnn zelliidir ................
ZHNSEL KISA YOLLAR ..............................................................................
Temsililik Ksa Yolu .....................................................................................
Bilinirlik Ksa Yolu .......................................................................................
Simlasyon Ksa Yolu ..................................................................................
SOSYAL BLTE HANG EMA NE ZAMAN KULLANILIR? .......................
evre .............................................................................................................
Farkllk .........................................................................................................
Roller .............................................................................................................
ncelik ..........................................................................................................
pucu Verme .................................................................................................
nem .............................................................................................................
Bireysel Farkllklar .......................................................................................
Amalar .........................................................................................................
ATFETME ......................................................................................................
Atfetmede Yaanan Tarafgirlikler ................................................................
35
35
35
36
37
37
37
37
38
38
38
38
39
39
40
41
41
41
41
42
42
43
43
44
44
44
44
45
45
45
45
46
46
46
48
indekiler
zet ...............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
49
50
51
51
51
Sosyal Etki ve Sosyal G ....................................................... 53

KLTR-KLTRLEME-KLTRLENME KLTRLEME ..........................
UYUM ............................................................................................................
Muzaffer erifinUyumAratrmalar ...............................................................
Akran Basksna Uyma .................................................................................
UYUM DAVRANIININ NEDENLER ............................................................
Bilgisel Etki; Doru Davranma Arzusu .......................................................
Normatif Etki; Beenilme Arzusu ................................................................
NSANLAR NE ZAMAN UYUM GSTERR ..................................................
Grubun Bykl .......................................................................................
Grup Btnl ............................................................................................
Grubun Vaadi ................................................................................................
Bireycilik Arzusu ...........................................................................................
Aznlk Etkisi: Gruplarda Yenilik .................................................................
BOYUN EME - TAAT ................................................................................
nsanlar Etkileme Yollar .............................................................................
dller ....................................................................................................
Bask ........................................................................................................
Uzmanlk .................................................................................................
Bilgi .........................................................................................................
Yasal Otorite ...........................................................................................
Acizliin Gc ........................................................................................
Boyun Edirme Teknikleri ...........................................................................
nce Kk, Sonra Byk Rica Teknii (Foot-in-the door Teknii)
Giderek Artan Ricalar Teknii (The low ball Teknii) ........................
Sadece O Deil Teknii (The thats not all) .........................................
Srad stek Teknii (The pique Teknii) ...........................................
D Baskya Direnme ....................................................................................
OTORTEYE BOYUN EME ........................................................................
Milgram Deneyleri .........................................................................................
zet ................................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Tutum ve Tutum Deiimi .................................................... 69

GR .............................................................................................................
TUTUM KAVRAMI VE NEM .....................................................................
TUTUM LE LGL KAVRAMLAR .................................................................
nanlar .........................................................................................................
Deerler .........................................................................................................
Normlar .........................................................................................................
TUTUM VE DAVRANI ................................................................................
TUTUMU OLUTURAN FAKTRLER ..........................................................
Tutumu Oluturan Zihinsel ve Bilgisel Faktrler .......................................
NTE 4
55
55
55
56
57
57
57
57
58
58
58
58
58
59
59
59
59
59
60
60
60
60
61
61
62
62
62
63
63
65
66
67
67
68
71
71
72
72
72
72
73
74
74
NTE 5
vi
indekiler
Tutumu Oluturan Duygusal-Hissi Faktrler ..............................................

Tutumu Oluturan Davransal Faktrler ....................................................
TUTUMLARIN DEME BM .................................................................
renme Kavramlar ....................................................................................
levsel Kuramlar ..........................................................................................
Bilisel Tutarllk Kuramlar ..........................................................................
Algsal Yaklamlar .......................................................................................
kna Edici letiim .........................................................................................
TUTUMLAR VE TATMN .........................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
NTE 6
74
74
75
75
75
76
76
76
77
79
80
81
81
81
Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler .................................. 83

GR .............................................................................................................. 85
NSANA LKN GRLER ....................................................................... 85
Yakn liki .................................................................................................... 85
ocuklukta Balanma ................................................................................... 86
Sosyal likilerin Yararlar ............................................................................. 87
Yalnzlk ......................................................................................................... 88
Yalnzlk Yaants .................................................................................. 88
Kimler Yalnz Kalma Riski Altndadr? ......................................................... 89
KLERARASI EKCLN TEMEL LKELER ............................................ 90
Yaknlk ......................................................................................................... 90
Yaknln Etkileri ......................................................................................... 90
Tanklk ....................................................................................................... 91
Benzerlik ....................................................................................................... 91
Benzerliin Etkisini Aklamak .............................................................. 92
Benzerlik lkesinin Snrlar .................................................................... 92
Kiisel zellikler ........................................................................................... 93
Scaklk .................................................................................................... 93
Yeterlilik .................................................................................................. 93
Fiziksel ekicilik ..................................................................................... 94
AK ................................................................................................................ 94
Romantik Ak Deneyimi ............................................................................... 94
Ak Dncesi .............................................................................................. 94
Ak Davranlar ............................................................................................ 95
Ak ve Sevgi .................................................................................................. 95
YETKNLERN ROMANTK BALANMASI ............................................... 96
zet ............................................................................................................... 97
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 98
Yaamn inden ........................................................................................... 99
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 99
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 100
NTE 7
zgeci Davran........................................................................ 101

GR ..............................................................................................................
YARDIMLAMAYI N PLANDA TUTMAK NE DEMEKTR? .......................
Gnll Yardm Etme Davranlar ve Bireylere Yararlar .........................
Cinsiyet ve Ya Farkllklarnda Yardm ......................................................
103
103
103
104
vii
indekiler
NEDEN YARDIM EDERZ? ............................................................................ 104

Evrimsel Teorilerle Tutarl Yardmlama ..................................................... 105
Akraba Seimi ............................................................................................... 105
Karlkl Yardmlama .................................................................................. 105
Bakalarna Yardm Etme Kurallarnn Akland Sosyal Normlar .......... 105
Kltrel Farkllklar ....................................................................................... 106
Kiisel Yardmlama ...................................................................................... 106
ocuklarda Gzlemle renme .................................................................. 106
Yetikinlerde Yardm Edici Model ............................................................... 106
Yardm Etme Davrannda dllendirilme ve Cezalandrlma ................. 107
NE ZAMAN YARDIM EDERZ? ..................................................................... 107
Mdahale Eden zleyicileri eren Bir Aratrma ........................................ 107
Pozitif ya da Negatif Ruh Hali Yardm Etme Davrann Etkileyebilir ..... 108
Ruh Halinin yi Olmas ve Cmertlik ...................................................... 108
Kt Ruh Hali ve Yardm Dileme ............................................................... 109
BAKALARINI DNME DAVRANIININ
(ALTURZM) VAROLDUU GEREKTEN DORU MU? ............................ 109
KME YARDIM EDLR? ................................................................................. 109
Bakalarna Yardm Etmek in Arada Benzerlik Aranmas ....................... 109
YARDIMI KABUL EDEN K N GZL BEDELLER VAR MIDIR? ........... 110
Yardmn Karln Verememi Olmak Stres Yaratabilir .......................... 110
Kabul Edilen Yardm Kendimize Olan Saygmz da Tehdit Edebilir ........ 110
zet ............................................................................................................... 112
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 113
Yaamn inden ........................................................................................... 114
Saldrganlk ............................................................................... 115

GR ..............................................................................................................
SALDIRGANLIK NEDR? ...............................................................................
SALDIRGANLIIN KKENLER ...................................................................
gdsel Yaklamlar ...................................................................................
Sosyal renme Yaklam ..........................................................................
SALDIRGANLIIN SOSYAL, DURUMSAL VE KSEL BELRLEYCLER .
Sosyal Belirleyiciler: Engellenme, Tahrik ve Medyada iddet ...................
Engellenme .............................................................................................
Tahrik ......................................................................................................
Medyada iddet ......................................................................................
Durumsal Belirleyiciler: Alkol ve Yksek Scaklk .....................................
Alkol ........................................................................................................
Yksek Scaklk ......................................................................................
Kiisel Belirleyiciler: Kiilik ve Cinsiyet Farkllklar ...................................
Kiilik ......................................................................................................
Cinsiyet Farkllklar ...............................................................................
SALDIRGANLII AZALTMA .........................................................................
Arnma (Katarsis) ..........................................................................................
Cezalandrma ................................................................................................
Saldrgan Olmayan Davranlarn Model Alnmas .....................................
Sosyal Beceri Eitimi ....................................................................................
zet ...............................................................................................................
117
117
119
119
121
121
121
121
123
123
125
125
125
126
126
126
127
127
128
128
128
130
132
NTE 8
viii
indekiler
Yaamn inden ........................................................................................... 133

NTE 9
atma...................................................................................... 135
GR ..............................................................................................................
ATIMA KAVRAMI .....................................................................................
ATIMA DNCESNDE GENEL YAKLAIMLAR ...................................
Geleneksel Yaklam......................................................................................
nsan likileri Yaklam ..............................................................................
Etkileimci Yaklam .....................................................................................
ATIMA TRLER .......................................................................................
Birey Dzeyli atmalar ..............................................................................
Engellenme ............................................................................................
Ama atmas .......................................................................................
Rol atmalar ve Rol Belirsizlii .........................................................
Sosyo-Psikolojikatmalar............................................................................
Birey-Grup Arasndaki atmalar .........................................................
Gruplar Aras atmalar .......................................................................
Grup-Sosyal Sistem atmas.................................................................
Birey- Sosyal Sistem atmas...............................................................
ATIMA NEDENLER ..................................................................................
G Mcadeleleri .........................................................................................
Stat Farkllklar ...........................................................................................
letiim Eksiklii ............................................................................................
Yapya likin Nedenler ...............................................................................
Kiiye likin Nedenler .................................................................................
ATIMA YNETM ....................................................................................
Rekabet .........................................................................................................
birlii ...........................................................................................................
Uyum ............................................................................................................
Uzlama .........................................................................................................
Kanma .........................................................................................................
ATIMAYI NLEME VE AZALTMA YOLLARINDAN
TUTUMSAL YAKLAIM .................................................................................
zet ................................................................................................................
Kendimizi Snayalm ......................................................................................
Yaamn inden ............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .............................................................
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar.................................................
NTE 10
137
137
138
138
138
138
138
139
140
140
140
141
141
141
142
142
142
142
142
142
143
143
144
145
145
145
145
145
145
147
148
149
149
149
Liderlik veKuramlar .............................................................. 151

GR................................................................................................................
LDERLK KAVRAMI ......................................................................................
LDERLKLE LGL YAKLAIMLAR ..............................................................
ZELLK YAKLAIMLARI...............................................................................
DAVRANISAL YAKLAIMLAR .....................................................................
Michigan State ve Ohio State niversitesi almalar ...............................
Blake ve Moutonun Ynetim Biim lei ...............................................
D. Mc Gregorun X ve Y Kuramlar ............................................................
DURUMSAL LDERLK MODELLER .............................................................
Fiedlerin Durumsallk Modeli ......................................................................
153
153
154
154
154
154
155
156
156
156
ix
indekiler
Yol-Ama Modeli ..........................................................................................

Vroom-Yetton-Jago Modeli ..........................................................................
Lider Katlm Modeli .....................................................................................
YEN YAKLAIMLARDAN DNMSEL LDERLK MODEL ..................
LDERLK FAKTRLERN ETKLEYEN DEKENLER ..............................
zet ................................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
158
158
159
160
161
162
163
164
164
164
rgtlerde Grup ve Grup Sreleri ...................................... 165

GR ..............................................................................................................
GRUP TANIMI ...............................................................................................
GRUP ETLER ..........................................................................................
Formel ve nformel Gruplar .........................................................................
Birincil ve kincil Gruplar .............................................................................
GRUP GELM SREC ................................................................................
Karlkl Kabul ..............................................................................................
letiim ve Karar Verme ................................................................................
Gd ve Verimlilik .......................................................................................
Kontrol ve Organizasyon ..............................................................................
GRUPLARA KATILMA NEDENLER ..............................................................
GRUBUN BAARISINI ETKLEYEN FAKTRLER .......................................
Grubun Kompozisyonu ................................................................................
Grubun Bykl .......................................................................................
Grup Normlar ...............................................................................................
Grup Ball ................................................................................................
RGT NDEK GRUPLARI YNETME ..................................................
zet ................................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
nyarg............................................................................. 179
GR ............................................................................................................
NYARGI .....................................................................................................
KALIPYARGI .................................................................................................
AYRIMCILIK ..................................................................................................
Baz Ayrmclk Biimleri ..............................................................................
Yardm Etme steksizlii ..............................................................................
Numunecilik ..................................................................................................
Tersine Ayrmclk .........................................................................................
NYARGININ KKENLER .........................................................................
Sosyal Bili ....................................................................................................
Sosyal Kategorizasyon: Biz ve Onlar ...............................................
Dgrup Homojenlii ...............................................................................
Hayali likisellik .....................................................................................
Kiilik ve Toplumsal Etmenler ......................................................................
Sosyal renme ....................................................................................
Engellenme-Saldrganlk Kuram ve Gnah Keisi Anlay .................
NTE 11
167
167
167
168
169
169
169
170
170
170
170
171
172
172
172
173
174
175
176
177
177
177
181
181
181
183
185
185
185
186
187
187
187
188
188
189
189
190
NTE 12
indekiler
Otoriteryen Kiilik Kuram ...........................................................................

Dogmatik Kiilik Kuram ..............................................................................
NYARGININ AZALTILMASI .......................................................................
zet ..............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan ve Bavurabilecek Kaynaklar ..................................................
NTE 13
Gruplar Aras likiler ............................................................. 199

GR ..............................................................................................................
GRUPLAR ARASI DAVRANI .......................................................................
GEREK ATIMA KURAMI ....................................................................
Hrszlar Maaras: Gruplar Aras likiler zerine
Klasik Bir Deney ..........................................................................................
SOSYAL KMLK KURAMI ............................................................................
Asgari Grup Paradigmas ..............................................................................
Sosyal Kategorizasyon ..................................................................................
Sosyal Kimlik .................................................................................................
Sosyal Karlatrma ......................................................................................
Sosyal Kimlik ve Sosyal Deime ................................................................
GRUPLAR ARASI LKLERN GELTRLMES .........................................
Propaganda ve Eitim ..................................................................................
Gruplar Aras Temas ....................................................................................
Benzerlik .................................................................................................
Genelleme ...............................................................................................
okkltrl Balamda Temas Politikas ...............................................
st Dzey Hedefler ......................................................................................
letiim ...........................................................................................................
Pazarlk Yapma .......................................................................................
Arabulucudan Yararlanma ......................................................................
Hakem Yoluyla Anlama ........................................................................
Uzlama .........................................................................................................
zet ................................................................................................................
Kendimizi Snayalm ......................................................................................
Yaamn inden ............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .............................................................
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar.................................................
NTE 14
191
192
193
194
195
196
197
197
201
201
202
202
204
204
205
206
207
207
210
210
211
211
212
212
213
213
213
214
214
215
216
217
218
220
220
Kitle Davran ...................................................................221

GR ............................................................................................................
KTLE DAVRANII ........................................................................................
KTLE DAVRANIINA LK KURAMSAL YAKLAIMLAR .............................
KMLKSZLEME ..........................................................................................
BELREN NORM KURAMI ............................................................................
SOSYAL KMLK KURAMI ...........................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
223
223
224
226
227
229
232
233
234
235
235
xi
indekiler
Benlik......................................................................................... 237
GR ..............................................................................................................
BENLK NEDR? .............................................................................................
KSEL BLGLERMZ NEREDEN GELR? ..................................................
Toplumsallama .............................................................................................
Deer Yarglarnn Yansmas .......................................................................
nsanlardan Geribildirim ...............................................................................
Kiie Alg ......................................................................................................
Etiketli Uyarlma Durumlar ..........................................................................
evresel Belirsizlikler ....................................................................................
Dierleriyle Karlatrma ..............................................................................
Sosyal Kimlik .................................................................................................
KLTR VE BENLK .....................................................................................
ZBLGNN GRNM ..........................................................................
Kendi zemalarmz ....................................................................................
zfarkllklar ..................................................................................................
BENLK DZENLEME ...................................................................................
leyen Kiisel Alg ........................................................................................
Kiisel Karklk ............................................................................................
Benlik Verimlilii ve Kiisel Kontrol ............................................................
Kiisel Farkndalk .........................................................................................
MOTVASYON VE BENLK ..........................................................................
Doru Benlik htiyac ...................................................................................
Kiisel Gelime ..............................................................................................
Kiisel Dorulama .........................................................................................
Tesserin Kiisel Deerlerin Savunulmas Modeli .......................................
SOSYAL KIYASLAMA KURAMI ...................................................................
Doru Kiisel Deerler .................................................................................
Karlatrma Sreleri ...................................................................................
KENDN SUNMA ..........................................................................................
yi Bir zlenim Yaratmak ..............................................................................
Etkisiz Kendini Pazarlama .............................................................................
Kiisel Engel ..................................................................................................
zet ................................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
239
239
240
240
240
240
241
241
242
242
242
243
244
244
244
245
245
246
246
247
247
248
248
248
249
249
249
249
250
250
251
251
252
253
254
254
254
Cinsiyet ..................................................................................... 255

GR ..............................................................................................................
CNSYET KATEGORLER ...........................................................................
Gzlemcinin Gznde Cinsiyet ...................................................................
Cinsiyetin Medya Hayalleri ..........................................................................
Face-sm ........................................................................................................
Kltrel ve Kiisel Klieler ...........................................................................
Cinsiyetin Alt Kategorileri ............................................................................
CNSYET VE BENLK ..................................................................................
Cinsel Kimlik .................................................................................................
Fiziksel Erillik, Kadnlk ve Ecinsellik ........................................................
CNSYET ZERNE KURAMSAL PERSPEKTFLER .....................................
NTE 15
257
257
258
258
258
259
259
260
261
261
262
NTE 16
xii
indekiler
Biyoloji ..........................................................................................................
Sosyalletirme ................................................................................................
Toplumsal Roller ...........................................................................................
Erkek ve Kadnn Rol Deiimi ...................................................................
Cinsiyet Rollerinde Deien Tutumlar .........................................................
TOPLUMSAL CNSYET FARKLILIKLARI .....................................................
Toplumsal Cinsiyet ve Bilisel Beceriler .....................................................
Toplumsal Cinsiyet ve Duygu ......................................................................
TOPLUMSAL CNSYET VE SOSYAL DAVRANI ........................................
Saldrganlk ....................................................................................................
Yardm Etme Davran ................................................................................
Uyma Davran .............................................................................................
Liderlik ...........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
NTE 17
262
262
263
264
264
264
265
265
266
266
266
267
267
268
269
270
270
270
Etik Davranlar ve Ynetimi ................................................. 271

GR..............................................................................................................
ETK KAVRAMI .............................................................................................
ET KAVRAMI ......................................................................................
BREYSEL ETK TEORLER .........................................................................
Ama Etii .....................................................................................................
lke Etii ........................................................................................................
Sonu Etii ....................................................................................................
BREYSEL ETK GELM ............................................................................
BREYSEL ETK DAVRANILAR ...................................................................
NORMLAR, DEERLER VE BREYSEL ETK DAVRANILAR .....................
RGTLERDE ETK DAVRANILARIN KONTROLU ..................................
rgtsel Standartlar ve Etik Kodlar .............................................................
Performans lm .....................................................................................
yiletirici Faaliyetler .....................................................................................
RGTLERDE ETK DAVRANILARIN YRTLMES .............................
rgt .............................................................................................................
Motivasyon ....................................................................................................
letiim ...........................................................................................................
ETK DAVRANILARIN YNETMNDE KLTRN NEM ...................
Varolan Etik Kltrn Anlalmas ...............................................................
Etik Kltrn Geliimi ..................................................................................
Etik Davranlarn Desteklenmesi ................................................................
RGTLERDE KSEL AHLAK GELMNN KONTROLU .....................
zet ...............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ..............................................
Szlk ......................................................................................................
Dizin .........................................................................................................
273
273
273
274
274
274
274
274
275
276
277
277
278
278
279
279
279
279
280
280
280
280
281
282
283
284
284
285
286
290
Sunu
Sunu
Bu kitabn konusunu oluturan Sosyal Psikoloji, olduka gen bir bilim daldr.
Bilimsel aratrmalar bakmndan olduka zengindir. Sosyal psikolojide grup, liderlik ve tutum deiiklii gibi geleneksel konularn hala ok nemli olmakla birlikte, artk sosyal psikologlar ekicilik, sevgi, ak, kitle davran, nyarg gibi konular zerinde durmaya balamlardr. Doal olarak da kitap bu deiiklii yanstmaktadr. Bu kitapta karlaacanz kavramlar, edineceiniz bilgi, kendinizi ve
evrenizi daha farkl grmenize yardmc olacaktr.
hayat, salk, evrecilik, halkla ilikiler, aznln hareketleri, televizyon,
reklamclk, gazetecilik, propaganda, politika ve aile ilikileri gibi bir ok konular deiik alardan yorumlayabileceksiniz.
nitelerin balangcnda bir fotoraf ve onun altnda giri blm bulunmaktadr. Giri blm niteyle ilgili genel bilgileri vermek, amalarmz blm ise
niteyi kolay ve sistemli bir biimde okumanza yardmc olmaktr. rnek olaylar ise konuya ilginizi ekerek o nitenin daha iyi kavranmasn amalamaktadr. nite sonunda yaamn iinden blmlerini okuyup farkl rnekler gelitirebilirsiniz. Szlk anahtar kavramlar sizin toplu grmenize, dizin ise istediiniz konu ve kavramn getii sayfalar hzl ve kolay bir biimde bulabilmenize
yardmc olacaktr.
Bu kitabn bu hale gelimesinde eletiri ve nerileriyle byk katklar ve
yardmlar olan Sayn Yrd.Do.Dr. Mjgan YAZICI BOZKAYAya teekkr bir
bor bilirim.
Baarlarnzn salkl ve mutlulukla gemesi dileiyle.
Baarlar
Editr
Prof.Dr. Sezen NL
xiii
Kullanm Klavuzu
xiv
endi kendine renme

ilkelerine gre
hazrlanm olan bu kitabn
ilevlerini renmek iin
hazrlanan Kullanm
Klavuzu, konular
anlamanzda ve snavlara
hazrlanmanzda sizlere
fayda salayacaktr.
Giri: nitede ilenen konulara ilikin bilgi veren, konuya balamadan

nce sizi dnmeye iten, gerektiinde konular daha iyi kavrayabilmeniz iin yapmanz gerekenleri
belirten ksa aklamalardr.
ni Amalarmz:
teyi tamamladnzda kazanacanz bilgi ve
becerilerdir.
rnek Olay: nitede ilenen konularn gnlk yaama yansmalarn ieren, kuramsal aklamalarla evrenizde yaanan olaylar arasnda ba
kurmanza yardmc olmay hedefleyen rnek olaylar, anektodlar, alntlar ya da gazete haberleridir.
Yana kma: Metin iinde
yer alan nemli kavram ve
ifadelere ilikin tanm ya
da aklamalardr. nemsemeniz gereken noktalar gsterir. Metin iinde
yaplan aklamalarn bir
tr ok ksa zeti gibi dnlebilir.
Anahtar Kavramlar:
nitede amlanan
temel kavramlardr.
nitedeki
nemli
noktalara
ilikin
ipular verir.
indekiler: nite iinde hangi konularn ileneceini gsterir. Ana konularn balklarn ierir.
Sra Sizde: lenen konular kavrayp

kavramadnz kendi kendinize lmenize yardmc olmaya amalayan, dnmeye ve uygulamaya ynlendiren sorulardr.
xv
Kullanm Klavuzu
zet: nitede ayrntl ilenen konularn nemli noktalar tekrar vurgulanr.
Kendimizi Snayalm: nitede ilenen konular

renip renmediinizi kendi kendinize lmenizi salayacak, bir tr snava hazrlk testidir.
Snavlarda kabilecek trde sorular ierir.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar:

"Kendimizi Snayalm" blmndeki sorularn cevaplarn ve ilgili olduklar konular ierir. Yanl cevapladnz sorularla ilgili konular tekrar etmeniz snavdaki baarnz artrabilir.
Yaamn inden:
nitede aktarlan
kuramsal aklamalar ile
gnlk yaammzda karlatmz olaylar arasnda iliki kurmanz salamak iin verilmi haber ve
alntlardr.
Yararlanlan ve
Bavurulabilecek
Kaynaklar: lenen konulara ilikin daha geni bilgi edinmek isteseniz bu blmde yer
alan kaynaklar
inceleyebilirsiniz.
Sosyal Psikoloji Nedir?
Bu nitede sosyal psikolojinin tanm, dier bilim dallar arasndaki yeri, alandaki temel kuramsal ynelimler ve bu bilim dalnda kullanlan belli bal bilimsel
yntemler ele alnacaktr.
Aada amalar ksmnda verilen sorular dorultusunda niteyi okumanz,
metin iinde ve sonunda verilen sorular yantlamanz sosyal psikoloji disiplininin
ne olduu, nelerle urat ve hangi yntemleri kulland konusunda sizi aydnlatacaktr. Bu niteyi dikkatle okumanz bundan sonraki niteleri anlamanz
iin de ok nemlidir.
Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra;
Sosyal psikolojiyi tanmlayabilecek,
Sosyal psikolojinin belli bal aratrma konularn tanmlayabilecek,
Sosyal psikolojinin kendisine yakn olan dier bilim dallar ile arasndaki
farkllklar saptayabilecek,
Sosyal psikoloji alannda hangi kuramsal yaklamlarn kullanldn
aklayabilecek,
Sosyal psikoloji alannda kullanlan aratrma yntemlerinin neler olduunu sralayabileceksiniz.

Sosyal Psikoloji
Bunlar Hepimiz Yayoruz

Aye Hanm durakta otobse biner, bir yer bulur ve oturur. Oturur oturmaz da karsndaki kadnn kendisini, kyafetini dikkatle incelediini fark
eder. Hi fark etmemi gibi yaparak kendine ekidzen verir, poz alarak baklarn baka tarafa evirir (Katba, 1999, s. 67).
Burcu aynann nnde oturmu, o sabah yapaca i grmesinde ne giymesi gerektiini dnyordu. Geen ay lks bir maazadan ald k fularn, kariyerine nem veren yetenekli bir kadn imaj vereceini dnerek,
bu fular takmaya karar verdi. (Uyarland kaynak: Brewer ve Crano,
1994, s. 2).
Oul: Baba, kamp yapmaya deniz kysna gidiyorum. nmzdeki iki ay
iin arabay dn alabilir miyim?.
Baba: Sen ldrdn m?
Oul: Tamam tamam. Hi olmazsa bu akam iin dn verebilir misin?
Kz arkadam sinemaya gtreceim de.
Baba: te imdi mantkl konumaya baladn. (Brewer ve Crano, 1994,
s.368).
1960larda, Kbadaki Castro ynetiminin eski Sovyetler Birlii ile ok yakn ilikisi sebebi ile ABDde byk bir kriz dnemi yaanyordu. O sralarda bakan olan John Kennedy dnyaca nl danmanlarn ve st dzey
brokratlarn toplayarak bir kriz masas oluturdu. Saatlerce sren toplantlar yapld, en sonunda Kbaya kartma yapma karar alnd. Yaplan
kartma tam bir kepazelikle sonuland. Tecrbeli, zeki ve ok iyi eitilmi
olan bu adamlar biraraya geldikleri bu toplantlar sonucunda nasl bu kadar aptalca ve yanl bir karar alabilmilerdi? (Akt. Arkona, 1998, s. 43).
Anahtar Kavramlar
Sosyal Psikoloji
Doal Gzlem
Gdsel Yaklam
Survey
Davran Yaklam
Laboratuvar Deneyi
Bilisel Yaklam
Alan Deneyi
Korelasyon
indekiler
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?

SOSYAL PSKOLOJNN ALIMA KONULARI
SOSYAL PSKOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE LKS
SOSYAL PSKOLOJDE KURAMSAL YAKLAIMLAR
SOSYAL PSKOLOJDE ARATIRMA YNTEMLER
nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?
GR
Sosyal psikoloji hepimizin gnlk yaammzda yaad olaylar aklamaya almaktadr. Yukardaki ilk iki olay tanmadmz kiiler zerinde olumlu bir izlenim
oluturma abalarmz, nc olay bir ikna teknii olan nce byk, sonra kk rica tekniini ve sonuncusu tarihi bir olay anlatsa da sk sk yaanlan grupta karar verme srecine ilikin rneklerdir. rneklerden grlebilecei gibi sosyal
psikoloji, gnlk yaammzdaki olaylar bireysel, kiiler aras ve grup dzeyinde
incelemektedir.
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?

Sosyal psikolojinin, bilim insanlar tarafndan zerinde anlamaya varlan bir tanm bulunmamaktadr. Sosyal psikoloji nedir? sorusuna verilen eitli yantlar
mevcuttur. Kimileri (r.: Taylor, Peplau ve Sears, 2000, s. 3), sosyal psikolojiyi insanlarn dier insanlar hakknda nasl dndklerinin, onlar nasl etkilediklerinin
ve onlarla nasl iliki kurduklarnn bilimsel bir biimde allmas olarak, kimileri ise (Akt. Katba, 1999, s. 19) sosyal ve kltrel ortamdaki birey davrannn zelliklerinin ve nedenlerinin bilimsel bir biimde incelenmesi olarak tanmlamaktadr. Bu tanmlar ve daha pek oklar sosyal psikolojinin analiz birimi olarak bireye vurgu yaparken, baka baz aratrmaclar bireyler arasndaki etkileime
vurgu yapmaktadr. rnein, sosyal psikoloji insan etkileimlerini ve bu etkileimlerin psikolojik temellerini sistematik olarak inceleyen bir disiplindir (Bilgin,
2000, s. 2). Ama asl olarak nl sosyal psikolog Allportun yapt kapsaml tanm
yaygn kabul grmektedir: (akt. Hogg ve Vaughan, 1995; s.1). Bu kadar ok tanmdan hangisinin doru olduu sorusu akla gelebilir. Sosyal psikolojinin ne olduu ile ilgili olarak aklda tutulmas gereken en nemli nokta, tek bir doru tanmn olamayacadr. Tanmlarn eitlilii, bir zayfla deil tam tersine bu alanda farkl grlerin yan yana olduu bir zenginlie iaret etmektedir.
Sosyal psikoloji bireyin davranlarn almaktadr. Davran sadece yrmek, komak ya da atlamak gibi byk motor faaliyetleri deil, rnein kalar
kaldrmak ya da glmsemek gibi daha ince birtakm faaliyetleri de kapsar. Gene
de davrana yklenen anlamlar bir kuramsal grten dierine deiir. Sosyal
psikologlar sadece davranla deil, duygularla, dncelerle, inanlarla, tutumlarla, niyetlerle vb. ile de ilgilenirler. Bunlar dardan gzlenemeseler de davrantan karsanabilirler. Bu sreleri anlamak davran anlamak kadar nemli grlmektedir, zira davran ynlendirenin bu sreler olduu dnlmektedir
(Hogg ve Vaughan, 1995).
Psikolojinin bir alt dal olarak sosyal psikoloji, bireyin davranlarn incelemekle birlikte, temel olarak bireyin dier bir bireyle ya da grupla etkileiminde sergiledii davranlara odaklanmaktadr (Brewer ve Crano, 1994). Ancak hemen belirtmek gerekir ki bir davrann sosyal olmas demek, yani bir kiinin dier bir kiiyle, bir grupla etkileimde bulunmas demek, ikinci kiinin ya da grubun fiziksel
olarak varln zorunlu klmaz. Giri blmnde verilen bir rnekte, Burcu ayna
karsnda yalnz olmasna karn sosyal bir davran sergilemektedir. nk baka bir kiiyle olan etkileimini hayal etmektedir.
Sosyal Psikoloji: Bir bireyin,

davran, duygu ve
dncelerinin bakalarnn
gerek ya da hayal edilen
varlndan nasl
etkilendiinin bilimsel
yollarla aratrlmasdr.
Sosyal Psikoloji
SOSYAL PSKOLOJNN ALIMA KONULARI

nceki blmde Sosyal psikoloji nedir? sorusuna basit ve ksa bir cevap vermenin gl zerinde durduk. Bu gl amann bir yolu sosyal psikologlarn
hangi konular aratrdklarna bakmak olabilir. Dier bir deyile, sosyal psikoloji, sosyal psikologlarn urat eydir biiminde de tanmlanabilir (Hogg ve Vaughan, 1995, s. 5).
nceledii konular asndan kkleri ok eskilere giden sosyal psikolojinin bilimsel bir disiplin olarak ortaya k grece yenidir. Tarihsel olarak ilk sosyal psikoloji deneyi 1897de gerekletirilmi, alandaki ilk iki ders kitab 1908de yaynlanmtr. Ancak, aratrma konu ve yntemleri itibaryla bugn bildiimiz haliyle
disiplin, 1930larda gelimeye balamtr (Brewer ve Crano, 1994).
Tarihsel olarak, dier sosyal bilimler gibi sosyal psikolojinin de yapsn ve ieriini belirleyen sosyal, kltrel ve ekonomik balamdr. Sosyal psikolojiyi oluturan konular, kendisinin de bir paras olduu toplumun ihtiyalarndan ortaya kmtr (Arkona, 1998). rnein bugnk tutum deitirme kuramlarnn temelini
oluturan etkileyici iletiim (propaganda) almalar, 2. Dnya Sava srasnda
propagandann neminin anlalmas sonucunda balam, ABDde psikologlar ordu ile ibirlii yaparak bu konuda bir dizi laboratuvar deneyi gerekletirmilerdir
(Katba, 1999).
Grece yeni bir disiplin olmasna karn modern sosyal psikoloji olduka hacimli bir literatre sahiptir. Bu literatrde yer alan ve artk birer klasik haline gelen
balca konular unlardr: gruba uyma davran, ikna, g, sosyal etki, itaat, nyarg, nyargnn azaltlmas, ayrmclk, kalpyarglar, sosyal bili ve sosyal alg, sosyal kategoriler, saldrganlk, zgeci davran, kiiler aras ekicilik, tutumlar ve tutum deiimi, iletiim, izlenim oluturma, kk gruplar, liderlik, kitle davran,
gruplar aras ilikiler.
SOSYAL PSKOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE

LKS
Yukarda sosyal psikolojinin ieriiyle tanmlanabilecei belirtilmiti. Ancak, byle tanmlannca, sosyal psikolojiyi ona yakn olan dier bilimsel disiplinlerden
ayrmak zorlamaktadr. rnein kk gruplar, gruplar aras ilikiler, kitle davran sadece sosyal psikolojinin deil sosyolojinin de inceledii konulardr (Brewer ve Crano, 1994).
Sosyoloji, ekonomi, siyaset bilimleri ve kltrel antropoloji de sosyal psikoloji
gibi sosyal davran altndan, bu disiplinler arasnda kesin snrlar bulunmamaktadr. Sosyal psikoloji, dierlerinden iki noktada farkldr: analiz birimi ve konuya yaklam. Birinci olarak, sosyal psikolojide analiz birimi davranta bulunan
bireydir. Bireyin dierleriyle ilikilerine odaklanlmaktadr. Oysa dierlerinin ilgi
noktas byk kurum veya gruplardr; parlamento, siyasal partiler, ekonomik sistem gibi (Bilgin, 2000). Bu disiplinlerde oy verme, cinayet oranlar, kentlerde iddet gibi daha genel bir rnt gsteren sosyal davranlar incelenir. kinci olarak,
sosyal psikoloji ve dier disiplinler yukarda deinildii zere ayn konuyu alsalar bile, sz konusu sosyal davran aklama temeli asndan farkllk gsterirler.
Dierlerinde sosyal davran ekonomik krizler, snf atmalar, hkmet politikalar, etnik gruplar arasndaki rekabet ya da teknolojik deiim gibi byk lekli
glerle aklanmaya allrken (Taylor, Peplau ve Sears, 2000), sosyal psikoloji,
aklama temeli olarak psikolojik yani birey ii srelere bavurmaktadr. Bunlar;
bililer, duygular, niyetler, tutumlar, hedefler vb.dir.
Son olarak, sosyal psikoloji ile psikolojinin geliim, kiilik ve renme gibi dier alanlar arasndaki snrn da ok net olmadn belirtmek gereklidir. Bu alanlar direkt olarak sosyal etkileimi almasalar da, sosyal psikolojide kullanlabilecek kavram ve kuramlar retmektedirler. rnein renme psikolojisinin kavramlar saldrganl aklamada, kiilik psikolojisinin kavramlar da nyarg ve g konusunu aklamada kullanlmaktadr (Bilgin, 2000).
SOSYAL PSKOLOJDE KURAMSAL YAKLAIMLAR

Kuram, birok olgudan sistematik biimde birka temel ilkenin karlmas demektir. Her kuram, ilgilenilen olgu hakknda birka denence (hipotez) ne srme imkan verir. Bir olgu hakknda, rnein insanlarn neden yardma ihtiyac
olanlara yardm ettikleri ya da etmedikleri hakknda birden fazla kuram gelitirilebilir. Bir kuram bu davran kiilik zellikleriyle aklarken, dieri birtakm ortamsal etmenler (r; o anda halihazrda yardm edebilecek kii says) temelinde aklayabilir. Her bir kuramdan karlan denencelerin snanmasyla elde edilen sonular, bilinen olgular aklama ve yeni olgular tahmin etmede hangi kuramn daha
iyi olduunu gsterecektir.
Sosyal psikologlar insann sosyal davrann anlamak iin kuramlar gelitirmekte ve bunlarn geerliliini snamaktadrlar. Modern sosyal psikolojide sosyal
davran aklamaya ynelik byk kuramsal yaklam bulunmaktadr: Gdsel yaklam, davran yaklam, bilisel yaklam.
Kuram: Bir konunun sistemli

bir ekilde aklamasdr.
Kuram bilinen olgular
dzenler, yeni olgular
yordamamza (tahmin
etmemize)yardmc olur ve
ilgilendiimiz olay zerinde
belirli bir lde kontrol
salar.
Denence: Bir kuramdan
karlan zel ve snanabilir
tahminlerdir.
Gdsel Yaklam
Sosyal psikolojideki genel yaklamlardan biri, bireyin ihtiyalar ya da gdlerine
odaklanmaktadr. Gnlk yaam deneyimlerimiz ve sosyal psikoloji aratrmalar
ihtiyalarn alglar, tutum ve davranlar etkilediini gstermektedir. rnein,
benlik-saygsn arttrmak ve kendisini iyi hissetme ihtiyacn doyurmak isteyen bir
kii yaamndaki baarlar sahiplenip, baarszlklarnda bakalarn sulayabilir
(Taylor, Peplau ve Sears, 2000).
Genel psikolojide davranlarn altnda yatan nedeni doutan gelen birka igdnn varlna balayan Freudu yaklam, sosyal psikolojide de etkisini gstermitir. Bunun en bilinen rnei, Adorno ve arkadalarnn nyargl tutumlar ve
ayrmcln psikodinamiini akladklar otoriteryen kiilik kuramdr.
Genel olarak sosyal psikologlar insann sosyal davrannn birka igdyle
aklanmasna kar kmakta ve davran zerinde ok sayda istek ve ihtiyacn etkili olduuna inanmaktadrlar. Davrann ortaya konduu duruma zg ihtiyalarn davran ortaya karmada nemli olduu dnlmektedir. rnein arkadalk ihtiyacn karlayamayan bir gen, doyumsuzluunu derslerine ok younlaarak ya da alkol ya da uyuturucu kullanarak gidermeye alabilir. Bu yaklamdaki temel dnce, kiinin iinde bulunduu durumun, o duruma zg ihtiyalar
yaratabilmesi ya da uyarabilmesi ve kiiyi ihtiyac gidermeye ynelik davrana yneltmesidir (Taylor, Peplau ve Sears, 2000).
Davran Yaklam
Davrann temel olarak evre tarafndan belirlendiini iddia eden davran
yaklamn temeli, Rus fizyolog Pavlovun kpekler zerinde yrtt klasik koullama deneyleriyle atlmtr. Bu yaklama gre, davrann renilmesinde
mekanizma vardr: Klasik koullama, edimsel koullama ve gzlem yoluyla
renme ya da model alma. Klasik koullama olarak adlandrlan koullama t-
Davranc Yaklam:
Yalnzca gzlenebilir ve
llebilir davrann
incelenmesi gerektiini ne
sren psikoloji okuludur.
Sosyal Psikoloji
Klasik Koullama: Bir

uyarc tarafndan doal
olarak uyarlan bir tepkinin,
farkl ve ntr olan bir dier
uyarc tarafndan da
uyandrlabilir hale geldii
renme trdr.
rnde, bir uyarcy otomatik olarak izleyen istemsiz, refleks davranlar, renme
ncesinde ntr olan dier uyarclar tarafndan uyandrlrlar (Morris, 2002). nsanlar gnlk yaamda pek ok davran kalbn, rnein baz duygu tepkilerini
bu yolla renmektedir. Edimsel koullama olarak adlandrlan ikinci koullama
trnde, belirli uyarclarn var olduu bir ortamda, istemli davranlar bir dl kazanmak ya da cezadan kanmak iin ortaya konur (Morris, 2002). Sosyal renme
kuram tarafndan nerilen nc renme tr baka insanlar izleyerek ya da
taklit ederek gerekletirilen gzlem yoluyla renmedir.
Davrann tamamen evrenin bir fonksiyonu olduunu ileri srenler radikal
davranlardr. Skinnern nclk ettii radikal davranla gre, tm davranlar evre tarafndan verilen dl ve ceza yoluyla renilir, korunur ve terk edilir. Dier taraftan radikal davranlktan ziyade ou sosyal psikoloun benimsedii neo-davranlkta, inanlar, duygular, dnceler ve gdler gibi gzlenemeyen psikolojik sreler de davran anlamak iin nemlidir. Bu yaklamda,
dl ve cezann psikolojik sreleri, bu srelerin de davran etkilediine inanlmaktadr (Hogg ve Vaughan, 1995; Bilgin, 2000).
Sosyal psikolojide davran yaklamn en nemli temsilcisi Floyd Allporttur.
Allport 1924te yaynlad Social Psychology (Sosyal Psikoloji) adl kitabnda, davrann ekillendirilmesinde evrenin gcne vurgu yapm, psikologlarn gelecekte davran ile evre arasndaki ilikinin yasalarn kefedeceklerini ifade etmitir (Bilgin, 2000). Davran yaklam, sosyal psikoloji alannda, sosyal davran aklamada evresel etmenlerin ve pekitirmenin rolne arlk veren kuramlar gelitirilmesine yol amtr. Bireylerin dier bireylerle ilikisini, o ilikinin
dl ve bedellere gre yrtldn ileri sren sosyal takas kuram bunlardan
biridir. Bir dier rnek, bakasnn pekitirilen davrannn taklit edildiini ve
davranlarmzn gzlem yoluyla ekillendirildiini ileri sren sosyal renme kuramdr (Hogg ve Vaughan, 1995).
Edimsel Koullama: Belirli

uyarclarn var olduu bir
ortamda, davranlarn dl
kazanmak ya da cezadan
kanmak iin ortaya
konulduu renme trdr.
Gzlem Yoluyla renme:
Dier insanlarn
davranlarnn gzlenmesi
yoluyla gerekleen
renmedir.
Bilisel Yaklam
Bilisel Psikoloji: Zihinsel

sreleri en geni anlamda
inceleyen psikoloji okuludur.
Gestalt Psikoloji: nsanlarn
nesneleri nasl bir btn
olarak algladklarn
inceleyen psikoloji okuludur.
Davranlar, insan dsal etkilere maruz kalan pasif alclar olarak grdkleri iin
eletirilmilerdir. Sosyal psikologlardan bazlar davran gr reddetmi, bunun yerine bilisel sreler ve bilisel temsiller yoluyla insann aktif olarak evresini yorumlama ve deitirme gcne odaklanan bilisel psikoloji yaklamn
benimsemilerdir (Hogg ve Vaughan, 1995).
Bilisel yaklamn kkeni Gestalt psikolojisine dayanmaktadr. Almanca bir
terim olan Gestalt, btn ya da biim anlamna gelmektedir. zellikle alg psikolojisinde kullanlan bu terim, bir uyaran belirli bir rnt halinde grme, bir
uyaran yer ald zeminden ayrt etme ve sadece verili birka ipucundan hareketle bir resmi tamamlama eilimini ifade etmektedir. rnein, bir gen rnts
halinde konmu noktay, ayr ayr nokta olarak deil de bir gen olarak alglarz. Benzer ekilde bir masa drt tahta ya da metal ubuk ve bir yatay yzeyden olusa da, masaya baktmzda birbiriyle ilikisiz drt ubuk ve bir yatay yzey deil, bir btn olarak masa grrz (Morris, 2002).
Gestalt fikirleri sosyal psikolojiye uygulayan ilk psikolog, deneysel sosyal psikolojinin babas olarak kabul edilen Kurt Lewindir. Sosyal psikolojide 1970lerden
itibaren giderek glenen bir akm olan bilisel yaklam, 1980 ve 90larda da nemini korumu ve bugn sosyal psikolojide hakim anlay haline gelmitir.
Bilisel yaklam erevesinde, insanlarn neleri nasl dnd ve hissettiine, ne istediklerine ve ne tr insanlar olduklarna dair birtakm anlaml yorumlar
yapmaya alrz. Dier bir deyile, her birimiz bir sosyal dnr olarak sosyal
dnyay anlamlandrmaya alr ve bundan sonra harekete geeriz. evreden gelen bilginin ne tr zihinsel srelerden getiini, yani nasl ilendiini inceleyen
bilisel psikolojide son yllarda meydana gelen gelimeler, sosyal psikolojiye uygulanmtr. Sosyal bili ad verilen bu almalar, insanlar, sosyal ortamlar ve
gruplar hakknda karsama yapmamz iin gereken bilgiyi nasl topladmz ve
bir araya getirdiimizi aratrmaktadr (Taylor, Peplau ve Sears, 2000). Sosyal psikolojide nyarglar, tutumlarn deitirilmesi, gnlk hayatta insan davranlarnn
nedenlerine ilikin yaptmz atflar gibi birok konuyu aklamada bilisel yaklam kullanlmaktadr.
Sosyal psikolojide yukarda aklanan temel yaklamdan baka yaklamlardan da sz etmek mmkndr. Sosyal davran kiilik temelinde aklayan yaklam, evrimsel yaklam, roller-kurallar yaklam ve kltrler aras yaklam bunlardan birkadr.
Bunlardan kiilik temelli yaklam sosyal psikologlarn sosyal davran aklamada ska bavurduklar bir yaklamdr. Bu yaklam erevesinde rnein, iyi liderlerin karizmatik kiiliklerinden dolay iyi lider olduu, nyargl davrann nyargl kiilik zelliklerinden kaynakland, bireyin gruba uyma davrannn altnda uymac kiilik zelliklerinin yatt ileri srlmektedir. Ancak genel olarak sosyal psikologlar kiiliin sosyal davran sadece ksmen aklayabileceini ileri srmektedirler. Zira kiiliin de davran gsterilen balama gre deiebildii ve
onun da aklanmaya muhta olduu iddia edilmektedir (Hogg ve Vaughan, 1995).
Dier yandan son yllarda sosyal psikolojide, kltrn davran aklamadaki
nemi artm, kltrler aras psikoloji ad ile yeni bir aratrma alan ortaya kmtr. Kltrler aras karlatrmal almalar; hangi psikolojik srelerin evrensel olduunu, hangilerinin kltrden kltre deitiini aratrmaktadr. Bylece, sosyal
psikolojide sosyal bili, tutum ve deerler gibi pek ok konunun evrensellik snrlar anlalmaya allmaktadr (Katba, 1999).
Modern sosyal psikologlar aratrdklar konunun tek bir kuramsal yaklam
asndan aklanmasn ounlukla yetersiz bulmaktadrlar. Farkl kuramsal bak
alarndan eitli dnceleri biraraya getirme ve btnletirmenin konunun daha
iyi aklanmasn salayacana inanlmaktadr.
Sosyal psikoloji yaklak yz yl gemii olan gen bir bilim daldr. Sosyal psikolojinin bize sunduklar olmadan da insanlar sosyal ilikilerine dair kendilerince kuramlar retmi, sorunlarn zm ve sosyal dnyalarn anlamlandrabilmilerdir. Sizce sokaktaki
insann saduyusal aklamalar ile sosyal psikolojinin bilimsel olarak sunduu aklamalar birbirinden farkl mdr?
Sosyal psikolojide nyarglar,

tutumlarn deitirilmesi,
gnlk hayatta insan
davranlarnn nedenlerine
ilikin yaptmz atflar gibi
birok konuyu aklamada
bilisel yaklam
kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
SOSYAL PSKOLOJDE ARATIRMA YNTEMLER

Sosyal psikoloji bilimsel bir disiplindir. Bilimi dier bilgi trlerinden ayran, sorularn yantlamada kulland yntemdir. Sosyal psikologlar belirli bir olguyu betimlemek, iki olgu arasnda bir iliki olup olmadn ve olgular arasndaki nedensonu ilikisini aratrmak iin eitli yntemler kullanmaktadrlar. yi ya da kt
yntem yoktur, uygun yntem vardr. Uygun bir aratrma ynteminin seimi aratrma sorusunun nitelii, eldeki mevcut kaynaklar ve birtakm etik konular olmak
zere pek ok etmene baldr. Bu, tpk bir yerden bir yere giderken tren, otobs,
uak, gemi gibi mevcut ulam arac seeneklerinden birini semeye benzer. Bunlardan hangisiyle yolculuk yapacanz, para durumuna, hava durumuna, ne kadar
yi ya da kt yntem yoktur,
uygun yntem vardr. Uygun
bir aratrma ynteminin
seimi aratrma sorusunun
nitelii, eldeki mevcut
kaynaklar ve birtakm etik
konular olmak zere pek ok
etmene baldr.
Sosyal Psikoloji
vaktiniz olduuna, seyahat konforu anlaynza ya da bu aralara ilikin gvenilirlik algnza gre deiebilir (Arkona, 1998). Aada grlecei gibi, her bir aratrma ynteminin kendine zg gl yanlar ve snrllklar vardr.
Sosyal psikolojide kullanlan aratrma yntemlerini deneysel yntemler ve deneysel olmayan yntemler olmak zere iki geni kategoride toplamak mmkndr
Deneysel Olmayan Yntemler
Korelasyon: ki ya da daha
ok deiken arasndaki
ilikidir.
Korelasyon Yntemi: ki ya
da daha ok deiken
arasnda kendiliinden
oluan ilikileri aratrma
yntemidir.
Deney, olgular arasndaki neden-sonu ilikisini gstermenin tek yolu olduundan, daha ok tercih edilen bir yntemdir. Hatta bilimsel yntemin deneyle eit tutulduu bile sylenebilir (Hogg ve Vaughan, 1995). Deneyin mmkn ya da uygun olmad durumlarda sosyal psikologlar deneysel olmayan dier yntemleri
de kullanmaktadrlar. Bu yntemlerle gerekletirilen aratrmalardan nedensel bir
sonu karmak mmkn deildir. Bu tr aratrmalarn saysal veri elde edilebilenlerinde deikenler arasndaki korelasyon aratrlr. Bunlar korelasyon yntemi olarak adlandrlabilir. rnein bir sosyal psikolog nfus younluu (metrekareye den insan says) ile su oran arasndaki ilikiyi aratrd bir almada,
bu iki deiken arasnda olumlu bir korelasyon elde etmi olabilir. Yani, nfus younluu arttka su orannn da artt sonucunu elde edebilir. Bu sonuca dayanarak, nfus younluunun su oran artna neden olduu iddia edilemez. Belki
de bir nc deiken bu iki deiken arasndaki ilikinin ortaya kmasna yol
ayor olabilir. rnein nc bir deiken olarak yoksulluk, hem yksek nfus
younluundan hem de yksek su oranndan sorumlu olabilir.
Doal Gzlem
Doal Gzlem: Belirli bir
davran konusunda
dorudan ve betimsel bilgi
edinilen yntemdir.
Belirli bir davran konusunda dorudan ve betimsel bilgi edinmenin yolu doal
gzlemdir. Bu tr aratrmalarda davrana neden olan isel srelere, yani duygu, dnce, tutum veya niyetlere ilikin bir veri elde edilemez, ancak sz konusu davrann ortaya k sreci incelenebilir. Doal gzlem sz konusu sosyal
davran sistematik bir biimde gzlemeyi, kaydetmeyi (not tutmak ve/veya videoya ekmek) ve kodlamay iermektedir. Akla gelebilecek tm doal mekanlarda
doal gzlem yaplabilir; okul, ev, sokak, fabrika, hastane, alveri merkezi, otobs ya da uak terminali, tren istasyonu vb. (Bilgin, 2000). Bu yntemde, gzlenen
sosyal davrana hibir mdahalede bulunulmaz. Sosyal davran kendiliinden
gerekleir. Aratrmac gzlemini baz durumlarda grnmeden (rnein sokakta
bir aacn ya da duvarn arkasna gizlenerek) gerekletirebilir. Dier durumlarda
bu mmkn olmadndan aratrmac gzledii grup ya da topluma katlr ve hatta bir sre onlarla yaayabilir. Bu durumda katlmc gzlem gerekletirmi olur
Doal gzlem yoluyla pek ok sosyal davran hakknda veri toplanabilir. retmenimizin dersi nasl anlatt; kz ve erkek niversite rencilerinin kendi cinsiyetlerinden ve kar cinsiyetten kiilerle konuurken aralarnda ne kadar fiziksel
mesafe brakmay tercih ettii; dolmu ofrleri ya da zel ara sahiplerinin trafik
polisi yokken trafik kurallarna ne kadar uyduu; bir protesto kitlesi ve polis arasndaki gerilimin nasl balad, gelitii ve sonland; futbol taraftarlarnn stadyumda ne tr davranlar gsterdii, bunlardan sadece birkadr.
Doal gzlemin gl yanlar:

Bu yntem, doal ortamnda kendiliinden ortaya kan bir davran aratrmada mkemmel bir yoldur (Hogg ve Vaughan, 1995).
Bu yntemin kullanld aratrmalar sk sk gerek hayata uygulanabilen
denencelerin gelitirilmesini salar, nk gzlenen gerek hayattr (Katba, 1999).
Doal gzlemin snrllklar:
Bu yntemde ou kez saysal veriler elde edilemez. Bu da toplanan verileri standartlatrma sorunu yaratabilir (Katba, 1999).
Gzlenen davran belirli bir zamana, yere ve bir grup insana bal olduundan, yani yinelenmeyen ve sadece bir kez grlebilecek nitelikte olduundan, genel sonular karlmamaldr (Morris, 2002).
Doal gzlemin bir baka snrll gzlemci etkisi olarak adlandrlan durumdur. Gzlenilen kiiler, gzlendiklerini bildiklerinde doal olmayp,
tepkisel davranmaya balar. Bu tr durumlarda doal gzlem amacna
ulamam olur.
Sosyal evreye uyum salamak ve sosyal ilikilerimizi srdrebilmek iin srekli insanlar ve olaylar gzlemekteyiz. Sizce, bir sosyal psikoloun yapt gzlemle sradan bir insann yapt gzlem arasnda ne fark vardr, tartnz.
Survey
Sosyal psikolojide en sk bavurulan aratrma yntemlerinden biri surveydir. Survey yntemi ile bir davrann ya da bir tutumun bir toplumda ya da belli bir
grupta grlme derecesi ve bunlarn ya, cinsiyet, eitim dzeyi, sosyal ardalan
vb. etmenlerle nasl bir iliki iinde olduu aratrlmaktadr. rnein, lise genliinde uyuturucu kullanma yaygnl nedir, uyuturucu maddeye ynelik tutumlar nelerdir ve liselilerin uyuturucular hakkndaki bilgi dzeyi nedir sorularna bu
yntem ile yant aranabilir. Ayrca, uyuturucu kullanma ve bu konudaki tutum ve
bilgi ile cinsiyet, anne-baba eitimi, sosyal snf vb. deikenler arasndaki iliki
de incelenebilir. Survey yntemi kullanlarak aratrlan konular ok eitlidir. Siyasi parti tercihi, bir reklam rnnn tercihi, televizyon kanal tercihi konusunda yaplan kamuoyu yoklamalar gnlk yaammzda sk karlatmz rneklerdendir. Bunlarn yannda tm toplumun ya da belirli bir grubun madde kullanm (alkol, sigara ve uyuturucu), cinsellik, kanser, AIDS benzeri hastalklar,
okulda ve ailede iddet, ocuk says ve aile planlamas gibi, sosyal politikalar gelitirmek zere durum saptamas gerektiren sorunlarn aratrlmasnda da bu yntem kullanlmaktadr.
Survey ynteminde veri toplama teknii olarak anket ve grme kullanlr. Anket, ak ulu ya da oktan semeli olarak hazrlanm soru formudur. Anket, katlmclara yz yze uygulanabildii gibi posta ile de gnderilebilir. Ancak posta ile
gnderilen anketlerin geri gelme oran dktr. Dier taraftan grme teknii,
yaplandrlm, yar yaplandrlm ve yaplandrlmam olabilir. Yaplandrlm grmede aratrma iin sahaya kmadan nce katlmclara sorulacak tm
sorular belirlenmitir. Yar yaplandrlm grmede katlmclara sorulacak ana
sorular bellidir, ancak grme esnasnda katlmcnn verdii yantlara bal olarak da soru retilir. Yaplandrlmam grmede ise, katlmc ile grlecek konu belli olmasna karn nceden hazrlanm soru yoktur. Bunun yerine grmenin akna gre sorular sorulur.
SIRA SZDE
10
rneklem: Geni bir

evrenden katlmclarn
seimidir.
Sekisiz rneklem: Her
potansiyel katlmcnn
rnekleme seilme ansnn
eit olduu rneklemdir.
Temsil Edici rneklem:
rnekleme, evrenin
zelliklerine olduka yakn
zelliklere sahip
katlmclarn seilmesidir.
SIRA SZDE
Sosyal Psikoloji
Survey yntemindeki en nemli nokta, ulalmas gereken insan says fazla olduundan, yaplacak rneklem seimidir. rnein uyuturucu konusunda anket
uygulamak iin bir ehirdeki btn liseli genlere ulamak zaman ve maliyet asndan makul olmadndan, bu gruptan rastgele kiilere anket uygulanabilir. Bylece
sekisiz rneklem oluturulmu olur. Ya da aratrlmak istenen grubun, yani evrenin (poplasyon) nemli zelliklerini (rneimizde bunlar cinsiyet, sosyal snf vb.
olabilir) oran olarak yanstan bir rneklem seilebilir. Bu temsil edici rneklemdir.
Surveyin gl yanlar:
Surveyle ok sayda kiiden ok miktarda bilgi toplama olana vardr.
rnekleme tekniiyle yapld iin, toplanlan bilgiden genelleme yaplr.
Bu yntem, dier yntemlere gre zaman ve maddi kaynaklarn kullanm
asndan daha tasarrufludur.
Surveyin snrllklar:
Survey ile ok miktarda bilgi toplanr, ancak bu bilgi yzeyseldir.
Byk rneklem alnmas gereken durumlarda ok zaman ve paraya ihtiya
vardr.
Kendisine genelleme yaplmak istenen evren ok geni ise, rneklem oluturma bir sorun yaratabilir.
Surveyde katlmclarn yantlarna bal kalma zorunluluu vardr. Katlmclar ise anket ve grmede ok eitli etmenlerin etkisi altnda kalarak yant verebilirler (Katba, 1999).
Trkiyedeki tm Emniyet tekilatnda, polislerin insan haklar konusunda bilgi, tutum ve
davranlarn aratrmak zere bir anket almas planladnz varsayn. Byle bir aratrmada nelere dikkat etmeniz gerekirdi? Yantnz rneklem seimi, anketin hazrlanmas ve sonularn yorumlanmas gibi konular etrafnda tartnz.
Ariv Aratrmas
Ariv aratrmasnda aratrmac, bakas tarafndan ve ou zaman baka nedenlerle
toplanm ve kaydedilmi veriyi kullanmaktadr. Sosyal psikolojide en az kullanlan
yntemlerden biri olan ariv aratrmas, gemiteki bir olgunun aratrlmas iin kullanlabilecei gibi, bir olguya ilikin tarihsel eilimi ortaya karmak iin de kullanlabilir. Ariv aratrmasndan genellikle istatistik verilerin kullanlmas akla geliyorsa
da, her trl yazl ve grsel materyal (r; halk hikayeleri, gazeteler, romanlar, anlar,
tv programlar ya da video bantlar vb.) aratrmac iin ariv olarak ilev grebilir.
Ariv aratrmasnn gl yanlar:
Bu yntemde cansz materyaller kullanld iin, insanlarn yer ald yntemlerde ortaya kan sorunlar (yantlarn kiilik, beklenti gibi etmenlerden
etkilenmesi gibi) bulunmamaktadr.
Bu yntemle, bir olgunun zaman iindeki deiimi ve geliimi izlenebilir.
Gemiteki bir olguyu aratrmak iin tek yoludur.
Ariv aratrmasnn snrllklar:
Aratrmac sadece var olan bilgiyle yetinmek zorundadr.
Materyal ok olduunda, materyalden rneklem seimi, daha sonra tm materyale bir genelleme yaplaca iin nem tamaktadr.
Bamsz Deiken: Bir
deneyde baml deiken
zerindeki etkisini
grebilmek iin deiime
uratlan deikendir.
Deneysel Yntemler
Deney, bir deikenin dier bir deiken zerinde etkisinin aratrlarak bir denencenin snand yntemdir. Deney ynteminde temel olarak, bir ya da daha fazla
bamsz deiken deiimlenmekte (maniple edilmekte) ve bu mdahalenin
bir ya da daha fazla baml deiken zerinde yaratt etki llmektedir. rnein, televizyon programndaki iddetin ocuklarn daha sonraki davranlar
zerinde bir etkiye neden olup olmadn snayan bir aratrmada, televizyon
programndaki iddet dzeyi bamsz deiken, ocuklarn saldrganlk ieren
davran dzeyi baml deikendir.
Btn aratrma yntemleri iinde deikenler arasnda neden-sonu ilikisinin
kurulabilecei tek yntem deneydir. Deney ynteminin bu ayrcal, aratrmacnn bamsz deikene mdahalesi ve deneysel koullar zerindeki kontrol sayesinde mmkn olabilmektedir. Deney ynteminde, bamsz deiken(ler) ile
baml deiken(ler) arasnda nedensel ilikinin baka etmenler sonucu deil de
aratrmacnn zellikle deiimledii bamsz deiken sonucu ortaya ktn
gsterebilmek nemlidir. Bunu gerekletirmede en kritik noktalardan biri, deney
grubu ve kontrol grubu olutururken yaplacak denek seimidir. Denekler, aratrmada nemli olabilecek ve sonucu etkileyebilecek zellikler (ya, cinsiyet, zeka,
eitim durumu vb.) asndan deney ve kontrol grubuna eit datlm olmaldr.
Bunu salamann bir yolu denekleri gruplara tesadfi olarak ayrmaktr. Dier
nemli bir nokta, deney grubuna yaplan mdahale dnda deney ve kontrol grubuna uygulanan ilemlerin standart olmasdr.
Yukarda sz edilen aratrma rnei erevesinde deney ynteminin mantn basit bir biimde gstermek mmkndr. iddet ierikli program seyretmenin
ocuklarn daha sonraki davranlar zerindeki etkisini aratran bir deneyde, ayn yataki kz ve erkek ocuklarn deney ve kontrol grubuna tesadfi olarak yerletirildii varsaylsn. Yani ocuklarn cinsiyeti, ya, iddet konusunda ana-baba
tarafndan yetitirilme biimi (bu aratrmada, bu zellik sonucu etkileyebilir) asndan her iki grubun da denk olduu farz edilsin. Deneysel ilem gerei, deney
grubundaki ocuklar iddet ierikli film seyrederlerken, kontrol grubundaki ocuklar heyecanl bir atletizm yarmas seyretmi olsunlar. Daha sonra her iki gruptaki ocuklara saldrgan davranma frsat verildiinde, bu frsat ne kadar kullandklarna baklsn. Gerekte byle bir deney 1972de Liebertt ve Baron tarafndan
yaplm ve deney sonucunda iddet ierikli film seyreden deneklerin kontrol grubundakilere gre saldrgan davranma frsatn daha fazla kullanma eiliminde olduklar grlmtr (Akt. Arkona, 1998). Byle bir deneyde saldrgan davran
(baml deiken) gzlenmeden nce, hangi davranlarn saldrgan davran olarak tanmlanmas gerektii de dikkat edilecek bir dier noktadr.
Sosyal psikoloji alannda gerekletirilen deneyler, genelde yukarda verilen rnekten ok daha karmaktr.
Son olarak, deneysel almalarnn ounu laboratuvarda gerekletiren sosyal
psikologlar, deney yapmak iin doal mekanlar (okul, ev, fabrika vb.) da kullanmaktadrlar. Temel mantk itibaryla ayn olsa bile, yapld yere gre birtakm
farkllklar ierdii iin deney yntemini, laboratuvar ve alan deneyi olarak iki balk halinde incelemek mmkndr.
Laboratuvar deneyleri ile alan deneyleri arasndaki farkllklar yaznz.
11
Baml Deiken: Bir
deneyde bamsz
deikende yaplan
deiimlerin, zerinde yol
aaca etkiyi grmek iin
llen deikendir.
Deney Grubu: Bir deneyde

bamsz deikende
yaplan deiimin
uyguland gruptur.
Kontrol Grubu: Bir deneyde
bamsz deikende
yaplan deiimin uygulanmad ve deney grubu ile
karlatrmak iin
kullanlan gruptur.
Denek: Bir deneyde tepkileri
ya da yantlar gzlenen ya
da llen bireylerdir.
SIRA SZDE
Laboratuvar Deneyleri
Genel olarak sosyal psikolojide aratrmaya etki edebilecek etmenleri daha iyi
kontrol edebilmek iin laboratuvar deneyleri tercih edilmektedir. Laboratuvar deneylerinin en dikkat ekici zellii, d dnyadan tamamen farkl yapay koullar
altnda gerekletiriliyor olmalardr.
Laboratuvar deneylerinin en
dikkat ekici zellii, d
dnyadan tamamen farkl
yapay koullar altnda
gerekletiriliyor olmalardr.
12
Sosyal Psikoloji
Laboratuvar deneylerinin gl yanlar:

Deikenler arasnda kesin bir nedensel iliki kurmak ve denence snamak
en fazla laboratuvar deneyinde mmkndr.
Alan deneyi de dahil olmak zere dier tm aratrma yntemleri iinde
kontroln en st dzeyde olduu yntemdir.
Btnyle yapay bir ortamda gerekletirildiinden, laboratuvarda elde edilen sonularn kesinlii de yksektir.
Laboratuvar deneylerinin snrllklar:
Laboratuvar deneyleri yapay bir ortamda gerekletirildiinden, burada elde
edilen sonular gerek yaama genellemek zordur.
Gerek yaamdaki tm deneyimler laboratuvarda aratrlmaya uygun deildir. rnein, youn korku, nefret ve saldrganlk gibi duygular laboratuvarda allamaz.
Sosyal psikolojide olduu gibi laboratuvarda denek olarak insan kullanlnca, kanlmaz olarak sonular insanlarn nyarglarndan, kiilik zelliklerinden ve beklentilerinden etkilenmektedir.
Laboratuvar deneylerinde deneklerin tepkisel davranmalarn nlemek amacyla, deneyin amacnn gizlenmesi ve insanlarn kandrlmalar nemli bir
etik sorundur.
Alan Deneyleri
Alan deneyi ile laboratuvar deneyi temel mantk asndan ayndr. Alan deneyinde de laboratuvar deneyinde olduu gibi bamsz deiken aratrmac tarafndan
deiimlenir ve baml deiken zerindeki etkisi gzlemlenir ya da llr. Ancak, alan deneyinde aratrmacnn bamsz deikene etki edebilecek potansiyel
etmenleri kontrol etme olana pek yoktur.
Alan deneyinin gl yanlar:
Doal ortamda yaplm olsa da temel olarak deney yntemi kullanlm olduundan, alan deneylerinde denence snamas kolaylkla yaplabilir.
Alan deneyi doal ortamda gerekletirildiinden, sonularn gerek yaama genellenme sorunu yoktur.
Alan deneyi laboratuvarda aratrlmas zor olan konular iin daha uygundur. Sosyal etki, propaganda gibi konular doal ortamda daha kolay allabilir. (Katba, 1999).
Alan deneyinin snrllklar:
Alan deneyi deikenler arasnda nedensel iliki kurulmasna izin verse de,
bu iliki laboratuvar deneyindeki kadar kesin deildir. nk bu yntemde
aratrmacnn kontrol daha dktr.
Bu yntemde de deneklerin tepkisel davranma olasl vardr. Dolaysyla deneklerin kandrlmas etik bir sorun olarak alan deneylerinde de
yaanmaktadr.
SIRA SZDE
Bir gn snfnzda baz arkadalarnzn dierlerinden daha fazla not tuttuunu fark ettiniz ve not tutmann dersten alnan notu etkileyip etkilemediini merak ettiniz. Bilimsel yntemi kullanarak not tutmak ile derslerden alnan notlar arasnda bir iliki olup
olmadn nasl saptarsnz? Ne tr aratrma yntemleri kullanmay dnrsnz?
Setiiniz bu aratrma yntemleri size bu konuda neler verecektir? Bu yntemlerin eksik yanlar nelerdir?
zet

AMA

AMA

AMA
Sosyal psikolojiyi tanmlamak

Sosyal psikolojinin eitli tanmlar mevcuttur. Bu
tanmlardan bazlar analiz birimi olarak bireye, bazlar da bireyler arasndaki sosyal etkileime vurgu
yapmaktadr. Yaygn biimde kabul greni, Allportun yapt tanmdr: Sosyal psikoloji bir bireyin, davran, duygu ve dncelerinin bakalarnn gerek ya da hayal edilen varlndan nasl etkilendiinin bilimsel yollarla aratrlmasdr.

AMA
Sosyal psikolojinin belli bal aratrma konularn

tanmlamak
Sosyal psikolojinin konu yelpazesi ok genitir. Bu
yelpaze kiisel, kiiler aras ve gruplar aras dzeyleri kapsamaktadr. Kiisel dzeyde kimlik, sosyal
kimlik, tutum oluumu ve deiimi gibi konular, kiiler aras dzeyde ak ve sevgi, saldrganlk, kiiler
arasnda sosyal alveri ve iletiim allmaktadr.
Grup ve gruplar aras dzeyde itaat, gruba uyma
davran, grup performans, nyarg ve ayrmclk
gibi konular yer almaktadr.
Sosyal psikolojinin kendine yakn olan dier bilim
dallar ile arasndaki farkllklar aklamak
Sosyal psikoloji ile ona yakn sosyal bilimler arasndaki farkllk iki ynden ele alnabilir: Analiz birimi
ve konuya yaklam. Birinci olarak, sosyal psikolojide analiz birimi davranta bulunan bireydir. Bireyin dierleriyle ilikilerine odaklanlmaktadr. Oysa
dier sosyal bilimlerin ilgi noktas byk kurum
veya gruplardr; parlamento, siyasal partiler, ekonomik sistem gibi. kinci olarak, sosyal psikoloji ve
dier disiplinler yukarda deinildii zere ayn konuyu alsalar bile, sz konusu sosyal davran
aklama temeli asndan farkllk gsterirler. Dierlerinde sosyal davran ekonomik krizler, snf
atmalar ve hkmet politikalar gibi byk lekli glerle aklanmaya allrken, sosyal psikoloji, aklama temeli olarak dnce, duygu ve
tutum gibi isel srelere bavurmaktadr.

AMA
13
Sosyal psikoloji alannda hangi kuramsal yaklamlarn kullanldn aklamak

Modern sosyal psikolojide temel olarak byk
kuramsal yaklam kullanlmaktadr: Gdsel yaklam, davran yaklam ve bilisel yaklam.
Gdsel yaklam iinde ele alnan kuramlardan
bazlar, insan davranlarn temel birka igdyle aklarken, dierleri davrann ortaya konduu
durumun ihtiyalar ve dolaysyla gdlenmeyi yarattn ne srmektedir.
Davran yaklam benimseyen baz kuramclar
davrann btnyle evreden verilen dl ve ceza tarafndan ekillendirildiini ileri srerken, pek
ok sosyal psikologun katld baka bir davran yaklamda davrana dnce, duygu, tutum ve
niyet gibi isel srelerin de etki ettii kabul edilir.
Modern sosyal psikolojide hakim olan gr, bilisel yaklamdr. evreden gelen bilginin ne tr zihinsel srelerden getiini, yani nasl ilendiini
inceleyen bilisel psikolojide son yllarda meydana
gelen gelimeler, sosyal psikolojiye uygulanmtr.
Sosyal bili ad verilen bu almalar, insanlar, sosyal ortamlar ve gruplar hakknda karsama yapmamz iin gereken bilgiyi nasl topladmz ve bir
araya getirdiimizi aratrmaktadr.
Sosyal psikolojide yukarda aklanan temel yaklamdan baka, evrimsel, roller-kurallar ve kltrler aras yaklamlar gibi dier kuramsal yaklamlardan sz edilebilir.
Sosyal psikoloji alannda kullanlan aratrma yntemlerinin neler olduunu sralamak
Sosyal psikolojide kullanlan aratrma yntemlerini deneysel olan ve olmayan yntemler olarak ayrmak mmkndr. Deneysel olanlar laboratuvar ve
alan deneyleridir. Balca deneysel olmayan yntemler doal gzlem, survey ve ariv aratrmasdr.
deneysel yntemlerde denence snanmakta ve deikenler arasnda neden-sonu ilikisi aratrlmaktadr. Deneysel olmayan yntemlerin saysal veri
elde edilenlerinde, deikenler arasnda bir iliki
(korelasyon) olup olmadna baklmaktadr. Ancak korelasyonel almalarda neden-sonu ilikisi
aratrlamaz. Her bir aratrma ynteminin kendine
zg gl yanlar ve snrllklar mevcuttur.
14
Sosyal Psikoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi sosyal psikolojinin tanm
olamaz?
a. Sosyal psikoloji insanlar arasndaki sosyal etkileimleri alan bir bilim daldr.
b. Sosyal psikoloji bireyin dier insanlar hakknda ne
dnd, ne hissettii ve onlar nasl etkilediini aratran bir bilim daldr.
c. Sosyal psikoloji canl varlklarn (insan ve hayvan)
davranlarn inceleyen bir bilim daldr.
d. Sosyal psikoloji sosyal ve kltrel ortamdaki bireyin davranlarn ve bunlarn nedenlerini inceleyen bir bilim daldr.
e. Sosyal psikoloji kiinin baka kiilere ilikin davranlarn inceleyen bir bilim daldr.
2. Aadakilerden hangisi sosyal psikolojinin alma konularndan biri olamaz?
a. Televizyondaki iddet ierikli programlarn ocuklarn saldrganlk dzeyine etkisi
b. Seim sonularnn X partisinin gelecek be yl iindeki politikasna etkisi
c. Genlerin uyuturucu maddeye ynelik tutumlar
d. nsanlarda saldrgan davrann nedenleri
e. Arkada gruplarnn genler zerindeki etkisi
3. Aadakilerden hangisi Sosyal Psikolojinin, sosyoloji
ve dier sosyal bilimlerden ayrld konulardan biridir?
a. Deneysel yntemlerden ok korelasyonel yntemlerinin tercih edilmesi
b. Sosyal davrann nedeni olarak teknolojik deiim, g, hkmet politikas gibi olgularn
grlmesi
c. Bireylerden ok parlemento, siyasi partiler ve ulus
gibi byk gruplarn allmas
d. Aklamalarda, dnce, duygu, tutum ve niyet
gibi isel (psikolojik) srelere daha ok yer
verilmesi
e. Daha byk lekli sosyal problemleri (r; g,
ekonomik kriz, yoksulluk vb.) alma eiliminde olmas
4. Sosyal psikolojide aadaki kuramsal yaklamlardan

hangisi, insan davrannn btnyle dl ve ceza yoluyla ekillendirildiini savunur?
a. Gestalt psikolojisi
b. Gdsel yaklam
c. Bilisel yaklam
d. Kltrler aras yaklam
e. Davran yaklam
5. Aadaki ifadelerden hangisi Bilisel Yaklama
uygundur?
a. Saldrganlk, itici koullarn insanda olumsuz dnce ve duygu yaratmas sonucu ortaya kmaktadr.
b. nsandaki saldrganln nedeni, doutan gelen
saldrganlk igdsdr.
c. ocuun saldrgan davranlar cezalandrlmazsa,
o ocuk saldrgan davranan bir yetikin olacaktr.
d. Baz kltrler saldrgan davran dierlerinden
daha fazla onaylad iin, saldrgan davran
grlmektedir.
e. Saldrganlk, insann bir hedefe ulamas engellendiinde ortaya kan bir davran biimidir.
6. Aadaki aratrma yntemlerinden hangisi, Trk vatandalarnn ya ile politik tercihleri arasndaki ilikiyi
aratrmada en etkili yoldur?
a. Laboratuvar deneyi
b. Doal gzlem
c. Survey
d. Katlmc gzlem
e. Ariv aratrmas
7. Bir deikende deiiklik yaplmasnn dier bir deikende deimeye yol ap amayacan belirlemek iin aadaki aratrma yntemlerinden hangisi
kullanlmaldr?
a. Deneysel yntem
b. Doal gzlem
c. Korelasyonel yntem
d. Ariv aratrmas
e. Katlmc gzlem
8. Aratrmacnn deiimledii (maniple ettii) deneysel deikene ne ad verilir?

a. Baml deiken
b. Kontrol deikeni
c. Bamsz deiken
d. Kartrc deiken
e. Deneysel deiken
9. Etnik kken, cinsiyet, ya ve sosyal stat gibi nemli
etmenlere ilikin sorularn gerek yaam ortamlarnda aratrld yntem aadakilerden hangisidir?
a. Laboratuvar deneyi
b. Korelasyonel yntem
c. Alan deneyi
d. Ariv aratrmas
e. Doal gzlem
15
10. Aratrmacnn, aratrmas zerinde en yksek kontrolnn olduu ve en kesin neden-sonu ilikisini veren
aratrma yntemi aadakilerden hangisidir?
a. Alan deneyi
b. Laboratuvar deneyi
c. Survey
d. Katlmc gzlem
e. Doal gzlem
16
Sosyal Psikoloji
Yaamn inden
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c
lk defa 1936da George Gallup tarafndan yaplan kamuoyu aratrmas Roosveltin ABD bakanlna seileceini
doru bir ekilde tahmin etmiti. O tarihten sonra zellikle politik parti tercihi ve seim kamuoyu aratrmalar gnmze kadar gelierek devam etmi ve Trkiye dahil
birok lkede uygulanmtr. (Katba, 1999).
Ancak kamuoyu yoklamalar zellikle seim gibi nemli
bir politik olayda kullanldnda, istismar edilme olasl
artmaktadr. Bu da ou kez yanl biimde survey ynteminin gvenilirliini tartmaya amaktadr. Aadaki gazete haberinde, yine byle bir gvensizlik nedeniyle bir
seim ncesinde kamuoyu yoklamalarnn yasaklanmas
eletirilmektedir.
OKUR TEMSLCS: Yavuz Baydar
Herkes dnce ve ifade zgrl hakkna sahiptir, bu hak
serbeste dnme, hangi yoldan ve nerede olursa olsun
bilgi ve gr alma, aratrma ve yayma zgrln ierir.
nsan Haklar Evrensel Bildirgesi
Madde 19
Gln yasak
Seimler ncesinde basn ve medya asndan en tartmal
konulardan biri, kamuoyu yoklamalar yasayd. Takan olmad: Anketler inadna yapld, birok meslekta bunlar ahsi tahmin gibi yaymlad. Yasak, seimlerin tuhafl oldu.
Kamuoyu aratrmacs Tarhan Erdem, yasan kamuoyunun tercihlerini olumsuz ynde etkiledii kansnda.
Semen bilerek oy vermedi. Sezgiyle davrand. Negatif
etki budur.
Peki gazetecilerin tahminlerinde yasan etkisi oldu mu?
Gazeteci yanlm olabilir. Ama bu yanlma da seimin
bir paras. ahsi tahmin bir ey, aratrma baka. Aratrma semeni yanltmak iin yaplr, diyorlar. Bunu en
ok iki defa yaparsnz. Kamuoyu ve piyasa sizi zaten
tasfiye eder.
Erdem, kimi kurulular yanl sonu elde ediyor gerekesiyle tmne yasak koymann glnln anlatrken
lastik rneini veriyor: ki fabrika kalitesiz araba lastii
retiyor diye, Trkiyedeki lastik retimi toptan durdurulursa, sonular ciddi sorunlar yaratr. Ve ekliyor:
Yasan gerekesi, semenin etkilenmesini nlemek. Seimlerde propaganda serbesttir. Partiler, sivil toplum rgtleri, basn ve medya semenin tercihlerini etkilemekte
aba harcayabilirler. Bu yzden yasak ok yanlt. Bu yasak haber alma zgrln kstlamtr.
26 nisan-3 mays1999
Kaynak: http://milliyet.com.tr /ozel /okur / 990426 /okur
4.html
2. b
3. d
4. e
5. a
6. c
7. c
8. c
9. b
10. b
Yantnz yanl ise, Sosyal Psikoloji konusunu

tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Sosyal Psikolojinin alma
konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Sosyal Psikolojinin Dier
Sosyal Bilimlerle likisi konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Sosyal Psikolojide Kuramsal
Yaklamlar konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Sosyal Psikolojide Kuramsal
Yaklamlar konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Deneysel Olmayan
Yntemler konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Deneysel Yntemler
Yantnz yanl ise, Deneysel Yntemler
Yararlanlan ve Bavurulabilecek
Kaynaklar
Arkona, S. A. (1998). Sosyal Psikoloji. Alfa, stanbul.
Bilgin, N. (2000). Sosyal Psikolojiye Giri. Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar: 48, zmir.
Brewer, M. B. & Crano, W. D. (1994). Social Psychology.
West Publishing Company, London.
Hogg, M. A. & Vaughan, G.M. (1995). Social Psychology:
An
Introduction.
Prentice
Hall/Harvester
Wheatsheaf, London.
Katba, . (1999). Yeni nsan ve nsanlar. 10.basm,
Evrim, Sosyal Psikoloji Dizisi: 1, stanbul.
Morris, C. G. (2002). Understanding Psychology. ev.
Ed. H. Belgin Ayvak ve Melike Sayl, Psikolojiyi
Anlamak (Psikolojiye Giri), Trk Psikologlar Dernei
Yaynlar No:23, Ankara.
Taylor, S.E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000). Social
Psychology. Prentice Hall, New Jersey.

SOSYAL PSİKOLOJİ Unite01

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SOSYAL PSİKOLOJİ Unite01

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TC.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1570

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Sosyal Psikoloji Nedir? ............................................................

Sosyal Alg ................................................................................ 17

Kiilik Deerlendirmeleri, Ama ve Duygulardan Etkilenir .......................

Sosyal Etki ve Sosyal G ....................................................... 53

Tutum ve Tutum Deiimi .................................................... 69

Tutumu Oluturan Duygusal-Hissi Faktrler ..............................................

Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler .................................. 83

zgeci Davran........................................................................ 101

NEDEN YARDIM EDERZ? ............................................................................ 104

Saldrganlk ............................................................................... 115

Yaamn inden ........................................................................................... 133

Liderlik veKuramlar .............................................................. 151

Yol-Ama Modeli ..........................................................................................

rgtlerde Grup ve Grup Sreleri ...................................... 165

Otoriteryen Kiilik Kuram ...........................................................................

Gruplar Aras likiler ............................................................. 199

Kitle Davran ...................................................................221

Cinsiyet ..................................................................................... 255

Etik Davranlar ve Ynetimi ................................................. 271

endi kendine renme

Giri: nitede ilenen konulara ilikin bilgi veren, konuya balamadan

Sra Sizde: lenen konular kavrayp

zet: nitede ayrntl ilenen konularn nemli noktalar tekrar vurgulanr.

Kendimizi Snayalm: nitede ilenen konular

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar:

Sosyal Psikoloji Nedir?

Bunlar Hepimiz Yayoruz

SOSYAL PSKOLOJ NEDR?

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

SOSYAL PSKOLOJ NEDR?

Sosyal Psikoloji: Bir bireyin,

SOSYAL PSKOLOJNN ALIMA KONULARI

SOSYAL PSKOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

SOSYAL PSKOLOJDE KURAMSAL YAKLAIMLAR

Kuram: Bir konunun sistemli

Klasik Koullama: Bir

Edimsel Koullama: Belirli

Bilisel Psikoloji: Zihinsel

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

Sosyal psikolojide nyarglar,

SOSYAL PSKOLOJDE ARATIRMA YNTEMLER

Deneysel Olmayan Yntemler

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

Doal gzlemin gl yanlar:

rneklem: Geni bir

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

Deney Grubu: Bir deneyde

Laboratuvar deneylerinin gl yanlar:

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

Sosyal psikolojiyi tanmlamak

Sosyal psikolojinin belli bal aratrma konularn

Sosyal psikoloji alannda hangi kuramsal yaklamlarn kullanldn aklamak

4. Sosyal psikolojide aadaki kuramsal yaklamlardan

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

8. Aratrmacnn deiimledii (maniple ettii) deneysel deikene ne ad verilir?

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Yantnz yanl ise, Sosyal Psikoloji konusunu

You might also like